Premieri kosovar Hashim Thaqi në Euronews: Kam qenë larg nga frontet e luftës

Kryeministri i Kosovës, Hashim Thaçi e ka pranuar në EuroNews se roli i tij në luftën çlirimtare nuk ka qenë në vijën e parë të frontit.

“Unë kam qenë larg fronteve të luftës. Lufta ime ka qenë politike. Ne e kemi mundur Serbinë bashkë me bashkësinë ndërkombëtare dhe kjo ka qenë fitore e madhe”, ka thënë Thaçi kur është pyetur nëse ka vrarë vetë ose ka dhënë urdhër për të vrarë dikë.

Foto: Hashimi në Euronews: Kam qenë larg nga frontet e luftës

Ai është pyetur edhe për akuzat e Dick Martyt për organet.

“Kurrë nuk kam dhënë urdhër që kanë shkelur ligjet ndërkombëtare. Ne kemi thyer ligjet e Miloseviqit, që kanë qenë diskriminuese. Sa u përket akuzave për organet, për herë të parë kam dëgjuar nga raporti i Dick Martyt. Kurrë nuk besoj se ndonjë ushtar i UÇK-së ka marrë organe të civilëve. Është një tregim fanatastiko-shkencor që nuk mund ta besoj. Askush nuk e beson”, ka thënë Thaçi.

Ai e ka vlerësuar si momentin më të vështirë nënshkrimin e marrëveshjes me Serbinë duke thënë se Kosova e Serbia nuk janë mësuar të jetojnë në paqe. Kryeministri i Kosovës është pyetur edhe për krimin e korrupsionin e lartë, por tha se vendi ka shënuar progres në luftimin e tyre.

Thaçi ka pohuar se partia e tij do të vazhdojë të udhëheqë me Kosovën edhe pas zgjedhjeve parlamentare të këtij viti.

RRAHMAN DEDAJ DHE FILOZOFIA E TIJ

Një fushë e artë e krijimtarisë shqiptare në Kosovë

Nga Fatmir Terziu

Në vend të hyrjes

Rrahman Dedaj është një nga penat shqiptare që do të mbahet mend gjatë. Në strukturën e letrave shqiptare në Kosovë, emri i tij është i pranishëm në tërë aspektin global të fushës letrare. Që nga skicimet e deri tek rrëfimet me vlera, që nga artikujt e deri tek drejtimi i revistave. Kështu emri i tij shfaqet edhe në drejtimin e revistës “Jeta e Re”, Rrahman Dedaj në vitin 1973, ishte përpos emrave si Esad Mekuli, Rexhep Qosja, Hasan Mekuli, Ali Jasiqi etj. Por ai është mbi të gjitha poeti që ndikoi bashkë me një grup tjetër poetësh në modernizimin e letërsisë shqipe pas luftës. Bashkë me poetët e tjerë, si Ali Podrimja, Din Mehmeti, ai solli risi të reja. Por a ishte vetëm poet Rrahman Dedaj?



Dedaj jo vetëm poet



Shkrimtarin dhe poetin e shquar shqiptar, Rrahman Dedaj, jemi mësuar t’a quajmë poet. Poetin më në zë të Kosovës. Jemi mësuar t’a vlerësojmë për poezinë e tij. Kanë shkruar dhe e kanë cilësuar sit ë tillë mjaft studiues, kolegë e kritikë. Por, atij në fakt nuk i është dhënë kurrë e drejta, kurrë nuk i është thënë se vepra e tij për fëmijë e rendit në majat e letërsisë shqipe të të gjitha kohërave, pse jo edhe në piedestalin e letërsisë kontemporane për fëmijë në Botë. Pse e themi këtë me bindjen tonë duke lexuar dhe analizuar krijimtarinë e tij në përgjithësi e sidomos në këtë aspekt. Në analizën tonë do të argumentojmë me fakte dhe me detaje.
Në një nga njoftimet tejet dashamirëse të stacionit televiziv RTK veç lajmit tejet pozitiv “U promovua kompleti i veprave letrare të Rrahman Dedajt” thuhet: “Rrahman Dedaj, e ka filluar, vazhduar dhe përfunduar krijimtarinë e tij poetike, duke shkruar vargje moderne për traditën, kulturën, për thesaret shpirtërore e morale të Kosovës dhe të gjitha trojeve shqiptare.” Edhe kur u promovua vepra e tij letrare thuajse ishte e njëjta rrjedhë. Në promovimin e kompletit të veprave letrare të Rrahman Dedajt, të botuara nga Shtëpia Botuese “Faik Konica” dhe e përkrahur financiarisht nga Ministria e Kulturës, thuhej se pena e tij ishte edhe rrëfimtare e ndjeshme. Kështu mjaftojnë vetëm pak fakte të ndalim hovin tonë për ta kanalizuar krijimtarinë e tij thjesht si të ‘poetit Dedaj’. Vërtet ai ishte dhe mbetet një poet i veçantë, por ai ndërtoi mjaft bukur dhe këndshëm edhe në prozë.

Shkrimtari Rrahman Dedaj krijimtarinë letrare e filloi herët, në kohën kur në Kosovë ishin të paktë njerëzit që merreshin me të. Të gjitha veprat me poezi për të rritur dhe për fëmijë, janë përfshirë në botimin e tplotë të veprës letrare në katër vëllime.

Rexhep Qosja: përvojat që përmbanin historia dhe metodologjia kombëtare, krijimtaria gojore e popullit, përmblidhen në poezinë e Dedajt

Duke shtuar më tej lexohet: “Akademik Rexhep Qosja, tha se përvojat që përmbanin historia dhe metodologjia kombëtare, krijimtaria gojore e popullit, përmblidhen në poezinë e Dedajt, me një thellësi kuptimore dhe me një figurshmëri, pothuajse të paprovuar më parë në poezinë shqipe.” (po aty). Dhe më tej ndriçohet duke cituar, Qosen, që shprehet: “Rrahman Dedaj është poeti, i cili me thellësi dhe figurshmëri të veçantë e ka kënduar fatin e Kosovës, të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e saj. E ka filluar, vazhduar dhe përfunduar krijimtarinë e tij poetike duke shkruar vargje moderne për traditën, kulturën, për thesaret shpirtërore e morale të Kosovës dhe më në fund të gjitha trojeve shqiptare” (Qosja, po aty).
Në tërë këtë kuptohet qartë e harruara ose e anashkaluara e arritjeve dhe vlerave të Dedajt në fushën e krijimtarisë prozaike për fëmijë. Po të marrim si shkas vetëm njërin nga tregimet e tij për fëmijë, pikërisht tregimin “Si lindi tregimi” shohim qartë se shkrimtari Rrahman Dedaj, nuk është vetëm poeti që këndon bukur dhe rrjedhshëm, por edhe shkrimtari që vë këngën e tij të mrekullueshme të fjalës shqipe në gjuhën e moshave të ‘urritura’ për stilin e tij. Ja se si shkruan ai në këtë tregim: “Na ishte njëherë një përrallë, e në përrallë një princeshë e vogël. Princesha kishte në kokë një kurorë të argjendë e në gisht një unazë të artë. Thesari i saj më i madh ishte fjala. Fjala e saj ishte e ëmbël. Në këtë përrallë dëshiruan të hynin të gjithë fëmijët e botës. Prandaj s’ka pasur fëmijë që nuk e dinte përmendësh. Secili prej tyre dëshironte të ketë kurorë të argjendë mbi kokë, unazë të artë në gisht dhe të qeshte ëmbël. Por, një ditë ngjau diçka e papritur. Fëmijët më nuk deshën të mendonin për përrallën. E harruan shumë shpejt. Kush ishte fajtor për këtë? A thua, fëmijët i hidhëroi princesha e bukur, apo këta ia kishin zili?! Jo as njëra as tjetra. Por ngjau diçka fare e çuditshme. Në përrallë hynë njerëzit e këqinj-kusarët. Ata deshën t’ian marrin princeshës kurorën e argjendë dhe unazën e artë. Atëherë princesha iku prej përrrallës. Në përrallë mbetën vetëm kusarët…”

Vlerat e Dedajt

Duke vazhduar sërrish me vlerësimin ndaj veprës së Rrahman Dedajt, paharruar idetë e reja që përshkojnë poezinë e Dedajt, duhet shtuar dhe vlerësuar se ai e ka sjellë Evropën në poezinë tonë shqipe. Akademiku Sabri Hamiti, shprehet se poezia e Rrahman Dedajt, e shkruar për një gjysmë shekulli, ‘nuk ka ndërrime të mëdha.”. Hamiti shton më tej se “Ajo plotësohet e zgjerohet nëpërmjet varianteve për të dëshmuar një origjinalitet.” Ky identitet poetik përbëhet nga shprehja spontane, ndjeshmëria e figura e parë elementare. Nënvizojmë që poezia e Dedajt nga fillimi deri në fund e ruan karakterin e vet themelor, flet qetë duke figuruar, thotë më thellë duke sugjeruar, kërkon afri e dashuri, e cila kalon nga niveli i mallit në nivelin e mallëngjimit.

Por edhe pse nuk është lënë pa u përmendur edhe krijimtaria për fëmijë e shkrimtarit Dedaj, pjesëmarrësit janë mjaftuar të shprehen, se “Rrahman Dedaj është një nga shkrimtarët serioz të brezit të dytë të shkrimtarëve tanë për fëmijë, brez që bëri përpjekje që krijimtarinë tonë letrare për fëmijë ta barazojnë me atë të letërsive më të zhvilluara moderne për fëmijë.” Dhe këtë nuk mund t’a themi thjesht si një përpjekje të Dedajt. Vepra e tij është arritje dhe vlerë. Ajo flet qartë. Tregimi i cituar në vazhdim përshkon pa dorashka këto vlera, këto arritje në zbukurimin e tij filozofik. Ai është mjeshtër në gatimin e filozofisë që flet bukur edhe për këtë moshë: “Kështu këtë përrallë e harruan fëmijët, por tregimi për princeshën nuk mori fund.
Ajo doli në breg të detit dhe takoi peshkatarët. Ata ishin njerëz të mirë. Ia dhanë një barkë me margaritarë dhe i thanë të jetëojë në mesin e tyre dhe bashkë të shëtisnin në det.

“Ju jeni shumë të mirë. Puna juaj është e ëmbël, rrjetat tuaja janë të dashura, por mua më duhet të shkoj dhe të hyj në përrallën e bukur, që e duan fëmijët”, tha princesha.

Atëherë e mori barkën me margaritarë dhe u nis nëpër detin e kaltër. Peshkatarët e përshëndetën prej bregut të detit me shamia të blerta dhe i uruan lundrim të këndshëm.

Ajo largohej e prej së largu i shkëlqente kurora e argjendtë dhe unaza e artë. Rrezet që binin mbi të, shndërroheshin në ylbera.

Para se të arrinte në bregun tjetër, princesha dëgjoi një këngë. Ajo ishte kënga e tre vocërrakëve të mirë dhe, të armatosur me harqe dhe me shigjeta. Kishin dalë për t’i vrarë kusarët dhe për të shpëtuar princeshën. Kur barka iu afrua bregut të detit dhe zbriti princesha e vogël, vovërrakët i këndonin dhe i buzëqeshnin. Ajo zu të shpërndajë margaritarë dhe t’u flasë me ëmbëlsi:

“Do t’i thërrasim gjithë vocërrakët e botës!”

“Të gjithë do të flasim ëmbël!”, thanë fëmijët.

“Dhe do të këndojnë si ju”, shtoi princesha.

“Kjo do të ishte më mirë se në përrrallë. Ky do të sihte tregimi më i bukur që është shkruar deri më tash”, buzëqeshën fëmijët.

“Në tregimin tonë s’kanë për të hyrë më kusarët, as njerëzit e këqij”, - shtuan fëmijët.

Dhe kështu në vend të përrallës, lindi tregimi i bukur për tre fëmijët e mirë dhe për princeshën me kurorë të argjendtë dhe me unazë të artë. (Dedaj).

Kështu duke u ndikuar dhe mahnitur fuqimisht me leximin e Rrahman Dedajt në këtë fushë, natyrshëm fjala është për vendin e merituar të krijimtarisë së tij. Pra, vepra e tij, më saktë letërsia për fëmijë nuk duhet të jetë shkak për “etërit e letërsisë sonë didaktike”. Ne jetojmë me letërsinë e tij për fëmijë dhe më tej…Jo më kot e kam përfshirë edhe në Antologjinë e vetme poetike në Gjuhën Angleze, “Eagles Voices”, që ndodhet edhe në British Library, këtë figurë të nderuar të krijimtarisë shqiptare.

Figura dhe jeta e krijuesit

Rrahman Dedaj lindi më 1939 në fshatin Penduhe, afër Podujeves, Kosovë. Shkollën fillore e kreu ne Podujeve, shkollën normale dhe fakultetin filozofik ne Prishtine. Me letërsi filloi te merret qysh ne bankat e shkollës. Ka botuar keto vepra: “Zogu dhe Kulla”, “Me sy kenge”, “Simfonia e fjales”, “Balada fshehur”, “Etje”, “Fatkeqesia e urtise”, “Kryqezim hijesh”, (poezi per te rritur). Pastaj përmbledhje të tregimeve “Fshehtësia” dhe “Medaljoni” si dhe përmbledhjen e vjershave për fëmijë “Dy liqej”. Ai është edhe autor i disa tregimeve për fëmijë. Me tregimi për fëmijë “Si lindi tregimi” ai ka kristalizuar edhe një të pathënë për krijimtarinë e tij, duke e rradhitur atë mes emrave të shquar, jo vetëm nëmesin e poetëve shqiptarë, pore dhe në mesin e një mjeshtri të letërsisë për fëmijë. Është parathënë në një nga studimet e Nehas Sopajt se “është vështirë të emërtohen të gjithë, por më të njohur janë M. Kuteli, R. Hoxha, O. Grillo, A. Islami, Rr. Dedaj, I. Kadriu etj, të cilët e kanë pasur horizontin e letërsisë shqipe me përrallat e ritreguara dhe fëmijët i lexojnë me kurreshtje” (Sopaj, 2007:70). (Lexo: Letërsia për fëmijë, Nehas Sopaj, 2007, botim i Fakultetit Filologjik të Universitetit të Shkupit.)

SIMBOLIKA E DOMETHËNIA METAFORIKE E POEZISË SË RRAHMAN DEDAJT

Rrahman Dedaj: Poezi


TË ECËSH VETË

Nisesh nga vetja pa u hamendur
E qet një hap dhe hapin tjetër
Dhe mund të jesh fatlum
Nëse hapin e tretë
E qet sërish përpara

Duhet t'i mësosh hapat
Të ecin edhe prapa shpine
Në të mëngjër e në të djathtë

Nuk dihet si kryqëzohen rrugët
Si ngatërrohen pa gisht tregues

Mos u hamend
Asnjë lavdi s'ka udhëtuar larg
Asnjë largësi s'është afruar krejt

Është e rëndësishme
Të ecësh vetë


MË SHKRUAJ

Si na gjejnë letrat
Si na gjejnë fjalët

Ndërrimi i adresave
Nuk prish punë

Edhe largësitë flasin
E malli na kërkon
Dhe na fajëson

Më shkruaj
Derisa letrat na njohin
se po rigon shi
Që nuk gjason me shiun

ÇDO GJË ISHTE VETËM NJËHERË E NJËJTË

Po mbyllem në një kujtim
Si në guacën që solli vala
Pranë rërës pranë detit
Tërë atë që kisha
S'i duhet më askujt
Çdo gjë që ishte
Vetëm njëherë e njëjtë
Asnjë ëndërr s'diti të përsëritet
Në një pëlhurë le të pikturohet
Vetëm zemra mbi një hekur
Dhe etja pranë një kroi
Era do të fryjë e asgjë s'do të ikë
Bari do të qajë si shiu
E shiu do të këndojë si pikëllimi
Çdo gjë do të gjasojë në vetvete
Që t'i kthehet humbjes së vet

TË PAPRITURAT VIJNË PAPRITUR

Asgjë s'është këtu e njëjtë habia ime
Tëra të përsëriturat bëhen ndryshe
Qenka shpërngulur fjala
Që ta mësojë urtinë e të ecurit

Befasia është e pakutpueshme
Kryeneçësia ime e pakuptim

Çdo fjalë paska një djall
Në lakueshmërinë e verdhë
Që s'mund ta ndalin

Të pashmangshmet do të ndodhin
Koha ime e pashkelur
Të papërsëriturat vijnë papritur
U plakëm nga mençuria e premtuar


LIRIKË E MËSUAR

Gjaku im ngatërrestar
S'është paragjellë e njelmët

Fjalën e pagjunjëzuar
Le ta kërkojë
Fatkeqësia e vet

Le ta çojë shiu
Lirikën e vet të mësuar

Pa u shëruar mirë
M'u ngjit sëmundja tjetër

Në këtë qerre të cirkut
Larg do të udhëtojmë


SËRISH NË VENDIN KU U NDAMË

Qante zogu i mallit
Në paskajësinë që nuk afrohej
Dikush kthente majeve
Dikush vdiste në kujtesë

Asnjë udhë
Të kryqëzohej në zemër

Po bie shi i mallëngjimit
Mbi një thikë të kujtimit



NGA PO VJEN E ÇUDITSHMJA

Po ikin të vërtetat pa mua
Po kthehen të rremet pa kohë

Gjeometri e njëtrajtshme
Fjalën po ma fsheh

Në cilin teatër do të luhet
Roli qesharak i kujtesës sime

E dielë e shtunë e premte
E enjte e mërkurë e martë
Të hënën fillon puna sërish


NJERIU QË MBANTE DITAR

E matte jetën me pëllëmbë
Një e jetuar
Një e pajetuar
Një i dilte mashtrim
Një tjetër gabim
Çdo gjë iu kishte plakë
Më shpejt se rrita

Ishin thinjur udhët
Dhe zogu që këndonte





SIMBOLIKA E DOMETHËNIA METAFORIKE E POEZISË SË RRAHMAN DEDAJT
SAZAN GOLIKU


Rrahman Dedaj (1938 – 2006) është nga poetët e Kosovës për veprën e të cilit është shkruar më së shumti nga kritikë letrarë me emër, me përvojë e të rinj. Poezia e tij është shqyrtuar, vlerësuar e interpretuar nga anë e kënde të ndryshme, nga pozita ideoestetike e kritere te ndryshme, po të gjithë pajtohen për vlerat cilësore të kësaj poezie, duke e radhitur poetin ndër më të shquarit në poezinë e sotme shqiptare.

Rreth poetikës së Rrahman Dedajt

Duke vëzhguar ecurinë e poezisë së Rrahman Dedajt nga një libër në tjetrin nuk është e vështirë të bindesh sa për rritjen e shkallëshkallshme të mjeshtërisë e thellimin e individualitetit të tij krijues, aq dhe për koherencën ideoartistike të poezisë së tij. Uniteti i theksuar i strukturës përmbajtësore e stilistike të krijon përshtypjen sikur ai varion nëpër shtratin e poezisë të njëjtat ide të trajtuara nga kënde e kahje të ndryshme, të njëjtat stilema e mënyra të procedimit artistik.
Të thuash se poezia e Rr. Dedajt ka denduri figuracioni, ky është një konstatim i drejtë. Të zbulosh e të vërtetosh se sa e si ka ndikuar ose përcaktuar kjo denduri në viskozitetin e strukturës e të shprehjes artistike, pra në qartësinë e perceptueshmërinë e tekstit poetik, ky është problem, zgjidhja e të cilit kushtëzon dhe vlerën reale të kësaj poezie. Prandaj, pa hyrë në brendësi, pa njohur simbolet (sidomos ato vetjake) e stilemat e poetit, nuk mund të hapësh dot portën e poezisë së tij. Këtë çelës, i cili gjendet po t’i kundrosh nga afër e me kujdes shtresat strukturore të poezisë, kërkon edhe krijimtaria e Rr. Dedajt.
Metaforizmi i shprehjes poetike me anë të kompleksitetit të tropeve e figurave të tjera stilistike, përdorimi i simboleve të njohura e vetjake me funksion përgjithësues e formal, aktivizimi i ironisë e i shprehjeve paradoksale karakterizon në mënyrë eksplicite, ku më shumë e ku më pak stilin e kësaj poezie. Këtë mund ta shpjegojmë me prirjen vetjake, po dhe me kushtet e rrethanat në kohë e në hapësirë të krijimit. Trajtimin e përanshëm të lëndës poetike mund ta quajmë tipar themelor të stilit të autorit.
Me qetësi dramatike e urtësi pleqërore, me lëndë kombëtare e konceptim modern të shprehjes artistike, Rr. Dedaj ka krijuar fizionominë e vet artistike për nga temperamenti e smilari artistik. Lumi i tij poetik nuk rrjedh asnjëherë furishëm me valë e shkumë. Në sipërfaqe vërtet duket i qetë, por duhet të kridhesh në thellësitë e tij për të ndierë rrymat e vorbullat e fuqishme e tronditëse që vetëm sa ravizohen sipër. Vetë përmbajtja, ruajtja e ekuilibrit midis shprehjes së ndjenjave dhe gjykimit të heroit lirik ose vetë poetit është sa aftësi, aq dhe prirje e tij.
“Patetiken midja s’ma pranon” shprehet poeti në vjershën “Monologu”, ashtu siç nuk pranon dhe tonet e ngjyrimet retorike. Gjithashtu, mund të thuhet se i ka zhdukur elementet rrëfimtare të ligjërimit. Saturimi i vargut, po dhe i gjithë strukturës së poezisë, duke pasur për bazë simbolin, metaforën, shprehjet metaforike dhe metaforat e simbolizuara, bën që lakonizmi i formave të ligjërimit dhe dendësia e përmbajtjes ideoemocionale të arrijnë një pikë ngjizjeje, por duhet thënë se herë-herë edhe një pikë kritike djegieje.
E ndërtuar me kontraste, antiteza, antonime, me pohime e mohime shpesh dhe brenda një sindagme, poezia e Rrahman Dedajt, strukturohet e krijohet kështu nëpërmjet kontradiktave dhe ekziston nëpërmjet tyre. Prej këtej dalim te një tipar tjetër i kësaj poezie: Kemi një simbiozë të vetëdijshme të konceptimit lirik me atë dramatik të motiveve e temave, por gjithmonë brenda karakterit mbizotërues meditativ.
Studiuesi e kritiku Rexhep Qosja vëren se “duke filluar prej përmbledhjes së parë “Me sy kange”, miti, folklori, magjia, dhe, rrjedhimisht, simboli i kulturës popullore do të ketë rëndësi gjithnjë e më të madhe në krijimtarinë poetike të Rr. Dedajt”. Këto elemente, duke mos pasur vetem funksione thjesht formale, kanë ndikuar në njëfarë shkalle edhe në mënyrën e strukturimit të kësaj poezie, pra, janë kthyer në elemente karakterizuese. Me të drejtë kritika letrare ka vlerësuar në poezinë e tij pasurinë e simboleve që funksionojnë si një sistem i organizuar dhe që marrin vlerë semantike brenda këtij sistemi. Shpesh simbolet e njohura bëhen simbole kontekstuale, po dhe këto përdoren me konotacione ose nuanca konotacionesh të ndryshme. Ky prosede, nga njëra anë shton vlerat polisemantike të fjalëve të ngritura ose të përfytyruara si simbol, po nga ana tjetër kjo lëvizshmëri shpesh e vështirëson kapjen e atypëratyshme të idesë së poezisë.
Simbolet vetjake të ndërthurura me metafora të shumëfishta dhe kapërcimi e shkëputja e mendimit nga strofa në strofë ose dhe brenda strofës, nuk mund të mos i bëjnë një pjesë të poezive të vështira për t’u shijuar e perceptuar si një e tërë.
Ironia në poezinë e Rr. Dedajt edhe pse është diskrete dhe e matur, ka funksione të ndryshme ideore e stilistike. Diku përcakton qëndrimin e poetit ndaj një dukurie negative ose të papranueshme. Diku tjetër ndihet si shprehje e keqardhjes ndaj një gjendjeje të caktuar, por që poeti e shoqëria aktualisht nuk mund ta ndryshojnë. Ironia ndaj njerëzve të vet, pra dhe ndaj vetes, kthehet në një nënqeshje të trishtuar kur poeti vëren ngarkesat e papëlqyeshme të së kaluarës ose të së huajës që rëndojnë mbi ndërgjegjen e tyre dhe kushtësojnë veprime e sjellje që bien ndesh me frymën e kohës ose janë në kundërshtim me interesat e tyre jetike. Poeti e ndërton disa herë ironinë me anë të përqasjes ose kundërvënies së fakteve që mohojnë njëra-tjetrën. “Europa fle nën ombrellë” (edhe pse poeti nuk e thotë, po merret me mend se është fjala për ombrellën atomike)/ e zgjohet si fëmijë i frikësuar me këmishë të reckosur” Prandaj poeti thërret në kulm të ironisë: “Të pimë nën këtë ombrellë/ në emër të humanizmit”. Në shtjellën marramendëse e shumëngjyrëshe të demagogjisë jepet lajmi se në OKB u miratua Rezoluta kundër armatimit, ndërsa “Në institutin atomik edhe një herë/ provohet ndarja e neutroneve”. Në vit vdesin 50 milionë njerëz nga uria, jep faktin e thatë poeti, ndërsa “bota ndërron lëkurën/ dhe trillon zot të hijshëm/ që të kthehet besimi”. Kështu, në çdo rast, ironia shfaqet në emër të së vërtetës dhe aspak si një pozicion komod i distancuar i një poeti që e kundron botën, me sy mefistofeli.
Duke i qëndruar kurdoherë besnik trajtimit të përanshëm të lëndës poetike, Rr. Dedaj përdor jo rrallë edhe paradoksin në harmoni me ironinë e metaforikën e dendur, po dhe në funksion të tyre: “Mbylli veshët me dyll/ dëgjoje fishkëllimën në pyll”, “n’tym/ mundeni me lehtë ta lexoni/ emrin tim”, “Të pishë ujë në këtë krua/ etja gjithnjë më e madhe”. Shpjegimi dhe qëllimi i vargjeve paradoksale mund të kuptohen disa herë vetëm në kontekstin e poezisë, jashtë këtij konteksti mund të tingëllojnë absurdë.
Një tipar që bie menjëherë në sy te poezia e Rr. Dedajt është edhe karakteri aforistik i mjaft vargjeve. Flakja e pjesëve të tepërta të fjalisë, ngjeshja e shtrydhja në maksimum për të mbetur në varg ajo që është thelbësore, e kanë çuar drejt formave lakonike të shprehjes. Po ky tipar, më tepër se pasojë, është synimi i vetëdijshëm. Në qoftë se me “shkapërderdhjen” e “fragmentarizmin”, poeti herë-herë sikur shkërbën ëndrrën, me shprehjet aforistike gati të gurëzuara sikur shkërbën proverbat, kapuçat, gjëegjëzat që burojnë aq natyrshëm, me rimë e pa rimë, nga goja e popullit. Ky tipar do të ishte shprehje e një cerebraliteti të pashpjegueshëm, sikur vargjet të mos ishin konstrukte të mirëfillta poetike me konceptim e mjete figurative adekuate: “Nënshkruan me gisht/ e fshin me bisht”, “Mundohesh të mbash rërën/ s’e zë as ujin, as rërën”, “Zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, “Kryeneçësia vepron me kalë/ urtësia vazhdon në këmbë”.
Gjatë ligjërimit poetik, në poezi të ndryshme Rr. Dedaj kalon sa në vetën e parë njëjës, ku shpesh identifikohet me heroin lirik (“Unë jam ai kalorësi i erërave të kuqe/ që gjithmonë ka vrapuar/ më shpejt se dhimba e vet”), në vetën e parë shumës (“Mund të na marrin valët/ të mbesim pa mendime./ Si të kthejmë nga harresa/ me emër e mbiemër”), ku kemi shprehjen e ndjenjave dhe të mendimeve dhe qëndrimin e një kolektiviteti me të cilin e njëjtëson veten poeti. Ligjërimi në vetën e dytë përdoret zakonisht nga poeti për të krijuar marrëdhënie të ngrohta, intime me personin ose objektin të cilit i drejtohet (“Vetëm ty s’të pranon harrimi/ historisë s’po i vdes mallëngjimi”), po në ndonjë rast edhe për t’u distancuar prej tij (“Zbrit nga skena mik i t’paqenave/ vetëm ylli yt di të përkulet/ lulet nuk çelin në mes gishtërinjve…”). Disa herë merr trajtën e sentencës a të këshillës (“Le t’i bartë koka këmbët/ jo këmbët kokën” ose “Mashtrimi le të luajë/ me zemrë e vet/ e ti mos vë pikë ku duhet të vazhdosh”). Kush është personi që i drejtohet poeti me “ti”? Lexuesi, njeriu që ai do, i njëjtë me gjakut e tij dhe që ka besim tek ai? Autori nuk e thotë për ta zgjeruar gamën që do të përfshinte dëftori “ti”. Ligjërimi në vetën e tretë, që është më i shpeshtë, zakonisht përdoret kur poeti përsiat rreth një dukurie ose objekti. Në funksion të brendisë, ligjërimi kapërcen nga veta e tretë në vetën e parë, nga veta e parë shumës, në vetën e dytë njëjës etj. edhe brenda një poezie.
Rr. Dedaj nuk ka paragjykime lidhur me vlerën e metrave e mjeteve te tjera metrike, megjithëse vargu i lirë mbizotëron në të gjitha përmbledhje e tij poetike. Edhe në ato poezi ku kemi vargje të rregullta të çlirta, rimat mungojnë, ashtu siç shfaqen befas rimat e puthura edhe mes vargjeve të lira.




Kur takohesh me veten

Fakti që Rrahman Dedaj nuk shkëputet për asnjë çast nga bota e bashkëvendësve të tij, me të mirat e këqiat e saj, brenda e jashtë Kosovës – është një tregues domethënës i lidhjeve të tij të qenësishme shpirtërore e morale me popullin e vet. Si poet, ai është i vetëdijshëm se çdo shkëputje, qoftë e pjesshme ose e përkohshme, do ta kthente në një gjethe, sado e bukur të jetë, me të cilën do të loznin erërat e përbindshme e dinake të botës.
Në fund të ciklit “Kumbonaret e kohës”, poeti pyet: “Në cilën rasë t’i lakoj emrat: toka/ njeriu/ dashuria?” Gjithë vepra e tij poetike i përgjigjet: Në të gjitha rasat, sepse ato tri fjalë janë kthyer në kryemotive ose më saktësisht, në tri shtylla vertikale që mbajnë më këmbë ngrehinën e veprës së tij poetike.
Që në librin e parë “Me sy kange” (1962), poeti vërteton me vargje të thekta e të ndezura me dashuri edhe mallin për rrënjët e jetës së vet, edhe nderimin e krenarinë për to. Nëna e ati, djepi e kulla, fshati e bashkëfshatarët, bjeshka e lumi janë ata që e kanë krijuar shëmbëlltyrën e tij, gjithashtu, edhe vetë ai nuk mund ta kuptojë veten pa ta: “Në grushta bukën e krypën i ruej,/ në sofrën e shtrueme – zemrën/ gatue me trimni e besë./ Djepi i vatrës që ruen lulakun tim të këputun,/ Sa herë kam vdekë në bebëzat tuaja,/ fëmi plot vaj!/ Unë jam filiz i bimës në këto male,/ që flas me gjuhën e bjeshkëve…” (Djepi im).
Ndarjen me vendlindjen heroi lirik e përjeton si tragjedi të vërtetë: “E randë ësht nata e sodit -/ ma e randë se nata e vdekjes/ … Të randa janë sonte zemrat që flakën e votrave u fike-/ lumë i pikëllimit”. Por ja një zë që del nga thellësia e ndërgjegjes së heroit: “S’mundesh me marrë krejt zemrën me vedi!/ - Rënkoi përmallshëm djepi”. Kjo e vërtetë është tronditëse, po që ia lë hapur derën shpresës për t’u kthyer rishtas, se zemra mund të kujtohet si e tillë vetëm kur është e tërë.
Vendlindja me forcën e vet të papërballueshme magnetike tërheq shpejt a vonë bijtë e saj. Kjo vepron te çdo individ, pavarësisht sa kthehet në realitet: “Në fund do të fryjë/ erë e vendlindjes/ do të gurëzohem/ me fytyrë kah fëmijëria”. Sepse, siç arrin në përfundim poeti me një metaforë tepër origjinale e autentike: “Bota sillet e sillet/ në bri cjapi/ e bie kur buron Llapi”.
Kthimin në trojet e veta poeti e quan me të drejtë kthim në vete, sepse siç e porosit bota alegorike: “Këtu është vargu yt dhe vdekja jote e qetë”. Pra, burimi e brumi i frymëzimit dhe kryerja me nder e misionit si njeri e qytetar, e fundit të ëndërruar. Ai është i bindur se “Vetëm në gurin tënd/ nuk do të mbetem/ mbishkrim i palexuar”. Kjo metaforë domethënëse na sugjeron idenë atdhetare se lufta, puna, gjithë veprimtaria e njeriut do të ishte e pakuptimshme, rrjedhimisht dhe e pavlerësueshme, e konceptuar jashtë vendit e popullit të cilit i kushtohet, larg interesave të tij jetikë. Prandaj, poeti në një vjershë tjetër, duke e ngritur “gurin” në simbol na fut në botën e mrekullisë: Ta kthejmë gurin n’vend t’vet/ që të mund të rritet”, për të na rrezatuar fuqinë misterioze të truallit të vet shumëshekullor.
Ky është shkaku që poeti u kthehet e u rikthehet në mjaft vjersha gjithmonë me mendime të reja temave të vendit të vet, Ibrës, Fshatit të Poshtëm, bashkëfshatarëve e pleqve të Fshatit të Poshtëm, si një pasqyrë ku sheh e gjykon fytyrën e fatin e vet, duke i shndërruar në një lejtmotiv krenarie e brengosjeje, dashurie e nderimi. Në këto vjersha, krahas portretizimit poetik të bashkëfshatarëve (“Pleq të Fshatit të Poshtëm/ që ia dini pleshtit kërthizën”, ose “Nuk të preku as zoti, as djalli/ as e Bukura e Dheut./ Mbete të rritesh vetëm/ e të vdesësh kur të duash/ Duke kërkuar fatin/ të mbet prapa shpine”), poeti na jep edhe filozofinë e tyre popullore (“Një dru i lartë të thërret në majë/ ti i rri këmbëkryq në rrënjë” ose “zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, ose “Të mos harrojmë fjalët/ që na mësuan të heshtim”, ose “As më jetove/ as të jetova/ I tha jetës/ Më rrove, të rrova/ brisku i berberit”). Nuk është vështirë të vërehet se shpesh poeti integrohet e identifikohet me këtë urtësi.
Duke variuar problemin e shtruar drejtpërsëdrejti dhe pa mëdyshje nga Azem Shkreli, në poezinë “Njerëzit”: “Sikur të takoheshim me vetveten sy për sy/ do t’putheshim, apo kishim për t’u pështy?”, Rr. Dedaj këmbëngul se “Me veten duhet të takohesh/ si me bukën/ si me fëmijën si me ujin/ se na dënojnë fjalët/ e nuk na njohin/ gjymtyrët tona”, tjetërsohesh përndryshe.
Duke u shprehur në mënyrë të figurshme e sintetike, kritiku Ali Aliu thekson: “…më karakteristike më janë dukur dy burime që ujisin muzën poetike të Rrahman Dedajt: ai i odiseadës kombëtare që e nxit fluturimin e imagjinatës krijuese deri te lashtësitë e padukshme, deri te sferat që kufizojnë me mrekullitë mitologjike dhe kroi që mbase nuk shterret kurrë e që ngaherë vjen për të freskuar rishtazi, i botës dhe i kujtimit fëmijëror”.

Duhet besuar ajo që s’di të gjunjëzohet

Në poezinë e Rrahman Dedajt e shkuara dhe e tashmja shpesh perceptohen si një e vetme, ndërsa e nesërmja ngrihet si një mur që duhet kapërcyer ose, në rastin më të mirë, ekziston pas një horizonti të turbullt që më tepër ndihet sesa imagjinohet nga poeti. E megjithëse nuk kemi të bëjmë me një optimizëm të hapur, të shtirur ose të rrejshëm, gjithashtu, nuk kemi kurrfarë pesimizmi ose doza sado të vogla të tij. Kjo është një fitore e jetës e mbajtur gjallë nga vetëbesimi, do të thoshim, gjenetik i shqiptarit. Në bashkëbisedim me shekullin e tij, poeti i thotë: “Ke pasë zemrën e plumbit/ dhe peshën e vdekjes/ … Toka në vazhdim i ka mbulue eshtnat/ pa i thirrë n’emën as gjuhë”. Kjo është e vërteta historike. Shekulli i njëzet i gjymtoi shqiptarët dhe atë që s’arritën ta bëjnë shekujt e mëparshëm, synoi ta realizojë ky. Po shqiptari, pa e harruar këtë përvojë, shikon me sy të qartë perspektivën, të ardhmen: “Kangën tande në ballë e kem shkrue-/ le të lexojmë bindjet në vazhdim”. Fati historik, thekson poeti, ka peshuar në anën e kundërt të shqiptarit të Kosovës, po ai nuk i është nënshtruar asnjëherë këtij fati, madje e ka sfiduar guximshëm atë, pavarësisht se mbeti i persekutuar e i përndjekur, i pashkollë e i mashtruar. Përkundër këtij fati, ai mbijetoi si i tillë, i mbushur me arsenalin e hidhur të përvojës shumëshekullore, po dhe me besimin e çuditshëm që buron nga kjo përvojë. “Po i vjen rrënjës trungu/ po i lidhet trungut rrënja”.
Me një metaforë të goditur të krijuar sipas modelit të rrëfimit popullor, poeti krijon një paradoks kuptimplot: “Pimë kafe të lajmeve taze/ lajme të përsëritura pimë”. Prandaj, për të zbuluar e njohur të vërtetat e botës, jep porosinë e thjeshtë: “Njerëz, lexoni njerëzit/ në vend të gazetave”, kurse “Veten do ta masim vetë/ pa na matur bota”.
Poeti nuk është një ëndërrimtar i rëndomtë romantik. Ai e di mirë se “Ndjenja e rrejshme/ është iluzion qelqi që thyhet”. Megjithatë, besimi te virtytet njerëzore, te dinjiteti vetjak, shoqëror e kombëtar, te përpjekjet e përjetshme për drejtësi e përparim është i qenësishëm në mbarë opusin e tij krijues. “Duhet besuar – bën thirrje poeti – se vazhdon të ecurit vertikal/ se ka dashuri/ ku nuk hyjnë tanket”. Se beson te e drejta, te njeriu i urtë i popullit, ai rrëfen: “Veten e ndave më dysh/ me njërën pjesë më arnove/ me pjesën tjetër më gjykove”. Në raportin e vlefshmja – e pavlefshmja, e rëndësishmja – e rëndomta vepron pamëshirshëm procesi i përzgjedhjes si në dukuritë natyrore, ashtu dhe në ato shoqërore: “Ç’ka rënë nga kujtesa e popullit/ nuk e pranon historia” dhe “Vetëm kur harrohen/ gjërat vdesin”. Këto dëshmi poetike janë aq të vërteta, sa dhe e vërteta e përjetshme “çdo lindje që përsëritet/ vdekjen e mashtron”. Në këtë mënyrë poeti afirmon idenë e vazhdimësisë së jetës që triumfon jo vetëm në vargjet e poetëve, po në radhë të parë në realitetin e painjorueshëm. Njeriu i gjallë mbart në vete si trashëgim jo vetëm gjakun e ngjashmërinë e brezave nga ka rrjedhur, por edhe kujtimet e të parëve, qofshin këto edhe të hidhura ose të dhimbshme. Prandaj poeti këmbëngul: “Asnjë gjurmë mos e fshij prej ballit/ se vret kujtimet/ e atyre që prehen në tokë”.
Figura e punëtorit shfaqet valë-valë në poezinë e Rr. Dedajt, edhe pse motivet e fshatit janë mbizotëruese. Vjersha të tilla si “Fqiu im në punishten ndërtimore”, “Miku im xehetar i vjetër”, “Dera e një miniere”, hedhin dritë mbi tiparet e veçanta të njeriut të punës. Punëtori i Rr. Dedajt është realist e veprues: “S’u lind nën yllin e mirë/ dëshiroi ta krijoi yllin e vet/ tha, duhet të të ndjekë/ jo ta ndjekësh fatin”. Kjo vetëdije për forcën e tij si krijues i fatit e i botës është gdhendur në vargje lapidare: “Nuk kemi kohë të flasim/ duhet të vrapojmë” ose “Ta zëmë peng të sotmen/ të mos na ikë e nesërmja”. Dhe këtë dinamizëm jetësor e shpirt veprues, poeti e sheh të mishëruar te punëtorët, që ai me krenari i quan miqtë e vet.
Duhet besuar ajo që nuk gjunëzohet. Ky mesazh buron natyrshëm nga poezia e Rr. Dedajt, se siç shkruan: “Ai që nuk lind frikësohet/ ajo që u frikësua u gjunjëzua”. Dhe pikërisht nënshtrimin nuk e ka pranuar kurrë shqiptari. Toka, si objekt dhe simbol është e pashkëputur nga nëntoka historike, dashuria për jetën, nga lufta e përjetshme për të mposhtur fatin e mbrapshtë e për të mbijetuar si njeri bash në këtë tokë, njerëzorja e progresivja si shprehje e natyrës së shqiptarit nga trajtat e kanonizuara e të konservuara të së keqes shoqërore që është injektuar ose ushqyer nga elementet e forcat e huaja për interesat e tyre. Poeti nuk himnizon, po as nuk mohon; nuk ngurron t’i nxjerrë në shesh faktet, t’i përqasë dhe t’i kundërvejë ato. Po ai nuk është as objektivist, as indiferent. Duke iu ruajtur gjykimit thjesht logjik ose rolit oratorik, gjithsesi e shpreh qëndrimin e vet ideoemocional qoftë dhe të nënkuptuar. Kështu poeti ka aspiruar të shprehë atë që është thelbësore në ekzistencën e bashkëvendësve dhe, në një rreze më të gjerë, të bashkatdhetarëve të vet.
Poezia “Protesta e lulemalit në saksinë e dhomës sime” është një alegori që në pak vargje të thjeshta flet shumë për atë që njeriu në kushte të caktuara e ka dhe s’e ka, ose ka iluzionin se e ka dhe befas sikur zgjohet nga një gjumë e fiton vetëdijen e gjendjes së vet reale. Dhe protesta e tij është e vetvetishme, e paimponuar, prandaj me të drejtë këtë poezi mund ta quajmë metafora e protestës: “Ç’bëj në këtë saksi qelqi/ as era, as vera, as shiu./ Liria ime është diçka tjetër”. Dhe ja pyetja sa emotive aq dhe racionale: “Ç’të bëj? Urtia ime është si fluturimi/ i zogut që vdes duke kënduar”.
Një pyetje të përafërt shtron poeti që në librin e parë “Me sy kënge” (1962) te vjersha “Lindja e shtrenjtë”: “Sikur të kishte me folë kjo tokë me gjuhë nane,/ çka kishte me i thanë këtij brezi-/ çfarë kange kishte me të këndue ty,/ vocrraku im,/ çka kishte me i thanë fisit tonë?...” E rëndë është vdekja, po edhe më e rëndë lindja e një njeriu në shtrëngatat e kohës, ku duket e pamundur të mendosh për të sotmen, pa le pastaj për të ardhmen e qenies tënde si njeri e si etni, i dalluar nga të tjerët: “Vocrraku im,/ shtrenjtë e kam pague lindjen tande/ dhe një vend në sofër të bukës”. Po dhe pas çerek shekulli krijimtarie poetike te libri “Fatkeqësia e urtisë” (1987) Rr. Dedaj tregon se besimi tek e ardhmja është një betim para vetes, para njerëzve të vet e para botës: “Asnjë fund nuk e pranoj,/ asnjë fund./ Fundin nuk e pranoj./ E mësova jo në përrallë,/ me një besim/ ku rritej ashti im”. Të mos pranosh asnjë fund do të thotë të pranosh objektivisht në mënyrë dialektike vazhdimësinë e pafundësinë e jetës, do të thotë se uni subjektiv i poetit edhe pse është i vetëdijshëm për një fund të pashmangshëm biologjik të vetin, po aq i vetëdijshëm është për përjetësinë e optimizmin e përligjur historik të popullit të vet.

(Analizë e romanit “Kojrrillat” të Fatmir Terziut)

Njohja me “Kojrrillat”…, sa për fillim!

(Analizë e romanit “Kojrrillat” të Fatmir Terziut)

                    Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI

Njohja me kojrrillat…, është histori më vete! Të shkruash mbi to është guxim, sakrificë…, por edhe dhunti do thosha, për të njohur hiret dhe kapricjet e shpirtit të tyre. Kojrrillat janë joshje deri në absurditet, të bëjnë pjesë të sekretit, pa e hetuar që je skllavëruar përgjithmonë nën magjinë e misteriozitetit, në të cilin ato të mbërthejnë deri në fatalitet!

Eh, kojrrillat…, janë frymëzim i atyre shkrimtarëve, arti i të cilëve i ka tejkaluar përmasat e individuales, duke u kthyer në vlerë të përgjithshme…! E këtyre konturave të shkrimit u takon edhe Fatmir Terziu…, poet, eseist, kritik, romansier… Megjithëse, të shkruash, qoftë edhe vetëm ca fjalë mbi artin krijues të Terziut, nuk është fare e lehtë, meqë sapo krijon bindjen që është më i suksesshëm në poezi, ai të përvetëson me eseistikën e kur vendos të tërheqësh shigjetën kah njëra prej tyre…, ja, para vetes ke romanin, një zhanër mjaft i kërkuar në artin letrar, që sot, përbën konkurencën e artit të shkruar. Vërtet, nuk e konsideroj të lehtë të sajosh ca paragrafe analitike mbi romanin e Terziut, veçmas për “Kojrrilat”, sepse ka për subjekt një temë të ndishme, investigative, të errët e komplekse…, përplot kode që pa mëdyshje, të shpiejnë në kërkime të fshehta e të skëterrëshme, si domosdoshmëri që të imponon përkushtim letrar e analitik tejet të vëmendshëm.

-Pse romani “Kojrrillat”, më bëri të zhytem në labirinte të thella deshifrimesh, akoma pa i njohur thellësitë e ngjarjes?

Për një çast e ndjeva veten pikërisht si e zënë në “kurth” midis një triniteti të pleksur ngjarjesh: “Tunelit” të E. Sabatos, “Alkimistit”, të P. Coelhos dhe “Kojrrillat e Ibikut” të F. Shillerit.

-Po lidhja me antikitetin e kojrrillave, me ideologjitë e viteve ’40 dhe qasjes postmoderniste të rrëfimit, ku qëndron?

Mendoj se, kojrrilat hedhin një shkëndijë për lajmin ogurzi; ideologjitë e rafinuara që në mënyrë meskine fshehin të vërtetën; përderisa qasja postmoderne e autorit shtjellon rrëfimin, në një formë të re, duke ndërfutur grimca novatorizmi të admirueshëm. A thua, tërësia e ngjarjeve të jetë vetëm një almanak kujtimesh…, nuk e besoj?!

“Kojrrillat” është një roman postmodern që trajton ngjarje të një reliteti të hidhur që vjen si një pleksje e përkalimeve njerëzore nga e dikurshmja tek e sotmja, ashtu lehtë e padiktueshëm, mjeshtërisht hedh dritë në sfondet intriguese të kurthngritjeve. Me gjuhën e Migjenit, do ta quaja: Metaforë e një kohe “idhujsh pa krerë”.

Po pse, pikërisht Kojrrillat? Apo… “Edhe zogjtë kanë më shumë arsye mes njerëzve. Sikur të jenë kojrrilla. Kojrrilla, ky shpend tjetër shtegtar… Po kojrrillat, eh, kojrrillat shikojnë dhe dinë gjithçka, sepse vijnë nga larg dhe me të fluturuar kalojnë mbi shumë troje. Me hijeshinë dhe elegancën e vet, kojrrillat gjithashtu janë simbol i joshjes dhe bukurisë prej vajze. Dikur në të kaluarën, vashat vinin pupla kojrrille në flokët e tyre me shpresën se ato do t’i mbronin nga syri i keq, nga magji dhe nga vështrime ziliqare” (9).

Ngjarja e romanit ka një nismë, në formë kujtimesh. Një skicim mitik i sekretit të kojrrillave. Çështja është: “Sekreti i vdekjes së gruas shqiptare” (Sekreti i Punëve të Brendëshme dhe Privilegji Diplomatik), shkruante në faqen 6 të datës 17 shkurt 1933, “Gazeta Western Dayli Press e Bristolit të Anglisë” (15). Mandej, të mbërthen dilema: si mbyllet ikja e mistershme e Madam Zeinep Vlorës - misteri tragjik i vitit 1932, në Londër? Mbi këtë hamendje humnerash të thella, përplot sekrete, ngrihet interesimi i kryepersonazhit, i cili pa mëdyshje na shpie në sfera të pazbuluara, por që të pashmangshme i kanë fijet e lidhjeve biografike.

Çfarë ishte surpriza e vërtetë e një kryeheroi, si Granit Jetoni, të cilin shpeshherë e zinte gjumi mbi gazeta…, mos ndoshta për të ruajtur kronologjinë mbi shkrimet plot mister të gazetave londineze? Ai edhe vetë deklaron: “Kisha fjetur mbi atë mister të asaj vrasjeje që kishte ndodhur në vitin 1932, në Londër. Çudi, si më kishte zënë gjumi mbi këto gazeta? Po të tjerët, si i ka zënë gjumi për të tërë atë mister, për atë bukuroshe shqiptare, për ato dokumenta…”?

G. Jetoni ka tiparet e Santiagos ("Alkimisti"), vrojton situatat për të vepruar më pas me këmbëngulje, duke ndjekur kod pas kodi. Ai, edhe pse i adhuron kojrrillat, ndien trishtim nga ato. Mund të jetë kjo nga bukuria e brishtë e këtyre shpendëve apo roli ndjellakeq nga “Kojrrillat e Ibikut” – poezi e F. Shillerit. Mbase…, ku i dihet! Kush merr rolin e Odisesë, për të shkelur tokën e premtuar, e ka shenjtërimin e Perëndive apo lakmia e fundit do t’ia vërë kokën në rrezik?! Kur përfundon zbardhja e dosjeve?



Struktura dhe narracioni

Në parametrat strukturorë e narrativë, romani “Kojrrillat” e ruan kontinuitetin e rrëfimit, duke rivendosur ndërlidhje e gjetje të tjera që janë të domosdoshme. Mirëpo, duhet gjurmuar, nëse rrëfimi ka vend për altare perëndish, ngritje fronesh, e nëse është koha e duhur për një përmbysje froni e kënge të re kojrrillash në fluturim?! Romani vjen me një përkryerje funksionale, në shërbim të gjakimit të individit për pasionin ndaj artit dhe në shërbim të një çështjeje gjithëkombëtare..

Mendoj se, autori i qaset rrëfimit me një qëllim të caktuar: të kthejë vëmendjen e studiuesve kah një veçori tjetër..., ecejakeve mbi kode të fshehta e të rëndësishme që presin zbulim... Është koha për këtë nismë! Veçanërisht, kur vepron romani eseistik, ai monografik dhe autobiografik.

Koncepti estetik është sajesë e një origjinaliteti rrëfimor, që ka imazh kulturor të vetin dhe kjo i jep lehtësi ligjërimit rrëfimor mbi parime estetike, i përqëndruar mbi përshtypjet e cilave do nocione estetike. Kjo njohje, veprës i mvesh rrezatimin e jashtëm dhe thellësinë e brendshme.

Një konceptim i këtillë ngrihet konkretisht mbi figurën gracioze të Madam Zeinep Vlorës, fisnikëria e së cilës (ishte nga një derë e fisme) harmonizohej si një shkrirje perfekte me madhështinë shpirtërore dhe elegancën fizike plot finesë e sharm. Një portret i përshkruar vijash eksplicite..., që kornizojnë një bukuri të rrallë gruaje. Përshkrimi më i detajuar i vijave femërore, nënkuptohet nga tiparet e kënduara tek disa këngë, ku ato marrin funksione të ndryshme artistike në këngë, duke u shoqëruar me kompozita e figura poetike që paraqesin dhe vetëdijen estetike të popullit. Vasha e estetikës shqiptare, nuk del vetëm me një portret, por ndryshon, varësisht se në ç’kohë, e ç’elemente vlerësuese merren për bazë. Ndërfutja e vargjeve të këngëve, siç bën edhe Terziu, mendoj se vjen si rrjedhojë e një kontinuiteti të pashkëputur me vlerat poetike të antikitetit, mbase qysh nga këngët korale, të cilat përcillin një mesazh, me interpretimin e tyre.

Është mbresëlënës jetësimi i rrëfimit epik, tek përshkrimi i zogjëve në stinën e pranverës dhe imazhi mbi kojrrillat. Romani ka natyrshmëri dhe efikasitet të mjeshtërisë artistike. Në të, jepen tone të matura e të përpikta rrëfimore.

Atëherë, a mund të ngrihet këtu ndonjë parantezë?

Në kontekstin historiko - ideologjik dhe atë politik, ngjarja ka tendencat e romanit hetimor, ngjizet me fiksionin artistik, megjithëse në sfond është një betejë, një e vërtetë e vonuar gjatë kohë. Për këtë zbardhje, G. Jetoni mbështetet në një sërë gazetash që i shquan koherenca. Atij iu desh të lexojë e rilexojë disa prej tyre, e në “Hull Daily Mail” East Ridingut të Jorkshires, e së shtunës së marsit 1933, në faqen kryesore shkruante: “Flokëkuqja bukuroshe… gruaja shqiptare u varros dje në Broook wood, Surrey. Madame Vlora u gjet në prag të Krishtlindjeve e vdekur në Tamiz…”, e më pas i zunë sytë: “Trupi i Madame Vlorës u varros, jo në varrezat e parashikuara”… Dhe në një mbishkrim tjetër: “Rithirret hetimi për vdekjen misterioze të gruas shqiptare”.

Vetë dinamizmi i mendimeve të bëra lëmsh dhe veprimeve të një kohe tjetër, të largët e të mistershme, ndihmohet nga alegoria për të mbarështruar pikëpamje të reja, me efikasitet veprimi, meqë në artin letrar kurrë nuk tërhiqet linja e fundit, veçmas në ajzbergun e sotëm të letërsisë. Narracioni i dendur, përkalimet dhe urat lidhëse, të shpiejnë pa mëdyshje edhe aty, ku dioptria e shikueshmërisë së kritikës mund të jetë gjithfarë dore... Andaj, nuk e precizoj dot, tërë këtë rrëfim të ngjeshur! Vetëm mund të them që një fond i mirë i ngjarjes shtjellohet në rrafshin memoaristik, i pleksur me epistolare (letra e gjetur tek i mbyturi në lumin Tamiz) dhe ëndrrat (fanitja e vashës me bukuri përdëllimtare – E Ujta).

Objektiviteti dhe artistikja në vrasjen e mistershme

Duke gjurmuar në zbulimin e sekretit të tragjedisë dhe duke mbledhur një pas një aktet e rizbulimit, kryepersonazhi, G. J., zhytet në detin e thellë të ngarjes. Sa shumë kode, sa shumë shenjëzime që vëmendshëm duhej ndjekur për të mbajtur të pashkëputur linjën e ngjarjeve labirint, që të fusnin në vorbullën e pafund. Dhe misteri për vrasjen e Madam Zeinep Vlorës, më 1932, në Londër…, vazhdonte të mbijetojë kohën, si një arkë e kyçur, e pa trazuar për kureshtjen e të tjerëve. Tërë kjo, jep një shtrirje dimensionesh semantike, të përcjellura me dimensione metaforike.

Si vetë rrjedha e përroit psikologjik të Xh. Xhojsit shmangen përsiatjet e thella psikologjike, monologu i brendshëm dhe më shumë vend u lihet ëndrrave të fragmentarizuara, që orientojnë në konotacione simbolike pamjesh natyrore dhe epilogun e papërmbyllur të fabulës. Këtu ndizen, si të thuash, ato shkëndijëzat frymëzuese, sa herë që Granitit, lodhja i rëndon mbi shpirt…, por E Ujta krijesë qëndron para tij dhe i flet kësisoj: “-Ju nuk keni ardhur për të gjetur të fshehtat e ujit dhe të tokës, apo jo Granit Jetoni/ Jo, ju s’keni ardhur të trazoni shpirtin e ikur të dikujt... E dini që ikja në pezma dashurie është trisht dhe toka e uji bëhen një, ta zhubrosin atë në fasho tisi të pahapshme? E dini që ju keni ardhur këtu vetëm për një gjë, vetëm... Fuqia...” (19).

Ky synim i sfidimit të fshehtësirave ka ngjyrën e bardhë në fund dhe kjo dendësi mendimesh e përsiatjesh njeh filozofinë e deshifrimit (zbardhjes së konfliktit) dhe qetësisë shpirtërore. Kështu, me gjasë ndodh gjithmonë pas një baritjeje të gjatë... Ai, këmbëngul për një qëllim: “Ju duhet të dorëzoni të paktën ato letra. Ai dokument në firmat e Pavarësisë së kombit tim dhe ju ju nderon. Pse u zhduk ajo? Pse ikën tërë ato dokumenta që i ishin besuar t’i ruante? Ë, pra, a heshtet për identitet? A heshtet? Këtë e dini ju..., apo jo?”(19)

Pra, G. Jetoni kërkon argumente bindëse, përdor dijen dhe gjuhën sugjestive…, po aty spikatet diferencimi i perceptuar? Përse askund nuk ndodhet një epigraf për humbjen e Zeynep Vlorës..., përse?!

Sigurisht, në ngjarje janë të kyçur më shumë personazhe. G. Jetoni rritet nën ndikimin e Leninit dhe Lutfi Çelës…, e disa prej personazheve tjerë edhe mund të kenë ndonjë motivim personal…, gjë që mbetet të shihet! Por të gjithë, pa përjashtim bartin përgjegjësi për veprimet e veta apo vetëm ndeshen për t’u bërë pjesë e kaosit, që të përfitojnë në kohë për interesin e tyre. Dobia e rrafshit historik vjen si gërshetim i individuales me kombëtaren për të shënuar gjurmë, në kujtesën e brezave si thesar njerëzor i dobishëm.

Gjurmimi pas ngjarjes misterioze vazhdon. Dhe kërkimet e hetuesit vijojnë, teksa… “Sërish sytë ia rrokën gazetën Western Morning news, të zones së Devonit të Anglisë…, data 20 shkurt 1933. Faqja 7: “…Gruaja tragjike shqiptare. Vdekje e helmuar dhe e mbytur në sekrete” (14). Pak kohë para se të ikte në zyrën e hetuesi dr. Eduin Smith. Po, pse vallë, G. jetonit nuk I shlyhej nga mendja edhe ai shefi Policisë, z. Canon, i cili ka deklaruar se trupi është gjetur përmbi ujë afër tregut Louer mall, Hammersmith. (10).

Ai përpiqet që të përmbushë synimet, me të cilat identifikohet vetë si personazh, duke sintetizuar në mënyrë retrospektive…, ndonëse ka fragmentarizim, në pjesët ku ndërthuret më fortë letërsia investigative, duke nxjerrur në pah një periudhë dramatike. Sërish, mendja i fluturoi tek mbishkrimi ku “Gazeta Evening Telegraph e Angusit të Skocisë, faqe5, 31 janar 1933, shkruante: “Vdekja misterioze e gruas së bukur shqiptare në Ditën e Shitjeve me çmime të Reduktuara Për Publikun (Boxing Day). Boxing Day!” (15). Kështu, është e mjaftueshme që të jetë humbur qetësia shpirtërore nga një kureshtje mbi sekrete kojrrillash, e për të tjerat vijnë zgjidhje të njëpasnjëshme. Mendoj se përjetimet e personazheve dhe historia e tyre jetësore nuk ndryshon as nga qëndrimi i ndonjërit prej tyre, as nga vetë autori, ndoshta?!

Dikush, me këtë rast, i del përpara heshtës me naivitetin e të urtit e të sinqertit. Po kush godet me heshtën e dinakut, për të ruajtur pushtetin e të papushtetshmit...? Pse këndojnë kojrrillat, kujt ia dedikojnë mesazhin e tyre ndjellakeq? Këtu thjesht, do të shkonte për shtati vargu i Homerit: “...në vrafsha ty, që je më i madhi kob” (“Iliada”, kanga XXII). Objekti i këngës së kojrrillave, cili është? Ç’mesazh bart, kujt në fakt i dedikohet? Në këtë, pikaset digresioni, por sa është sistematik dinamizmi i ngjarjes!?

E nga të gjitha këto, gjakimi për të vërtetën më mbërtheu..., e juve, të dashur lexues? Ç’shteg do të mbani, ju...?

Koncepti autorial si koncept ideo-emocional i personazhit.

Në përzgjedhjen e ngjarjes që shtjellohet, frymëzimi shpesh mund të jetë i rastësishëm, mirëpo Fatmir Terziu, e ka përzgjedhur kujdesshëm temën, duke e mbushur me mozaiqe situatash tjera, të cilat i i përhedh asisoj, që vepra të mbetet, jo vetëm një monument i letërsisë artistike, por më tepër se kaq.

Romani “Kojrrillat” bartet tek lexuesi përmes një fëmije gjashtëvjeçar, që sipas traditës së rrëfimit ka nismën e një udhëtari të panjohur, i cili përmes monologut, thuajse të rëndomtë, fillon sagën e rrëfimit jetësor. Pavarësisht rrjedhës së ngjarjes deri tek thelbi i rrëfimit, pa ndonjë vështirësi sinjalizohet qëllimi i një personazhi të rëndësishëm, njëmendësia e të cilit e vë në lëvizje ngjarjen.

Rrëfimi në vetën e parë ka mundësuar që më thellësisht të spikaten përjetimet e personazheve dhe historia e tyre jetësore e ndërlidhur me personazhe të tjerë të një gjaku dhe të imponuar, të dy linjave. Përmes një filozofie të paktë, sa mund edhe të lejojë një logjikë fëmije, sërish kuptohet se aty lidhet harku i një dileme universale, ku njihet edhe karakteri i shumanshëm i popullit shqiptar, në periudha të caktuara kohore. Tek më vonë, bëhet i ditur emri - Granit Jetoni. Rruga e tij jetësore është e destinuar për risi, lidhje ngjarjesh nga e kaluara, gjithmonë me një arsye, se këto janë shenja që duhet të ndiqen, kode që duhet të zbërthehen si ide e rryma mendore që bëjnë tjetërsimin e ngjarjes, nga ajo e thëna dhe e menduara deri atëherë.

Ekziston linja e kompozicionit, megjithëse me të shprehurit e formës artistike, edhe pse ka qëndrim jokritik (heshtja zgjidhja më e mirë), ky roman megjithatë del autobiografik, i besueshëm, bindës.

Një portret ekzemplar - Granit Jetoni. Vetëm një herë në vepër thuhet emri i personazhit, më pas në vazhdimësi ai është “unë”, përmes përsiatjeve e interpretimit rrëfimor të tij, shpaloset vazhdimësia e ngjarjes së mistershme. Protagonist që ka një reliev psikologjik, me një botë të ndishme sociale e humane, megjithëse nganjëherë e shpërfytyron marrëdhënien e tij me të tjerët.

Ka pak të dhëna të raporteve të të tjerëve me të, ai flet vetëm për veten, në raport me të tjerët. Ai reflekton përmes një bote të brendëshme, duke e lënë anash botën e jashtme të vetme, po natyrisht këtë e bën me anë procedimesh, duke na dhënë dinamikë argumentesh e rrëfimi artistik.

Personazhet më parë përshkruhen në botën e tyre shpirtërore, qëndrimet, vlerat…, pastaj edhe përmbushja tjetër në pozitën dhe botëkuptimin social. Pikëvështrimet rrëfimore, dhuntitë dhe të metat, përshkrimet e hollësishme fizike, si të thuash janë pasim i një imazhi të formësuar qartë psikologjik. Ndonëse, as e shëmtuara estetikisht nuk mund të perceptohet, sipas Kant-it, megjithatë kojrrillat e kanë këtë shkathtësi, e luajnë rolin e dyfishtë. Të duket se, po të arrish të përvidhesh në esencën e këtij romani, vetëvetiu sikur i nënshtrohesh psikoanalizës së Lakant-it: “raporti me veten nuk është spekulativ, por vetja ka tjetrin brenda”. Realiteti modest i autorit ishte pikënisja drejt një koncepcioni, që nganjëherë rezulton pa kufij, me referenca drejt universales. Sa e lodhshme dhe e pasigurtë qe kjo rrugë për G. Jetonin.

Pikëpamjet filozofiko - politike nuk janë atribute të karakterizimit të ndërgjegjshëm estetik të heroit, të imponuara nga autori, por janë cilësi, kufizime të imponuara të kohës. Megjithëse, vetë rrëfimi është tërheqës, pavarësisht linjave rrëfimore, kreativiteti autorial i Fatmir Terziut flet e zbërthen shumë çështje, që në të vërtetë bëhet verifikues i disa lidhjeve që pothuajse pikturojnë situata e veprime, duke u ndërfutur thellësisht edhe në psikologjinë e personazheve.

http://fatmir-terziu.blogspot.co.uk/2014/02/njohja-me-kojrrillat-sa-per-fillim.html

LUAN LAZE:NË VEND TË URIMIT PËR KOMANDANTIN TIM TË DIKURSHËM SOT SHKRIMTAR I DËGJUAR

Në qoftë se do të na duhej ta portretizonim poetin, prozatorin dhe kritikun letrar Shpendi Topollaj me dy fjalë, vështirë të gjendet diçka më e goditur sesa: i kulturuar dhe njerëzor.

E gjithë krijimtaria e bollshme e tij e vërteton më së miri këtë.

Ashtu siç është në jetë, ashtu paraqitet ai edhe në veprat e tij letrare.

Personalisht, të tillë e kam njohur qysh kur e kisha komandant, ndërsa kryeja shërbimin e detyrueshëm ushtarak në një repart këmbësorie. E dashuronte profesionin e tij (edhe pse kishte kryer studimet në universitet dhe ishte titulluar jurist, edhe pse pas dënimit të babait për një libër që kishte shkruar edhe atë e kishin ndëshkuar, po për një libër që kishte lexuar) dhe si një magjistar i fjalës së mençur, sjelljes fisnike, korrektësisë, drejtësisë, kurajos dhe shembullit që jepte, dinte të rrëmbente zemrat e kujtdo, ushtar a oficer qoftë. Me një takt të pashembullt pedagogjik, ai ishte mjeshtër i mobilizimit të efektivit në realizimin e detyrave, duke bërë që t`i kalonim lehtë, madje këndshëm, vështirësitë e asaj kohe, kur me të qeshur, ushtrinë e quanim një lodër kalamajsh e marrë seriozisht. E shikonim në sy dhe e dëgjonim me ëndje, pasi gjithmonë na thoshte gjëra interesante dhe të pa njohura më parë. Mblidheshim rreth tij në kohën e lirë dhe mezi prisnim kulturën masive, ku do diskutonim për librat, artin, muzikën, pikturën, teatrin e deri operat.

E kam shprehur edhe më parë, se fillesat e mia si shkrimtar, ia dedikoj frymëzimit, nxitjes, këshillave dhe kujdesit të tij. Mua që s`më rrinte goja rehat dhe hidhja shpesh romuze me zarar, më quante shpotitës i pandreqshëm dhe në intimitet më thosh: “Mos harro atë konstatimin e vjetër se grekët janë dënuar për marrëzitë e kryetarëve të tyre.” Sot krenohem që kam mbetur një mik i mirë për të.

Por Shpendi, i tillë është për këdo, gjë që e tregon fare qartë edhe ky libri i tij me kritika letrare dhe portrete, me emrin kuptimplotë “Libri si papirus”.

Është vërtetë e trishtueshme kur vëren se të rinjtë sot janë distancuar me librin. Librat për ta, po bëhen si papiruset për Shampolionin. Natyrisht, kjo ka shpjegimin e vet, por dëmi dhe pasojat që rrjedhin nga ky largim, nuk janë të vogla. Këtë më shumë se kushdo, e ndien shkrimtari i cili duke vazhduar të shkruajë dhe botojë, bën të pamundurën që brezit të ri t`i ngjallë interesin për letërsinë artistike. Se fundja, shkrimtari është një misionar. Dhe të jesh misionar i përhapjes së dijes dhe predikimit të pastërtisë morale apo kultivimit të shijeve të shëndosha artistike, është një shërbim i vyer ndaj atdheut. Vetëm kështu përgatiten qytetarë të denjë për të, me vizione demokratike dhe orientim perëndimor.

Po t`i hedhësh një sy, përmbajtjes së këtij libri, do vësh re se autori mëton të merret me pena të ndryshme që nga Stefan Cvajgu, Ismail Kadareja, Viktor Canosinaj, Marçel Hila, Lufter Xhuveli, Jani Lufi, Mimoza Pulaj etj. Fjalët e tij për ta, janë dashamirëse, të ngrohta, shpesh edhe të zjarrta. Gjejmë aty analiza të arsyetuara bukur e thellë që e bëjnë lexuesin t`i kërkojë e lexojë veprat e tyre. Topollaj, na ngjall emocione kur i referohet veprës së pavdekëshme të Cvajgut. Ai me një prozë poetike, na kujton sesa i detyrohemi ne një shkrimtari vigan si ai që me librat e tij na e bëri jetën më të bukur. Ashtu sikurse na e bëri më të gëzuar Kadareja ynë, pikërisht atëherë kur gëzimi ishte arratisur. Shpendi, duke i bërë apollogjinë Ismailit, duke u thënë ziliqarëve që padrejtësisht e sulmojnë atë: Mjaft! i del në mbrojtje vetë kuturës tonë. Në një libër të botuar fare pak ditë më parë dhe të titulluar “Kur qesh dhe qan Kadare”, Shpendi qysh në krye kujton atë thënjen e vjetër romake “O Kombe, ruani njerëzit e mëdhenj se përmes tyre do t`ju njohë bota.” Ai nuk fyen njeri, veçse evokon Aufenbergun që thosh se xhuxhat kur hipin në shpinën e gjigandit, pandehin se janë më të mëdhenj se ai. Atyre që duan ta baltosin Nderin e Kombit, ai vetëm u thotë se “…duke mprehur shpatat e ndryshkura mesjetare, harrojnë thënjen e Ciceronit se “Lapsi është më i fortë se shpata.”

Duke analizuar romanin “Mallkimi i grave” të autorit Viktor Canosinaj, Shpendi shpreh admirimin e madh të këtij shkrimtari me aq vlera, por që falë modestisë së tij, nuk vihet në kërkim të lavdisë. Ai, e rendit Vitorin tek ata shkrimtarë që “heshtja nuk i ka lënë që të shkëlqejnë sa duhet në qiellin e rrëmujshëm të letrave shqipe.” Shpendi në shkrimin për të, ngre zërin edhe ndaj kritikës në përgjithësi, që nuk tregon vëmendjen e duhur për të ndërtuar drejtë hierarkinë e vlerave, gjë që sjell pompimin e atyre që ndofta nuk e meritojnë, por që kanë në anën e tyre të tjera mundësi.

Tek shkrimi “Marçel Hila, një befasi e këndëshme e letërsisë”, Shpendi entuziazmohet nga talenti i panjohur i këtij shkrimtari shkodran që ka botuar vonë, por që e ka mbajtur përherë të freskët atë sentencën “Memoria minitur nisi eam exerceas” që do të thotë se memoria pakësohet po të mos ushtrohet. Brezat duhet të dinë se ç`ka ndodhur me ne gjatë viteve të ferrit komunist. Pra, pësimet duhen bërë mësime.

“Shqiptarët dhe bimët” është libri i prof. dr. Lufter Xhuvelit por që Shpendi me të drejtë e konsideron “më shumë se një libër, një enciklopedi, ku ndërthuret me mjaft kulturë, erudicioni i autorit, përvoja e tij dhe informacioni i mirëfilltë shkencor.”

Fare nuk njihet Sh. Topollaj me Mimoza Pulajn, poeten që jeton prej vitesh në Milano, por që nuk i ndahet shpirti nga atdheu i saj. Ajo edhe pse larg, jeton me shqetësimet dhe gëzimet e popullit të saj. Dhe kuvendon me ta me gjuhën poetike. Butësinë e saj ai e çmon dhe na kujton thënien e S. Rushdies se “Vlera e artit tonë qëndron te dashuria dhe jo tek urretja… Dashuria është ajo që u jep jetë të gjatë librave.”

Këto ditë ka dalë nga shtypi libri monografik i gjeneral Jani Lufit për gjeneral Petrit Dumen, hero i popullit, me titullin “Biri i madh i Shqipërisë”. Dhe pasi e përktheu aq mirë nga gjuha ruse miku i tij Mehdi Ramohito, është po mirësia e Shpendit që e botoi atë. Kjo është pasqyruar edhe këtu, ku ne kuptojmë lidhjet e tij shpirtërore dhe intelektuale me gjeneral Janin i cili aq shumë ka shkruar për ne dhe historinë tonë, duke u shndërruar në një ambasador të Shqipërisë në Rusi.

E kam parë heret dobësinë që “komandant” Shpendi ka për Shkodrën ku ka kaluar një pjesë të mirë të fëmijërisë së tij dhe ka përftuar mbresa të pashlyeshme. Këtë ndjenjë ai e demonstron edhe te përsiatja e tij aq e ngrohtë dhe e sinqertë “Shkodrës i qe kthyer buzëqeshja”.

Por, dashurinë dhe respektin për të tjerët ai e manifeston natyrshëm edhe te portretet e tij të përfshira në këtë libër dhe që ai e ka bërë edhe herë të tjera dhe që duken si të pikturuara me ngjyrat e zemrës. Flet në Akademi për mësuesin e paharruar dhe mikun tim të vyer Ali Kastratin në 90 vjetorin e lindjes së tij, pasi trajneri i dikurshëm i mundësit Shpendi Topollaj, ja kishte kërkuar vetë këtë. Ai duke perifrazuar Bernard Shoun, e quan profesor Aliun një pishtar që qëndron ndezur me çdo mënyrë, një njeri që nëpërmjet sportit i dha dhe vazhdon t`i japë emër atdheut të tij.

Në një intervistë që i kam marrë aty nga vitet 2000 me cilësinë e gazetarit televiziv, e kam pyetur Shpendin si me shaka se a vazhdon të mbash fjalime, veç të gjallëve edhe nëpër ceremonitë mortore, pra për të vdekurit. Pavarësisht shakasë, e kam parë këtë gjë si një virtyt të madh të tijin. Unë nuk di ndonjë rast tjetër, që dikush të tregohet kaq i gatshëm dhe i papërtuar për t`i nderuar dhe për t`u dhënë lamtumirën e fundit shokëve, miqve apo të fërmëve të tij. Duhet të kesh një zemër të madhe si ai që ta vlerësosh aq shumë atë moment. Ja pse ne gjejmë me pak fjalë gjithë jetën e gazetarit të njohur Agron Çobani, Garip Trocit, mësuesve të tij të letërsisë në shkollën e mesme ushtarake “Skënderbej” Gjylizare Çiços e Perikli Jorgonit, artistit Nikolet Vasia, veteranit Qemal Mançe, kolegut të tij Namik Hasani deri dhe njerëzve fare të thjeshtë.

Autor i suksesshëm në poezi, tregimtar e novelist nga më të mirët, romancier i dëgjuar dhe i përkthyer në disa gjuhë të huaja edhe në këtë libër, që në mos gaboj është i dymbëdhjeti me kritika letrare, unë ndjej po atë kënaqësi kur shoh se Shpendi ka mbetur po ai komandanti ynë i ditur dhe njerëzor. Por mbi të gjitha, i dashur si pak kush, me të gjithë.

Shpendi Topollaj, një akt letrar që ngre në kult dashurinë njerëzore

(Ditën e Shën valentinit mbush 67 vjet)



Dukagjin HATA

Nuk mund të bësh një rrugëtim estetik, qoftë horizontal apo vertikal, sado të thelluar apo të sipërfaqshëm në këto njëzet vjet të çlirimit të letrave tona kombëtare nga jashtësitë estetike dhe të mos evidentosh një emër që qëndron denjësisht krahas emrave të shquar të letrave tona, atë të Shpendi Topollajt, i cili ka lindur në ditën e të dashuruarve dhe me krijimtarinë e tij të gjërë e të larmishme ka përcjellë e vazhdon të përcjell vetëm përkushtim e dashuri njerëzore. Me emrin e tij lidhet poezia, tregimi, romani, eseistika, kritika e studimet letrare, kulturologjia në përgjithësi, gdhendja në memorialin e fjalës të kujtesave historike, gjurmëve të individëve të përveçëm në kohë dhe hapësirë, si një dedikim për të vdekurit e pavdekshëm dhe apel brezave për të mos harruar…

Gjurmët e ëndrrës së tij estetike nisin të konturohen që në bankat e shkollës shtatëvjeçare, teksa në vetmi bluante vargje poezishë dhe miningjarje prozazh, por ëndrra e djaloshit përplasej në sinoret e kohës së pa kohë, duke bërë që të mbeteshin “ëndrra në sirtar”.

Shpendi Topollaj, megjithëse për shkak të rrethanave jashtëletrare e ka nisur disi vonë procesin e botimit të krijimtarisë së tij, në një periudhë kohore prej njëzet vitesh ka botuar një lumë veprash të zhanreve e gjinive të ndryshme, ku spikat stili i tij i zhdërvjellët e komunikativ, qëndrimi i autorit në anën e atyre që luftojnë për të drejtën dhe të vërtetën njerëzore, përdorimi me efikasitet i mjeteve stilistike, përzgjedhja e temave në fokus të së cilave janë ngjarje me bërthamë reale, sigurisht të ngritura në nivel artistik.

Në këtë krijimtari të shpalosur me talent dhe përkushtim të thellë estetik lëvizin një galeri personazhezh, mjedisesh, tabloshë jetësore, kujtesash, përjetimesh, gjendjesh emocionale, lëvizin ish kolegë të tij, oficerë karriere, që u ballafaquan me mekanizmat e djallit, heronj të kampit nazist të Mat`hauzenit, mishëruar në figurën e Ahmet Çekajt, malësor nga Shipshani i Tropojës, i cili është një nga heronjtë e Rezistencës kundër fashizmit, një nga luftëtarët e lirisë, që e pagoi këtë rezistencë në kampet famëkeqe të nazizmit dhe që vetëm fati e shpëtoi gjallë; “heronjtë e Gramozit”, skalitur në penën e një luftëtari të lirisë, babait të tij të dashur, që e pësoi për shkak të mirënjohjes ndaj bashkëluftëtarëve, tanimë të etiketuar “armiq të popullit” etj.

Poeti, shkrimtari, kritiku i talentuar Shpendi Topollaj, gjithnjë e më tepër po dëshmon se është në vlugun e një krijimtarie të suksesshme, me zgjerimin e një game tematike që vjen përherë duke marrë konture të reja të shfaqjes; njëkohësisht ai është nga ata të rrallë shkrimtarë që manifeston një narracion të mbushur me bulëza jete dhe i përket detyrimisht imponimit të natyrshëm për ta çuar deri në fund.

Bota shqiptare, me farfuritjet, dritëhijet, magjitë e një bukurie të virgjër, pasionet dhe dramat e përplasjet njerëzore, vjen në krijimtarinë e begatë të Shpendi Topollajt me shpalimin e gjithë spektrit të ngjyrave të jetës, gjallërinë dhe vrullin e vektorit të së drejtës, të së bukurës, të së madhërishmes, përballë rënies, shëmtimit dhe zvetënimit të veseve njerëzore.

Është një botë virgjine, e thyer, vertikale, disi trandenshente, ku në humnellën e saj vërtiten si një karusel gjigand pasionet dhe brengat njerëzore, veset dhe ligësitë, heroizmi dhe besnikëria, dashuria për jetën dhe gjithçka e bukur që gëlon në mendjen, shpirtin dhe jetën e gjallë njerëzore. Është një botë e pastër, fluide, plot kontraste dhe kontrapunkte, që vjen në penën e mprehtë dhe zhbiruese të Topollajt, me një kolorit të pasur gjuhësor dhe një stil elegant.

Nëse, bie fjala, “Luani i kafazit” është një roman që i kushtohet jetës së Abaz Fejzos, njërit prej luftëtarëve dhe gjeneralëve tanë më të talentuar, në tregime e romane të tjerë ka protagonist të njohur e të panjohur që përleshen me dallgët e fatit dhe fatalitetin njerëzor, në emër të jetës dhe vlerave të botës njerëzore për paqe e lumturi kombëtare.

Shpendi Topollaj, edhe pse për shkak të punës së tij si jurist i ka takuar ndoshta më shumë se shumëkujt të ndeshet me zhulin e jetës, me atë zhul përdhosës e kundërmues që të bën të ndjeshë, siç thotë miku i tij Agim Bajrami, magmën e krupshme të “neverisë kafkiane”, ka zgjedhur të qëndrojë në skajin tjetër të realitetit, jo për t’iu shmangur përgjegjësisë së denoncimit, as për hir të ndonjë ekzoktike ormanistike, por për të përcjellë një realitet tjetër, atë të mirësisë dhe dashurisë, si kundërvënie nëntekstuale ndaj mbretërisë së krimit e absurdit, si lokomotiva të pandalshme të botës njerëzore.

Tek libri i tij me titullin mbresëlënës “Libri si Papirus”, Topollaj përzgjedh një galeri të veçantë kundrimesh estetike dhe gjendjesh emocionale, duke na krijuar përshtypjen se vjen nga një kohë e hershme, kohë historiko-mitologjike, e cila nxorri përfaqsues mjaft dinjitozë si Homeri, Eskili, Virgjili, Horaci, Dante, Shekspiri, etj. të cilët me veprimtarinë e tyre në ato kohë, mundën të hidhnin bazat edhe të moralit tonë të sotëm, ku mbi të gjitha dominonte thirrja për dashuri, vëllazëri dhe respekt.

Nëse në poezi Topollaj ka një komunikim refleksivo-sugjestiv, ku zotëron një lirizëm i ngrohtë e spontan, teksa përzihen tradita me modernen dhe postmodernen dhe poeti zhbirilon anët e errëta të dhembjes njerëzore, i ngre ato në art, duke ndërtuar portretin e Unit të tij dhe të shpirtit kolektiv të bashkëkohësisë, në prozën e tij zotëron rrëfimi i shtruar dhe i ngjeshur, ku shkrihet monologu dhe dialogu, rrëfimi në linjë horizontale dhe thyerjet e digresionet në kohë.

Si poet Topollaj i kundron objektet e tij poetike në brendësi të tyre, duke zbuluar dritëhijet, dramën dhe dyzimin që ato përcjellin. Poezia e tij është një poezi spontane, e shtruar dhe e thellë, herë herë ajo rebelohet, por në asnjë rast nuk thërret, siç ndodh me poezinë retorike dhe shabllone. Një udhëtim në poezinë e Shpendi Topollajt është si një kurë terapike kundër monotonisë, pasi ballafaqimi i lexuesit me të vërtetat estetike që ajo shpalos është një ballafaqim me thelbin ekzistencial të jetës njerëzore, ku kulti hyjnor të cilës i blatohet përkushtimi i autorit është dashuria.

Nëse temporitmi sundues i aktit poetik të Topollajt është lirizmi, një lirizëm i thekur, sa i natyrshëm, aq imazhinist kontemporan, në prozën e tij, sidomos në prozën e shkurtër, tipari më i qënësishëm i shkrimtarit mendoj se është konkretësia e rrëfimit, mprehtësia e detajeve fabulistike, vënia në epiqendër e ngjarjeve me bërthamë jetësore dhe historike. Në aktin poetik të poetit ka një ngutje estetike për ta kondensuar mendimin dhe ndjenjën në postulate të nivelit mesazhor, të tilla që të bëjnë të përjetosh të plotë metaforën dhe mjetet e tjera stilistike, që autori i përdor në funksion të kredos dhe besimit të tij tek kulti i lirisë dhe dashurisë njerëzore. Në prozat më të realizuara të tij, Topollaj ndërton figura të besueshme protagonistësh, tablo e rrethana konkrete, të cilat i vesh me petkun e kohës dhe të bashkëkohësisë, duke zbuluar në to magjinë e atyre rrethanave të mbetura në hije dhe që, sipas tij, kanë qenë përcaktuese në drejtimin e ngjarjeve dhe të vetë historisë.

Teksa lexon novelën “Pushkatimi”, lexuesi sjell në kujtesë gjurmët e atij rrënimi të rëndë deri në makth ekzistencial, që iu krijuan në Shqipëri intelektualëve të viteve gjashtëdhjetë të shkolluar në Bashkimin Sovjetik, dashuritë e mbetura në rrugë të madhe dhe të shkelura nga çizme të përgjakura gardianësh. Kjo vepër është ndërtuar me mjeshtëri të lartë artistike, duke na dhënë me ndjenjë të hollë dhe shpirt të pastër, virtytet e larta morale të djemve tanë dhe atyre vajzave ruse që erdhën në Shqipëri, pasi lidhën fatet e tyre me ta. Shpendi Topollaj si në gjithë krijimtarinë e tij edhe këtu paraqitet si një njohës i mirë i realitetit që bën objekt pasqyrimi estetik, me një kulturë të admirueshme, teksa duket sikur e nxjerr historinë e rrëfyer nga shpirti i tij, kur përshkruan dashurinë e majorit Thoma Rafaeli me Majën. Në këtë rrëfim ka shumë lirizëm, dritë e ngrohtësi, dhe kjo të kujton dashurinë e zjarrtë të Luftarit me Lilian te romani tjetër i tij “Lotët e zambakut”.

Në analizë të fundit duhet të pohojmë se krijimtaria letrare e Shpendi Topollajt, e vështruar në rrafshin vertikal, në disa pamje, prirje dhe tendenca të saj, i ngre kult dashurisë njerëzore dhe radhitet denjësisht në analet e letrave bashkëkohore kombëtare, si një krijimtari me mundësi shpalimi dhe që në të vërtetë shpalos e përcjell të vërtetat e ngritura në art të kohës dhe bashkëkohësisë së botës shqiptare.

Poetët e Malësisë së Gjakovës

Kryetarja e Gjakovës, znj. Mimoza Kusari Lila, duke përcjellë me kujdes çdo fjalë të krijuesve përkitazi me planet dhe problemet krijuese(Në foto: znj. Mimoza Kusari Lila, Lulzim Logu, Sejdi Berisha, Tahir Bezhani dhe në anën tjetër, Muharrem Kurti)

Në vend të reportazhit

Sejdi BERISHA:

Nga vizita  e sajuesve të Antologjisë “Poetët e Malësisë së Gjakovës” në vizitë te kryetarja e Komunës së Gjakovës, znj. Mimoza Kusari Lila

Në kuadër të intensifikimit të zhvillimit të vlerave shpirtërore dhe kulturore në Malësinë e Gjakovës por edhe në vetë Tropojë dhe në Gjakovë, e më qëllim të afirmimit të letërsisë dhe jo vetëm të letërsisë, autorët e Antologjisë “Poetët e Malësisë së Gjakovës”, Lulzim Logu, i cili është edhe kryetar i Klubit të Shkrimtarëve dhe Artistëve Tropojë dhe Muharrem Kursti, që është edhe Kryetar i Klubit Letrar “Gjon N. Kazazi”  në Gjakovë, së bashku me shkrimtarin dhe publicistin, Sejdi Berisha nga Peja dhe krijuesin, Tahir Bezhani nga Gjakova, vizituan kryetaren e kësaj komune, znj. Mimoza Kusari Lila.

Ata, në një bisedë të përzemërt dhe shumë konstruktive, këmbyen mendime përkitazi me synimet dhe me programet e mëtejme për thellimin e bashkëpunimit e të bashkimit krijues në Malësinë e Gjakovës, por edhe përkitazi me shkrirjen gjeografike të vlerave kulturore dhe letrare, në ç’drejtim, me botimin e antologjisë së poetëve të kësaj ane, është vënë themel i shëndosh dhe shumë serioz krijues, i cili edhe më shumë të ndikojë në rrugëtimin e suksesshëm kulturor pa kufij gjeografik, dhe se kjo natyrshëm është duke ndodhur.

________________

Poetët e mbëltojnë fjalën poetike si fidanët në pyje e fusha

Në kuadër të kësaj vizite, Lulzim Logu, udhëheqës i krijuesve tropojanë, e njoftoi kryetaren e Gjakovës, znj. Kusari Lila, përkitazi me angazhimin dhe rezultatet e tanishme, të cilat kanë marrë formën e cilësisë dhe të tradicionales para gjashtë vitësh me Mitingun tradicional të Poezisë në Gjakovë dhe të shtrirjes së tij edhe në Tropopjë, respektivisht në Bajram Curri, me organizimin e Orës letrare në kuadër të mitingut, e cila tani ka themeluar formën zyrtare dhe tradicionale.

Ai vuri në dukje, se krijuesit letrarë nga Tropoja dhe ata nga Gjakova por edhe pothuaj nga të gjitha trojet shqiptare, po e mbëltojnë fjalën poetike si fidanët që gjelbërojnë gjithandej malet dhe fushat. Në këtë aspekt, shumë kontribuuan edhe organizimet e ndryshme të orëve letrare edhe në qytete të tjera dhe organizimi i promovimeve të veprave letrare.

Logu, e njoftoi qytetaren e parë të Gjakovës edhe për shumë nisjativa krijuese, siç është e mundësia e botimit të një reviste profesionale letrare, gjë kjo e cila do të ndodhte me bashkëpunimin e ndërsjellë të letrarëve nga Bajram Curri e Gjakova, por edhe nga qytete të tjera të Kosovës dhe Shqipërisë dhe më gjerë.

Kjo mund të realizohet me shumë sukses, sepse Malësia e Gjakovës ka dhënë shumë krijues letrarë, historianë, artistë por edhe figura të shquara nga fusha të tjera, ka theksuar, Lulzim Logu.

http://fjalaelire.co.uk/wp-content/uploads/2013/09/72f16199675a34ea5803445d3617347f.pdf

NJË ËNDËRR SHQIPE - SHQIPONJASH PËR 4 VILAJETET TONA ( 1. VILAJETI I SHKODRËS;2. VILAJETI I KOSOVES. 3. VILAJETI I MANASTIRIT. 4. VILAJETI I JANINËS)

AUTORE: KOZETA NUSHI - ALIKAJ



Kujtoj se kam kaluar dy vjet larg vendit tim dhe malli përvëlues më ka ndihmuar të mendoj për shumë gjëra që s’mund t’i çoja në mendje më parë. Kam provuar të ndërroj profesionin e punës, ritmin e jetës, ndryshimin e e mënyrës së ngrënies. Nisa të flas gjuhën italiane si një fëmijë dy vjeç, derisa arrita ta perfeksionoj, duke e folur bukur dhe rrjedhshëm. Arrita të krijoj miqësi me njerëzit që më rrethojnë, pa u ndjerë inferiore për shkak të fesë pasi Zotin e kam në zemër. Dhe nëse dikush do ta dijë se si ndjehem para Tij, me dinjitet e them se ndjehem si një fshesë në dorën e Tij, si një fshesë që vihet në punë sa herë që do Ai. Tashmë jam mësuar të rri e qetë, me ndërgjegje të pastër,në qoshe të portës, e gatshme te vihem në punë, sa herë që i Lartmadhërishmi Zoti im më thërret.

Unë i përkas atij vendi të bukur ku këndojnë shqiponjat mbretërore dhe që quhet Shqipëri. Dhe Shqipëria, nëna jonë e madhe, s’ka kërkuar gjë tjetër veçse të jetë Komb i Zotit me liri dhe të drejta.
Gjatë gjithë kohës, duke pasur rezultate të larta në mësime, jam ndjerë shumë mirë me veten time. Kujtoja s’e dija shumë gjëra. Mirëpo, nga një dialog i thjeshtë i Prof. Dr. Eshref Ymerit, me babain e tij, të bërë në vitin 1959, kur Nikita Hrushovi vajti në Tiranë, mësova me keqardhje, se nga shkolla kisha dalë me një tru pjesërisht të mpirë.

Nikita Hrushovi vajti në Tiranë në 26 maj dhe u largua në 3 Qershor. Në atë kohë Prof.Dr. Eshref Ymeri ishte në maturë, në gjimnazin Ali Demi në Vlorë. Ishte koha kur mbaroi provimet e maturës dhe plot nur e dritë për rezultatet e tij të shkëlqyera në mësime, shkon në Mesaplik, pranë familjes, për pushime. Tani është një djalosh i ri plot me ëndrra të bukura. Nuk është më ai djali i vogël 7 – vjeçar, që ulet në bankat e shkollës në Ramicë, e vetmja shkollë 7 – vjeçare për katër fshatrat e Smokthinës.

I ulur për të ngrënë bukë, nën hijen e ftonjve, në oborrin e mrekullueshëm të shtëpisë së tij, një vend ku ndjehet në kontakt të drejtpërdrejt me Zotin, kujtesa, për llogari të vet, i sjell parasysh lumin e Smokthinës, i cili në dimër ishte aq i ftohtë, saqë kur dilte matanë, i plasariteshin qafat e këmbëve, sikur t’ia kishte shpuar dikush me majë thike. Kur binin shira të rrëmbyeshëm, lumi vërshonte tej për tej, sepse kishte një shtrat mjaft të gjerë dhe të kallte frikën me uturimën e tij të lemerishme, që ngjante me uturimën e një bishe të stërmadhe dhe njëkohësisht të padukshme. Atëherë e merrte në krahë vëllai i tij i madh,( që tani është 87 vjeç dhe jeton në Borsh, në vendin më të bukur të imagjinatës sime, të cilin e kam njohur nëpërmjet teksteve shkollore të gjuhës ruse. ) dhe e hidhte matanë.

I zhytur në nostalgjinë e këtyre kujtimeve, përzier me gëzimin e drejtë, të pamohueshëm, për të ndjekur më tej studimet, në Peter Burg, të cilat për fat të keq i la përgjysmë, nga prishja e marëdhënieve të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik, shkundet nga një pyetje plot me mend që i bën babai i tij. Është fakt i njohur se fëmijët, nga ato që mësojnë në shkollë, për momentin kujtojnë se dinë diçka më shumë nga prindërit e tyre dhe vetëm atëherë kur i thërrasin mirë mendjes, kuptojnë se sa shumë gjëra që kanë për të mësuar nga përvoja jetësore e prindërve, një përvojë që e gjen vetëm brenda familjes tënde dhe s’mund ta mësosh as në Universitetet më të shquara të botës.

I ati, me atë të folurin e tij karakteristik, e pyet : - “ Aq i madh qenkësh ky Hrushovi, që e presin si mbret, me salltanete shumë të mëdha?

- I biri, si çdo i ri i asaj moshe, krenar, për brumosjen e tij me ideologjinë e Partisë, vë në përdorim gjithë bagazhin e tij duke i shpjeguar se Hrushovi është mik i madh i popullit shqiptar; se shoku Enver ka thënë se Bashkimi Sovjetik është si ajri, si uji dhe si dielli për vendin tonë.

- “Po mirë more bir, meqë Ky Hrushovi, qenka mik e shkuar mikut, pse s’i thotë Titos, që atë Kosovën ta kthej këtej nga ne? Se atë e kemi tokën tonë. Edhe ajo e bekuara lumëmadhe Kosovë, Shqipëri është.”
E ç’t’i thoshte i shkreti djalë? Ishte shumë i papërgatitur për një pyetje të tillë. Megjithatë, me aq sa mundet, pa e fyer, pa e kundërshtuar, pa i dhënë shumë të drejtë, i shpjegon me pak mëdyshje në mendjen e vet, se atë punë nuk e ka në dorë as Titua, as Hrushovi.

I ati e dëgjon sa e dëgjon duke e konsideruar si një mik dhe si një djalë të pjekur, sepse për moshën që kishte ishte mrekullia vetë, dhe vazhdon t’i thotë të birit me një dashuri të thellë atërore, duke hequr në zemër: - “Dëgjo këtu more bir! Po nuk u bashkuan të katër vilajetet që kemi pasur, Shqipëria kurrë s’ka për të bërë prokopi. Pa Kosovën, Shqipërisë, bota s’do t’ia vërë veshin kurrë. Shqipëria pa Kosovën është si një fëmijë i plevitosur, që kurrë s’ka për të bërë përpjetë.

Është pikërisht fundi i këtij dialogu që më sjell në kujtesë fjalët e Abraham Lincoln – president amerikan
(1809 – 1865):”NJERIU S’LARTËSOHET KURRË AQ SHUMË SESA KUR PËRPIQET TË NDIHMOJË NJË FËMIJË” . Dhe lotë të kripur më pikojnë në zemër për Shqipërinë, duke ndjerë dhembje dhe mëshirë për politikën tonë të brishtë, që e fshikulluar nga njëra anë nga politika serbe dhe nga ana tjetër nga politika greke, e ka zhytur vendin tonë akoma më shumë në errësirë.

Mirëpo papritur vazhdimi i Hymnit tonë të vërtet kombëtar, i panjohur në regjimin e egër komunist:

“- ...SE ZOTI VET E THA ME GOJË
SE KOMBET SHUHEN PËRMBI DHE
PO SHQIPËRIA DO TË RROJË
PËR TË, PËR TË MENDOJMË NE.”

-më ripërtërin forcat dhe më bën të mendoj se shpirti i Shote Galicës, i Luigj Gurakuqit, i Isa Boletinit, I të madhit Skënder Be, shpirti i Ismail Bej Vlorë Qemalit , shpirti i Ibrahim Rugovës është ringjallur dhe ka ardhur koha që të gjith atyre grekërve dhe serbëve që kanë bërë krime kundër njerëzimit duke masakruar, plaçkitur, shpronësuar, popullin trim, të ndershëm, popullin fisnik shqiptar, t’ju dridhen leqet e këmbëve, se do të marrin nga Bota atë ç’ka me të vërtetë meritojnë.

Nuk harrohet kollaj gjaku i të rënëve për të mirën e kombit.

Dhe Shqipëria nuk ka vetëm 3000.000. banorë, si jemi mësuar ta mësojmë në shkollë. Janë më shumë se 30.ooo.ooo shqiptarë në gjithë botën mbarë.

Shqipëria ime, shumë shpejt e bashkuar, në sajë të ndihmës së bijve të saj të vërtet, si zoti Flori Bruqi, Prof. Rasim Bebo, Zoti Ajet Nuri, Zoti Robert Goro, Prof.Dr.Eshref Ymeri, zoti Fatmir Terziu e shumë nacionalist të tjerë që banojnë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Angli, Greqi, Itali, Kosovë, Kanada, me dinjitet dhe si një zonjë e madhe, pasi të gjithë ata që e kanë coptuar, përbuzur dhe poshtëruar, do t’i kërkojnë botërisht falje, do të marrë pjesë në BASHKIMIN EUROPIAN.

MJAFT ME URREJTJE. KA ARDHUR KOHA PËR TË KËRKUAR FALJE PËR ÇDO PADREJTËSI.
ZOTI VONON PO NUK HARRON.