Robert Elsie
Kontaktet e letërsisë shqiptare me perendimin
Letërsia shqiptare në botën anglisht folëse
nga Robert Elsie
Tashmë u bënë dy dekada që kur Shqipëria u hap me botën e lirë, pas një gjysëm shekulli diktature Staliniste, dhe pothuajse një dekadë nga dita kur Kosova u bë një shtet i lirë. Letërsia shqiptare qëndron, megjithatë është një ndër vendet më pak të njohura për sa i përket kulturës kombëtare europiane. Shumë shkrimtarë të interesuar do të kenë dëgjuar për emrin e shkrimtarit të mirënjohur shqiptar Ismail Kadare, por vetëm disa shoqëri letrare do të vijnë për këtë. Ndërkohë një pjesë e mirë e letërsisë shqiptare është përkthyer në gjuhën frënge, disa të tjera në gjuhët italiane, gjermane, ruse dhe në atë spanjolle, në gjuhën angleze bëjnë përjashtime romanet e Kadares që fatkeqsisht mungojnë nëpër libraritë e ndryshme. Me këtë shkrim orvatem të një rezyme të publikimeve të letërsisë të përkthyer në gjuhën angleze si dhe përhapjen e këtij elementi në letërsinë shqiptare.Përkthimi i parë në gjuhën angleze është libri që u publikua në vitin 1596. Ky është libri i cili titullohet “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbeut”, mbreti i shqiptarëve”, që përshkruan kohën e tij të artë, duke përfshirë fitoret e tij kundër ushtrisë otomane për të mbrojtur krishtërimin, ky përkthim është bërë nga Zachary Jones që e përktheu nga frëngjishtja nga një punë e një përkthyesi latin. Ky libër është shkruar nga historiani Marinus Barletius Scodreansis (1450-1512)I njohur në Shqipëri si Marin Barleti, i cili pas eksperiencës së okupimit turk në qytetin e tij të lindjes Shkodra, u zhvendos në Padova, ku aty u bë rektor i kishës St. Stephen’s. Kjo punë u bë e njohur botërisht dhe lexohej gjatë shekujve të 16’ dhe 17’ dhe qe e përkthyer në gjuhët italiane, frënge, spanjolle, polake,portugeze dhe gjermane. Kjo vepër është më shumë një punë që i afrohet më shumë një pune historike se sa një pune të mirëfilltë letrare, Historia e Skënderbeut e Marin Barletit është libri i parë që është përkthyer në gjuhën angleze, nëse mund t’a quajmë kështu. Letërsia gojore shqiptare u bë e mundur që të përkthehet në anglisht në vitet 1920’ dhe 1930’, në dy volume të rralla. E para qe ajo me titullin “Dredhitë e grave”dhe “Përralla të tjera shqiptare” (Nju Jork 1928) nga Paul Fenimore Cooper, pasardhësi i romancierit amerikan James Fenimore Cooper (1789-1851), e cila u përkthye në gjuhët gjermane dhe atë frënge. Volumi i dytë qe “Përrallat më të mira shqiptare” (Lovat Dickenson, London 1936), nga Post Uiler (1869-1956), është një përmledhje shumë e bukur të përbëra nga dhjetë përralla shqiptare, e publikuar me bashkëpunimin e Stavro Frashërit (1900-1965) nga Kavaja. Pak kohë më parë, unë publikova një përmbledhje me përralla popullore në volumin të titulluar “Legjenda dhe tregime popullore shqiptare”, Peja 2001, dhe të tjera koleksione të shtypura nga Mustafa Tukaj dhe Joanne M. Ayers, të titulluar “Besnikëri dhe ndershmëri”, tregime të bazuara në baladat dhe legjendat shqiptare, Shkodra 2002. Në vitin 1931, antropologia skoceze Margaret M. Hasluck (1885-1948) publikoi një koleksion modest të keq përkthyer me përralla popullore nën titullin “Këndime anglisht-shqip”,“Gjashtëmbëdhjetë tregime popullore shqiptare”, të koleksionuara dhe të përkthyera, në dy gramatika dhe fjalorë, Cambridge UK 1931. Peggy Hasluck, e cila qe gruaja e arkeologut të njohur Frederik Uiliam Hasluk (1878-1920), qe një nga figurat më mbreslënëse. Ajo bleu një shtëpi në Elbasan dhe qëndroi aty për më shumë se dy dekada të jetës së saj në Shqipëri pas vdekjes së të shoqit. Unë me kënaqësi deklaroj këtu se me ndihmën e Bejtullah Destanit nga Londra, unë kam përfunduar një koleksion me tregime popullore shqiptare të përkthyer në anglisht dhe shpresoj shumë që ky koleksion të publikohet së shpejti. Një tjetër përmbledhje e rëndësishme në gojëdhënat shqiptare, siç është edhe koleksioni që titullohet “Këngë kreshnikësh”. Vargjet epike shqiptare në një përmbledhje dygjuhëshe anglisht dhe shqip (Ilinois 2004), e përkthyer dhe publikuar nga kolegia ime Janice Mathie-Heck nga Kalgari, Alberta dhe unë. Këtu kjo përmbledhje përmban më shumë se 6000 rreshta me vargje epike, të parat janë të përbëra me ciklin e Mujit dhe Halilit, kjo është një përpjekje për të hedhur pak dritë për Eposin shqiptar, i cili ka qenë në hije për shkak të eposit Serbo-Kroat dhe atij Boshnjak, me të cilët eposi shqiptar ka afrimitete të shumta. Përkthimi i letërsisë shqiptare është një fenomen që ka filluar tani në kohët e fundit. Përkthimi i parë u shfaq në vitet 1960’, por nuk kishin një kualitet të mjaftueshëm letrar për tu lexuar. Në shekujt 19’ dhe 20’ letërsia shqiptare filloi që të përkthehej, duke përmendur volumin e shkurtër të titulluar ‘Kënga e sprasme e Balës”, ( Tirana 1967), nga arbëreshi Gavril Dara i Riu ( 1828-1885). Kjo vepër bën shumë rimë me versionin anglisht të baladës së gjatë romantike Kënka e sprasme e Balës, Katanxaro 1906, e përkthyer nga Ali Cungu ( 1898-1978),fatkeqësisht ky version është thjeshtë një trajnim i thjeshtë se sa vepër me vlera, duke mos iu afruar origjinalit. Në një stilt ë njëjtë nga i njëjti përkthyes është edhe poema Kthimi i Skënderbeut, ( Tirana 1970), nga poeti dhe ideologu i Rilindjes Shqiptare Naim Frashëri (1846-1900). Një version i paçensuruar i përkthimit të veprës “Bagëti e bujqësija” të Naim Frashërit nga Ali Cungu , (Bukuresht, 1886), e cila u publikua nga vëllai i tij Mahmut Cungu, në Nju Jork nën titullin “ Kënga shqiptare e Naim Frashërit”, Smithtaun, Nju Jork, 1981. Melodrama “Besa” e vëllait të Naim Frashërit, Sami Frashëri (1850-1904), nga një këndvështrim profesional është një pjesë e pranueshme, e cila u përkthye nga Nelo Drizari (1902-1978). Migjeni (1911-1938), ose Millosh Gjergj Nikolla, u përkthye për herë të parë në gjuhën angleze, përsëri nga Ali Cungu, me volumin Migjeni: Këngë të përzgjedhura shqiptare dhe skeçe (Tirana,1962). Përsëri këtu, Vëmendja e tepërt tek ritmi dhe tek rima, substancialisht ul forcën dramatike dhe cinizmin kaustik të vargjeve të Migjenit në informacionin e tepërt të disnivelit social. Unë kam publikuar një tjetër, dhe unë besoj që më shumë e përshtatshme është vepra e titulluar “ Vargjet e lira ” të Migjenit Peja 2001. Në publikimet e Migjenit numërohen disa vepra të shkurtra dhe proza kanë dalë në volumin tim të titulluar “Tregime nga Shkodra e vjetër”:Tregime të shkurtra e të vjetra Shqiptare Peja 2004. Ky libër përfshin gjithashtu edhe tregime të shkurtra nga Ernest Koliqi (1902-1975), që shpreh letërsinë pas luftës së dytë botërore të përkthyer nga unë dhe albanologu britanik Stuart Mar (1905-1986). Shumë nga veprat letrare të realizmit-socialist u publikuan në anglisht gjatë kohës së diktaturës. Shumë nga këto pjesë qenë të pa këndshme, Shembulli më i mirë për kreativitetin dhe origjinalitetin kontemporan të letërsisë shqipe është Ismail Kadare (1936), i cili është një ndër shkrimtarët që gëzon një famë ndërkombëtare. Talenti i tij nuk ka ndryshuar aspak, duke pasur të njëjtën forcë në katër dekadat e fundit. Me sulmin e drejtpërdrejtë që ai ndërmori kundrejt mediokritetit në letërsi i solli letërsisë shqiptare një ajër të pastër për të thithur, dhe duke e ngritur nivelin e kulturës shqiptare. Kadare e filloi karrierën e tij si poet, por shumë shpejt ai do ti rikthehej fuqishëm si prozator i mirëfilltë dhe shumë shpejt ai do të gëzonte famën si një ndër shkrimtarët më në zë të letërsisë shqiptare. Punët e tij qenë shumë me influencë gjatë viteve 1970’ dhe atyre 1980’, dhe për shumë shkrimtarë ai qe shpresa e vetme në atë burg të errët gjatë kohës së komunizmit. Ismail Kadare jetoi për tridhjetë vjet në Tiranë, me shpatën e Demokleut mbi supe në mënyrë konstante. Ai qe shumë i privilegjuar nga autoritetet e kohës, në mënyrë specifike punët e tij morrën famë ndërkombëtare. Në të vërtetë ai qe në gjendje që të ndiqte letërsinë dhe objektivat personale për të cilat shkrimtarët e tjerë sigurisht që do të shkonin menjëherë në internim ose në burg. Por Kadare e dinte mirë se kjo liri në Shqipëri qe shumë e brishtë, nga impulset e tiranike të diktatorit. Në fund të tetorit të vitit 1990, dy muaj përpara rënies së diktaturës, Ismail Kadare la Tiranën dhe aplikoi për azil politik në Francë. Largimi i tij bëri që ai ta ushtronte këtë profesion me një liri të plotë. Vitet e tija në Paris qenë shumë frytdhënëse dhe me shumë produktivitet, duke e çuar punën e tij shumë përpara në njohjen e tij jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Francë. Kadare u rikthye përsëri në Shqipëri në vitin 2002, por ai gjithashtu vjen e shkon në Paris. Megjithëse Kadare admirohet shumë si poet në Shqipëri, reputacionin, dhe në mënyrë specifike reputacionin e tij ndërkombëtar ai e ka me prozën e tij, specifikisht romanet e tija janë përkthyer në anglisht dhe ndër to mund të përmendim: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, Londër 1971, Kronikë në gur, Nju Jork 1987, 2007 ( Tirana, 1971), “Kush e solli Doruntinën”, Nju Jork 1988, “Prilli i thyer”, Nju Jork 1990, “Pallati ëndrrave”, Nju Jork dhe Londër 1993, “Ura me tri harqe”, Nju Jork 1997, “Dosja H”, Londër 1997, “Tri këngë zie për Kosovën”, Nju Jork 2000, “Pasardhësi”, Nju Jork 2006, “Lulet e ftohta të marsit”, Nju Jork 2002, e të tjera. Nga pesëmbëdhjetë punët e sipërpërmendura, vetëm pesë prej tyre janë përkthyer direkt nga shqipja. Të tjerat janë përkthyer në anglisht nga David Bellos, i cili i ka përkthyer nga frëngjishtja e Jusuf Vrionit ( 1916-2001) dhe Tedi Papavramit. Kohët e fundit Kadare ka publikuar gjashtëmbëdhjetë volume me veprat e tija më të mira në shqip dhe në frëngjisht, dhe është bërë anëtarë në akademinë prestigjoze Academie des Sciences Morales et Politiques ( 28 tetor 1996) dhe në French legion of honor. Ai gjithashtu është nominuar disa herë si kandidat për të marrë çmimin Nobel për letërsinë. Mund të themi se pa dyshim se Ismail Kadare ka qenë një shkrimtar disident, i cili në të njëjtën kohë ai bëri një jetë si kolaboracionist. Disidenca në prozën e Kadares del gjatë viteve të lëkundjes së diktaturës dhe qe shumë diskrete, por e kudondodhur. Kadare nuk iu dha asnjë mundësi sistemit komunist që ta sulmonin dhe me nëntitujt e tij ai ia bëri edhe më të vështirë punën atyre. Megjithëse shumë kritikë e cilësonin atë si një oportunist politik, dhe disa nga të përndjekurit politik e kritikuan atë shumë ashpër për kompromiset që ai pati bërë. Nuk ka pikë dyshimi që ai e përdori atë liri relative që iu dha dhe talentin e tij në atë diktaturë të egër që të shpaloste nëntitujt e tij që për sistemin e atëhershëm qenë si breshëri automatiku të mbështjellur më një formë të sofistikuar alegorie, në të cilën ndeshet kudo në punët e tij. Ismail Kadare qe pra një ndër përfaqësuesit më të spikatur të letërsisë shqipe gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës (1908-1985) dhe njëkohësisht edhe kundërshtari më i denjë i atij regjimi. Ismail Kadare është dhe do të mbetet flamuri i letërsisë shqipe, por ka akoma të tjerë prozatorë shqipëtarë të cilët duhet t’i kushtohet vëmendje. Por fatkeqësisht vetëm pak prej tyre kanë bërë punë të mirë. Dy romane kanë dalë gjithsesi këto kohët e fundit. E para është e Fatos Kongolit: “I humburi”, Tirana 1992, vepër e cila është përkthyer nga Janice Mathie-Heck në bashkëpunim me mua. E dyta është një vepër e Bashkim Shehut: “Rrugëtimi i mbramë i AgoYmerit”, e përkthyer nga Diana Alqi Kristo. Jam i informuar që nuk ka proza të mirëfillta shqiptare nga autorë shqiptarë të përkthyera në gjuhën angleze që nga koha e komunizmit, ndonëse ka një numër shkrimtarësh që me punët e tyre duhet të përkthehen. Proza shqiptare është e rrallë edhe për vetë lexuesit dhe antologët. Antologjia në fillimet e saja u tërhoq drejt prozës moderne shqiptare, e titulluar “Reja e zemëruar”, një antologji me tregime shqiptare nga Jugosllavia, Prishtina 1991, e prezantuar nga një seleksion prej nëntë autorësh kosovarë të përkthyer nga John Hodgson. Para disa kohësh unë personalisht publikova një antologji shumë sinjifikative me tregime të shkurtra shqiptare, të titulluar Bukuria Ballkanike,Gjaku ballkanas, Evanston, Illinois 2006, e përbërë prej 12 tregimesh nga nëntë autorë të ndryshëm kontemporanë. Autorët qenë: Elvira Dones, tani në Uashington D.C., Kim Mehmeti nga Shkupi, Ylljet Aliçka, tani ambasador në Francë, Lindita Arapi, tani në Bon, Eqerem Basha nga Prishtina, Fatos Lubonja nga Tirana, Stefan Çapaliku nga Shkodra, Mimoza Ahmeti nga Tirana, Teodor Laço nga Tirana dhe Dritëro Agolli nga Tirana. Antologjia u publikua tek: “ Shkrimtarët e Evropës së lirë”, seri kjo nga shtypi veri-perëndimor universitar. Pjesa më e fortë e letërsisë shqiptare ka qenë gjithmonë poezia. Është e kuptushme, si pasojë, e shumë vështirësive në përkthim, në marketing, kjo e lidhur edhe me standartet modeste të Shqipërisë. Unë mbarova së përkthyeri edhe një tjetër autor nga Shkodra, Gjergj Fishta (1871-1940). Fishta, një prift françeskan dhe një ndër figurat më të rëndësishme të letërsisë gjatë luftës së II botërore, ai qe gjithashtu autori i 37 publikimeve letrare, por emiri i tij është i lidhur me punën e tij të shkëlqyer që pa dyshim është vepra e tij epike “Lahuta e malësisë”, një ndër kryeveprat e letërsisë shqipe. “Lahuta e malësisë” është panorama e veriut të Shqipërisë nga viti 1862 deri në vitin 1913, e cila pasqyron luftrat për liri dhe pavarësi të shqiptarëve. Kjo vepër letrare qe bërë për shumicën e vendit midis viteve 1902-1909, ndonëse nga autori vetë u bënë rregullime gjatë vazhdimit të çerekut të atij shekulli. “Lahuta e malësisë” është një punë me një kuptim të madh për njerëzit dhe në të njëjtën kohë, hodhi bazat e gjuhës shqipe, duke shërbyer shumë për botën letrare, tani kjo vepër është e pa njohur për botën e jashtme. Një nga karakteristikat që veriu i Shqipërisë ka me jugun sllav, në veçanti me malazezët në malet e Ballkanit perëndimor është kulti i heronjve. Këto dy vende, të ndara jo vetëm nga gjuha, por edhe nga historia e hidhur që ata kanë me njëri tjetrin, kanë ndërkohë shumë lidhje kulturale midis tyre. Megjithëse malazezët paraqiten si “djemtë e këqinj” dhe duke glorifikuar vendin e tij të lindjes, Fishta nuk qe anti sllav, ashtu siç propaganda komuniste e paraqiti atë. Madje edhe tani është e rrallë që të dëgjosh malësor shqiptar që të flaës keq për malazezët. Është e ditur, që Fishta qe influencuar nga zhvillimet letrare të sllavëve të jugut gjysmën e dytë të shekullit të 19’, në mënyrë specifike duke u mbështetur tek vargjet për rezistencë të sllavëve kundra turqve. Punët e atit françeskan Grga Martic (1822-1905) shërbyen si model për Fishtën e ri kur ai po studionte në Bosnjë. Fishta u influencua gjithashtu nga shkrimet e një shkrimtari të vjetër françeskan Kacic Miosic (1704-1760), poeti nga Dalmacia i cili mbahet mend për veprën e tij të njohur “E folura e këndshme e folkut sllav”, një koleksion me poezi dhe proza serbo-kroate, dhe nga punët e poetit kroat Ivan Mazuranic (1814-1890), autori i veprës epike romantike “Vdekja e Smail Agës”, 1846. Një tjetër burim inspirimi për Fishtën mund të ketë qenë poeti malazez Petar Petrovic Njegos (1813-1851). Nuk ka ndonjë koiçidencë që titulli “Malësia” është shumë e ngjashme me veprën e Njegos “Kurora e malit”,1847. Pavarësisht nga suksesi me “Lahutën e malësisë”dhe me titullin eminencë që autori pati marrë, kjo vepër dhe të gjitha veprat e tjera që Gjergj Fishta pati bërë, gjetën dritën e botimit pas luftës së dytë botërore, kur komunistët erdhën në fuqi. Epika, gjithsesi, u ribotua në Romë në vitin 1958 dhe në Lubjanë 1990 dhe ekziston e përkthyer në gjuhët gjermane dhe atë italiane. Përkthimi në anglisht, për të cilën na u desh një punë e vështirë prej tre vjetësh, u publikua në vitin 2005 nga I.B. Tauris në Londër, në bashkëpunim me Qendrën Studimore Shqiptare. Nga shkrimtarët shqiptarë të përkthyer në anglisht mund të përmendim edhe emrin e Martin Camajt (1925-1992), poet, romancier dhe studiues, i cili punoi për shumë kohë si profesor i studimeve shqipe në universitetin e Mynihut. Vargjet e Camaj dolën në dy volume të mira: “Poezi të zgjedhura”, Nju Jork 1990, dhe “Palimpset”, Mynih dhe Nju Jork 1991, të dyja bashkë të përkthyera nga Leonard Fox. Poetët kosovarë janë ndoshta më të njohur në botën anglisht folëse se sa poetët modern shqiptarë. Ndër publikimet e fundit janë “Kush do ta vrasi ujkun”: “Poezi të zgjedhura” nga Ali Podrimja, Nju Jork 2000, “As lëndim as edhe një këngë”, poezi nga Kosova, nga Eqerem Basha (1942), janë ndër shkrimtarët më të mirënjohur kontemporanë të Kosovës. Një tjetër volum me poezi qe ajo e publikuar nën titullin “Më thirr mua në emrin tim”, poezi nga Kosova, Nju Jork 2001, nga Flora Brovina (1949). Brovina nuk është e njohur vetëm si poete dhe pediatre por edhe si aktiviste e të drejtave të grave dhe si aktiviste për të drejtat e njeriut. Ajo u mbajt peng nga paramilitarët serbë gjatë luftës së Kosovës në vitin 1999 dhe pavarësisht nga protestat e ndërkombëtarëve dhe të organizatat e të drejtave serbe, ajo u dënua me dymbëdhjetë vjet heqje lirie për“aktivitete armiqësore dhe bashkëpunim me terrorizmin”. Gjatë kohës që qe në burg, ajo deklaroi se e vërteta qe shtrembëruar, ajo e krahasoi këtë situatë duke thënë një metaforë ku një “elefant” pranoi se qe një “xhirafë”. Flora fatmirësisht u lirua nga burgu në vitin 2000 dhe tani është parlamentare e parlamentit të Kosovës. Kohët e fundit një tjetër shkrimtar poet nga Kosova është publikuar, ai është: Azem Shkreli (1938-1997). “The bllod of the Quill” e cila u përkthye nga nga Janice Mathie-Heck dhe vetë personalisht, shpalos vlerat e kulturës së malësisë shqiptare. Ajo është publikuar nga Green Integer në Los Anxhelos në një botim në dy gjuhë. Në të vërtetë, volume i dytë i Shkrelit është në anglisht. E para “Thirrja e kukuvajkës”, Prishtina 1989, u përkthye nga John Hudgson. Nga poetët shqiptarë mund të përmendim volumin të titulluar Fresko: “Poezi të zgjedhura” nga Luljeta Lleshanaku, Nju Jork 2002, botuar nga Henry Israeli nga Montreali dhe e përkthyer nga jo më pak se nëntë autorë. Një tjetër shkrimtar i mirënjohur është edhe Visar Zhiti (1952). i cili qe për shumë kohë një ish i burgosur politik nga regjimi komunist. Punët e tij poetike u shfaqën nën titullin Molla e ndaluar: këto vargje janë publikuar në dy gjuhë shqip dhe anglisht, Los Anxhelos 2005, përsëri e përkthyer nga unë personalisht. Një tjetër volum është: “Unë nuk besoj në fantazma” nga Moikom Zeqo, Rochester NY 2007, një përkthim nga Uejn Miller. Kadisa përmbledhje të vogla antologjish në gjuhën angleze, të cilat paraqesin një pamje të poezive shqiptare dhe atyre kosovare. Vargje të Migjenit, Martin Camaj, Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, dhe Arshi Pipa në një aparicion antogjie nën titullin:“Poezia kontemporane shqiptare”, Napoli ca. 1985, e përkthyer nga Bardhyl Pogoni (1926-1985) i universitetit perëndimor të Kentakit. Në Kosovë kemi dy antologji të publikuara si: “Dega e pikëlluar”, Prishtina 1979, e publikuar nga shoqata e përkthyesve letrarë kosovarë duke përfshirë dy poema secila nga 12 poetë kosovarë, dhe “Rrugët kryesore vetëm në një vështrim të përgjithshëm të poezisë nga Kosova”, Prishtina 1988, e përkthyer nga John Hodgson, me 139 poema të marra nga tre gjuhë zyrtare në Kosovë, shqip, turqisht dhe BCS. Kjo antologji prezantohet nga: Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Esad Mekuli, Ali Podrimja, Enver Gjerqeku, dhe Eqerem Basha.Antologjia e parë e poezisë shqiptare në mënyrë gjenerale dalin në volumin tim Antologjia e poezisë moderne shqiptare, Londër dhe Boston 1993, në të cilën u publikua si pjesë e koleksionit të UNESCO-s e punëve prezantuese. Aty paraqiten 24 poetë nga Shqipëria, Kosova dhe diaspora. Një përzgjedhje e vargjeve shqipe dolën kohët e fundit si pjesë të Antologjisë të titulluar “Poetët e rinj Europian”, St. Paul, Minesota 2008, botuar nga Uejn Miller dhe Kevin Prufer. Këtu përfshihen poet si: Visar Zhiti, Mimoza Ahmeti, Gazmend Krasniqi, Luljeta Lleshanaku, Lindita Arapi, Flora Brovina, Eqerem Basha dhe Abdullah Konushevci. Një për\zgjedhje substanciale të vargjeve shqipe nga autorë shqiptarë, ku aty futen 22 autorë shqiptarë të përkthyer nga unë personalisht dhe Janice Mathie-Heck, mund të gjendet tani edhe në internet Antologjia e vargjeve kontemporane nga Shqipëria, në transcript, në faqen e internetit transcript-review.org. Në internet unë kam publikuar një përzgjedhje autorësh shqiptarë të përkthyer në anglisht Albanianliterature.net, prej rreth 100 autorësh. Në këto rrethana jam i lumtur t’iu them se shumë prej këtyre punëve janë të publikuara më në fund në perëndim. E titulluar Dritë nga thellësitë: Antologjia e poezisë shqiptare, botuar dhe e përkthyer nga shqipja nga Robert Elsie dhe Janice Mathie-Heck, Evanston, Ilinois 2008. Kjo antologji përfshin pjesë nga kohët e para deri tani në kohët tona, duke përfshirë 227 poema nga 48 autorë. Duhet theksuar se gjithë kjo punë është bërë edhe me përkrahjen e madhe të shumë shkrimtarëve, përkthyesve dhe botuesve në Shqipëri, Kosovë dhe nga diaspora, letërsia shqipe nuk është akoma e njohur në botën anglisht folëse. Shumë kapituj të letërsisë shqipe akoma mbeten për tu eksploruar. Problemi bazik për transmetimin e letërsisë shqipe tek publiku i huaj është numri i pakët i përkthyesve letrarë. Unë vura re me shumë keqardhje gjatë një konference të mbajtur në Shkodër në vitin 2003 rreth përkthyesve letrarë shqiptarë me ndihmesën e Ministrisë së Kulturës se unë përbëj 80% të kapacitetit të përkthyesve letrarë nga shqipja në anglishtdhe jo më shumë. Shumë punë duhet bërë rreth kësaj çështje dhe do të isha shumë i gëzuar tej mase nëqoftëse me punën time do të kasha inspiruar ndonjërin. Do të kisha mendimin se do të ishte shumë mirë që shumë autorë shqiptarë do të ndiheshin shumë mirë sikur të kishin të botuara punët e tyre të përkthyera në gjuhën angleze dhe më pas të kishin një kontakt me perëndimin. Disa autorë që nuk janë të duruar I përkthejnë punimet e tyre shumë keq nga pseudo përkthyes në mënyrë private, ose të përkthyera nga fëmijët e tyre që e kanë mësuar në shkollë. Shqiptarët janë njerëz magjepsës dhe shumë kreativë. Pas një kohe të gjatë izolimi dhe varfërie, ata tani kanë shumë gjëra për të na treguar. Letërsia shqiptare kontemporane nuk po zhvillohet vetën në Shqipëri dhe Kosovë, por gjithashtu ajo po zhvillohet shumë edhe jashtë territorit shqip folës si në Itali, Greqi, Gjermani, Zvicër dhe Kanada, duke bërë të mundur shtimit të gurëve për të plotësuar në fund mozaikun e kulturës shqiptare.
