ANALIZA E VETVETES

Botuar me shkurtime në gazetën “Albania”, 23 gusht 2009, dhe botuar i plotë në gazetën “Republika”, 23 shtator 2009.

(Ripunuar: Ridergoi autori nga SHBA, 13 Tetor 2009)

Prof.dr. Eshref Ymeri

ANALIZA E VETVETES

Këto ditët e fundit më ra në dorë një libër befasues me titull“Kritika ndryshe” (vëzhgime në brendësi të prozës e të poezisë shqiptare. Pjesa e parë), vënë në qarkullim nga Shtëpisë Botuese “Arbëria”, Tiranë 2008-2009. Libri është i ndarë në tre kapituj kryesorë (me shumë nënkapituj): 1. Postmodernizmi, funksioni estetik, arti i fjalës. 2. Natyra e gjerë e kritikës letrare dhe prania e subjektivizmit në të, një tentativë ndryshe në lidhje me bashkëkohoren për të bërë vlerësime mbi veprat letrare. 3. Leximi i kujdesshëm i poezisë, kuadrati gjithpërfshirës i saj në syrin e analizës komplekse bashkëkohore. Libri shoqërohet me një bibliografi të pasur (gati 90 burime) dhe me indeksin e emrave. Autor i këtij studimi kritik mjaft tërheqës, që zë një vëllim prej 400 faqesh, është zoti Fatmir Terziu. Të them të drejtën, e lexova me një frymë, brenda dy ditëve. Kjo për faktin se më joshi tej mase me mënyrën e shtrimit të problemeve rreth kritikës letrare, e cila, në kohën e komunizmit që lamë pas, më shumë e lëndonte autorin, sesa i krijonte qoftë edhe një hapësirë sado të vogël për  t’u frymëzuar pë krijime të reja letrare. Se, domosdo, nuk mund të ndodhte ndryshe: krijuesi, qoftë ky poet, shkrimtar apo artist, asokohe “duhej” vlerësuar në përputhje me pasqyrimin vijës së shtetopartisë në veprën e vet. Për të qenë më konkret,  po u referohem vlerësimeve që jep me këtë rast një mjeshtër i talentuar i letrave shqipe, zoti Dhori Qirjazi, një poet ky tejet origjinal në letërsinë shqipe, i heshtur si askush në krijimtarinë e vet brilante në shërbin të çështjes kombëtare. Ai shkruan: “…kritiku shqiptar në Maqedoni, Ali Aliu, botoi në Kosovë edhe poezitë e mia të zgjedhura. Duke qenë i pavarur dhe jashtë kufijve të shtetit tonë, ai është shprehur më lirshëm për krijimtarinë time poetike, për të cilën këtu, në Shqipëri, ishte vendosur heshtje dhe një tendencë minimizimi, pasi ishte e ndryshme nga çka shkruanin bashkëkohësit partiakë dhe të politizuar. Megjithatë unë nuk jam shqetësuar kurrë nga kjo heshtje dhe mospërfillje. Ndaj i referohem gjithnjë thënies së popullit se “Fjala është argjend, heshtja është flori”… Gabimi më i madh që u bë ndër ne nga Zyra që përgjigjej për artin dhe kulturën, ka qenë gjithnjë vlerësimi i veprave të autorëve që kishin teserat e partisë në xhep, të nisur nga mendimi i gabuar se “Letërsinë dhe artet i udhëheq gjithmonë partia dhe se në krye të tyre duhet të jetë gjithnjë ajo dhe njerëzit e saj”. Te ky slogan nuk merrej vesh as talenti i gjithkujt, liria e krijimit e të tjera, domosdoshmëri këto që kushtëzonin pavarësinë dhe lirinë absolute të krijimtarisë. Kjo solli dëme të pallogaritshme në zhvillimin e letërsisë dhe të arteve në vendin tonë, duke mënjanuar talentet që u dënuan ose që u trembën, deri në heqje dorë prej aktivitetit të tyre krijues” (Gazeta “Telegraf”, 24 shtator 2009, f. 18).

 Ky lloj këndvështrimi, në njërën ose tjetrën mënyrë, do t’i linte pasojat e veta edhe në mendësinë e disa kritikëve për t’i parë gjërat bardhezi në vlerësimin e krijimtarisë së autorëve të ndryshëm në periudhën që pasoi pas vendosjes së pluralizmit. Prandaj, zoti Terziu, në studimin e vet, i ka vënë vetes një tjetër qëllim, sa fisnik, aq edhe humanist.  Ai pyet:  “…a nuk do të ishte më mirë që të bëhej kapja e anëve më të arrira, më pozitive te krijuesi, për të shtuar arsyen në shtysën e krijimtarisë?” (3). Këtë këndvështrim të vetin, që, për mendimin tim, është unikal në një studim shkencor të përmasave të tilla, ai e përcjell edhe përmes optikës së prof. John Lye. Pikërisht ky këndvështrim i ri në lëmin e kritikës letrare përbën edhe thelbin e kritikës ndryshe të zotit Terziu. Të nisesh nga qëllime dashamirëse në vlerësimin e një vepre letrare, do të thotë që të mundohesh të zbulosh në të ato gjëra që ngërthejnë në vetvete vlera më të spikatura, më përgjithësuese, të cilat jo vetëm e frymëzojnë autorin për krijime edhe më të goditura, por edhe e nxitin atë për të qenë edhe me kërkues ndaj vetvetes. Le të përfytyrojmë për një çast se ndodhemi në Panairin e Librit që organizohet çdo vit, vjeshtë për vjeshtë, në Qendrën Ndërkombëtare të Kulturës në Tiranë. Aty, në dy salla të ndryshme, do të bëhet paraqitja e veprës së dy autorëve. Ta zëmë se në sallën e parë, në adresë të autorit x, thuhen fjalët më të mira për veprën që ka shkruar, kurse në sallën e dytë, në adresë të autorit y, lëshohet një breshër fjalësh kritike që e nxijnë krejtësisht veprën e tij. Tani le të përfytyrojmë se cila do të ishte gjendja shpirtërore e këtyre dy autorëve pas largimit nga sallat përkatëse. I pari, me siguri, do ta ndiente veten në kulmin e kënaqësisë, zemra do t’i bëhej behar, njerëzit rreth e rrotull do t’i dukeshën si miq e vëllezër, por ama, diku, në nënvetëdije, ai do të pyeste veten: “po a i meritoja vallë plotësisht të gjitha ato fjalë të mira që u thanë në adresën time?” Pikërisht kjo“vetëpyetje”  do ta bënte atë të ishte edhe më kritik ndaj vetvetes, gjë që do të shërbente si stimul edhe për vetëpërsosje. Kurse i dyti do të dilte nga salla me shpirtin zeher, njerëzit rreth e rrotull do t’i dukeshin si jashtëtokësorë, frymëzimi i tij për krijime të reja do të zbriste në kuota shumë të ulëta, për të mos thënë zero. Tek endem në krahët e një përfytyrimi të tillë për këta dy autorë imagjinarë, fillojnë të më vijnë ndër mend ca fjalë të Maksim Gorkit (1868-1936): “Ne, duke i besuar shumë pak njëri-tjetrit, nxjerrin në pah gjithmonë atë çka njeriun e lëndon dhe jemi të paaftë të zbulojmë atë çka e justifikon. Shumë më tepër vëmendje ne ua kushtojmë gjërave të këqija dhe të errëta në qenien e njeriut”.

Për kënaqësinë time të pamatë, në “Kritikën ndryshe” të zotit Terziu unë zbuloj“kritikun e sallës së parë” të Panairit të Librit, studiuesin humanist, që, në personin e krijuesit, shikon njeriun e mirë, të cilit, me gjithë zemër, dëshiron t’i gjendet pranë me një fjalë plot frymëzim. Pikërisht një qëndrim të tillë humanist të këtij kritiku të shquar unë dëshiroj ta shikoj edhe në optikën e shkrimtarit skocez Samuel Smajls (Smiles - 1812-1904), propagandistit të vlerave viktoriane, i cili thoshte: “Mjafton veç t’i besojmë njeriut më shumë se ç’i besojmë zakonisht, në mënyrë që të nxjerrim në pah të gjitha anët më të mira të karakterit të tij”.

Autori zbërthen shkurtimisht thelbin e postmodernizmit, e kësaj tërësie tendencash në kulturën artistike të gjysmës së dytë të shek. XX, për të cilat është karakteristik pluralizmi parimor i stileve, çka gjen mishërim të plotë në krijimtarinë e shkrimtarit amerikan Robert Laurence Stine. Duke jetuar e punuar gjatë shumë viteve në Perëndim, zoti Terziu vëren se si atje, “ata që shkruajnë ose krijojnë diçka, kanë një vend të caktuar në jetën e komunitetit. Inkurajimi për ta është ligjësi, kulturë, është respekt”(34). Ai nuk bën ballafaqime me realitetet shqiptare lidhur me vendin që u takon dhe vlerësimin që u bëhet aty krijuesve tanë, por ai, me finesën e studiuesit plot kulturë, ia lë në dorë lexuesit të nxjerrë përfundimet e duhura. Madje ai as nuk ankohet për fatin e poezisë në Shqipëri, por veç sa përmend kalimthi një artikull të kahdokohshëm të gazetës“Shekulli” me titull “Bie lexuesi i poezisë” (35). Vetëm kaq thotë kritiku i shquar. Veçse ky konstatim i tij në kalim e sipër, një lexues të vëmendshëm e bën të përsiatë thellë. Të vjen keq që është zhehur interesi i lexuesit për poezinë. Megjithatë, fajin nuk duhet t’ia lëmë në derë lexuesit. Ky duhet edukuar me frymën e dashurisë për poezinë. Në Rusi ka një ditë që quhet dita e poezisë, 26 maji. Kjo ditë përkon pikërisht me ditëlindjen e poetit të madh kombëtar rus Aleksandër Sergejeviç Pushkinit (1799-1837). Gjatë gjithë kësaj dite, njerëzit mblidhen nëpër parqe e lulishte, apo edhe në ajrin e pastër jashtë qyteteve, ku poetë, shkrimtarë, artistë, deri edhe qytetarë të thjeshtë, recitojnë poezi të poetëve më të parapëlqyer rusë, nën shoqërimin e tingujve muzikorë. Pra, dita e poezisë është kthyer në një festë mbarëkombëtare ruse. Por edhe neve s’na ka penguar kush për të pasur ditën tonë të poezisë. A nuk do të ishte fantastike që dita e poezisë shqiptare të përkonte me 25 majin,  ditëlindjen e poetit tonë më të madh kombëtar, Naim Frashërit? Dikur ka pas ekzistuar edhe një traditë popullore në ditë festash në vendin tonë. Njerëzit mblidheshin në vendet më piktoreske, ku hanin, pinin, këndonin dhe hidhnin valle. Në këto mjedise madje bëheshin edhe improvizime vargjesh popullore të kënduara me hidh e prit mes dy personave dhe garën e humbiste ai që ngecte në sajimin aty për aty të vargut pasues me rimë. Njëherë, në qershorin e vitit 1950, kur sapo kisha përfunduar klasën e dytë të fillores, në vendlindjen time, në Smokthinë të Vlorës, në vendin e piknikëve që quhet“Shelq”, u zhvillua pikërisht një garë e tillë mes një burri dhe një gruaje për sajimin e vargjeve të rimuara. Ato vargje, edhe tani, kur kanë kaluar 59 vjet, vazhdoj t’i kem të skalitura në kujtesë. Improvizimin e nisi i pari ai burri, ndërkohë që të tjerët rreth e qark hidhnin valle e këndonin, duke përplasur duart herë pas here. Ai:  në të zëntë vapa n’udhë / medet, të kthehesh nga unë / je e bardhë e të nxin vapa / si djathi që del nga napa. Ajo: Jo, se kam burrin sëmurë. Ai: në të vdektë, të marr unë / të të bëj m’ergjende shumë. Ajo: unë ergjënde shumë kam / po ti qenke “zabërhan”. Në këto e sipër, burri ngeci dhe garën e fitoi gruaja. Por ç’e do, një tradite të tillë tani i ka mbetur vetëm emri.  

Por derisa në Shqipëri s’po kujtohet kush për themelimin e ditës së poezisë, meqenëse këtu njerëzit gdhihen dhe ngrysen me infeksionin e politikës “në gojë”, atëherë a nuk do të ishte për t’u përshëndetur një nismë e njerëzve të letrave shqipe në emigracion për themelimin e një dite të tillë të bekuar, e cila, pas reklamimit përkatës atje, të mund të transferohej edhe në atdheun amë? Nuk e di se ç’mendim ka kritiku i nderuar, zoti Terziu, për një sugjerim të tillë.

Në skanerin e “Kritikës ndryshe” të zotit Terziu vjen e na shfaqet një aradhe e tërë shkrimtarësh dhe poetësh shqiptarë, të rinj e të moshuar, nga të gjitha trevat shqiptare dhe në emigracion, si Agim Pepa, Agim Shehu, Agron Tufa, Aleko Likaj, Aliana Alien, Ali Podrimja, Andi Meçaj, Anton Nikë Berisha, Anton Paluca, Ardian Kuçuku, Ardita Jatru, Arian Leka, Arqile Gjata, Artian Guskiqi, Bardhyl Mezini, Bajram Sefaj, Beatriçe Balliçi, Dalan Luzaj, Elpiniqi Frashëri, Faruk  Myrtaj, Fatime Kulli, Fation Pajo, Fatos Kongoli, Ferit  Lamaj, Foto Malo, Flutura Açka, Gjek Marinaj, Hiqmet Meçaj, Hyjnis Leka, Ibrahim Abedini, Ilir Levonja, Ilir Theohar Borodani, Iliriana Sulkuqi, Juela Meçani, Jusuf Gërvalla, Kolec Traboini, Lazër Stani, Ledri Kurti, Leon Z. Lekaj, Leonida Ndrenika, Luan Xhuli, Luan Zyka,  Luljeta Lleshanaku, Mehmet Myftiu, Mensur Spahiu, Mëhill Velaj, Milianov Kallupi, Mimoza Ahmeti, Namik Selmani, Nase Jani, Naum Prifti, Ndue Lazri, Nexhat Peshkëpia, Nexhip Bashllari, Nexhip Ejupi, Niko Kirka, Novruz Abilekaj, Petraq Risto, Pëllumb Kulla, Primo Shllaku, Qazim Rrushaj, Rajmonda Moisiu (Sade), Ramiz Gjini, Robert Martiko, Roland Gjozaj, Rozi Theohari, Rudian Zekthi, Rustem Geci, Sabri Hamiti, Spiro Gjikondi, Stefan Martiko, Suzana Kuqi, Vahid Hyzoti, Veli Islami, Vlash Fili, larushia e krijimtarisë letrare të të cilëve përbën një visar të çmueshëm në fondin e letërsisë shqipe. Duhet të kesh një durim me të vërtetë balzakian që të arrish të qëmtosh ngjyrat më të ndezura në tablonë krijuese të autorëve të lartpërmendur, durim ky, të cilin kritiku Fatmir Terziu ka arritur ta manifestojë me një këmbëngulje të pakundshoqe. Nuk di nëse ndokush tjetër nga kritikët tanë të ketë arritur të analizojë krijimtarinë poetike edhe të të tilla figurave pak të njohura për dashamirësit e letërsisë shqipe, si Nexhat Peshkëpia, të cilin diktatura e detyroi të largohet nga atdheu me zemër të thyer, apo si Elpiniqi Frashëri. Me sa jam në dijeni, zoti Fatmir Terziu është i pari që analizon me një dashamirësi aq të lakmueshme krijimtarinë poetike të këtyre dy autorëve.

Me talentin e tij prej kritiku humanist, zoti Terziu ka arritur të depërtojë me sukses në individualitetin krijues të secilit prej autorëve të lartpërmendur. Në veprat e një krijuesi të talentuar, sado të larmishme që të jenë ato, gjithmonë mund të vëresh diçka të përbashkët që i karakterizon dhe i dallon ato nga veprat e krijuesve të tjerë. Në gjuhën teknike të artit një gjë e tillë quhet botëkuptim i krijuesit. Këndvështrimin që ky ka për botën që na rrethon, që shërben si çelës për vlerësimin e talentit të tij (të krijuesit, pra), kritiku e zbulon në figurat e gjalla që ai (autori) krijon. Kritiku i shquar rus Nikollaj Aleksandroviç Dobrolubov (1836-1861) thotë: “Figurat që krijon artisti, duke grumbulluar në vetvete, si në një fokus, fakte nga jeta reale, ndihmojnë së tepërmi për krijimin dhe përhapjen mes njerëzve të nocioneve të drejta për dukuritë e jetës”. Në këtë mes gjen pikëtakimin me Dobrolubovin edhe biografi i Balzakut, Stefan Cvajg, sipas të cilit “…figurat nuk dalin të gjalla, në qoftë se ato nuk paraqiten në lidhje të drejtpërdrejtë me mjedisin e tyre, me truallin, me peizazhin, në qoftë se nuk janë rrethuar me atmosferën specifike të kohës…”.  Dhe kritiku i talentuar Terziu, në skanerin e kritikës së vet, ka arritur të na e shpalos fort bukur botëkuptimin e secilit prej krijuesve të mësipërm, duke u ndalur, domosdo, në gjërat më pikante. Sepse, me nuhatjen e hollë të kritikut humanist, sipas një shprehjeje frazeologjike të gjuhës angleze, he knows on which side his bread is buttered (ai e di ku është e mira).

Ajo që më ka bërë shumë përshtypje në analizën kritike të zotit Terziu është fakti se ai, herë-herë, ndalet në ato  fragmente të krijimtarisë së autorëve të lartpërmendur që kanë një vlerë përgjithësuese të jashtëzakonshme. Le ta këqyrim këtë në disa shembuj konkretë. Ai citon nga krijimtaria e poetit të mirënjohur Petraq Risto:

“Planetët janë krijesa / dhe ne / njerëzit, kafshët, shpendët, peshqit, mizat / jemi thjesht viruse / të lindur / për të ngrënë njëri-tjetrin…” (26).

Nga poetesha zemërfisnike Iliriana Sulkuqi:

“Po t’i mbledh / ditët e dashurisë / më dalin shumë më pak se një pikë loti… / Po të mbledh / hapësirat e dhembjes / Kam frikë mos më mbytet Globi…” (234).

Nga poeti qëmtues i fjalës së rrallë Nexhip Ejupi:

“Kam gënjyer / si Nazim Hykmeti… / të vuante më pak / i urti / i drejti… / por, ah, / jetoj / si qyqar… / gënjej / pa qenë gënjeshtar!” (266).

Tek lexon këto pak rreshta që përcjellin një domethënie sociale fort të thellë, nuk mund të mos biesh në mendime shpirtdëshpëruese: punët nuk shkojnë bukur mirë në këtë rruzullimin tonë. Varfëria, si një sëmundje ngjitëse, nuk po u shqitet nga jeta miliarda njerëzve. Në këto kushte, a duhet pranuar si e qenë formula, me të cilën njerëzia mbarë është yshtur tash e ca shekuj: “Në këtë botë, e mira gjithmonë ka fituar mbi të keqen?” Këtë formulë, personalisht, e vlerësoj si të dyshimtë. Në rrjedhën e shekujve, sistemet shoqërore kanë pas zëvendësuar njëri-tjetrin. Njerëzit kanë pas përmbysur një sistem të keq, për ta zëvendësuar me një më të mirë. Por ky, demek, i miri, me kalimin e kohës, ka pas pjellë të tjera të këqija jo më pak të rënda, derisa kemi arritur në këtë fazë të zhvillimit shoqëror ku jemi. Sipas statistikave që janë bërë të njohura me kohë e me vakt, 20% e njerëzimit sot ka në zotërim 80% të pasurive botërore. Me këtë rast, më duket se është me shumë vend të citoj një katërvargësh bukur të goditur të shkrimtarit dhe të publicistit të mirënjohur Siri Sulejmani: “Më duhet që t’ju flas hapur, / I padituri ta dijë, /Egoizmi - mbret i botës, / Interesi - bir i tij”.   Dihet që njerëzit nuk lindin të barabartë për nga shkalla e intelektit, por kjo nuk do të thotë që mendjepaku të dergjet në varfëri përballë mendjeshumit. Shtetet në botë sa vijnë e po i largohen natyrës sociale, çka kërcënon të sjellë pasoja katastrofike për të ardhmen e njerëzimit. Është kjo arsyeja që kritiku mendjehollë Fatmir Terziu i citon me një mesazh të qartë ato vargjet brilante të të tre krijuesve të talentuar të vendit tonë që unë i ricitova pak më lart.

Në një poezi të viteve ’80, Dritëro Agolli ka një varg të tillë, në të cilin, duke iu drejtuar një fshatari, shpreh një urim në adresë të tij: “t’u bëftë guri dele!”. Kurse në një poezi tjetër të po atyre viteve, kur bën fjalë për ca vajza, që janë duke mbledhur fasule në një kooperativë bujqësore, thotë: “mblidhni, vajza, mblidhni, / por kujdes, mos vidhni!”. Mjaftojnë këto tre vargje të poetit të madh, për të arritur në një përfundim të dhimbshëm rreth marrëzisë komuniste shqiptare për tufëzimin e bagëtive në fshat në vitet 1980-1981 dhe për degradimin e sistemit kooperativist, që çoi në një varfërim të skajshëm të fshatarësisë shqiptare dhe që u mbyll me një katastrofë ekonomike kombëtare në fund të viteve ’80.

Në një katërvargësh të Ferit Lamaj, që unë e vlerësoj si aristokrat të fabulës shqiptare, bëhet një pohim me vlera universale: “Që së lashti vjen e thëna: / Qengj’ i urtë pi dy nëna. / Po nuk dini më të renë: / Pi servili gjithë kopenë”.

Poeti vetëm kaq mund të thotë përmes artit të magjishëm të fjalës. Është kritika ajo që duhet të bëjë përgjithësime dhe të nxjerrë përfundime, duke zbërthyer forcën e mesazhit poetik, të shprehur me një lakonizëm të skajshëm. Këtë detyrë kritiku Fatmir Terziu, në veprën në fjalë, e ka kryer në mënyrën më shembullore.

Në analizën që zoti Terziu i bën krijimtarisë së zotit Pëllumb Kulla dhe konkretisht romanit me titull “Vdekja e Enver Hoxhës” hasen dy frazat e mëposhtme “I vdekuri i Kullës nuk është i ndryshëm, por tipik. Ai e ka lënë litarin mbi varr…” (65). Mesazhi i fjalisë së fundit është kaq kuptimplotë, saqë atë mund ta konkretizosh me sa e sa fakte dëshpëruese nga jeta e vendit tonë që mund të zinin vëllime të tëra. Prandaj edhe vendi ynë vazhdon të ecë çalë-çalë, për t’u shkëputur me zor, por një herë e mirë, nga një tranzicion fort i vështirë, të cilin, trashëgimtarët e Enverit, tashmë me mbulojë socialiste, kërkojnë që ai të vazhdojë sa më gjatë. Psikologjinë makutiste që mbizotëron mes trashëgimtarëve të diktatorit në Shqipëri, para do kohësh, e demaskoi hapur fare njëra nga ish-figurat kryesore të pësë-së, zoti Spartak Poçi, i cili deklaroi në televizion:“Jam tmerruar kur nëpër korridoret e Partisë Socialiste kam dëgjuar këto fjalë: të marrim pushtetin që të grabisim shtetin”.

Duke analizuar krijimtarinë e Agim Shehut, e këtij poeti të ëndrrave rinore, a autorit të poezisë së magjishme “Dashuria e një matematikani”, që edhe sot e kësaj dite më zgjon një përmallim të ëmbël për vitet e një rinie të perënduar, kritiku Terziu citon pak rreshta nga një pohim fort domethënës i këtij poeti: “Kolegë me emër në art patën dinjitetin të flijoheshin pa i bërë qejfin diktaturës. Për mbijetesë, shumë prej nesh, (secili në shpjegimin e vet), tigrit, për t’ia larguar dhëmbët, i lëmuam lëkurën. Mbetet i hapur gjykimi nëse s’kish rrugë tjetër! Megjithatë lexuesit i duhet kërkuar falje për çdo shkrim që ledhatonte shtetin vrasës. Bukuria e artit harmonizon më hijshëm me bukurinë e karakterit” (212-213).

Nuk më është dhënë rasti ta lexoj më parë një pohim të tillë, por më duket se ky është i vetmi pohim i një krijuesi me një stazh gjysmëshekullor në fushën e letrave shqipe që bëhet për herë të parë pas shembjes së diktaturës. Nuk kanë qenë të paktë krijuesit që i kanë pas bërë temena diktatorit shqiptar, më të egrit në mbarë Evropën. Madje ka pasur edhe ndonjë syresh, si puna e zotit Kadare, që, megjithëse në një krijim të vetin pati arritur deri në perëndizimin e atij gjakatari (“Kur midis qiellit të kësaj vjeshte / Fjalët e Enver Hoxhës ndeshin / Bubullimat mënjanohen me nderim!”), pas shembjes së diktaturës, brenda vetes nuk gjeti dot forca për pendesë.  Ndonëse zoti Terziu fjalët e sipërcituara të Agim Shehut i jep në formën e një zmbrapsjeje, e një “fluturimi lirik”,  nga boshti themelor i kritikës së vet, lexuesi i kujdesshëm e ka të qartë që ai, në një vepër shkencore, i përmend ato veç sa për kujtesë për të gjithë ata krijues që i bënë freskdiktatorit, pa i detyruar kush, por që paskëtaj nuk morën as mundimin më të vogël për pastrimin e ndërgjegjes së vet.

Në faqet e “Kritikës ndryshe” për herë të parë mësova se në ca tregime të shkëlqyera të Faruk Myrtaj, të përkthyera në gjuhën angleze nga Përparim Kapllani dhe Arben Kallamata, niveli artistik i origjinalit nuk paska pësuar as firon më të vogël në gjuhën e përkthimit. Menjëherë më erdhën ndër mend fjalët e shkrimtarit të shquar kirkizian Çingiz Ajtmatov (lindur në vitin 1928) që thotë se “përkthyesi është artist, është personalitet”. Do të ishte mirënjohje për këta dy përkthyes të talentuar, nëse dikush nga specialistët e shqipes dhe të anglishtes, sidomos ata që janë profesorë të përkthimit në departamentet e anglishtes të universiteteve shqiptare, t’i analizonin këto përkthime të tregimeve të Faruk Myrtaj dhe të nxirrnin në pah vlerat e formimit shkencor dhe artistik të të dy përkthyesve të lartpërmendur. Po këtu mësova për herë të parë për përkthimin dhe botimin në suedisht në vitin 2003 të një vëllimi poetik të poetit Ibrahim Abedini, si edhe për përkthimin në gjuhën gjermane dhe angleze të poezive të poetit Rustem Geci, i cili, që prej vitit 1995, jeton dhe krijon në Gjermani.

Kjo vepër e zotit Fatmir Terziu është një homazh që u bëhet mbarë njerëzve të letrave shqipe, është një nderim i posaçëm për artin e tyre të fjalës. Për të qenë sa më objektiv dhe sa më profesionist, kritiku, siç e pranon edhe vetë zoti Terziu, duhet që të njohë sa më mirë letërsinë kombëtare dhe botërore, të jetë i pajisur me një kulturë të gjerë, të ketë një formim enciklopedik, në mënyrë që të jetë në gjendje të bëjë analiza dhe përqasje me të vërtetë bindëse me krijimtarinë e autorëve vendës dhe të huaj, duke gjetur edhe pikëtakime përkatëse në kendvështrimet e tyre. Mendoj se këto kërkesa zoti Terziu i ka përmbushur me një përkushtim të admirueshëm dhe prandaj ka arritur të vërë në dorën e lexuesve një vepër me nivel të lartë shkencor. Nuk jam në dijeni nëse në Katedrën e Letërsisë Shqipe të Fakultetit të Historisë dhe të Filologjisë të Universitetit të Tiranës jepet ose jo si lëndë e veçantë kritika letrare. Nëse nuk jepet, më duket e padrejtë. Nëse jepet, jam i bindur plotësisht që zoti Fatmir Terziu do të ishte një profesor i shkëlqyer i kësaj lënde me aq autoritet. Por, për fat të keq, po bëhen gati 20 vjet që Shqipëria nuk është e zonja ta ndalojë dot “rrjedhjen e trurit” drejt vendeve të huaja. Prandaj edhe një kritik i tillë “potkonjfarkuar” sot është fat për dikë tjetër dhe jo për vendin tonë.

Me punën e palodhshme paraprake që ka përballuar për përgatitjen dhe botimin e kësaj vepre të vëllimshme, zoti Terziu, për mendimin tim, ka manifestuar, para së gjithash, një respekt të thellë ndaj vetvetes, si një intelektual me horizont të gjerë. Në rastin e kundërt, ai nuk do të ishte në gjendje të zinte një pozicion me kaq peshë në lëmin e kritikës letrare. Prandaj më duket me vend të pohoj se vepra “Kritika ndryshe” është skaneri më i pagabueshëm që, ai, jo qëllimisht, i ka bërë vetes. Kësisoj, profesori i kritikës letrare, zoti Fatmir Terziu, ka dhënë shembullin më kuptimplotë për të gjithë ata që dëshirojnë të matin forcat në lëmin e shkencës letrare, të cilët, zanafilltas, duhet të dinë se si pastrohen mirë ahuret e Augjiasit.  Kjo  ishte edhe arsyeja që këtë shkrim e titullova“Analiza e vetvetes”, duke pasur parasysh edhe fjalët e Stefan Cvajgut për Balzakun, që, me rastin e botimit të “Iluzioneve të humbura”, thotë: “…kjo vepër është analiza më e thellë…që Balzaku i bën vetes”.

Gusht 2009

Botuar me shkurtime në gazetën “Albania”, 23 gusht 2009, dhe botuar i plotë në gazetën “Republika”, 23 shtator 2009.

 Prof. Dr. Eshref Ymeri është i biri i Hasan Ymerit, veteranit të Luftës së Vlorës të vitit 1920, të cilin Presidiumi i Kuvendit  Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë, me dekret nr. 4040, datë 14 korrik 1965, e ka dekoruar me medaljen “Për veprimtari patriotike”,  me këtë motivacion: “Për trimërinë, guximin dhe vetëmohimin që tregoi në luftë kundër pushtuesve imperialistë italianë më 1920 për çlirimin e Vlorës”.

Është i lindur në Smokthinë, në fshatin Mesaplik, më 25 dhjetor 1940. Shkollën fillore e kreu në vendlindje në vitin 1952. Kurse shkollën 7-vjeçare e mbaroi me rezultate të shkëlqyera në fshatin Ramicë në vitin 1955. Në vitin 1959 përfundoi gjimnazin “Ali Demi” në Vlorë. Për rezultate të larta në mësime, atë vit iu dha e drejta për të vazhduar studimet universitare në Bashkimin Sovjetik, në njërin nga universitetet e Shën Peterburgut (ish-Leningrad). Pas prishjes së marrëdhënieve dhe ndërprerjen e të gjitha marrëveshjeve që udhëheqja sovjetike bëri me Shqipërinë, në qershor të vitit 1961 u kthye në atdhe dhe filloi studimet në Universitetin e Tiranës për gjuhë dhe letërsi ruse. Për arritje të larta që pati gjatë studimeve në universitet, në mbarim të tyre, në qershor të vitit 1966, Universiteti i Tiranës e emëroi pedagog në Katedrën e Gjuhës dhe të Letërsisë Ruse të Fakultetit të Historisë dhe të Filologjisë. Meqenëse ishte një njohës shumë i mirë i gjuhës ruse dhe specialist i përgatitur i përkthimit, Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste pranë Komitetit Qëndror të Partisë së Punës të Shqipërisë, në maj të vitit 1975, e dërgoi me shërbim në Republikën Popullore të Kinës për të ndjekur nga afër botimin në gjuhën ruse të vëllimit të dytë të veprave të zgjedhura të Enver Hoxhës. Puna për botimin e këtij vëllimi vazhdoi për gjashtë muaj. Pas

Hasan Ymeri (1890-1970): Kosovën e kemi tokën tonë, edhe ajo Shqipëri është. Dëgjo këtu, more bir: po nuk u bashkuan të katër vilajetet që kemi pasur, Shqipëria kurrë s'ka për të bërë prokopi. Pa Kosovën, Shqipërisë bota s'do t’ia vërë veshin kurrë. Shqipëria pa Kosovën është si një fëmijë i plevitosur që kurrë s'ka për t’u bërë përpjetë. Shqipëria pa Kosovën shpatullat i ka kallkan.

botimit me suskes të këtij vëllimi, në tetor ai u kthye në atdhe. Në fakultet punën e vazhdoi deri   më 31 gusht të vitit 1977. Për shkak të disa mosmarrëveshjeve që pati me organizatën e partisë të fakultetit, kjo e fundit vendosi ta qarkullojë nga universiteti, duke ia nisur dosjen për në Kukës, me pretekstin se nuk kishte qenë në bazë, por ishte emëruar pedagog drejtpërsëdrejti nga bankat e universitetit. Këtë lloj qarkullimi ai e vlerësoi si të padrejtë, sepse qe organizuar në shenjë hakmarrjeje kundër tij. Megjithatë, ai shkoi e mori takim me nënkryetarin e Komitetit Ekzekutiv të Rrethit të Kukësit që mbulonte sektorin e arsimit dhe e vuri në dijeni se nuk do të paraqitej në punë, derisa padrejtësinë që i ishte bërë  ta zgjidhte në strukturat e larta të partisë.

Ndërkohë, Shtëpia Botuese “8 nëntori” filloi ta zinte me punë si përkthyes të jashtëm, meqenëse në vjeshtën e vitit 1977 kishte filluar të shtohej intensiteti i punës për përkthimin dhe botimin në gjuhë të huaja të veprave të zgjedhura të Enver Hoxhës. Më në fund, pas një viti e gjysmë përpjekjesh për sqarimin e së vërtetës, dikush nga strukturat e larta të partisë dha porosi për tërheqjen e dosjes së tij nga Kukësi për në Tiranë dhe përcjelljen e saj për në Shtëpinë Botuese “8 nëntori”, duke marrë paraprakisht miratimin edhe nga Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste, meqenëse ishte fjala për ta emëruar përkthyes të veprave të Enver Hoxhës në gjuhën ruse. Aty filloi punën në mars të vitit 1979. Nuk kishte kaluar më shumë se një vit e gjysmë nga puna e tij si përkthyes, kur instituti i lartpërmendur dha porosi për emërimin e tij si shef të Redaksisë së Botimeve në Gjuhë të Huaja në atë shtëpi botuese (redaksi kjo që kishte në organikë  42 veta, bashkë me personelin ndihmës), detyrë që e filloi më 1 gusht të vitit 1981 dhe e la në fund të tetorit të vitit 1990. Gjatë atyre viteve redaksinë (që disa vepra të Enver Hoxhës i përkthente dhe i botonte në 7 gjuhë të huaja) e drejtoi me shumë sukses,  përballoi edhe vetë një volum të madh pune (bashkë me përkthyesit e tjerë të sektorit të gjuhës ruse), duke marrë përsipër drejtpërsëdrejti edhe punën e përkthyesit të veprave të Enver Hoxhës, të botuara në gjuhën ruse. Për kontributin e rëndësishëm që dha në drejtimin e redaksisë dhe në përkthimin e veprave të Enver Hoxhës, Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e dekoroi me medaljen “Naim Frashëri” të klasës së dytë. Në fund të vitit 1991 largohet me dëshirën e vet nga Shtëpia Botuese “8 nëntori” dhe më 1 janar 1992 rifillon punën si pedagog në Katedrën e Gjuhës dhe të Letërsisë Ruse të Fakultetit të Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës. Këtu punën e vazhdoi deri më 31 gusht 2003. Më 01 shtator të po atij viti largohet për në pension.

Nga e djathta në të majtë: Anita (nusja e Plarentit), Plarenti (biri ynë) me djalin në krahë (Drinin), Eshrefi, Havaja, Kesiana (bija jonë)

 

I.                Aktiviteti pedagogjiko-shkencor   

1.  Tekste mësimore

1968----Tekst mësimor për zhvillimin e gjuhës së folur të studentëve të kursit të parë të gjuhës ruse (botim i Shtëpisë Botuese të Librit Universitar). 

1972----Tekst mësimor për zhvillimin e gjuhës së folur të studentëve të kursit të dytë të gjuhës ruse (botim i Shtëpisë Botuese të Librit Universitar).

1974----Tekst mësimor për gramatikën e gjuhës ruse për të katër kurset e studentëve të gjuhës ruse, me grup autorësh (botim i Shtëpisë Botuese të Librit Universitar).

1981----Tekst mësimor (me analiza teksti) për studentët e kursit të parë dhe të dytë të degës së gjuhës ruse, me bashkautor (botim i Shtëpisë Botuese të Librit Universitar).

1982----Tekst me tema bisedimi në ndihmë të specializimit të mësuesve të gjuhës ruse për zhvillimin e gjuhës së folur ruse (botim i Institutit të Studimeve Pedagogjike). 

1984----Formula bisedore. Tekst në ndihmë të specializimit të mësuesve të gjuhës ruse për shkathtësimin e shprehive të folurit në gjuhën ruse (botim i Institutit të Studimeve Pedagogjike).  

2002----Gjuha e folur ruse. Tekst mësimor për studentët e të katër kurseve të degës së gjuhës ruse (botim i Shtëpisë Botuese të Librit Universitar).  

2.  Lëndë mësimore praktike që ka dhënë në universitet.    

Gjatë kohës që ka punuar si pedagog në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë dhe në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, ka dhënë:

Lëndën e gjuhës së folur ruse në të katër kurset.

Lëndën e gramatikës praktike të gjuhës ruse në kursin e parë dhe të dytë.

Lëndën e analizës së tekstit në të katër kurset.   

3.  Kurse leksionesh që ka dhënë në universitet

Leksionet e stilistikës së gjuhës ruse (bashkë me seminaret).

Leksionet e gjuhësisë së përgjithshme.

Leksionet e letërsisë ruse (bashkë me seminaret).

Leksionet e përkthimit (bashkë me ushtrimet e përkthimit).   

4.  Artikuj metodiko-shkencorë dhe shkencorë

Artikuj të tillë janë botuar në gazetën “Mësuesi”, në revistën “Studime filologjike” dhe “Gjuha jonë” gjatë viteve ’70-80 të shekullit të kaluar.   

II.           Përkthime socialpolitike  

Në Shtëpinë Botuese “8 nëntori”, gjatë viteve 1977-1991, ka përkthyer 3200 faqe për veprat e zgjedhura të Enver Hoxhës që u botuan në gjuhën ruse në 6 vëllime (me rreth 1000 faqe çdo vëllim).

III.      Përkthime artistike  

Gjatë viteve 1998 e në vazhdim, ka përkthyer e botuar vepra të shkrimtarëve:   

Aleksej Prijma: “Edgar Kejsi” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 1999).

F.M. Dostojevski: 

1. “Një zemër e dobët” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 1998 dhe Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2008).

2. “Sozia” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 2000).

3. “Pollzunkovi” (një roman me nëntë letra) (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 2000).

4. “E zonja e Shtëpisë” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 2001).

5. Një grua bote dhe një burrë poshtë shtratit” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 2002). 

Italo Kalvino: “Përralla italiane” (Shtëpia Botuese DeaS, Tiranë 2000).

Ky është profeti Muhamed, i dërguari i Zotit për mbarë njerëzimin (përgatiti për botim dhe botoi Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam. Përkthyer në gjuhën ruse, Tiranë 2008). 

Nikollaj Kolada: “Nishani” (dramë; vënë në skenë në Teatrin Kombëtar në vitin 2006). 

Ludmilla Razumovskaja: “E dashur Elena Sergejevna” (dramë; vënë në skenë në Teatrin Kombëtar në vitin 2007).

Vath Koreshi: Skenar i filmit “Porta Eva” (përkthyer në gjuhën ruse; prodhim shqiptaro-rus. Regjisor: Albert Minga. Producent Aleksandër Mihajllov. U xhirua në Shqipëri në vitin 2000 dhe doli në ekran në vitin 2001).

Zheni Kostandinova: “Vanga” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 1999).    

Zhorzh Amadu: “Zonja Flora dhe dy burrat e saj” (Shtëpia Botuese OMSCA, Tiranë 2001).

Kobo Abe: “Një grua e burgosur në rërë”. (Dorëzuar për botim në Shtëpinë Botuese “Bota Shqiptare” në vitin 2009).

Leonid Grossman: “Pushkini”. (Dorëzuar për botim në Shtëpinë Botuese EDFA në vitin 2009).

IV.      Fjalorë

Fjalor i termave të mbrojtjes kundërajrore (me bashkautorë) (Botim i Akademisë Ushtarake, Tiranë1990).

Fjalor frazeologjik italisht-shqip (me bashkautor) (Shtëpia Botuese AFЁRDITA, Tiranë 1997).

Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe (me bashkautorë) (Shtëpia Botuese TOENA, Tiranë 2002).

Fjalor i madh frazeologjik italisht-shqip (me bashkautorë) (Shtëpia Botuese EDFA, Tiranë 2007).

Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe (i pasuruar dhe i ripunuar) (me bashkautorë) (Shtëpia Botuese EDFA, Tiranë 2007).  

V.           Redaktime fjalorësh

Fjalor rusisht-shqip (grup autoresh) (Shtëpia Botuese EDFA, Tiranë 2005).

Fjalor shqip-rusisht (autore prof. as. Mukades Mançe) (Shtëpia Botuese EDFA, Tiranë 2007).

VI.      Publicistikë

Prej vitit 1991 dhe deri tani ka botuar 217 artikuj publicistikë për probleme që shqetësojnë vendin tonë dhe mbarë kombin shqiptar, përfshirë këtu edhe artikuj me tema shoqërore dhe artikuj polemikë.

VII. Botime të tjera

Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse (me bashkautor) (Shtëpia Botuese TOENA, Tiranë 2006).

Tradita e politikës ruse ndaj kombit shqiptar (me bashkautor) (ndodhet në proces botimi).

       VIII. Kualifikimi shkencor  

16. 12. 1989----merr gradën shkencore “Kandidat iShkencave” (me vendim nr. 208 të Komisionit të Lartë të Atestimit).

14. 12. 1994----Grada “Kandidat i Shkencave”, sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 351, datë 30.06. 1993, konvertohet në gradën shkencore “Doktor”.

13. 12. 1994----merr titullin “Asistent Profesor” (me vendim nr. 11 të Komisionit të Kualifikimit Shkencor).

11. 05. 2001----merr titullin “Profesor” (me vendim nr. 53 të Komisionit të Kualifikimit Shkencor).

       Fakulteti i gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës, në kuadrin e programit TEMPUS, më 2 dhjetor 2001, e përfshiu në një grup  pedagogësh të përkthimit nga gjuhë të ndryshme (si anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja  dhe italishtja) dhe e dërgoi në Britaninë e Madhe, pranë Universitetit të Uestminsterit, ku qëndroi një javë për shkëmbim përvoje nga fusha e përkthimtarisë.

       Përveç aktivitetit të tij të gjatë si pedagog universiteti, përkthyes, gjuhëtar, leksikograf dhe publicist, është i mirënjohur edhe si interpret (përkthyes gojor) i gjuhës ruse. Kështu, si interpret   nga rusishtja  në shqip dhe nga shqipja nërusishte,  ai ka marrë pjesë:  

a) në të gjitha konferencat e PABSEK-ut dhe BSEK-ut të zhvilluara në Tiranë që prej themelimit  tëtyre deri para do kohësh;

b) në disa aktivitete të Bankës Botërore dhe të Fondit Monetar Ndërkombëtar të zhvilluara nëTiranë;

c) në disa aktivitete të UNICEF-it dhe tëIOM-it tëzhvilluara në Tiranë.

       Poashtu, si interpret nga rusishtja në shqip dhe nga shqipja në rusishte, ka shoqëruar:

1. Delegacionin e Parlamentit Shqiptar, të kryesuar nga Kryetari i tij, zoti Pjetër Arbnori, gjatë vizitës së tij:

       a. në Shën-Peterburg, ku ishte i ftuar nga Universiteti i atij qyteti për të marrë pjesë në një sesion shkencor në përkujtim të 5-vjetorit të vdekjes së albanologes së shquar ruse Desnjickaja (01 qershor 1995);

       b. në Moskë, ku u zhvillua Konferenca e radhës e PABSEK-ut (04-07 qershor 1995).

2. Delegacionin e Parlamentit Rus, të kryesuar nga zëvendëskryetari i tij, zoti Sergej Baburin, i cili zhvilloi një vizitë në vendin tonë nga data 17 deri më 19 mars 1999. Gjatë qëndrimit në Tiranë, kryetari i delegacionit rus zhvilloi bisedime me:

       a. Presidentin e Republikës, prof.dr. Rexhep Meidani;

       b. Kryetarin e Parlamentit, prof.dr. Skënder Gjinushi;

       c. Kryetarin e Këshillit të Ministrave, zotin Pandeli Majko;

       ç. Kryetarin e Komisionit të Jashtëm të Parlamentit Shqiptar, zotin Sabri Godo, bashkë me anëtarët e atij komisioni;

       d. Kryetarin e opozitës, prof.dr. Sali Berisha.

3. Delegacionin e Parlamentit të Armenisë, të kryesuar nga Kryetari i tij, gjatë vizitës që bëri në vendin tonë më 28 qershor 2000, kur filloi punimet edhe Konferenca e radhës e PABSEK-ut.

4. Delegacionin e Fondit Shqiptar të Zhvillimit gjatë vizitave që bëri në Armeni:

a. në tetor 1998;

b. në shkurt 1999.

5. Delegacionin e Ministrisë së Mbrojtjes të Republikës së Shqipërisë, të kryesuar nga ministri Safet Zhulali gjatë një vizite që ky bëri në Ukrainë prej 24 deri më 27 shkurt 1997, me ftesë të Ministrit të Mbrojtjes së Ukrainës, gjeneral Kuzmuk.

       Tani ka nëpër duar dhe është duke e përfunduar Fjalorin e Madh Frazeologjik Rusisht shqip. Në të njëjtën kohë, është duke punuar paralelisht edhe për përgatitjen për botim të një Fjalori të Madh Frazeologjik Anglisht-Shqip.

       Nuk është i angazhuar në asnjërën prej partive politike. Është i martuar. Bashkëshortja e tij, Hava Cani-Ymeri, ka mbaruar Universitetin e Tiranës për gjuhë dhe letërsi ruse në vitin 1972. Ka punuar si mësuese e rusishtes dhe e anglishtes dhe në prill të vitit 2007 ka dalë në pension. Kanë dy fëmijë - Plarent dhe Kesiana Ymeri. Që të dy kanë përfunduar studimet universitare dhe pasuniversitare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Plarenti tani punon në një kompani të njohur amerikane për prodhimin e aparaturave mjekësore dhe farmaceutike, në qytetin Santa Barbara të shtetit të Kalifornisë, kurse Kesiana punon pedagoge e vjolës dhe e violinës në një akademi harqesh në qytetin Cincinnati të shtetit Ohajo (Ohio).

---------------------------------------

Arkitektura artistike e një romani me frymëzim atdhetar

*Rifat Kukaj (25 tetor 1939 - 11 shtator 2005) lindi në Tërstenik të Drenicës, studioi në Normalen e Prishtinës.

Rifat Kukaj është prozator, poet, dramaturg, përkthyes dhe skenarist i letërsisë për fëmijë dhe të rritur. Shkrimtari Kukaj po ashtu ka udhëhequr programet për fëmijë të Radio Prishtinës dhe ka redaktuar librat për fëmijë të Shtëpisë Botuese "Rilindja". Përktheu letërsi për fëmijë nga autor slloven, kroat, serb, e hungarez por edhe botoi shkrime vetanake në shumë nga këto gjuhë. Emrin e tij e mbajnë rreth 100 vëllime librash dhe 30 radio-drama. Kontribuoi në afirmimin e krijimtarisë letrare sidomos asaj për fëmijë në rrjedhat ndërkombëtare dhe se ndihmoi autorë të shumtë të rinj.
Vdiq në Ulqin, u varros në vendlindje.

Tituj të veprave

Xhuxhi nga Taxhuxhi - dramë humorisitike
Lepuri me pesë këmbë - skenarë filmi artistik
Bardhi e Mirushja (1986)- roman
Kokërmeli e Pilivesa (1971) - roman
Dita e xhufkave (1972)- roman
Shkrepi i Diellit (1972)- roman
Minaku i përhimtë (1973)- roman
Vjollca magjike (1974)- roman
Rrasa e Zogut (1975)- roman
Droja (1978)- roman
Dreri me një bri (1986)- roman
Xhuxhi nga Xhuxhishta (1998)- roman
Gogozheli i Gogozhinës (1999)- roman
Shkurtabiqi më i madh në botë {2000} - roman (botoi: URA)
Fshehtësia e breshkës (2002)- roman
Majmuni me kurorë mbretërore (2003)- roman

Vështrim letrar për krijimtarinë artistike 


dhe romanin për fëmijë “Gogozheli i 


Gogozhinës” të shkrimtarit Rifat Kukaj

Milaim NELAJ

        TIRANË

Kur marr të shkruaj për jetën dhe veprimtarinë letrare të Rifat Kukajt, natyrshëm më kaplon një ndjenjë trishtimi e dhimbjeje, që buron nga njohja dhe respekti i thellë që kisha krijuar për atë burrë të mençur e fisnik. E pata takuar për herë të parë në Prishtinë, pikërisht në hotel “Iliria”, aty ku mblidhen shpesh e debatojnë shkrimtarët kosovarë, jo shumë kohë para se të ndahej nga jeta, dhe më pati lënë mbresa e përshtypjet më të mira që mund të krijojë një njeri. Në takimin me të, në një rreth shokësh e miqsh të tij, menjëherë pata pikasur tek ai disa cilësi të veçanta. Së pari, kisha vënë re që e njihte aq mirë shtetin amë, saqë mund të mendoje se kishte jetuar për një kohë të gjatë në Shqipëri; së dyti, zotëronte një njohje të shkëlqyer për letërsinë tonë e veçanërisht atë për fëmijë, saqë të fliste me kompetencë e në detaje dhe kishte bërë miq apo, siç i quante, “vllazën”, një pjesë të madhe të lëvruesve të saj; së treti, kishte një humor të këndshëm e nuk mungonte të të fliste buzagaz edhe për një “çiflig” të tij dhe të të ftonte me gjithë zemër për një vizitë aty, çka dëshmonte bujarinë e tij të sinqertë; së katërti, të befasonte me atë pirje të veçantë të rakisë, që ia mbante gjithnjë esëll mendjen e ndritur, e cila dinte të prodhonte vetëm urtësi, dituri, dashuri njerëzore dhe thjeshtësi në komunikimin me të.
    Rifat Kukaj, me krijimtarinë e hershme dhe të pasur artistike, në poezi e në prozë, që mishëron më së miri talentin e tij të spikatur, mund të themi se është një nga simbolet e letërsisë për fëmijë në Kosovë, një nga autorët më në zë e më të dashur për fëmijët. Ai, siç shprehet edhe poeti Agim Deva në një poezi-homazh kushtuar atij, me veprat e pavdekshme që shkroi e që do të mbeten një thesar i çmuar në panteonin e letërsisë për fëmijë, “ua mbushte zemrat plot me cicërima, buzët me buzëqeshje, sytë me poezi”. Ai ishte dhe mbeti në ndërgjegjen e popullit një poet e prozator brilant, një edukator i madh i fëmijëve, një predikues i lirisë dhe paqes njerëzore, një mjeshtër i përkryer i fjalës artistike, një ligjërues dhe shkrues i lavdërueshëm i gjuhës letrare shqipe. 
    Janë të shumta e të larmishme përmbledhjet letrare të shkrimtarit Rifat Kukaj, duke filluar nga viti 1965, kur boton librin e parë me tregime “Rrëfejza”, e në vazhdim, të cilat së bashku përbëjnë “ngrehinën” e rreth 50 titujve me vjersha, tregime e romane, shumica për fëmijë, që lexuesi shqiptar, i madh e i vogël, tashmë i ka bërë pjesë të kujtesës së tij.. Në to gjallojnë e ndërthuren bukur artistikisht një mori idesh, motivesh, subjektesh, episodesh, ngjarjesh, personazhesh, përshkrimesh, të veshura nga një “mantel” i pasur figurativ, nëpërmjet të cilave përcillen mesazhe të shumta, që lartësojnë traditat e virtytet më të mira të popullit tonë dhe njëherazi edukojnë lexuesin me ndjenjat atdhetare e liridashëse.                   
Rifat Kukaj ishte ndër krijuesit e mirënjohur e më popullorë në Kosovë. Kjo, falë jo vetëm talentit e përkushtimit tërë jetën ndaj letërsisë, por edhe natyrës së tij babaxhane, mënyrës së sjelljes dhe shpirtit poetik e bujar. E veçanta e krijimtarisë së tij qëndron në faktin se ajo ka qenë e suksesshme, qoftë në poezi, ashtu edhe në prozë. Kësisoj, poezia me titull “Kosova”, e përzgjedhur si nga më të mirat e letërsisë për fëmijë dhe e përfshirë edhe në tekstin mësimor të klasës IV, për nga performanca artistike dhe mesazhi që përçon te fëmijët, është një perlë e vërtetë, një himn i gjallë për Kosovën. Ajo mbyllet me vargjet e ndjeshme: “Asgjë nën këtë diell/ i dashur fëmijë/ pa emrin Kosovë/ s’do të kish bukuri!” Po ashtu, romani “Droja”, botuar më 1978, për subjektin mjaft prekës e të zhdërvjellët që shtjellon dhe për nivelin artistik që bart, është nga më të spikaturit e më të lexuarit në prozën e tij. Për këtë arsye, ai është dramatizuar e transmetuar për fëmijët nga Radio-Tirana vite më parë, duke u bërë kësisoj një nga veprat më të njohura e të dashura për lexuesin.
Por, në vështrimin tonë letrar kushtuar këtij autori, do të ndalemi kryesisht te njëra nga këto vepra, për të cilën mendojmë se meriton të shkruhet diçka, nisur dhe nga fakti që është vlerësuar edhe me çmim në një nga konkurset letrare në Kosovë. Është fjala pikërisht për romanin “Gogozheli i Gogozhinës”, një titull paksa kakofonik e jo shumë poetik, por, gjithsesi, figurativ e simbolik, i gjetur nga autori për ta vendosur në funksion të temës dhe mesazhit që përçon vepra: ndihmesa e fëmijëve në luftën për liri e pavarësi, e të ideve që dëshiron të zbulojë nëpërmjet tij, ide të cilat mishërojnë zgjimin e ndjenjave atdhetare e liridashëse te fëmijët. Por, ndryshe nga ndonjë vepër tjetër letrare që përçon temën historike, risia në këtë roman është se subjekti paraqitet në një dritë dhe performancë të re, përmes ndërthurjes së elementeve reale me ato fantastike dhe të përrallës, siç është, për shembull, fluturimi i personazhit kryesor, Mirashit, mbi shqiponjën me dy krerë, duke kapërcyer shtatë male të larta, për të shkuar te vendi ku ndodhet kampi turk e ku jeton dhe vepron një nga trimat e Skënderbeut, Pal Palushi, duke e bërë në këtë mënyrë veprën mjaft interesante e tërheqëse për fëmijët.         
Ngjarjet e romanit vendosen në një nga kohët më të lavdishme të historisë së popullit tonë, siç është ajo e Skënderbeut, duke evokuar në këtë mënyrë luftën heroike të kryengritësve shqiptarë, nën udhëheqjen e Kryetrimit, për lirinë dhe pavarësinë e atdheut. Subjekti është i thjeshtë, zhvillohet në një mjedis të caktuar malor, pothuajse në një plan, me episode, skena e personazhe interesante. Duke u gërshetuar me përshkrime të natyrës, me tablo plot ngjyra e peizazhe të shumta, të realizuara me mjeshtri nga autori, me “penelin” e një piktori të vërtetë, veshur me një figuracion të thjeshtë e të larmishëm artistik, si dhe shprehur me një gjuhë letrare të pasur, vepra shpaloset brilante dhe tërheqëse për fëmijët. Nuk është e rastit që lexuesi ndeshet që në rreshtat e parë me një peizazh të tillë: “Drita e bardhë e agut po ledhatonte lehtë, si në ëndërr, majat e pishave. Qielli nisi të bëhej më i qeshur, më i bukur, si i derdhur në argjend. Zogjtë, me cicërimat e tyre të ëmbla e joshëse, gudulisnin në pyll ajrin e pastër e të tejdukshëm.” Tablo, përshkrime e peizazhe të tilla frymëzuese, fëmijët i ndeshin gjatë gjithë leximit të romanit, nga hyrja deri në aktin final të tij.                                              
Personazhi kryesor i romanit, Mirashi, është portretizuar me ngrohtësi  e dashuri nga autori. Bir i një luftëtari të rënë në betejën e Fushës së Domosdovës, dëshiron të ndjekë rrugën e të atit dhe të bashkohet me kryengritësit. Ky është dhe lajtmotivi kryesor i veprës letrare. Në faqet e librit ndeshim një djalosh të guximshëm, trim e të vendosur, për ta çuar deri në fund porosinë e Skënderbeut. I armatosur me shpatë në brez, me mburojë e harkun plot me shigjeta mbi supe, me një fizik të hijshëm e të fortë, “me sy të çiltër e të mençur, me shkëlqim të butë e melankolik, që shkëndijonin veç sinqeritet”, duke bërë për vete, me guximin dhe trimërinë e tij edhe shumë fëmijë të tjerë, ai rritet e kalitet mes luftëtarëve të lirisë, duke u bërë një kalorës i vërtetë i Kryetrimit. Skena e maskimit të Mirashit me gogozhelin, e ndërtuar me aq fantazi e imagjinatë nga autori,  për të vepruar gjatë netëve pa hënë, pa u diktuar nga askush, kundër njerëzve të këqij, spiunëve, tradhtarëve dhe shërbëtorëve të armikut, është nga më të bukurat në roman.         
Me mjeshtri janë skalitur nga autori edhe personazhet e tjerë që depërtojnë, me intuitën e një psikologu, në psikikën, temperamentin dhe botën e tyre, si: Mrika, vajza e ndrojtur dhe e mençur, që me duart e saj të shkathëta bën gogozhelë (dordolecë) të shëmtuar prej druri, veshur me lecka, për të trembur zogjtë nga arat e mbjella, në kokat e të cilëve vë çallmën si të Sulltanit, “me mjekër si një kaçube e nxirë në muzg”, një veprim ky tepër i guximshëm, që për pak sa i kushton edhe jetën nga irritimi i ushtarëve turq, që nuk mungojnë edhe ta ndëshkojnë fizikisht. Po kështu, Sokol Dedushi, i ati i Mrikës, është një tjetër personazh simpatik, i realizuar me mjeshtri nga autori, i shquar për ndjenjat e atdhedashurisë dhe urrejtjen ndaj pushtuesve, një nga përkrahësit më të flaktë të kryengritësve dhe një shembull frymëzimi e kushtrimi për tërë banorët e Gogozhinës, duke përfshirë edhe gratë, të cilët armatosen dhe bashkohen me luftëtarët e lirisë, për të goditur rrufeshëm dhe shporrur një herë e përgjithmonë armiqtë nga fshati. 
Po aq bukur e me vërtetësi na është dhënë figura e Pal Palushit: trim mbi trimat, “i rrahur në vaj e në uthull”, një ushtar veteran dhe besnik i Skënderbeut. Me një trup të gjatë e të lidhur, veshur me parzmore e tirq të bardhë, me shpatë të madhe ngjeshur pas brezit, ai na paraqitet jo si një 60-vjeçar, por si një djalë i ri, plot forcë e energji. “Në sytë e tij, shkruan autori, sikur ndriste një lumë i kthjellët dhe përkëdhelës.” Lexuesi, gjatë tërë rrjedhës së ngjarjeve, është kureshtar e në ankth të mësojë të vërtetën e misionit të tij, të ngarkuar prej Skënderbeut, siç është përgatitja moralisht e materialisht e kryengritjes e më pas e komandimit të saj, për të sulmuar e shkatërruar përfundimisht kampin turk në Gogozhinë. Gjithashtu, në roman ndeshim edhe personazhe të tjera, që mund t’i quajmë “dytësorë”, siç janë: Luzi ose mbreti i lumit, “një djalë i zeshkët, me trup të fuqishëm, me sy të zinj e kërcënues”, pa lejen e të cilit asnjë fëmijë nuk guxon të lahet në lumë; Ndoci i vogël, që dalngadalë, mes shokësh, kalitet e bëhet një djalë i guximshëm e trim; bariu plak, që, me urtësinë dhe bujarinë e tij, ndihmon pa u kursyer kryengritësit; fallxhorja e zgjuar Nazë, Hundëçari, komandanti i kampit turk, spiuni Ndrekë Ndrekuci e të tjerë.                   
Vend të veçantë në roman zënë edhe kafshët apo shpendët, aq të dashur për fëmijët, me të cilët autori pasuron galerinë e personazheve. Të tllë janë: shqiponja me dy krerë, me krahët e saj të fuqishëm dhe sytë pishë; Vraçi (kali), me krifën e tij të bukur, qimja e pastër e të cilit “shkëlqente tërë shëndet dhe sytë i shkëndijonin gjallëri”; Baloshi, qeni i madh sa një arushë, si një babaxhan. Këto e shoqërojnë Mirashin gjatë tërë rrugës së vështirë për kryerjen e misionit të ngarkuar, duke u bërë në disa raste edhe mbrojtësit dhe shpëtimtarët e tij. Kemi mendimin se ndërthurja e personazheve njerëzorë me kafshët e shpendët, sikundër edhe me elementet e natyrës, ia rritin mjaft librit vlerat njohëse, edukuese dhe artistike. Autori ka aftësinë që çdo situatë, aksion, lëvizje a veprim të personazhit ta shoqërojë me një përshkrim ose peizazh. Duke u shprehur në mënyrë figurative, do të thoshim që romani i ngjasan një ngrehine të bukur, me një arkitekturë artistike, ku çdo gjë është vënë, në mënyrë të përsosur, në vendin e duhur. Kjo, sigurisht, falë talentit, përvojës, fantazisë dhe imagjinatës krijuese të tij dhe, siç e pohon edhe studiuesi Xhevat Syla, aftësisë për të vrojtuar e depërtuar në botën e florës e të faunës, si dhe në njohjen e jetës në thellësinë më të madhe të saj. Kështu romani bëhet edhe piktoresk, shëmbëllen me një tablo të bukur, me plot kolorit, dhe dëshmon se autori është sa epik e realist, aq dhe romantik. E tillë është, për shembull, tabloja që rrezaton çastin e takimit të Mirashit me Skënderbeun: “Tani qielli dukej si i derdhur në flori. Kënga e zogjve bënte që degët e pishave të buzëqeshnin blertë. Puhia e mëngjesit ua dridhte buzët e freskëta. Sipër Shkëmbit të Magjive, luleshqiponjat sikur po hiqnin një valle magjepëse. Lëvizja e tyre shëmbëllente në derdhjen e prajshme të lifqerëve, që me muzikën e tyre të dehnin. Po kështu, është dhënë, me mjete të goditura artistike, edhe peizazhi tjetër: “Pasdreke Mirashi vajti te lumi. Uji rridhte i qetë, i vaktë, me atë shushurimën ëndërruese. Drita lozte me hijet e buta skaleve të shavarëve. Stërkalat e imëta, që thërrmoheshin në ajrin e vaktë, shkëlqenin dhe para rrezeve të diellit, orë e çast, formomin një buqetë lulesh, që herë mblidhej, herë derdhej para syve të tij.”
Rifat Kukaj posedon një fjalor të pasur: së pari, të trevës ku jeton, por edhe më gjerë, duke na u shfaqur një njohës i përkryer i saj dhe i toponimisë së mjediseve ku zhvillohen ngjarjet, i fjalorit sinonomik e frazeologjik të gjuhës shqipe. Vërejmë me kënaqësi që ai operon lavdërueshëm me gjuhën letrare shqipe, me standardet e saj. Gjithsesi, nga pikëpamja e formës, nëse dialogjet, aq të shumta e të ndërtuara bukur artistikisht nga autori, do të ishin jo në thonjëza, por me vizë përpara dhe të futura paksa brenda tekstit, si çdo kryeradhë tjetër, siç e kërkon dhe norma letrare, do të krijonin një hapësirë e frymëmarrje më të madhe për lexuesin dhe njëherësh do ta bënin veprën më fine nga ana estetike.
 Është pozitiv fakti që në strukturat gramatikore e sintaksore të romanit, të thurura bukur, me zhdërvjelltësi e rrjedhshmëri, autori na shfaqet edhe si një fjalëformues i zellshëm. Me idenë për ta pasuruar fjalorin e veprës e për ta bërë sa më të larmishëm, nuk ka munguar të përfshijë në të edhe fjalë të krijuara vetë, siç janë fjalët me ngarkesë emocionale: hapëroi, zëzëllima, leshatuk, ngucakeq, ardhacukë, kreshpërim, katrrithet, lëvarur, i pensionuar, lodronte, kruspulloset, shpatimi, kalurimi, rreziteshin, hoveshin, purtekeshin e të tjera. Njëkohësisht, ai ka meritën që gjuhën e personazheve e individualizon nga gjuha e autorit dhe secili na paraqitet me të folurën e tij karakteristike, me ngjyrimet përkatëse. Shembull tipik për këtë është e folura e fallxhores Nazë në fallin që i servir komandantit turk, me të cilin e lemerit, i fut frikën deri në palcë. Kjo skenë dhe ndërtimi i figurës së saj, për ta tipizuar atë, është bërë me aq vërtetësi e realizëm nga autori, saqë të krijohet ideja se ai ka jetuar mes romëve për një kohë të gjatë..                                                     
            Në përfundim, do të pohonim se romani është në vazhdën e krijimeve më të mira të autorit dhe një sukses tjetër i tij në gjininë e prozës për fëmijë; është një vepër me vlera të spikatura artistike dhe njëherësh edhe kombëtare, për tematikën dhe mesazhet që përcjell te brezi i ri, i cili gjithmonë ka e do të ketë nevojë të ushqehet e të frymëzohet nga vepra të tilla. Sikundër disa nga romanet e letërsisë shqiptare për fëmijë, shkruar nga dora e këtij mjeshtri të prozës, edhe “Gogozheli i Gogozhinës” do të mbetet në fondin e artë të krijimtarisë së kësaj letërsie, e cila, siç dihet, është mjaft e pëlqyer edhe në Kosovë.     

      *TEKSTI BIOGRAFIK PËR Z.RIFAT KUKAJ:FLORI BRUQI

Hashim Thaçi e Isa Mustafa, më të votuarit

Kryetari i PDK-së, Hashim Thaçi është lideri më i votuar në Kosovë gjatë zgjedhjeve të fundit. I dyti renditet Isa Mustafa, i treti Fatmir Limaj dhe i katërti Albin Kurti.

Hashim Thaçi gjatë votimit të 12 dhjetorit dhe 9 janarit ka marrë më shumë se 160 mijë vota, ndërsa kryetari i LDK-së, Isa Mustafa ka marrë rreth 120 mijë.

Kandidati i tretë më i votuar, në bazë të rezultateve të siguruara, është ministri në largim i Transportit, Fatmir Limaj, me rreth 60 mijë vota.

Kreu i lëvizjes Vetëvendosje, Albin Kurti, i cili për herë të parë mat forcën e tij politike, me më shumë se 50 mijë vota të vlefshme, renditet kandidati i katërt më i votuar.

Lideri i AAK-së, Ramush Haradinaj, ndonëse ka munguar në fushatën elektorale për shkak se gjendet në Hagë, qytetarët me votën e tyre e kanë bërë atë të jetë pjesë të pesëshes më të votuar me rreth 50 mijë vota.

Në këto rezultate nuk përfshihen edhe votat e komunës së Mitrovicës, meqë ato janë anuluar më parë nga vendimi i Gjykatës Supreme, e ku votimi piritet të përsëritet më 23 janar

LDK-ja përkujton publicistin Enver Malokun

Udhëheqja më e lartë e Lidhjes Demokratike të Kosovës në krye me Isa Mustafën, kanë bërë homazhe pranë monumentit që mban emrin e veprimtarit të LDK-së, Enver Maloku, i cili u vra më 11 janar të vitit 1999. Me këtë rast, kreu i LDK-së, Isa Msutafa ka thënë se Maloku meriton respektin jo vetëm të qytetarëve të Prishtinës, por të gjithë Kosovës.

I shoqëruar nga nënkryetarët Sabri Hamiti e Teuta Sahatçija, sekretari i përgjithshëm Ismet Beqiri dhe anëtarë të tjerë të kryesisë, Mustafa ka vënë lule pranë monumentit të Enver Malokut, ndërkohë që ka folur për kontributin që ka dhënë ai gjatë periudhës më të errët të Kosovës.

Mustafa ka thënë se ai ishte një veprimtar i shquar i LDK-së, një intelektual i spikatur i cili përmes Qendrës për Informim pranë LDK-së, informoi jo vetëm opinionin e Kosovës, por edhe opinionin ndërkombëtar, lidhur me masakrat dhe me terrorin që Serbia ka bërë në Kosovë.

"Me të humbëm ne një aktivist të madh, Kosova e ka humbur një njeri të kulturës, një veprimtar shumë të madh, i cili e meriton nderimin tonë, jo vetëm të Lidhjes Demokratike por e meriton nderimin e gjithë qytetarëve edhe të Prishtinës edhe të Kosovës, për atë që ka bërë për Kosovën", ka thënë Mustafa.

Enver Maloku gjatë viteve '90-a kishte drejtuar qendrën për informim pranë LDK-së dhe ishte një ndër bashkëpunëtorët e afërt të ish presidentit Ibrahim Rugova.

Në pasditen e 11 janarit 1999, ai është vrarë në një atentat pak metra prej banesës së tij në përdhesë të një blloku banesash në lagjen Kodra e Diellit.

Ramush Haradinaj (nuk) kthehet në Kosovës më 12 janar 2012

Kryeqyteti i Kosovës, Prishtina është mbushur sot me pano paralajmëruese për ardhjen në Kosovë të liderit të AAK-së, Ramush Haradinajt i cili po mbahet në Tribunalin e Hagës. Ky njoftim ka zgjuar kureshtjen jo vetëm të qytetarëve të Prishtinës por edhe të opinionit të gjerë. Madje është formuar edhe Këshilli Organizativ i cili ka paraparë që të organizojë manifestimin me moton “Ramushi po vjen”! Ky manifestim organizohet në mbështetje të strategut dhe udhëheqësit të luftës për liri të UÇK-së dhe të ish-kryeministrit të Kosovës, Ramush Haradinaj. Sipas këshillit organizativ, ky manifestim do të mbahet ditën e mërkurë, më 12 janar 2012, përballë Teatrit Kombëtar me ç’rast do të organizohet edhe një koncert në shenj përkrahje të Ramush Haradinajt.

Pra nuk bëhet fjalë për ardhjen në Kosovë të Ramush Haradinajt por për një manifestim në përkrahje të Haradinajt i cili prej 21 korrikut të vitit të kaluar po mbahet në qendrën e paraburgimit në Tribunalin e Hagës, bashkë me dy të akuzuarit e tjerë, Lah Brahimaj dhe Idriz Balaj.

Raporti i Dick Martyt dhe diskursi i trajtimit të tij

                            Shkruan Akademik prof.dr.Pajazit Nushi


Po bëhen më shumë se tri javë që debatet për raportin e Dick Martit nuk zbresin nga maja e preokupimeve të shumë qytetarëve të Kosovës, madje jo vetëm e tyre. Në këto debate e shkrime dallohet edhe gjuha retorike ndjenjore e disa pjesëmarrësve dhe nuk munguan as diskutimet patetike për raportin e senatorit të Zvicrës, z. Dick Marty. Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave e të Lirive të Njeriut në Prishtinë që me kohë ka shprehë mosbesim në mundësinë e transplantimit të organeve dhe të trafikimit të tyre si edhe në rolin e së ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë” duke kërkuar njëkohësisht hetim të pavarur për këtë çështje. Por, në vend të rezultateve që do të dilnin nga një hulumtim, ka pasuar raporti i senatorit të Zvicrës, ndryshe hulumtuesit për të drejtat e njeriut z. Dick Marty që shkaktoi aktivizim mendimesh të ndryshme të shprehura me gjuhën jo gjithmonë të pangarkuar me ndjenja eksplozive.
A mund ta zëvendësohet gjuha e këtillë me gjuhën e koncepteve, të gjykimeve vlerash të argumentuara të shprehura në gjuhën zyrtare të Këshillit të Evropës dhe me formë artikuluese të qetë dhe të bindshme? Të vërtetohet një qëndrim juridik, politik, moral, etj. do të thotë të argumentohet e vërteta objektive e padiskutueshme. Në rastin e diskutimit për raportin e lartpërmendur duhet të kemi parasysh vlerën e gjykimeve të drejtpërdrejta vëzhguese individuale dhe jo gjykime të argumentuara me herët të karakterit të përgjithshëm si bie fjala: “transplanti i organeve kërkon ambient, mjete medicinale – higjienike dhe kuadro profesionale të nivelit të lartë”, “kuadro dhe mjete profesionale të nivelit të lartë nuk kemi pas për shërim të ushtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës”, civilëve të plagosur, “etika e jonë nuk lejon akte të këtilla”, etj.
Me rastin e kërkimit të kuptimit të plotë të përmbajtjes së raportit të D. Martit duhet t’i kemi parasysh disa faktorë ndër të cilët do t`i përmendim vetëm disa: Pikënisja e referatit fillon me argumentim të qëndrimeve konstatuese të Karla del Pontes, nga të cilët do të përmend dy qëndrime kryesore: 1. “Frakcionet shqiptare i kanë ndarë një numër të madh serbësh në qytet (në Pejë), por nuk janë zbuluar burgjet, ku UÇK i ka mbajtur serbët e zënë”; 2. “Pjesëtarët e UÇK u sollën si turmë e përgatitur për linç, për kidnapime, për vrasje të serbëve dhe të pjesëtarëve grupeve të tjera etnike…”. KMDLNj ka konsideruar se këto janë gjykime shumë të rënda , prejudikuese të shkruara nga ana e ish prokurores së Tribunalit Ndërkombëtar të Hagës, që për mision të tij ka angazhimin juridik për zhdukjen e farës së konflikteve dhe të luftërave kurse kjo, së bashku me z. Dick Marty në këtë mënyrë prodhojnë plazmë të mundshme konfliktesh.
KMDLNj, duke konsideruar këtë çështje shumë serioze i ka kushtuar kujdes të posaçëm bisedimeve ndërmjet përfaqësuesve të Prokurorisë së Serbisë për Krime Lufte dhe asaj të Shqipërisë si edhe vizitës së Dick Martyt Prishtinës dhe Tiranës, por nuk ka arritur të sigurojë informacione të sigurta për bisedimet e zhvilluara. Për këto shkaqe mendojmë se D. Marty duhet t’i konkretizojë saktësisht e t’i thotë me mendime të shkoqitura juridike: kohën, vendin dhe individët e keqtrajtuar në mënyrë kaq brutale, siç thuhet në qëndrimet e lartpërmendura. Ndryshe ky raport mund të konsiderohet si spekulativ, në mungesë të fakteve. Vetëm emërtimi “i urdhërdhënësve” për këto krime është i pamjaftueshëm. Me rastin e kërkimit të mendimeve shkoqitëse të argumentuara për gjykimet e lartpërmendura duhet të kemi parasysh edhe autoritetin profesional të trupit vlerësues të Komisionit ligjor për të drejtat e njeriut të Këshillit të Evropës, i cili unanimisht e ka përkrahur raportin e D. Martit.
Duke u nisur nga këto qëndrime duhet konstatuar se disa paraqitje, deklarata dhe lëvizje qëndrimesh dhe sjelljesh individësh në Kosovë dhe jashtë saj kanë nxitë mendje për të prodhuar mendime të ndryshme për të kaluarën tonë të kohës më të afërt dhe mund të ndërlidhen me qëndrime të tipit të Dick Martyt. Kur i kthehemi vetes dhe analizës së përvojës sonë mund të konstatojmë se: ne ende nuk kemi arritur ta miratojmë projektligjin për mbrojtjen e dëshmitarëve të krimeve të luftës pavarësisht se këtë nuk e ka bërë as Parlamenti i Serbisë; ngritja e aktakuzës për grupin e profesionistëve mjekësor të klinikës “Medicus” që lidhet pa të drejtë për transplantim organesh dhe për tregti të tyre, sepse ndryshimet e raporteve kohore, hapësinore e subjektore janë krejtësisht tjera nga ato që i referohet raporti i D. Martyt qysh para dhjetë vitesh. Paraqitja mediale e N. Bllacës me pohimet e demantuara dhe rigjykimi i R. Haradinajt për pjesë të akuzës së ngritur më herët si edhe pohimi i z. Hashim Thaçi, sipas të cilit “Në Kosovë ka pasur krime, këto nuk i ka bërë UÇK, por individët që i kanë veshur uniformat e UÇK”, etj. këto situata u shfrytëzuan si premise për raportin në fjalë. Madje, edhe disa personalitete ndërkombëtare si Bernar Kushner, bie fjala, në pyetjen e bërë nga një gazetar në Graçanicë para pak kohësh çfarë mund të thotë për “Shtëpinë e Verdhë” e ka drejtuar gazetarin në kontrollë mentalo - psikiatrike, sepse ka qenë i bindur në pamundësinë e transplantimit të organeve nëpërmes shtëpisë së verdhë dhe të tregtimit të tyre. Ndërkaq, i njëjti person tash shfaqë vetëm dyshim në transplantimin e organeve në shtëpinë e verdhë dhe kërkon prova dëshmuese.
Por, të gjitha këto çështje kanë karakter të indikacioneve indirekte për pohimet e raportuesit të Këshillit të Evropës. Lidhur me këto, madje, mund të paraqiten dëshmi të konstruktuara që duhet kontrolluar mirë bazën argumentuese të tyre. Nuk jemi të sigurt në të vërteta të dëshmive të përpiluara nga kushdoqoftë në fund të vitit 2010, qofshin ato të lëshuara edhe nga ish Prokurorja e Tribunalit të Hagës, aktualisht ambasadore e Zvicrës së Argjentinë, me imunitet politik, por jo edhe etik. Por, edhe incizimet eventuale të paraqitura pas 10 vjetësh të përfundimit të luftës në Kosovë duhet të kontrollohen dhe të verifikohen sepse këto do të shfrytëzoheshin gjithsesi me kohë nga ana e Prokurores së Tribunalit të Hagës për krime në ish Jugosllavi. Këto kërkesa të natyrshme i bëjmë sepse ndiejmë obligim të brendshëm individual e kolektiv të aktivizuar nga fytyra etike e shqiptarëve, që tradicionalisht ka qenë më e fuqishme se akuzat penale kundër tyre.
Karakteri emancipues humanist i bisedimeve Beograd – Prishtinë dhe raporti i Dick Martyt
Kur është fjala për shkrimet e zonjës Karla del Ponte, e cila e konsideron veten “më shumë gjuetare e gjarpinjve se juriste profesionale”, ish Prokurorja ka shkruar gjerësisht për dy koncepte të përpunuara gjerë e gjatë duke ia atribuar këto dy koncepte edhe Kosovës. Këto janë: kultura e mosdënimit dhe muri i gomës (muri i heshtjes). Pas më shumë se dy vitesh të publikimit të librit të dytë nga ana e saj dhe e Çak Sudetiq shtrohet pyetja: a jemi sjellë në Kosovë duke e mbështjellë Kosovën tonë me mur gome, që “nuk duket i këtillë, por i reflekton dhe i refuzon të gjitha” (mendimet akuzuese, sjelljet e papranueshme, dënuese, etj). Lidhur ngushtë me këtë qëndron edhe koncepti i kulturës së mosdënimit, sipas të cilit urdhërdhënësit e krimeve kanë kryer mision kulturor dhe në aspektin ligjor janë të paprekshëm!. Zonja Prokurore e ka konsideruar luftën kundër kulturës së mosdënimit mision të saj. Tash D. Marty këtë mision e ka zbërthyer duke emërtuar individë, të cilët i ka karakterizuar “kultura e mosdënimit” sepse ata qëndrojnë mbi ligjin!.
D. Marty duke hulumtuar kulturën e mosdënimit ka marrë vetëm një drejtim të mendimit juridik të tij – bartësit e kësaj kulture ndaj krimeve të bëra nga shqiptarët. Drejtimi kryesor ka ngel i paprekur dhe ky është: ai i mendimit dhe i veprimeve të ushtrisë, të policisë dhe të paramilitarëve serbë ndaj foshnjave e nënave të tyre, ndaj grave shtatzëna, civilëve të paarmatosur, pleqve, të sëmurëve, fetarëve, mjekëve, aktivistëve humanitarë, mbrojtësve të drejtave të njeriut të kombësisë shqiptare. Këta të fundit përbëjnë shumicën e të vrarëve dhe të masakruarve. Vetëm nga kategoria e të zhdukurve shqiptarë organet dhe institucionet, si edhe individët kanë informacione ku mund të gjenden mbetjet mortore të tyre, por këta thua se nuk kanë të bëjnë me kulturë të mosdënimit dhe as me mur të gomës.
Ndaj synimeve optimiste të Komisionit të Evropës, sidomos ato të kryediplomates së kësaj organizate të nderuar - të baroneshës Ështon, për objektivin e eliminimit të mbetjeve negative të së kaluarës së raporteve serbo – shqiptare shfaqim një fije rezerve, sepse vështirë është të presim kaq shumë nga bisedimet ndërmjet Beogradit e Prishtinës, kur kemi raportin e D. Martit dhe klimën morale e juridike të pafavorshme për përgatitje dhe fillim të këtyre bisedimeve sa të nevojshme, aq edhe të dëshirueshme për sinqeritetin e tyre. Në kuadrin e këtyre raporteve të krijuara kohët e fundit vështirë mund të zhvillohet një besim në frytin e këtyre bisedimeve nga ngarkesa e të gjithë të interesuarve për raportin e D. Martit.
Përpos kësaj, duhet thënë se objektivit fisnik të bisedimeve ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit po i bëhet shërbim i keq kur shpallet besim i madh në përfundim të suksesshëm të këtyre bisedimeve, përpara se këto të kenë filluar. Më në fund konsiderojmë se detyra e jonë në relacion me personalitetin e D. Martyt nuk është të ndërtojmë apo paraqesim fytyrën etike e profesionale të tij, por përpjekje për të kërkuar kuptimin e plotë të pohimeve të tija në raportin e parashtruar dhe të miratuar nga një trup profesionistësh të Këshillit të Evropës. Këtë e bëjmë jo pse në këtë mënyrë i sjellim ndonjë dobi vetes, por pse ne edhe hulumtuesit e tjerë të sinqertë kemi në vete një vlerë të përgjithshme e cila ka fuqi motivuese të rëndësishme për mendimet dhe sjelljet tona njerëzore. Në emër të një vlere të këtillë kërkojmë gjurmim efikas të gjitha fakteve dhe vlerësim të saktë të raportit të D. Martyt. Me një fjalë, kërkojmë fakte dhe jo fjalë! Drejtësi për viktimat dhe dënime për kriminelët! Pavarësisht përkatësisë së tyre etnike, fetare etj.
(Autori është kryetar i Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe të Lirive të Njeriut)

Zvicra kërkon që “ta merr në pyetje” Martyn

Komisioni për Politikë të Jashtme i Parlamentit të Zvicrës është mbledhur të hënën dhe të martën për të diskutuar rreth raportit të anëtarit të Parlamentit të Zvicrës, i cili njëkohësisht është edhe anëtar i Asamblesë së Përgjithshme të Këshillit të Evropës, Dick Marty.



Siç kanë bërë të ditur agjencitë zvicerane të lajmeve të martën në mbrëmje, edhe pas mbledhjeve të mbajtura për dy ditë me radhë, Komisioni për Politikë të Jashtme nuk ka mundur dhe s'ka dashur që të shprehet rreth raportit të Martyt për Kosovën duke arritur kështu tek përfundimi që ky Komision do të shprehet për këtë raport vetëm pasi ta ketë dëgjuar gojarisht Dick Martyn dhe pasi që ky do të përgjigjet në pyetjet e kolegëve të tij, raporton Zëri.
Agjencitë zvicerane të lajmeve kanë njoftuar po kështu që Parlamentari i FDP-së zvicerane nga Tesini, në raportin e tij ka bërë akuza të rënda në drejtim të Kryeministrit në largim të Kosovës, Hashim Thaçit kurse ky i dyti i ka hedhur poshtë dhe i ka quajtur si të pavërteta dhe monstruoze vlerësimet e Martyt.

Se kur ky "takim" dhe "dëgjim" do të ndodhë, nuk është njoftuar.