Historia e dhimbshme e nje prej kolloseve me te medhej te letrave shqipe, i cili perktheu Komedine Hyjnore dhe Odisene. Diplomimi ne Rome dhe burgosja nga komunistet
Nuk do te shpreheshim fare gabim po te thonim se jane te paket ata intelektuale shqiptare apo dhe njerez te letrave te cilet e dine se perkthyesi i famshem i “Komedise Hyjnore”, qe perben nje prej kryeveprave te letersise boterore, apo me sakte njeriu i cili e beri Dante Aligerin dhe Homerin te “flisnin shqip”, quhet Pashko Gjeci. Gjithashtu nuk do ta tepronim aspak po te shtonim perseri se jane te paket ata shqiptare qe e dine se ai njeri, eshte ende gjalle, sa vjec eshte dhe se ku jeton.
Madje per t’i dhene fund ketyre hamendjeve dhe per t’i qendruar asaj cka thame me lart, flet dhe ky fakt: Profesorin e famshem te lauruar per Filozofi e Letersi ne Universitetin e Romes, ish shokun e bankes te Qemal Stafes, nxenesin e Pader Gjergj Fishtes, kolegun e mikun e ngushte te Eqerem cbabejt, Henerik Lacajt, Mark Demes dhe Fejzi Dikes, nuk e njihnin as banoret e shkalles se tij, ndonese prej me shume se 20-vjeesh ai jeton se bashku me zonjen e tij ne ate apartament fare te vogel, ne katin e pare tek “Shallvaret”. Te habitur nga portreti dhe fiziku qe na u shfaq ne aparencen e njeriut qe na uroi mirseardhjen, as nuk e kishim menduar kurre se ai per te cilin interesoheshim dhe kishim perfytyrime nga me te cuditeshmet, ishte vete Pashko Gjeci qe po takohej me ne! Pas prezantimit dhe duke i treguar qellimin e vizites sone, Pashko Gjeci na u pergjigj jo pa humor: “Te jeni te sigurte se do ju deftoj cfare me kujtohet”. Ndonese tashme ne moshen 85-vjecare dhe teper i lodhur nga peripecite e streset e nje jete plote dallge e shterngata, kollosi i letrave shqipe me fizik shtateshkurter e me portret prej fisniku, i quajtur Pashko Gjeci, hera-heres na befason me memorjen e tij brilante dhe humorin e holle te shkodranit teper intelekt, qe pervec te tjerave, eshte shkolluar dhe ne Kolegjin e Jezuiteve.
Ne banke me Qemal Stafen
Pashko Gjeci u lind ne vitin 1918 ne qytetin e Shkodres dhe familja e tij ne ate kohe banonte tek “Arra e madhe”. Babai i Pashkos quhej Gasper dhe ne ate kohe ai kishte hapur nje dyqan te vogel fare prane shtepise se tij, me te cilin siguronte jetesen. Pas vdekjes se babait dhe nje motre te vogel te quajtur Nikolina, Pashko mbeti vetem me nenen e tij dhe motren tjeter Margariten. Pasi mbaroi shkollen fillore me rezultate shume te mira, ai u regjistrua ne Kolegjin e Jezuiteve, te cilen nuk arriti ta mbaronte pasi ne ate kohe u mbyllen shkollat fetare. Lidhur me kete, Pashko Gjeci deshmon: “Pas mbylljes se Kolegjit te Jezuiteve te gjithe ne vazhduam mesimet ne gjimnazin klasik te shtetit po ne qytetin tone te Shkodres. Ne ate kohe une kisha shok te ngushte Qemal Stafen me te cilin rrinim ne nje banke. Po keshtu pervec Qemalit, ne klasen tone kishim dhe Nikolla Shurbanin, Xhemal Brojen, Kol Ashten, Arshi Pipen dhe Lazer Radin, me te cilet gjithashtu kam pasur nje shoqeri te madhe. Qemal Stafa dhe Arshi Pipa dallonin nga te gjithe ne shoket e klases per zgjuarsi dhe inteligjence, e Qemali ka qene nxenesi me i mire qe kam njohur ne jeten time. Ndersa une shkelqeja kryesisht ne lenden e letersise pasi qe i vogel isha i dhene pas saje, isha shume i dobet ne vizatim te cilat m’i benin te tjeret e une i dorzoja si te miat. Ne ate kohe mesuesi qe kishim me perzemer une dhe Qemali, ishte Pashko Geci, i cili na jepte greqishten e vjeter dhe latinishten. Ne fillim ai me kishte ne patronazh vetem mua per te me mesuar greqishten e vjeter, por me duke me pasur mua shok te ngushte, dolen vullnetare dhe Qemali me Nikolla Shurbanin e te tre arritem ta mesonim ate gjuhe. Profesor Pashko Geci, m’i blinte librat dhe per te mos me ofenduar se nuk kisha leke t’ia paguaja, m’i fiste ne banke. Pak kohe para mbarimit te Liceut, Qemali u largua nga klasa jone se familja e tij u transferua ne Tirane”, kujton Pashko Gjeci vitet e gjimnazit klasik te Shkodres ku mesonte se bashku me Qemal Stafen.
Student i Filozofise ne Rome
Pas mbarimit te gjimnazit klasik te Shkodres me rezultate shume te mira, ne vitin 1938 Pashko Gjeci fitoi nje te drejte studimi per te ndjekur studimet e larata ne Itali. Lidhur me kete ai kujton: ” E drejta e studimit per ne Itali m’u dha vetem ne saje te rezultateve qe kisha arritur ne gjimnazin e shtetit dhe Ministria e Arsimit me akordoi vetem nje burse shume te vogel qe mezi mund t’i perballoje nevojat e jeteses. Por une nuk kisha rruge tjeter dhe isha mjaft i kenaqur qe do te shkoja te studjoja ne Fakultetin e Filozofise te Universitetit te Romes. Kete kenaqesi ma shtonte me teper fakti se bashke me mua ishin dhe Kol Ashta, Lazer Radi e Luigj Ljarja. Gjate asaj periudhe qe vazhdoja studimet ne Rome, une fillova perseri te perktheja nga latinishtja apo te shkruaja ndonje poezi te vogel. Poezine dhe perkthimet i kisha pasion qe nga bankat e Liceut te Shkodres dhe ato qe shkruaja i botoja ne revisten “Cirka” apo “Shkendia”. Me kujtohet se asokohe une pata shkruar dhe nje artikull per Pader Gjergj Fishten lidhur me “Lahuten e Malsise”, te cilen ma botuan ne “Hylli i Drites”. Pasi doli revista une se bashku me disa shoke te tjere shkuam dhe ia cuam Pader Gjergjit ne studion e tij. Pasi e pa artikullin, Pader Gjergji pyeti: “Kush eshte ky qe paska shkruar per mua?” Ndersa une qendroja pa folur dhe i turpshem ne fund te dhomes e shoket i treguan se isha une, ai tha: “Ajo grimca atje paska shkruar gjithe kete artikull?” Keshtu deshira dhe pasioni qe kisha per poezine e perkthimet, nuk mu shua as ne Itali dhe ato qe shkruaja i nisja per t’i botuar ne Shqiperi. Fakultetin e Filozofise dhe Letersise e perfundova ne vitin 1943 me rezultate te larta dhe mora graden Doktor i Shkencave. Nisur nga ato rezultate mua me ofruan qe te qendroja si asistent profesor prane atij Fakulteti, por une refuzova dhe u ktheva ne Shqiperi. Deshiren per t’u kthyer ne Shqiperi ma nxiti akoma dhe me shume ish-Ministri i Arsimit, Ernest Koliqi, i cili ne ate kohe kishte ardhur ne Itali per te marre pjese ne ceremonine e dorzimit te diplomave tona. Koliqi me tha: “Kthehu ne Shqiperi te japesh kontributin tend”, kujton Pashko Gjeci lidhur me diplomimin e tij ne fakultetin e Filozofise ne Rome, ku i ofruan te qendronte si asistent-profesor.
Kthimi ne Shqiperi e burgosja
Pas diplomimit ne Itali, ne vitin 1943 Pashko Gjeci u kthye ne Shqiperi dhe Ministria e Arsimit e asaj kohe e emeroi si profesor te letersise dhe latinishtes ne gjimnazin e Shkodres, ku ai kishte qene vete nxenes pak vite me pare. Edhe gjate kesaj periudhe e deri ne mbarimin e luftes, pervec mesimdhenies ne ate gjimnaz, Pashko u muar perseri me perkthime te cilat i sillte dhe i botonte ne Tirane ne revisten “Shkendia”. Pas ardhjes se komunisteve ne pushtet, Pashko vazhdoi te jepte mesim prane atij gjimnazi deri nga mesi i vitit 1945 dhe me pas ai u transferua ne qytetin e Durresit, ku do te fillonte dhe kalvari i vuajtjeve te tij. Lidhur me kete, Pashko Gjeci deshmon: “Gjate asaj kohe qe punoja si mesues i letersise ne qytetin e Durresit, une kisha miqesi te ngushte vetem me familjen e Jusuf Vrionit, te cilet si shume familje te tjera nga Tirana i kishin internuar atje. Ne ate kohe pervec mesimdhenies, isha zgjedhur dhe kryeja edhe funksionin e Kryetarit te Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve per degen e Durresit. Nuk e di se si ndodhi, por mbaj mend se atje me arrestuan, gjoja si i implikuar ne nje organizate e cila kishte per qellim te permbyste me dhune pushtetin komunist ne Shqiperi. Kjo gje ishte e gjitha e sajuar nga Sigurimi i Shtetit, ashtu si dhe ajo organizate per te cilen akuzohesha se beja pjese, pasi une nuk isha marre asnjehere me politike. Ne ate kohe perpara meje arrestuan dhe Arshi Pipen po me te njejten akuze sic me kishin arrestuar mua. Gjyqi me denoi me pese vjet burg te cilat i bera kryesisht ne Durres dhe ne keneten e Maliqit ku na dergonin muajt e veres. Puna atje ishte teper e rende dhe cfilitese, por une munda ta perballoja ate dhe gjithe burgun, pasi isha i ri”, deshmon Pashko Gjeci, lidhur me arrestimin e tij dhe denimin me pese vjet burg, akuze e cila ishte krejtesisht e sajuar nga Sigurimi i Shtetit.
Perkthimi i Dantes e Homerit
Pas lirimit nga burgu, Pashko Gjeci u kthye ne qytetin e tij te lindjes ne Shkoder, ku e priste nena dhe motra. Lidhur me kete periudhe ai deshmon: “Si ish i burgosur politik e kisha te pamundur qe te filloja pune si mesues dhe ne ate kohe mezi u rregullova ne nje pune krahu. Pas dy tre vjeteve ne ate pune, me lejuan qe te largohesha nga vendlindja ime dhe me sollen ne qytezen e vogel te Fushe-Krujes, ku u emerova si mesues ne shkollen shtatevjecare. Ne ate shkolle ku une dhashe mesim per tre vjet me rradhe, ishim gjithsej kater mesues dhe aty une vendosa qe te perktheja poetin e famshem italian Dante Aligerin, poezite e te cilit une kisha filluar qe t’i perktheja qe kur isha 17-vjec ne bankat e Liceut te Shkodres. Qe nga ajo kohe pervec Dantes, une kisha dobesi edhe per Leopradin dhe Safon, poezite e te cileve i mbaja gjithnje me vete. Perkthimin e “Komedise Hyjnore” te Dantes, une e mora persiper per arsye se ai ishte perkthyer edhe ne Bashkimin Sovjetik, e perkthyesit te saj i ishte dhene cmimi “Stalin”. Per perkthimin e saj une shfrytezoja oret e para te megjezit para se te fillonte mesimi dhe cdo dite hidhja ne leter nga kater vargje ne gjuhen shqipe. Disa prej ketyre vargjeve, ne mos gaboj ato te “Ferrit”, une ia tregova mikut tim te ngushte Llazar Siliqit, i cili i botoi menjehere ne revisten “Nentori”. Ndonese ato u pelqyen mjaft dhe u vlersuan nga shume njerez dashamire, kritika e asaj kohe heshti, sepse nuk mund te shkruante per nje ish te burgosur politik. Meqense i kisha vene detyre vetes qe ta perktheja me cdo kusht Danten, vazhdoja te punoja cdo dite dhe kishte raste qe per nje varg me duhej tre kater dite pune. Pasi kisha perkthyer mijra vargje ne ato tre vjet, kater vargjet e fundit i kam perkthyer nje dite te shtune kur tre koleget e mi kishin shkuar ne Tirane. Ato i mbarova aty rreth ores kater te megjezit dhe kur i mbarova, mu duk se u hap dera e prej aty doli Dantja e me la vetem”, kujton Pashko Gjeci ate cast kur mbaroi se shkruari ne shqip nje nga kryeveprat e letersise boterore, “Komedine Hyjnore” te Dante Aligerit.
Vleresimi nga Enver Hoxha
Pasi e mbaroi se perkthyeri poetin e famshem italian, Pashko Gjeci u konsultua me mikun e tij te ngushte Llazar Siliqi, i cili i sugjeroi qe t’i bente nje leter Enver Hoxhes, ku t’i parashtronte te gjitha problemet qe kishte. Per kete Pashko Gjeci kujton: “Ne ate kohe i shkrova nje leter Enver Hoxhes, ku i beja te ditur se kisha ne dore perkthimin e “Komedise Hyjnore” te Dante Aligerit dhe se per perfundimin e saj kisha nevoje qe te studjoja ne Biblioteken Kombetare ne Tirane dhe te konsultohesha me kolege e studjues, per t’u marre mendimet. Pas asaj letre Enver Hoxha dha urdher qe une te transferohesha ne Tirane, ku te me behej dhe pashaportizimi. Kur erdha ne Tirane, ne fillim qendrova tek familja e djalit te xhaxhait, Ernest Gjecit dhe me pas mora nje dyqan te vogel me qera aty prapa Lidhjes se Shkrimtareve, te cilin e adaptova per banese. Ne ate kohe me ndihmen e Llazar Siliqit, Shtepia Botuese “Naim Frasheri” e botoi te plote perkthimin tim “Komedia Hyjnore”. Pas asaj pata pergezime te shumta nga miq e shoke, sic ishin profesori im Pashko Geci, Mark Dema, Henerik Lacaj dhe sidomos nga profesor Eqerem cabej, i cili me vinte shpesh ne shtepi”, kujton Pashko Gjeci lidhur me peripecite qe kaloi per te botuar perkthimin e Dantes, qe u be i mundur vetem ne saje te nderhyrjes se Enver Hoxhes. Pasi “Komedia Hyjnore” pa driten e botimit ne gjuhen shqipe, Pashkon e sistemuan me pune si profesor ne Universitetin e Tiranes, ku ai dha lenden e latinishtes deri sa ajo u hoq nga programi mesimor ne fillimin e viteve 70-te. Ne ate kohe Pashkon e derguan si redaktor ne Shtepine Botuese te Librit Shkollor, ku ai dhe doli ne pension ne vitin 1977. Nga ajo kohe ai kujton me respekt miqesine me kolegun Llazar Siliqi, por dhe ate me nxenesin e tij Pellumb Xhufi, per te cilin shprehet: “Ka kene nje nga nxenesit me te mire dhe me te sjellshem qe kam pasur”. Per kontributin qe Pashko Gjeci kishte dhene ne perkthimin ne gjuhen shqipe te dy prej kryeveprave te letersise boterore, ne vitin 1979 me porosoi nga lart u urdherua Komiteti Ekzekutiv, qe t’i jepte atij nje apartament banimi. Por gabimisht autorizimi i shtepise iu dergua Pashko Gecit, i cili hyri ne shtepine e re. Kur shkuan per t’i kerkua falje Pashkos per gabimin e bere, ai iu tha: “Le ta gezoje Pashko Geci ate shtepi dhe nuk ben me ia marre, sepse ai ka kene profesori im ma i mire”. Qe nga ajo kohe, kur Pashko Gjeci refuzoi te merrte shtepine, qe gabimisht ia kishin dhene ish-profesorit te tij, ai banon aty ne ate apartament te vogel, (tip bodrumi) tek “Shallvaret” dhe pret qe te shohin driten e botimit disa nga perkthimet e tij, si “Fausti” i Getes, “Hamleti” i Shekspirit, “Andromaka” e “Atalia” te Rasinit, te cilat ai nuk i kujton se kujt ia ka dhene per botim.
PERKTHYESI I RRETHUAR NGA HARRESA
Pashko Gjeci, te sfidosh duke heshtur
Tamtamet e mediave nuk rane dy jave me pare, edhe pse perkthyesi me i madh i gjalle i gjuhes shqipe kishte 84-vjetorin e lindjes. Askush nuk trokiti ne apartamentin, te pallatet e Shallvareve, ku ngrys ditet Pashko Gjeci. Per te bota e ketushme ka perenduar prej kohesh, rron vetem ne kujtesen e tij. Prej vitesh nuk e kujton me askush, as shoqeria e as miqte e dikurshem. E harruan qe kur ra ne burg, e gjithnje i venin rralle e me rralle. I vetmi qe grishte harresen ishte Eqerem cabej.
Sot shumkush e di ne anen tjeter te vdekjes. Ne kete harrese me 7 qershor festoi edhe lindjen e tij. Megjithese kurre tamtamet nuk kane rene per te, Pashko Gjeci ben pjese nder ata intelektuale qe nuk e la veten te rrembehej nga ai pesedhjetevjetesh ndeshjesh te felliquara ne emer te pushtetit.
I rrethuar me heshtje endi shkronje pas shkronje udhen drejt perjetesise. Ndryshe nga shume njerez qe rreken te ecin duke u zvarritur ne emer te ****eres, Pashko Gjeci kurre nuk e beri kete. Vepra qe ai krijoi e ngjiti ne majen e Olimpit te letersise shqiptare, edhe pse nuk eshte zvenitur kurre me lavde dhe cmime. Pergjate dyzet vjeteve ka jetuar ne nje dhome shume te ngushte, siper apartamentit te tanishem. Aty ka perjetesuar emrin e tij, megjthese ne ngrysje te kesaj jete nuk ndihet mire me shendet. Kete askush nuk e di. Ashtu sic pak vete e dine qe “Komedia hyjnore” erdhi nga Pashko Gjeci.
Ferrparajsa e Pashko Gjecit
Perkthimi ka qene kurdohere ai i thjeshti, qe s’i gjendej muze ne Parnas qe t’i behej krah. Ne kete forme ka ardhur dhe Dantia ne gjuhen shqipe. Me sa duket cdo njeri qe pas le nje emer te mire ka nje fat te ciditshem. Kur e arrestuan me 4 shtator te vitit 1947, ” per fajin pjesemarrje ne grup kunder pushteti”, Pashko Gjecin e kycen per tre muaj ne nje dhome izolimi. Me tu mbyllur porta metalike, pas shpines se tij drita mbeti perjashta. Ne ditet e para, i mbeshtjelle nga kundermimi i lageshtires nuk arrinte te perceptonte hapesiren. Kurr terri nisi ta mbeshtjelle, endi me emer shpirterat e ferrit. Edhe pse jo plotesisht e botur, vepra e perkthyer e Pashko Gjecit nuk shkohet lehte neper duar. Madje edhe vete Noli nuk mori persiper te perkthente Danten. Nasho Jorgaqi thote se “i bere propozim Nolit por ai nuk e mori persiper”. E ndersa Pashko Gjeci e shqiperoi nga qelite e ferrit te diktatures komuniste.
Kush eshte Pashko Gjeci
Lindi ne Shkoder me 7 shtator te vitit 1918. Mbaroi shkollen e Jezuiteve si dhe gjimnazin Jezuit ne qytetin e lindjes. Nga pedagoget kujton me nderim te madh Eqerm cabejn, Pashko Gecin. Qe ne moshe te re, aty nga viti 1934, perktheu disa poezi te poetit italian, Xhakomo Leopardi. Ne shkolle meson mire italisht, me pas ne gjimnaz, greqishten e vjeter dhe latinishten, gjuhe ne te cilat perktheu mrekullite e letersise boterore. Ne vitin 1938, me gjysme burse te siguruar nga qeveria e asja kohe, regjistrohet ne Fakultetin e Letersise dhe Filozofise ne Rome. Pashku gjithnje kujton me kenaqesi leksionet e prof. Ernest Koliqit edhe pse shoqerimi me te do te kushtonte ne atedhe 5 vjet burg . Me 15 korrik te viti 1942 diplomohet Doktor ne Letersi. Pas kthimit ne atdhe, me 4 shtator 1947, ndalohet me akuzen “Pjesemarrje ne grup kunder pushtetit”. Ne lirim e trasferojne ne Fushe Kruje ku punoi shume gjate per perkthimin e “Purgatorit” dhe te “Parajses”. Kur Noli nuk e mori persiper perkthimin e Dates ne prag te 700-vjetorit te poetit te madh, ata te shtepise botuese iu drejtuan serish Pashko Gjecit. Keshtu qe ne vitin 1960 u botua kantiku i pare, ajo pjese e pare e komedise “Ferri”. Vepres nuk u be ndonje jehone e madhe. Por ish-drejtori i shtepise botuese ne ate kohe, Nasho Jorgaqi, thote se shqiperim te tille mund te bente vetem Pashko Gjeci. Menjehere pas botimit te “Komedise hyjnore” nisi te perkthente “Odisene”. Te gjitha honoraret e “Komedise” i harxhoi ne ato ece-jakjet Tirane-Durres. A thua se ishte ne ndjekje te Homerit per te krijuar “Odisene” ne shqip.
Nasho Jorgaqi: Jemi te padrejte ndaj Pashko Gjecit
Perkthimi i Dantes ishte nje ngjarje jo vetem per letersine, por edhe per kulturen tone kombetare. Duhet t’i jemi mirenjohes ketij perkthyesi shume te zotin, por teper modest. Megjithese ka sjelle ne shqip kryeveprat e letersise boterore, kurre nuk u kujdes per emerin e tij. Ne heshtje te plote, ashtu ne vetmi perktheu vepren me te veshtire te letersise, qe edhe Noli nuk e mori persiper. Ashtu ne vetmi te plote e gjeje shpesh Pashkun tek perseriste trecinat e Dantes. Duhet t’i jemi mirenjohes Pashko Gjecit, madje prej vitesh jemi treguar te padrejte me te. eshte ne nderin e Ministrise se Kultures te nderoje Pashko Gjecin, tani qe eshte ende gjalle.
Edmond Tupja, Pashkun do ta krahasoja me Nolin
Pashko Gjeci ka sjelle ne shqip mrekullirat e greqishtes se vjeter. Kete nuk e ka bere dhe s’ka per ta bere njeri tjeter. Pashku me perkthimet qe u ka bere kryeveprave te letersise boterore ka dhene nje kontribut te jashtezakonshem ne letersine shqiptare. Ne fushen e perkthimeve eshte nder me te miret, une do ta krahasoja me Nolin. Per ate cfare i ka lene letersise shqiptare mendoj se do te ishte ne nderin e Ministrise se Kultures dekorimi i Pashko Gjecit. Mendoj se kete duhet ta beje tani ne menyre qe Pashko Gjeci te mos kete fatin e Vedat Kokones dhe Isuf Vrionit te cilet u dekoruan pas vdekjes. Ne fakt ky eshte nje paradoks shqiptar, sepse me shume jane te huajt qe njohin vlerat tona se sa ne vete. Pershembull, te dy perkthyesit qe permenda jane vleresuar me pare nga te huajt e me pas nga ne. Keshtu qe them se eshte ne nderin e Ministrise se Kultures te respektoje figura te njohura te letrave shqipe. Megjithese edhe pa kete respekt te istitucioeve, Pashko Gjeci ka endur ne vetmine e tij emrin qe i siguron perjetesine.
