Poezi nga Avni Dehari

 

Avni Dehari

Avni Dehari

Përgjërimi

(Në Ditën Ndërkombëtare të të Zhdukurve, më 30 gusht 2010, në mënyrë simbolike, me 1837 palë këpucë, mbi pllaka mermeri të sheshit “Nëna Terezë, në Prishtinë, protestuesit kërkuan nga institucionet e Kosovës t’i kthejnë eshtrat  e të zhdukurve të luftës së viteve 1998 – 1999, që ende mbahen peng nga Serbia).

Në zemër të Prishtinës

Mbi pllaka mermeri,

Si mbi rrasa të ftohta varresh,

1837 palë këpucë,

Të vogla,

Të mesme,

Të mëdha.

Këpucë fëmijësh,

Nxënësish,

Studentësh,

Punëtorësh;

Këpucë malësorësh,

Këpucë të grisura udhëtarësh,

Këpucë nusesh me vel,

Këpucë dhëndurësh,

Festash e dasmash,

Vëllezërish,

Motrash,

Nënash,

Etërish;

Këpucë që mbi pllaka mermeri,

Si një det i thellë dhembjeje,

Si një oqean i pafund malli,

Me nga një pikëpyetje,

Kordele në qafë,

Me nga një fjali:

“Ku janë?”,

Pyesin:

Ku është njomëzaku im,

Ku është babai im bujar,

Nëna ime diell dashurie,

Gjyshi im përrallëtar i rrallë,

Gjyshja ime zemërbardhë,

Vëllai im me yll në ballë,

Motra ime sypërlotur? ...

Pyesin:

Pse na shikoni si të huaj?

Nuk na njihni!?

Nuk na keni parë!?

Fotografitë tona në kangjella

Para Kuvendit të Kosovës,

Që dhjetë vjet,

Si gjethe pemësh,

I tund era në pranverë,

Në verë, në vjeshtë, në dimër.

Që dhjetë vjet

Fotografitë tona,

Me sy – liqene pikëllimi,

Buzëplasur përgjërohen:

Na ktheni në vendin tonë!

Që dhjetë vjet

Fotografitë tona zverdhen

Por nuk bien,

Si gjethe vjeshte nuk pikojnë.

Që dhjetë vjet

Zbehen fotografitë tona

Nga dielli, shiu,

Acari, veriu, koha,

Por malli nuk zbehet,

Çdo ditë më shumë shtohet

Bëhet vullkan,

Zemra nënash përvëlon,

Zemra fëmijësh sëmbon,

Zemra motrash shkrumbon,

Zemra të dashurish

Me afsh i përcëllon.

Zbehen fotografitë,

Por jo shpresa për kthim

Shtatë pashë në zemër palosur.

Nuk zbehet malli i nënave,

Det i thellë, oqean i pafund.

Nuk zbehet

Dashuri e brishtë,

Malli i fëmijëve njomëzakë,

Që çdo ditë

Me rrezen e parë të diellit

Mirëmëngjesi

Dhe në të ngrysur

Natën e mirë na thonë;

Na njomin me lot,

Me doçka na ledhatojnë.

Zverdhen fotografitë tona

Tunden, por nuk bien,

Si gjethe vjeshte nuk pikojnë.

Që dhjet vjet

Në fotografitë tona

Sytë thellohen,

Buzët përgjërohen,

Vendlindjen mëtojnë.

Zbehen fotografitë,

E humbin shkëlqimin,

Bashkë me eshtrat tona,

Që në dhe të huaj mërdhijnë,

Nuk gjejnë qetësi,

Nuk pushojnë.

Njerëz,

Mos na harroni,

Kërkoni kthimin tonë!

Pushtetarë,

Bëni urëvarë,

Me eshtrat tona

Që nëpër të,

Si në legjendë,

Të nisemi për në vendin tonë.

Bashkohuni me nënat,

Syburim pashterur,

Me etërit,

Që gulçimin nyjë

Në fyt e shtrëngojnë,

Me fëmijët,

Që shpresën,

Bashkë me lotin,

Në qerpik e mbajnë,

Me motrat,

Që qëndismat me lot i lajnë!

Bashkohuni me mallin tonë,

Që nuk tretet

Për një copë tokë vendlindjeje,

Sa për një varr,

Shtrat për eshtrat tona,

Për diell Kosove,

Për një grusht dhe të shkriftë

Mbi trupin tonë,

Për një vizitë,

Për një lulenuse,

Për një lutje shqip

Mbi varrin tonë!

Bashkohuni me lutjen tonë

Për kthim

Pranë nënave,

Fëmijëve,

Motrave,

Vëllezërve,

Pranë nuseve tona,

Pranë të dashurve tanë.

Njerëz,

Mos na harroni!

Metafora e thembres së Akilit

 

Foto Ilustruese

  Ndryshimet në mes “Iliadës” dhe “Odisesë”    

Metafora e thembres së Akilit

“Poemat homerike Iliada dhe Odisea, të krijuara në një epokë kur nuk kishte as histori, as shkencë, për popullin e lashtë grek ishin historia dhe poezia e tyre e një përiudhe të gjatë. Ato ishin në të njëjtën kohë burimi për të mbajtur gjallë besimin fetar, ndjenjat dhe virtytet.”

Nga Arianë Lukaj

Letërsia greke është më e vjetra dhe më burimorja nga tërë letërsitë evropiane. Si në poezi, ashtu edhe në prozë, grekët e vjetër krijuan llojet kryesore të letërsisë (epikën, lirikën,dramën, tragjedinë, komedinë, epigramin). Nga ata i morën romakët e pastaj edhe popujt e tjerë të Evropës. Veprat më të vjetra të letërsisë greke janë epet heroike të Homerit: “Iliada” (mbi luftërat e grekëve kundër trojanëve ) dhe “Odisea” (betejat e Odiseut dhe vrasjet e kërkuesve të gruas së tij besnike, Penelopës ).

“Iliada” dhe “Odiseja” kanë nga 24 këngë. I këndonin (recitonin) këngëtarët popullorë grekë-rapsodët. Homeri ka ndikuar shumë në tërë poezinë e mëvonshme greke. “Iliada” dhe “Odiseja” janë krijuar rreth 800 vjet para Krishtit. Homeri ka mbetur shkrimtar i përjetshëm. Ismail Kadare thotë se “ai është mbi të gjithë shkrimtarët e tjerë. Me një fjalë, do të mbetet “babazot””. Gjithashtu, edhe Aristoteli i vlerësoi veprat e Homerit.

Letërsia antike është më e vjetra dhe mbështetet në kulturën e shumë popujve të tjerë kontinentalë dhe mesdhetarë, që i zë në gojë. Homeri jetoi në shekullin IX, para Krishtit. Veprat e Homerit kanë pasur dhe kanë edhe sot ndikim të madh në kulturën botërore, veçanërisht te historianët, filozofët, pedagogët etj.  “Iliada” dhe “Odiseja” konsiderohen thesare  të  kulturës klasike botërore. Përveç vlerave letrare, ato paraqesin edhe vlera kohore historike. Naim Frashëri e ka quajtur  Homerin si “at i vjershës së vërtetë” dhe “i pari i të gjithë vjershëtorëve”.  Homeri është poeti më i lexuar i të gjitha kohërave, sepse, sipas të dhënave statistikore të UNESCO-s, veprat e tij  janë  më të përkthyerar nga poezia e gjithmbarshme botërore.  Edhe në bazë të Oxfordit janë ruajtur 188 dorëshkrime të plota të këtyre dy veprave. Asnjë autor nga antika greko-romake  s’kishte traditë më të stabilizuar se Homeri. Veprat e tij janë ruajtur me traditë dhe do të ruhen.

                                         

                                     

                       “Iliada” dhe “ Odiseja”       

“Iliada” është ep heroik mbi luftërat e grekëve për qytetin e Trojës ose Ilionin .Në  të përfshihen 48 ditët e vitit të dhjetë të fundit të Luftës së Trojës, në të cilat, sipas mitologjisë, grekët sulmuan Trojën për shkak se princi trojan, Parisi, e grabiti Helenën e bukur, gruan e mbretit spartan Menelaut. Prej 48 ditëve të fundit të Luftës së Trojës, 40 prej tyre përshkruhen  në këngën e parë dhe të fundit, kurse tetë në 22 këngët e tjera. Çdo vjershë ka 1000 vargje, ndërsa gjithsej janë 15.696 vargje hekzametrike. Tetë njësi kryesore të këtyre këngëve:

1.Zemërimi i Akilit 2.Lufta në fushëbetejë 3. Kuvendimi dhe misioni për pajtim

4. Përgaditja e dredhisë 5. Lufta për anije 6. Patrokliada 7.Kthimi i Akilit 8.Hektoriada ose vdekja e Hektorit. Motivi kryesor i “Iliadës”, që lidh të gjitha pjesët në një tërësi të fortë, është zemërimi i trimit kryesor grek Akilit. Ai, i nënçmuar nga komandanti kryesor i ushtrisë greke, Agamemnoni, dhe pas një zënke mes tyre, u tërhoq nga lufta. Kur trojanët, nën udhëheqjen e trimit kryesor Hektorit, filluan t’i zmbrapsin grekët, Agamemnoni kërkon pajtim me Akilin, por pa sukses. Atëherë miku i afërt i Akilit, Patrokli,veshi rrobat e tij për t’i trembur trojanët, por u vra nga komandanti i ushtrisë trojane, Hektori. Akili, i mbushur me dhembje për mikun e vrarë, u kthye në luftë dhe u shkaktoi shumë të vrarë armiqve. Asnjëri nga trojanët nuk kishte guxim të dilte në dyluftim me Akilin.  Këtë guxim e mori Hektori, i cili konsiderohej nga trojanët si njeri i pathyeshëm. Akili kishte një pike të dobët: thembrën. Në këtë dyluftim, Akili e vrau Hektorin, por vëllai i Hektorit e qëlloi Akilin me shtizë, në thembër të këmbës, dhe vrau atë.

Lufta vazhdonte, por as grekët, as trojanët nuk ishin në gjendje ta mposhtnin njëri-tjetrin. Atëherë grekët përdorën dinakërinë.

Ndërtuan një kalë të madh nga druri, në barkun e të cilit u futën disa ushtarë. Atë kalë e lanë aty, kinse për nder të perëndive dhe u shtirën kinse po largoheshin. Në të vërtetë, ata vetëm u fshehën. Trojanët, kur panë se grekët u larguan, menduan se lufta mori fund dhe e futën kalin brenda mureve të qytetit. Natën, kur e tërë Troja po flinte, luftëtarët grekë dolën nga barku i kalit, hapën portat e qytetit, dhe me vrap  hyri e tërë ushtria greke. Grekët plaçkitën qytetin dhe pastaj ia vunë zjarrin. Kështu, pas dhjetë vjetësh të luftimeve, Troja ra në duart e grekëve. Nga Troja e mundur shpëtoi një numër i vogël trojanësh, në mesin e të cilëve edhe Eneu, pasardhësit e të cilit më vonë ndërtuan qytetin e Romës.  “Odiseja” është vepër më e shkurtër se “Iliada”, që ishte më 15 .696 vargje, ndërsa “Odiseja” ishte më 12.103 vargje. Odiseu  nuk e kishte asnjërin  prej prindërve perëndi, por fati i tij ishte në duar të hyjnive. Ai ishte mbret i Itakës. Ishte një njeri i cili kishte virtytet më të mira, si nderin dhe modestinë. Në epin ‘Odiseja” përshkruhen peripecitë e trimit grek “Odiseut”, pas rënies së Trojës dhe ngjarjet në kështjellën e tij në Itakë.Sipas mitologjisë greke, Odiseu trim dhe i mençur, mbret nga ishulli i Itakës, dhjetë vjet luftoi për Trojën. Sipas këshillave të tij, grekët ndërtuan kalin e drunjtë, me ndihmën e të cilit pushtuan  Trojën. Pas shkatërrimit të Trojës, bredhi dhjetë vjet i ndjekur nga hyu

( zoti) Poseidoni, i cili ishte hidhëruar në të, sepse e kishte vërbuar djalin e tij me një sy, ciklopin Polifem.   

Pas 20 vjetësh, Odiseu u kthye në Itakë. I vrau vardisësit dhe kërkuesit e gruas së tij besnike, Penelopës, dhe vazhdoi të jetë sundimtar.  “Iliada” dhe “Odiseja” janë vepër e një poeti gjenial të krijuar në bazë të këngëve të hershme epike.

                    Ndryshimet në mes “Iliadës”dhe “Odisesë”

Subjekti i dy poemave homerike “Iliada” dhe “Odisea”është nxjerrë nga cikli i legjendave historike mbi luftën e Trojës, ndërmjet grekëve dhe trojanëve. Poeti në “Iliadë” nuk e nis tregimin e tij nga fillimi i legjendës, me shkakun e shpërthimit të lufës në muret e Trojës dhe me ngjarjet që e paraprijnë atë.Është mënjanuar kriteri kronologjik, që do të lodhte e do të mërziste dëgjuesin ose lexuesin, i cili tanimë e njeh legjendën.Subjekti i poemës shtjellohet vetëm në 51 ditët e fundit të vitit të dhjetë të Luftës së Trojës. “Iliada” fillon me mërinë e Akilit, që hap “ Këndo hyjneshë, mëninë e Akil Pelidit” dhe  mbaron me fashitjen e mërisë së këtij, mbasi ka vrarë kryetrimin e trojanëve, Hektorin. (Kënga XXII).Në qendër të poemës është zemërimi i Akilit, që është tërhequr nga lufta  dhe qëndron i veçuar në shatoren e tij, sepse Agamemnoni i ka rrëmbyer atij skllaven e bukur, Briseida, që heroi e donte aq shumë. Momenti i zemërimit është fillimi që end pëlhurën e gjerë të luftimeve të ashpra ndërmjet akejve  dhe trojanëve dhe që përcakton fatin e tyre. Ndërsa “Iliada” ka në themel të saj një subjekt heroik, “Odiseja” ka në qendër aventura, endje që nuk kanë fund e plot rreziqe në situata dhe rrethana fantastike. Në poemë flitet kryesisht për kthimin në atdhe dhe rreziqet e shumta që i dalin gjatë rrugës pas mbarimit të Luftës së Trojës, mbretit të Itakës, Odiseut të shumëvuajtur e mendjemprehtë , i cili:” …

Pasi pirgjet e shenjta ia shembi qytetit

                                       të Trojës

Dallgësh rravgoi dhe njohu plot vise dhe

                                                             njerëz e doke.

             

“Odiseja” fillon me një këshillë të perëndive, që u vjen keq për heroin, i cili pas luftës së Trojës, ende nuk ka mundur të kthehet në shtëpinë e tij në Itakë, sepse atë e mban rob në ishullin Ogjigjia, nimfa Kalipso. Ajo ka rënë në dashuri me Odisenë, dhe vetëm me urdhërin e Zeusit, e liron më në fund heroin. “Odiseja” mund të ndahet në tri pjesë:

1.Telemakia (këngët II-IV) ku rrëfehen rravgimet e Telemakut  në kërkim të të atit.

2.Endjet plot rreziqe dhe të papritura të Odiseut(këngët V-XII).

3.Kthimi i tij në Itakë dhe lufta e tij kundër mëtuesve  ( këngët XXIII-XXIV ).

“Odiseja” është poema e pritjes së një kthimi që s’ka  të sosur.Midis pritjes dhe kthimit shtrihet ura vigane e mallit dhe e ankthit Odiseu, Penelopa, Telemaku; e ëndrrës së dashurisë Nausika; e pendimit të thellë të gruas që rrëmbehet  nga pasioni dhe braktis vatrën familjare Helena.  Hartimi i “Iliadës” është shumë i thjeshtë :tregimi ecën drejt përpara dhe vazhdimisht kështu, duke u ngadalësuar nga episodet e ndryshme, por gjithmonë pa ndonjë pjesë të kapërthyer dhe të ngatërruar. Kjo gjë nuk ndodh në “Odisenë, ku pjesët e ndryshme janë rënduar me shumë artifice. Ato janë gërshëtuar në mënyrë  që t’i lëshojnë dritë njëra-tjetrës. Dhe, kështu, e mbajnë të gjallë dhe pezull kuriozitetin e lexuesit deri në fund.

Dy veprime të ndryshme zhvillohen në pjesën e parë të poemës dhe njëkohësisht këto dy veprime janë paralele njëra me tjetrën: nga njëra anë, udhëtimi i Telemakut, që ka dalë ta kërkojë të atin ( librat I-IV) dhe , nga ana  tjetër, aventurat e këtij ( të atit )  - ( librat V-XII), të cilat i tregon ky vetë, derisa ndeshen të dy bashkë në Itakë.

   

Dhe pjesa e dytë e synon të njëjtin qëllim. Edhe në “Odisenë” veprimi i vërtetë i poemës nuk është tjetër  veçse një episode i jetës së Odiseut: kthimi i tij në atdhe mbas 10 vjetësh, qysh nga pushtimi i Trojës. Por edhe këtu poeti me art të mrekullueshëm,  me anë episodesh dhe digresionesh, sipas rastit, gërsheton bashkë me tregimin shumë ngjarje dhe aventura të çuditshme,

të cilët i ndodhën heroit  gjatë gjithë kohës që ai mbet larg Itakës. Kështu që endja e poemës merr të hapët dhe bëhet interesante dhe plot ndryshueshmëri; veprimi i “Iliadës” nuk zgjat veçse 51 ditë, kurse veprimi i ”Odisesë” vetëm 41 ditë ( që nga fundi i shtatorit e deri në fillimin e nëntorit).

Por në të dyja poemat gjendet një ndryshueshmëri e madhe dhe e mrekullueshme gjërash dhe njerëzish. Poeti këtu, me artin e tregimtarit shumë të hollë, nuk e fillon tregimin që prej fillimit për ta vazhduar mandej kronologjikisht   deri në fund, gjë kjo që do t’i  lodhte dhe do  t’i mërziste shumë dëgjuesit. Por, siç tha Horaci, ai hyn “in medias res”, për t’u kthyer më vonë mbrapa, aty ku e binte puna më mirë , dhe për të treguar se çfarë ngjau përpara faktit kryesor dhe çfarë erdhi mbas këtij.Poemat homerike Iliada dhe Odisea, të krijuara në një epokë kur nuk kishte as histori, as shkencë, për popullin e lashtë grek ishin historia dhe poezia e tyre e një përiudhe të gjatë. Ato ishin në të njëjtën kohë burimi për të mbajtur gjallë besimin fetar, ndjenjat dhe virtytet.Poeti ka mundur ta shkrijë në veprën e tij  në mënyrë të harmonishme e të besueshme, elementin fantastik hyjnor me atë real, njerëzor, të natyrshmen me të mbinatyrshmen. Së bashku me heronjtë, hyjnë në veprim edhe perënditë e Olimpit, disa në anën e akejve dhe disa në anën e trojanëve. Njerëz dhe hyjni bashkë janë lidhur me fije të padukshme simpatie dhe urrejtjeje. Sigurisht që Iliada ka shumë pjesë legjendare, pjesë të sendërgjueme nga fantazia poetike, por një gjë me rëndësi që duhet vërejtur mire, janë pjesët ahistorike, pjesët në kundërshtim me të vërtetën, që poetit koha dhe shoqëria në të cilën rronte ia imponuan dhe ia bënë  të pandarë në veprën  e tij. Gjithë “Iliada” ka karakter luftarak, është plot me flakërim armësh dhe krisma luftimesh vigane. “Odiseja” përkundrazi ka një karakter të butë dhe të qetë: tregon aventura udhëtimesh, përshkruan zakone të ndryshme dhe zakone të huaja, herë merr ngjyrë idilike, herave të tjera kënaqesh me gjëra përrallëzore.

Kjo poemë kryesisht detare, e cila sjell më vete kujtimin e besimeve të popujve detarë, poemë e popujve të helenizuem nga fiset mesdhetare, prehelenike, mund të quhet si një roman aventurash, sepse përralla e Odiseut të duket edhe përrallë e mbarë njerëzimit. “Iliada” dhe “Odisea” janë vepër e një poeti gjenial të krijuar në bazë të këngëve të hershme epike.Homeri me epet e veta nuk e tregon kohën e tij, por periudhën e kulturës kreto-mikene. Homeri luajti rol me rëndësi në letërsinë dhe kulturën e Greqisë së Vjetër. Sipas Platonit, ai e edukoi tërë Greqinë. Përmes Virgjilit ndikimin e tij e zgjeroi edhe në letërsinë e mëvonshme evropiane.

POEZIA SI AKT I QËNDRESËS DHE I PËRKUSHTIMIT ATDHETAR

 

Besim MUHADRI

Mr. Besim MUHADRI:

  

        (Në vend të parathënies)

          Poezia e Brahim Avdylit erdhi në një kohë kur në artin poetik të Kosovës kishin shpërthyer edhe një numër krijuesish të talentuar, si Basri Çapriqi, Tahir Desku, Sali Bashota, Abdullah Konushevci, Milazim Krasniqi etj., të cilët sot janë bërë emra të shquar të letërsisë së gjithmbarshme shqiptare, jo vetëm si poet, por edhe si studiues dhe historianë letërsie.

          Ndonëse që në moshën e hershme të rinisë i mërguar larg vendlindjes, larg atdheut, poeti Brahim Avdyli asnjëherë s’pushoi së krijuari dhe së vepruari si poet dhe si atdhetar. Në poezinë e tij, jo rrallë, ndihet pesha e mungesës së atdheut. Ai është i ngërthyer nga malli, dhimbja, por edhe vetmia dhe kujtesa që përshkohet nga një shqetësim përmanent, i cili më pas shkrihet në artin poetik të këtij poeti. Shpirti dhe mendja e poetit të mërguar, është e lidhur fort në idealin e çlirimit të atdheut dhe të bashkimit të trojeve shqiptare, të ndara padrejtësisht nga fuqitë e mëdha në fillim të shekullit të kaluar (XX).

          I preokupuar vazhdimisht me këtë çështje, nuk është çudi se në pjesën dërrmuese të krijimeve të këtij poeti dominon tema e madhe e Atdheut, tema e mungesës së lirisë dhe tema e çlirimit. Poezia e Avdylit na del edhe si një poezi kushtrim, një poezi në të cilën dominon ideja e atdhetarizmës, ku sublimon ideali i lartë për një atdhe pa ndarje, në të cilën shqiptari do të jetonte me dinjitet të panëpërkëmbur në tokën e tij të mohuar.

        Mërzia e këngës së shkruar larg atdheut

          Sa të thjeshta, aq edhe komplekse, vargjet që ndërtojnë poezinë e Brahim Avdylit brenda vetes bartin një mesazh të fuqishëm poetik dhe atdhetar. Thjeshtësia dhe  kompleksiteti i vargut të këtij poeti vërehet që në poezinë e parë me titull Opingave të mia, e cila i paraprinë librit të tij të parë “Nën hijen e Alpeve”. Poeti nuk mërzitet për atë që do të thonë poetët më me përvojë për këto vargje, të cilave “u vjen erë djerse e balte”, sepse ata, siç thotë ai “le të kërkojnë nëpër libra  fjalë të mëdha”. Pra, siç shihet, kjo poezi shpalos “programin poetik” të Brahim Avdylit, i cili e merrr frymëzimin nga thjeshtësia dhe nga dlirësia e maleve të vendlindjes, përkatësisht nga Alpet e bukurua shqiptare, rrëzë të cilave shtrihet vendlindja e poetit. Këtu shihet ndikimi i poetit të Devollit, apo i “poetit të tokës”, siç është vlerësuar nga kritika letrare Dritëro Agolli. Ashtu si Agolli që “merrte me vete baltën e Devollit që ta sillte në Lidhjen e Shkrimtarëve”, ashtu edhe Brahim Avdyli merr me vete erën e djersës së punës dhe të baltës së Alpeve, për ta futur në poezinë e tij, sepse ai ishte i bindur se kjo do ta shpiente drejt suksesit, drejt cakut që synonte. Kjo do të thotë se poezia e Avdylit është një poezi e krijuar nga forca e tij origjinale krijuese.

          Autenticiteti krijues e këtij poeti bën që vargu i tij të tingëllojë bukur, thjesht dhe shqip:

          le të na pranojë kjo tokë

          ku hapin e lëshojmë pa drojë

          me estetikën tonë kryeneçe

shprehet poeti, pa çarë kokën nëse do ta pranonin apo jo poetët e tjerë pararendës.

          Shqetësimi poetik i Brahim Avdylit është permanent. Vargu i tij tejet komunikues, është një varg i brumosur nga një figuracion i qëlluar poetik, në të cilin fshihet metafora e kërkimit të lirisë dhe ajo e çlirimit të tokës së tij, e kësaj pjese të gjakut të tij. Vargjet poetike të Brahim Avdylit, që nga libri i tij i parë, janë vargje që tingëllojnë qartë dhe që kanë mesazh dhe “mision” të caktuar: Atë të komunikimit me masën për të cilën shkruan. Poeti nga vargjet e tij kërkon trasnparencë. Kjo kërkesë nga krijuesi i tyre na del edhe si lutje që  duhet të “zbatohet”:

                    

          A mund të komunikoni gjë me njerëzit

         unë dhe koha ju gjymtojmë ngapak –

          pjesët e copëtuara veç unë ua shoh

          Për poetin vargjet “të cilave vetëm ai ua njeh pjesët e gjymtuara” janë torzo e shpirtit të tij, të cilat, si të tilla, e lëndojnë në shpirt, ngase nuk mundet t’ua falë bukurinë, për shkak të së vërtetës së hidhur, për shkak të një realiteti të njohur kohor, shoqëror e historik:

          Kështu siç ju shoh

          vetëm mua më lëndoni në shpirt

          pse s’ua fala bukurinë –

          e vërteta është e hidhur si vetë ju!

                               

          Në poezinë e Brahim Avdyli haset pikëllimi, përpjekja, vetmia dhe harrimi:

          Faqeve të biblës së re

          harrimi pikturon fytyrën

          mendimet rrjetë marimangash

          bardhësitë dergjen në vetmi

          Poeti, në këtë rast është një vrojtues i përkushtuar i asaj që ngjan në brengën e kombit të tij, të shtërnguar si asnjëherë më parë nga prangat e ndryshkura të mesjetës. Kjo e bën poetin më të shqetësuar, me këmbëngulës në kërkimin e rrugëve që të shpiejnë kah liria e atdheut. Por nëpër këto rrugë ka vështirësi dhe pengesa që trupit të atdheut i bëhen gangrenë. Poeti i kthehet historisë, në të cilën fshihen tragjeditë e mëdha që vazhdojnë të përseriten në formë legjendash.

          Në trupin e atdheut të poetit gangrena bën kërdinë. Lëndinat e lotëve rriten nëpër shekuj, derisa gjaku ynë mori botën në sy. Shpërngulja dhe braktisja e atdheut është një shenjë që tregon për tragjeditë që kishin pllakosur vendin e mbushur erozion. E gjithë kjo kishte ardhur për shkak të rënies në robëri të gjatë, qindravjeçare. Poeti është i vetëdijshëm për këtë, ndërsa koha kur ai “rrëfente” për këtë tragjedi ishte në kulmin e shtypjes. Poezia që trajton këtë temë (Përtej malesh), është një poezi e shkruar në vitin 1980, vetëm pak kohë para demonstratave të vitit 1981, të cilat siç dihet shënuan një kthesë të fuqishme në historinë më të re të shqiptarëve që në atë kohë jetonin nën ombrellën shtypëse të perandorisë jugosllave. Në këtë poezi vërehet guximi intelektual dhe krijues i një njëzet-vjeçari. Shfaqja me kaq vrull dhe guxim të papërmbajtur ishte një shenjë që në letrat tona po shfaqej një krijues që nuk do të ndalej, i cili në letërsinë tonë do të shënonte kthesa.

          “Poezia e Brahim Avdylit, në radhë të parë, imponohet si poezi që sintetizon një përvojë të poezisë së përparshme, dhe, këtë arrin t’ia nënshtrojë individualitetit të vet prej krijuesi, sa nga ajo të nxjerrë një dimension të ri, përmasën e aktualitetit poetik”, do të shkruhej në kritikën e kohës, në kohën kur poeti ende nuk kishte dalë me libër,  por që ishte prezent vazhdimisht nëpër faqet e periodikut letrar të asaj kohe.

          Në këto kohë poeti shkruante dhe prekte atdheun nga larg. Si kurbetçar që ishte, ai e kishte të vështirë t’i shpëtonte mungesës së atdheut, qoftë edhe të robëruar. Kjo vetmi dhe mërzi, gati të shndërruar në klithmë mosdurimi, reflektohet edhe në poezi:

          zgjas duart të të mbërrij –

          gishtave të mi

          pikon vetmia  

          heshtja vret fjalën e pathënë mbi buzë- 

          Larg atdheut poeti digjet dhe fiket si qiriu. Dielli në dhe të huaj ishte i akullt. Poeti i ri tashmë po përballej me të vërtetën e hidhur. Atë që e kishte mësuar dikur në literaturë, tani po e shijonte në shpirt e trup:

          ka diell në botë

          që ndrit e nuk të nxen...

          Këto vargje të përngjajnë në një klithmë të dhimbshme që jehon e nuk dëgjohet, në rrugën “që të merr e nuk të kthen”. Megjithatë, rrugëtimi i poetit vazhdon. Forca e thirrjes së vendlindjes është më e fuqishme se sa forca e ndalesës së gjatë. Poeti kthehet në atdhe, në tokën “me plis të bardhë”, ashtu si heronjtë e baladave të moçme, që të ngjitet shkallëve të gjakut, me historinë e fjalës së kuqe dhe baladën e dashurisë së zhuritur.

          Poezia e librit të parë poetik të Brahim Avdylit, “Nën hijen e Alpeve”, është një poezi plot mërzi kënge që shkruhet nga largësia. Në këtë mërzi largësie, të quajtur mërgim, poeti krijon vargje që të kujtojnë një poet në formim. Edhe pse të shkruara me zjarrin djaloshar të poetit të mërguar, ato janë vargje plot estetikë dhe meditacion poetik, që e bëjnë një poezi të qëndrueshme për kohën dhe reflektuese edhe për kohët që do të vijnë. Ndërkaq, libri i parë u mirëprit edhe nga ana e kritikës letrare. Njëri nga kritikët dhe bashkëkohësit e poetit, Milazim Krasniqi, në mes tjerash do të shkruajë: “Poezia e Brahim Avdylit më shumë është projektim i realitetit të jetuar, reagim gati spontan i tij si subjekt krijues ndaj gjendjes e situatave jetësore ekzistenciale sesa kërkim pas formave të realizimit të objektit të imagjinuar në tekstin poetik e karakterizon një notë e theksuar subjektive personale, por edhe një lirizëm efektiv, i cili  e faktorizon unitetin ideo-stilistik të tekstit si tërësi".

         

        Buka e kuqe dhe brumi i lirisë

          “Brumi i lirisë” është titulli i poemës në të cilën poeti shkruan kundër dhunës,  politikës hegjemoniste dhe diskriminuese të Serbisë. Me një fjalë, kundër terrorit shtetëror dhe krimeve të pafalshme të Jugosllavisë që ushtronte mbi popullin shqiptar. Aspak nuk janë të rastësishme edhe fjalët dedikuese, në të cilat poeti thotë se ia kushtoj të gjithë atyre që u sakrifikuan dhe u flijuan në altarin e lirisë.

          Në vragjet e kësaj poeme, ashtu sikurse edhe në vargjet e shumë krijimeve të tjera të këtij autori ndihet pesha e vuajtjeve gjatë atyre ditëve të rënda që ranë pamëshirsshëm mbi shqiptarët e pambrojtur, tek të cilët sa vinte e rritej revolta e mosdurimit dhe vetëdija për të hequr zgjedhën e robërisë së gjatë:

          Helmi i tyre

          terapi e pazkontë-

          sa shumë ta shtuan dozën

          në palcën e durimit

          rezistenca, qëndresa të rritej

          Popeti, Kosovën, në brumin e ditëve të të cilës shtrigat vjellin helmin e urrejtjes, e koncepton si një “bimë që s’vyshket” dhe një “trung që s’thahet” apo edhe një “fjalë e pathënë gjer në fund”. Në trupin e atdheut poeti sheh plagë të panumërta dhe dhembje kënge . Poema “Brumi i lirisë” është një sintezë e fuqishme e një kohe, nëpër të cilën vërtitet fati i atdheut të poetit dhe i njerëzve të ndrydhur të tij. Ajo është një reprodukim real i gjendjes në Kosovën e viteve nëntëdhjetë të shekullit XX, të arritur gati në zgripcin e zhbërjes së saj.

          Për poetin si një vrojtues besnik i atyre ngjarjeve, por edhe si një luftëtar i denjë i kauzës kombëtare “Kosova e thotë fjalën /pa iu dridhur buza/ dhe vdes/ te këmbët e mendimit të vet/ si para lterit”. Ndërsa të gjithë ata që ranë në altarin e lirisë - shkrinë ngjyrën e gjakut me brumin e ditëve që po vijnë, që të gatuajnë me tërë qenien Bukën e Kuqe të Lirisë.

        Refleksioni i shpresës së rizgjimit kombëtar

          Në vitin 1992 Brahim Avdyli botoi vëllimin poetik me titull “Kur zgjohet Dodona", një libër që vjen pothujase dhjetë vjet pas botimit të librit të parë. Ndonëse ishte shkruar shumë më herët dhe ofruar për botim po ashtu shumë vite më parë, ai arriti të shohë dritën e botimit vetëm në këtë vit, kur në skenën kombëtare dhe ata ndërkombëtare kishin ndryshuar shumë gjëra. Muri i Berlinit tashmë kishte rënë, por kishte rënë edhe regjimi komunist në Shqipëri. Federata jugosllave po ashtu kishte filluar të zhbëhej, ndërsa në hapësirën e kësaj perandorie, të quajtur edhe si burg i madh kombesh, kishin filluar luftërat. Autonomia e Kosovës po ashtu ishte suprimuar, ndërsa vendi kishte rënë në një shtypje dhe pushtim klasik të Serbisë dhe regjimit kriminal të Millosheviqit.

          Ndonëse poezitë ishin shkruar vite më parë dhe për shkak të arsyeve subjektive libri nuk ishte botuar, shihet se poezitë e këtij libri janë të përshkuara nga sekëlldia e mërzisë dhe e mallit për atdheun. Poeti ende është larg atdheut dhe në vargun e tij gjithmonë mungon apo mbetet diçka e pathënë. Ai tashmë kishte zgjedhur të shkruante për një diçka që i kujtonte historinë e harruar dhe të nëpërkëmbur siç ishte Dodona. Për këtë qendër të rëndësishme kulti, ndër më të vjetrat e pellazgëve, e shkatrruar dhe e humbur gjurmësh me shekuj të tërë, për të cilën kishin shkruar shumë autorë të lashtë, që nga antikiteti e këndej. Brahim Avdyli i kthehet kësaj teme të madhe, e cila mund të konceptohet edhe si tema e rizgjimit të kujtesës sonë historike. Tema e Dodonës dhe e zgjimit të saj nga legjendat e mbuluara nga pluhuri i harresës, është një nga temat rrallë të trajtuara në atë kohë, prandaj Brahim Avdyli mund të konsiderohet ndër të parët që trajtoi këtë temë, apo i cili iu rikthye trajtimit të saj. Kthimi në temën e zgjimit të Dodonës, ngërthen në vete rikthimin në tema me rëndësi në një kohë relevante të historisë sonë.

          Përmes metaforës së zgjimit të Dodonës, poeti shpërfaq simbolikën e lirisë së humbur dhe atdheut të nëpërkëmbur. Poezitë e vëllimit poetik “Kur zgjohet Dodona” janë poezi që të ngjallin asociacione të larmishme artistike. Trajtimi i temave të veçanta, përzgjedhja e figuracionit poetik si dhe guximi prej poeti tashmë të formuar, janë elemente që shoqërojnë në vazhdimsi poezitë e këtij vëllimi. Poeti është në kërkim të asaj që është zhdukur dhuntisht nga të tjerët, për të fshehur një të vërtetë të madhe, siç është përcaktimi i etnogjenezës së shqiptarëve:

          Që shtatë shekuj shtoj e heq

          Të njëjtën Dhembje, Shpresë

          Apo:

          Bota! Fjalë absurde bota!

          Shpeshherë më doli si dredhë për ty

          Dhe pyet:

          Athua

          pas sa dredhash do të dalësh në dritë

Letërsia shqiptare në botën anglisht folëse

 

Robert Elsie

Kontaktet e letërsisë shqiptare me perendimin      

 Letërsia shqiptare në botën anglisht folëse

nga Robert Elsie

Tashmë u bënë dy dekada që kur Shqipëria u hap me botën e lirë, pas një gjysëm shekulli diktature Staliniste, dhe pothuajse një dekadë nga dita kur Kosova u bë një shtet i lirë. Letërsia shqiptare qëndron, megjithatë është një ndër vendet më pak të njohura për sa i përket kulturës kombëtare europiane. Shumë shkrimtarë të interesuar do të kenë dëgjuar për emrin e shkrimtarit të mirënjohur shqiptar Ismail Kadare, por vetëm disa shoqëri letrare do të vijnë për këtë. Ndërkohë një pjesë e mirë e letërsisë shqiptare është përkthyer në gjuhën frënge, disa të tjera në gjuhët italiane, gjermane, ruse dhe në atë spanjolle, në gjuhën angleze bëjnë përjashtime romanet e Kadares që fatkeqsisht mungojnë nëpër libraritë e ndryshme. Me këtë shkrim orvatem të një rezyme të publikimeve të letërsisë të përkthyer në gjuhën angleze si dhe përhapjen e këtij elementi në letërsinë shqiptare.Përkthimi i parë në gjuhën angleze është libri që u publikua në vitin 1596. Ky është libri i cili titullohet “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbeut”, mbreti i shqiptarëve”, që përshkruan kohën e tij të artë, duke përfshirë fitoret e tij kundër ushtrisë otomane për të mbrojtur krishtërimin, ky përkthim është bërë nga Zachary Jones që e përktheu nga frëngjishtja nga një punë e një përkthyesi latin. Ky libër është shkruar nga historiani Marinus Barletius Scodreansis (1450-1512)I njohur në Shqipëri si Marin Barleti, i cili pas eksperiencës së okupimit turk në qytetin e tij të lindjes Shkodra, u zhvendos në Padova, ku aty u bë rektor i kishës St. Stephen’s. Kjo punë u bë  e njohur botërisht dhe lexohej gjatë shekujve të 16’ dhe 17’ dhe qe e përkthyer në gjuhët italiane, frënge, spanjolle, polake,portugeze dhe gjermane. Kjo vepër është më shumë një punë që i afrohet më shumë një pune historike se sa një pune të mirëfilltë letrare, Historia e Skënderbeut e Marin Barletit është libri i parë që është përkthyer në gjuhën angleze, nëse mund t’a quajmë kështu. Letërsia gojore shqiptare u bë e mundur që të përkthehet në anglisht në vitet 1920’ dhe 1930’, në dy volume të rralla. E para qe ajo me titullin “Dredhitë e grave”dhe “Përralla të tjera shqiptare” (Nju Jork 1928) nga Paul Fenimore Cooper, pasardhësi i romancierit amerikan James Fenimore Cooper (1789-1851), e cila u përkthye në gjuhët gjermane dhe atë frënge. Volumi i dytë qe “Përrallat më të mira shqiptare” (Lovat Dickenson, London 1936), nga Post Uiler (1869-1956), është një përmledhje shumë e bukur të përbëra nga dhjetë përralla shqiptare, e publikuar me bashkëpunimin e Stavro Frashërit (1900-1965) nga Kavaja. Pak kohë më parë, unë publikova një përmbledhje me përralla popullore në volumin të titulluar “Legjenda dhe tregime popullore shqiptare”, Peja 2001, dhe të tjera koleksione të shtypura nga Mustafa Tukaj dhe Joanne M. Ayers, të titulluar “Besnikëri dhe ndershmëri”, tregime të bazuara në baladat dhe legjendat shqiptare, Shkodra 2002. Në vitin 1931, antropologia skoceze Margaret M. Hasluck (1885-1948) publikoi një koleksion modest të keq përkthyer me përralla popullore nën titullin “Këndime anglisht-shqip”,“Gjashtëmbëdhjetë tregime popullore shqiptare”, të koleksionuara dhe të përkthyera, në dy gramatika dhe fjalorë, Cambridge UK 1931. Peggy Hasluck, e cila qe gruaja e arkeologut të njohur Frederik Uiliam Hasluk (1878-1920), qe një nga figurat më mbreslënëse. Ajo bleu një shtëpi në Elbasan dhe qëndroi aty për më shumë se dy dekada të jetës së saj në Shqipëri pas vdekjes së të shoqit. Unë me kënaqësi deklaroj këtu se me ndihmën e Bejtullah Destanit nga Londra, unë kam përfunduar një koleksion me tregime popullore shqiptare të përkthyer në anglisht dhe shpresoj shumë që ky koleksion të publikohet së shpejti. Një tjetër përmbledhje e rëndësishme në gojëdhënat shqiptare, siç është edhe koleksioni që titullohet “Këngë kreshnikësh”. Vargjet epike shqiptare në një përmbledhje dygjuhëshe anglisht dhe shqip (Ilinois 2004), e përkthyer dhe publikuar nga kolegia ime Janice Mathie-Heck nga Kalgari, Alberta dhe unë. Këtu kjo përmbledhje përmban më shumë se 6000 rreshta me vargje epike, të parat janë të përbëra me ciklin e Mujit dhe Halilit, kjo është një përpjekje për të hedhur pak dritë për Eposin shqiptar, i cili ka qenë në hije për shkak të eposit Serbo-Kroat dhe atij Boshnjak, me të cilët eposi shqiptar ka afrimitete të shumta. Përkthimi i letërsisë shqiptare është një fenomen që ka filluar tani në kohët e fundit. Përkthimi i parë u shfaq në vitet 1960’, por nuk kishin një kualitet të mjaftueshëm letrar për tu lexuar. Në shekujt 19’ dhe 20’ letërsia shqiptare filloi që të përkthehej, duke përmendur volumin e shkurtër të titulluar ‘Kënga e sprasme e Balës”, ( Tirana 1967), nga arbëreshi Gavril Dara i Riu ( 1828-1885). Kjo vepër bën shumë rimë me versionin anglisht të baladës së gjatë romantike Kënka e sprasme e Balës, Katanxaro 1906, e përkthyer nga Ali Cungu ( 1898-1978),fatkeqësisht ky version është thjeshtë një trajnim i thjeshtë se sa vepër me vlera, duke mos iu afruar origjinalit. Në një stilt ë njëjtë nga i njëjti përkthyes është edhe poema Kthimi i Skënderbeut, ( Tirana 1970), nga poeti dhe ideologu i Rilindjes Shqiptare Naim Frashëri (1846-1900). Një version i paçensuruar i përkthimit të veprës “Bagëti e bujqësija” të Naim Frashërit nga Ali Cungu , (Bukuresht, 1886), e cila u publikua nga vëllai i tij Mahmut Cungu, në Nju Jork nën titullin “ Kënga shqiptare e Naim Frashërit”, Smithtaun, Nju Jork, 1981. Melodrama “Besa” e vëllait të  Naim Frashërit, Sami Frashëri (1850-1904), nga një këndvështrim profesional është një pjesë e pranueshme, e cila u përkthye nga Nelo Drizari (1902-1978). Migjeni (1911-1938), ose Millosh Gjergj Nikolla, u përkthye për herë të parë në gjuhën angleze, përsëri nga Ali Cungu, me volumin Migjeni: Këngë të përzgjedhura shqiptare dhe skeçe  (Tirana,1962). Përsëri këtu, Vëmendja e tepërt tek ritmi dhe tek rima, substancialisht ul forcën dramatike dhe cinizmin kaustik të vargjeve të Migjenit në informacionin e tepërt të disnivelit social. Unë kam publikuar një tjetër, dhe unë besoj që më shumë e përshtatshme është vepra e titulluar “ Vargjet e lira ” të Migjenit Peja 2001. Në publikimet e Migjenit numërohen disa vepra të shkurtra dhe proza kanë dalë në volumin tim të titulluar “Tregime nga Shkodra e vjetër”:Tregime të shkurtra e të vjetra Shqiptare Peja 2004. Ky libër përfshin gjithashtu edhe tregime të shkurtra nga Ernest Koliqi (1902-1975), që shpreh letërsinë pas luftës së dytë botërore të përkthyer nga unë dhe albanologu britanik Stuart Mar (1905-1986). Shumë nga veprat letrare të realizmit-socialist u publikuan në anglisht gjatë kohës së diktaturës. Shumë nga këto pjesë qenë të pa këndshme, Shembulli më i mirë për kreativitetin dhe origjinalitetin kontemporan të letërsisë shqipe është Ismail Kadare (1936), i cili është një ndër shkrimtarët që gëzon një famë ndërkombëtare. Talenti i tij nuk ka ndryshuar aspak, duke pasur të njëjtën forcë në katër dekadat e fundit. Me sulmin e drejtpërdrejtë që ai ndërmori kundrejt mediokritetit në letërsi i solli letërsisë shqiptare një ajër të pastër për të thithur, dhe duke e ngritur nivelin e kulturës shqiptare. Kadare e filloi karrierën e tij si poet, por shumë shpejt ai do ti rikthehej fuqishëm si prozator i mirëfilltë dhe shumë shpejt ai do të gëzonte famën si një ndër shkrimtarët më në zë të letërsisë shqiptare. Punët e tij qenë shumë me influencë gjatë viteve 1970’ dhe atyre 1980’, dhe për shumë shkrimtarë ai qe shpresa e vetme në atë burg të errët gjatë kohës së komunizmit. Ismail Kadare jetoi për tridhjetë vjet në Tiranë, me shpatën e Demokleut mbi supe në mënyrë konstante. Ai qe shumë i privilegjuar nga autoritetet e kohës, në mënyrë specifike punët e tij morrën famë ndërkombëtare. Në të vërtetë ai qe në gjendje që të ndiqte letërsinë dhe objektivat personale për të cilat shkrimtarët e tjerë sigurisht që do të shkonin menjëherë në internim ose në burg. Por Kadare e dinte mirë se kjo liri në Shqipëri qe shumë e brishtë, nga impulset e tiranike të diktatorit. Në fund të tetorit të vitit 1990, dy muaj përpara rënies së diktaturës, Ismail Kadare la Tiranën dhe aplikoi për azil politik në Francë. Largimi i tij bëri që ai ta ushtronte këtë profesion me një liri të plotë. Vitet e tija në Paris qenë shumë frytdhënëse dhe me shumë produktivitet, duke e çuar punën e tij shumë përpara në njohjen e tij jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Francë. Kadare u rikthye përsëri në Shqipëri në vitin 2002, por ai gjithashtu vjen e shkon në Paris. Megjithëse Kadare admirohet shumë si poet në Shqipëri, reputacionin, dhe në mënyrë specifike reputacionin e tij ndërkombëtar ai e ka me prozën e tij, specifikisht romanet e tija janë përkthyer në anglisht dhe ndër to mund të përmendim: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, Londër 1971, Kronikë në gur, Nju Jork 1987, 2007 ( Tirana, 1971), “Kush e solli Doruntinën”, Nju Jork 1988, “Prilli i thyer”, Nju Jork 1990, “Pallati ëndrrave”, Nju Jork dhe Londër 1993, “Ura me tri harqe”, Nju Jork 1997, “Dosja H”, Londër 1997, “Tri këngë zie për Kosovën”, Nju Jork 2000, “Pasardhësi”, Nju Jork 2006, “Lulet e ftohta të marsit”, Nju Jork 2002, e të tjera. Nga pesëmbëdhjetë punët e sipërpërmendura, vetëm pesë prej tyre janë përkthyer direkt nga shqipja. Të tjerat janë përkthyer në anglisht nga David Bellos, i cili i ka përkthyer nga frëngjishtja e Jusuf Vrionit ( 1916-2001) dhe Tedi Papavramit. Kohët e fundit Kadare ka publikuar gjashtëmbëdhjetë volume me veprat e tija më të mira në shqip dhe në frëngjisht, dhe është bërë anëtarë në akademinë prestigjoze Academie des Sciences Morales et Politiques ( 28 tetor 1996) dhe në French legion of honor. Ai gjithashtu është nominuar disa herë si kandidat për të marrë çmimin Nobel për letërsinë. Mund të themi se pa dyshim se Ismail Kadare ka qenë një shkrimtar disident, i cili në të njëjtën kohë ai bëri një jetë si kolaboracionist. Disidenca në prozën e Kadares del gjatë viteve të lëkundjes së diktaturës dhe qe shumë diskrete, por e kudondodhur. Kadare nuk iu dha asnjë mundësi sistemit komunist që ta sulmonin dhe me nëntitujt e tij ai ia bëri edhe më të vështirë punën atyre. Megjithëse shumë kritikë e cilësonin atë si një oportunist politik, dhe disa nga të përndjekurit politik e kritikuan atë shumë ashpër për kompromiset që ai pati bërë. Nuk ka pikë dyshimi që ai e përdori atë liri relative  që iu dha  dhe talentin e tij në atë diktaturë të egër që të shpaloste nëntitujt e tij që për sistemin e atëhershëm qenë si breshëri automatiku të mbështjellur më një formë të sofistikuar alegorie, në të cilën ndeshet kudo në punët e tij. Ismail Kadare qe pra një ndër përfaqësuesit më të spikatur të letërsisë shqipe gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës (1908-1985) dhe njëkohësisht edhe kundërshtari më i denjë i atij regjimi. Ismail Kadare është dhe do të mbetet flamuri i letërsisë shqipe, por ka akoma të tjerë prozatorë shqipëtarë të cilët duhet t’i kushtohet vëmendje. Por fatkeqësisht vetëm pak prej tyre kanë bërë punë të mirë. Dy romane kanë dalë gjithsesi këto kohët e fundit. E para është e Fatos Kongolit:  “I humburi”, Tirana 1992, vepër e cila është përkthyer nga Janice Mathie-Heck në bashkëpunim me mua. E dyta është një vepër e Bashkim Shehut: “Rrugëtimi i mbramë i AgoYmerit”, e përkthyer nga Diana Alqi Kristo. Jam i informuar që nuk ka proza të mirëfillta shqiptare nga autorë shqiptarë të përkthyera në gjuhën angleze që nga koha e komunizmit, ndonëse ka një numër shkrimtarësh që me punët e tyre duhet të përkthehen. Proza shqiptare është e rrallë edhe për vetë lexuesit dhe antologët. Antologjia në fillimet e saja u tërhoq drejt prozës moderne shqiptare, e titulluar “Reja e zemëruar”, një antologji me tregime shqiptare nga Jugosllavia, Prishtina 1991, e prezantuar nga një seleksion prej nëntë autorësh kosovarë të përkthyer nga John Hodgson. Para disa kohësh unë personalisht publikova një antologji shumë sinjifikative me tregime të shkurtra shqiptare, të titulluar Bukuria Ballkanike,Gjaku ballkanas, Evanston, Illinois 2006, e përbërë prej 12 tregimesh nga nëntë autorë të ndryshëm kontemporanë. Autorët qenë: Elvira Dones, tani në Uashington D.C., Kim Mehmeti nga Shkupi, Ylljet Aliçka, tani ambasador në Francë, Lindita Arapi, tani në Bon, Eqerem Basha nga Prishtina, Fatos Lubonja nga Tirana, Stefan Çapaliku nga Shkodra, Mimoza Ahmeti nga Tirana, Teodor Laço nga Tirana dhe Dritëro Agolli nga Tirana. Antologjia u publikua tek: “ Shkrimtarët e Evropës së lirë”, seri kjo nga shtypi veri-perëndimor universitar. Pjesa më e fortë e letërsisë shqiptare ka qenë gjithmonë poezia. Është e kuptushme, si pasojë, e shumë vështirësive në përkthim, në marketing, kjo e lidhur edhe me standartet modeste të Shqipërisë. Unë mbarova së përkthyeri edhe një tjetër autor nga Shkodra, Gjergj Fishta (1871-1940). Fishta, një prift françeskan dhe një ndër figurat më të rëndësishme të letërsisë gjatë luftës së II botërore, ai qe gjithashtu autori i 37 publikimeve letrare, por emiri i tij është i lidhur me punën e tij të shkëlqyer që pa dyshim është vepra e tij epike “Lahuta e malësisë”, një ndër kryeveprat e letërsisë shqipe. “Lahuta e malësisë” është panorama e veriut të Shqipërisë nga viti 1862 deri në vitin 1913, e cila pasqyron luftrat për liri dhe pavarësi të shqiptarëve. Kjo vepër letrare qe bërë për shumicën e vendit midis viteve 1902-1909, ndonëse nga autori vetë u bënë rregullime gjatë vazhdimit të çerekut të atij shekulli. “Lahuta e malësisë” është një punë me një kuptim të madh për njerëzit dhe në të njëjtën kohë, hodhi bazat e gjuhës shqipe, duke shërbyer shumë për botën letrare, tani kjo vepër është e pa njohur për botën e jashtme. Një nga karakteristikat që veriu i Shqipërisë ka me jugun sllav, në veçanti me malazezët në malet e Ballkanit perëndimor është kulti i heronjve. Këto dy vende, të ndara jo vetëm nga gjuha, por edhe nga historia e hidhur që ata kanë me njëri tjetrin, kanë ndërkohë shumë lidhje kulturale midis tyre. Megjithëse malazezët paraqiten si “djemtë e këqinj” dhe duke glorifikuar vendin e tij të lindjes, Fishta nuk qe anti sllav, ashtu siç propaganda komuniste e paraqiti atë. Madje edhe tani është e rrallë që të dëgjosh malësor shqiptar që të flaës keq për malazezët. Është e ditur, që Fishta qe influencuar nga zhvillimet letrare të sllavëve të jugut gjysmën e dytë të shekullit të 19’, në mënyrë specifike duke u mbështetur tek vargjet për rezistencë të sllavëve kundra turqve. Punët e atit françeskan Grga Martic (1822-1905) shërbyen si model për Fishtën e ri kur ai po studionte në Bosnjë. Fishta u influencua gjithashtu nga shkrimet e një shkrimtari të vjetër françeskan Kacic Miosic (1704-1760), poeti nga Dalmacia i cili mbahet mend për veprën e tij të njohur “E folura e këndshme e folkut sllav”, një koleksion me poezi dhe proza serbo-kroate, dhe nga punët e poetit kroat Ivan Mazuranic (1814-1890), autori i veprës epike romantike “Vdekja e Smail Agës”, 1846. Një tjetër burim inspirimi për Fishtën mund të ketë qenë poeti malazez Petar Petrovic Njegos (1813-1851). Nuk ka ndonjë koiçidencë që titulli “Malësia” është shumë e ngjashme me veprën e Njegos “Kurora e malit”,1847. Pavarësisht nga suksesi me “Lahutën e malësisë”dhe me titullin eminencë që autori pati marrë, kjo vepër dhe të gjitha veprat e tjera që Gjergj Fishta pati bërë, gjetën dritën e botimit pas luftës së dytë botërore, kur komunistët erdhën në fuqi. Epika, gjithsesi, u ribotua në Romë në vitin 1958 dhe në Lubjanë 1990 dhe ekziston e përkthyer në gjuhët gjermane dhe atë italiane. Përkthimi në anglisht, për të cilën na u desh një punë e vështirë prej tre vjetësh, u publikua në vitin 2005 nga I.B. Tauris në Londër, në bashkëpunim me Qendrën Studimore Shqiptare. Nga shkrimtarët shqiptarë të përkthyer në anglisht mund të përmendim edhe emrin e Martin Camajt (1925-1992), poet, romancier dhe studiues, i cili punoi për shumë kohë si profesor i studimeve shqipe në universitetin e Mynihut. Vargjet e Camaj dolën në dy volume të mira: “Poezi të zgjedhura”, Nju Jork 1990, dhe “Palimpset”, Mynih dhe Nju Jork 1991, të dyja bashkë të përkthyera nga Leonard Fox. Poetët kosovarë janë ndoshta më të njohur në botën anglisht folëse se sa poetët modern shqiptarë. Ndër publikimet e fundit janë “Kush do ta vrasi ujkun”: “Poezi të zgjedhura” nga Ali Podrimja, Nju Jork 2000, “As lëndim as edhe një këngë”, poezi nga Kosova, nga Eqerem Basha (1942), janë ndër shkrimtarët më të mirënjohur kontemporanë të Kosovës. Një tjetër volum me poezi qe ajo e publikuar nën titullin “Më thirr mua në emrin tim”, poezi nga Kosova, Nju Jork 2001, nga Flora Brovina (1949). Brovina nuk është e njohur vetëm si poete dhe pediatre por edhe si aktiviste e të drejtave të grave dhe si aktiviste për të drejtat e njeriut. Ajo u mbajt peng nga paramilitarët serbë gjatë luftës së Kosovës në vitin 1999 dhe pavarësisht nga protestat e ndërkombëtarëve dhe të organizatat e të drejtave serbe, ajo u dënua me dymbëdhjetë vjet heqje lirie për“aktivitete armiqësore dhe bashkëpunim me terrorizmin”. Gjatë kohës që qe në burg, ajo deklaroi se e vërteta qe shtrembëruar, ajo e krahasoi këtë situatë duke thënë një metaforë ku një “elefant” pranoi se qe një “xhirafë”. Flora fatmirësisht u lirua nga burgu në vitin 2000 dhe tani është parlamentare e parlamentit të Kosovës. Kohët e fundit një tjetër shkrimtar poet nga Kosova është publikuar, ai është: Azem Shkreli (1938-1997). “The bllod of the Quill” e cila u përkthye nga nga Janice Mathie-Heck dhe vetë personalisht, shpalos vlerat e kulturës së malësisë shqiptare. Ajo është publikuar nga Green Integer në Los Anxhelos në një botim në dy gjuhë. Në të vërtetë, volume i dytë i Shkrelit është në anglisht. E para “Thirrja e kukuvajkës”, Prishtina 1989, u përkthye nga John Hudgson. Nga poetët shqiptarë mund të përmendim volumin të titulluar Fresko: “Poezi të zgjedhura” nga Luljeta Lleshanaku, Nju Jork 2002, botuar nga Henry Israeli nga Montreali dhe e përkthyer nga jo më pak se nëntë autorë. Një tjetër shkrimtar i mirënjohur është edhe Visar Zhiti (1952). i cili qe për shumë kohë një ish i burgosur politik nga regjimi komunist. Punët e tij poetike u shfaqën nën titullin Molla e ndaluar: këto vargje janë publikuar në dy gjuhë shqip dhe anglisht, Los Anxhelos 2005, përsëri e përkthyer nga unë personalisht. Një tjetër volum është: “Unë nuk besoj në fantazma” nga Moikom Zeqo, Rochester NY 2007, një përkthim nga Uejn Miller. Kadisa përmbledhje të vogla antologjish në gjuhën angleze, të cilat paraqesin një pamje të poezive shqiptare dhe atyre kosovare. Vargje të Migjenit, Martin Camaj, Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, dhe Arshi Pipa në një aparicion antogjie nën titullin:“Poezia kontemporane shqiptare”, Napoli ca. 1985, e përkthyer nga Bardhyl Pogoni (1926-1985) i universitetit perëndimor të Kentakit. Në Kosovë kemi dy antologji të publikuara si: “Dega e pikëlluar”, Prishtina 1979, e publikuar nga shoqata e përkthyesve letrarë kosovarë duke përfshirë dy poema secila nga 12 poetë kosovarë, dhe “Rrugët kryesore vetëm në një vështrim të përgjithshëm të poezisë nga Kosova”, Prishtina 1988, e përkthyer nga John Hodgson, me 139 poema të marra nga tre gjuhë zyrtare në Kosovë, shqip, turqisht dhe BCS. Kjo antologji prezantohet nga: Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Esad Mekuli, Ali Podrimja, Enver Gjerqeku, dhe Eqerem Basha.Antologjia e parë e poezisë shqiptare në mënyrë gjenerale dalin në volumin tim Antologjia e poezisë moderne shqiptare, Londër dhe Boston 1993, në të cilën u publikua si pjesë e koleksionit të UNESCO-s e punëve prezantuese. Aty paraqiten 24 poetë nga Shqipëria, Kosova dhe diaspora. Një përzgjedhje e vargjeve shqipe dolën kohët e fundit si pjesë të Antologjisë të titulluar “Poetët e rinj Europian”, St. Paul, Minesota 2008, botuar nga Uejn Miller dhe Kevin Prufer. Këtu përfshihen poet si: Visar Zhiti, Mimoza Ahmeti, Gazmend Krasniqi, Luljeta Lleshanaku, Lindita Arapi, Flora Brovina, Eqerem Basha dhe Abdullah Konushevci. Një për\zgjedhje substanciale të vargjeve shqipe nga autorë shqiptarë, ku aty futen 22 autorë shqiptarë të përkthyer nga unë personalisht dhe Janice Mathie-Heck, mund të gjendet tani edhe në internet Antologjia e vargjeve kontemporane nga Shqipëria, në transcript, në faqen e internetit transcript-review.org. Në internet unë kam publikuar një përzgjedhje autorësh shqiptarë të përkthyer në anglisht Albanianliterature.net, prej rreth 100 autorësh. Në këto rrethana jam i lumtur t’iu them se shumë prej këtyre punëve janë të publikuara më në fund në perëndim. E titulluar Dritë nga thellësitë: Antologjia e poezisë shqiptare, botuar dhe e përkthyer nga shqipja nga Robert Elsie dhe Janice Mathie-Heck, Evanston, Ilinois 2008. Kjo antologji përfshin pjesë nga kohët e para deri tani në kohët tona, duke përfshirë 227 poema nga 48 autorë. Duhet theksuar se gjithë kjo punë është bërë edhe me përkrahjen e madhe të shumë shkrimtarëve, përkthyesve dhe botuesve në Shqipëri, Kosovë dhe nga diaspora, letërsia shqipe nuk është akoma e njohur në botën anglisht folëse. Shumë kapituj të letërsisë shqipe akoma mbeten për tu eksploruar. Problemi bazik për transmetimin e letërsisë shqipe tek publiku i huaj është numri i pakët i përkthyesve letrarë. Unë vura re me shumë keqardhje gjatë një konference të mbajtur në Shkodër në vitin 2003 rreth përkthyesve letrarë shqiptarë me ndihmesën e Ministrisë së Kulturës se unë përbëj 80% të kapacitetit të përkthyesve letrarë nga shqipja në anglishtdhe jo më shumë. Shumë punë duhet bërë rreth kësaj çështje dhe do të isha shumë i gëzuar tej mase nëqoftëse me punën time do të kasha inspiruar ndonjërin. Do të kisha mendimin se do të ishte shumë mirë që shumë autorë shqiptarë do të ndiheshin shumë mirë sikur të kishin të botuara punët e tyre të përkthyera në gjuhën angleze dhe më pas të kishin një kontakt me perëndimin. Disa autorë që nuk janë të duruar I përkthejnë punimet e tyre shumë keq nga pseudo përkthyes  në mënyrë private, ose të përkthyera nga fëmijët e tyre që e kanë mësuar në shkollë. Shqiptarët janë njerëz magjepsës dhe shumë kreativë. Pas një kohe të gjatë izolimi dhe varfërie, ata tani kanë shumë gjëra për të na treguar. Letërsia shqiptare kontemporane nuk po zhvillohet  vetën në Shqipëri dhe Kosovë, por gjithashtu ajo po zhvillohet shumë edhe jashtë territorit shqip folës si në Itali, Greqi, Gjermani, Zvicër dhe Kanada, duke bërë të mundur shtimit të gurëve për të plotësuar në fund mozaikun e kulturës shqiptare.