Rrahman Dedaj: Poezi
TË ECËSH VETË
Nisesh nga vetja pa u hamendur
E qet një hap dhe hapin tjetër
Dhe mund të jesh fatlum
Nëse hapin e tretë
E qet sërish përpara
Duhet t'i mësosh hapat
Të ecin edhe prapa shpine
Në të mëngjër e në të djathtë
Nuk dihet si kryqëzohen rrugët
Si ngatërrohen pa gisht tregues
Mos u hamend
Asnjë lavdi s'ka udhëtuar larg
Asnjë largësi s'është afruar krejt
Është e rëndësishme
Të ecësh vetë
MË SHKRUAJ
Si na gjejnë letrat
Si na gjejnë fjalët
Ndërrimi i adresave
Nuk prish punë
Edhe largësitë flasin
E malli na kërkon
Dhe na fajëson
Më shkruaj
Derisa letrat na njohin
se po rigon shi
Që nuk gjason me shiun
ÇDO GJË ISHTE VETËM NJËHERË E NJËJTË
Po mbyllem në një kujtim
Si në guacën që solli vala
Pranë rërës pranë detit
Tërë atë që kisha
S'i duhet më askujt
Çdo gjë që ishte
Vetëm njëherë e njëjtë
Asnjë ëndërr s'diti të përsëritet
Në një pëlhurë le të pikturohet
Vetëm zemra mbi një hekur
Dhe etja pranë një kroi
Era do të fryjë e asgjë s'do të ikë
Bari do të qajë si shiu
E shiu do të këndojë si pikëllimi
Çdo gjë do të gjasojë në vetvete
Që t'i kthehet humbjes së vet
TË PAPRITURAT VIJNË PAPRITUR
Asgjë s'është këtu e njëjtë habia ime
Tëra të përsëriturat bëhen ndryshe
Qenka shpërngulur fjala
Që ta mësojë urtinë e të ecurit
Befasia është e pakutpueshme
Kryeneçësia ime e pakuptim
Çdo fjalë paska një djall
Në lakueshmërinë e verdhë
Që s'mund ta ndalin
Të pashmangshmet do të ndodhin
Koha ime e pashkelur
Të papërsëriturat vijnë papritur
U plakëm nga mençuria e premtuar
LIRIKË E MËSUAR
Gjaku im ngatërrestar
S'është paragjellë e njelmët
Fjalën e pagjunjëzuar
Le ta kërkojë
Fatkeqësia e vet
Le ta çojë shiu
Lirikën e vet të mësuar
Pa u shëruar mirë
M'u ngjit sëmundja tjetër
Në këtë qerre të cirkut
Larg do të udhëtojmë
SËRISH NË VENDIN KU U NDAMË
Qante zogu i mallit
Në paskajësinë që nuk afrohej
Dikush kthente majeve
Dikush vdiste në kujtesë
Asnjë udhë
Të kryqëzohej në zemër
Po bie shi i mallëngjimit
Mbi një thikë të kujtimit
NGA PO VJEN E ÇUDITSHMJA
Po ikin të vërtetat pa mua
Po kthehen të rremet pa kohë
Gjeometri e njëtrajtshme
Fjalën po ma fsheh
Në cilin teatër do të luhet
Roli qesharak i kujtesës sime
E dielë e shtunë e premte
E enjte e mërkurë e martë
Të hënën fillon puna sërish
NJERIU QË MBANTE DITAR
E matte jetën me pëllëmbë
Një e jetuar
Një e pajetuar
Një i dilte mashtrim
Një tjetër gabim
Çdo gjë iu kishte plakë
Më shpejt se rrita
Ishin thinjur udhët
Dhe zogu që këndonte
SIMBOLIKA E DOMETHËNIA METAFORIKE E POEZISË SË RRAHMAN DEDAJT
SAZAN GOLIKU
Rrahman Dedaj (1938 – 2006) është nga poetët e Kosovës për veprën e të cilit është shkruar më së shumti nga kritikë letrarë me emër, me përvojë e të rinj. Poezia e tij është shqyrtuar, vlerësuar e interpretuar nga anë e kënde të ndryshme, nga pozita ideoestetike e kritere te ndryshme, po të gjithë pajtohen për vlerat cilësore të kësaj poezie, duke e radhitur poetin ndër më të shquarit në poezinë e sotme shqiptare.
Rreth poetikës së Rrahman Dedajt
Duke vëzhguar ecurinë e poezisë së Rrahman Dedajt nga një libër në tjetrin nuk është e vështirë të bindesh sa për rritjen e shkallëshkallshme të mjeshtërisë e thellimin e individualitetit të tij krijues, aq dhe për koherencën ideoartistike të poezisë së tij. Uniteti i theksuar i strukturës përmbajtësore e stilistike të krijon përshtypjen sikur ai varion nëpër shtratin e poezisë të njëjtat ide të trajtuara nga kënde e kahje të ndryshme, të njëjtat stilema e mënyra të procedimit artistik.
Të thuash se poezia e Rr. Dedajt ka denduri figuracioni, ky është një konstatim i drejtë. Të zbulosh e të vërtetosh se sa e si ka ndikuar ose përcaktuar kjo denduri në viskozitetin e strukturës e të shprehjes artistike, pra në qartësinë e perceptueshmërinë e tekstit poetik, ky është problem, zgjidhja e të cilit kushtëzon dhe vlerën reale të kësaj poezie. Prandaj, pa hyrë në brendësi, pa njohur simbolet (sidomos ato vetjake) e stilemat e poetit, nuk mund të hapësh dot portën e poezisë së tij. Këtë çelës, i cili gjendet po t’i kundrosh nga afër e me kujdes shtresat strukturore të poezisë, kërkon edhe krijimtaria e Rr. Dedajt.
Metaforizmi i shprehjes poetike me anë të kompleksitetit të tropeve e figurave të tjera stilistike, përdorimi i simboleve të njohura e vetjake me funksion përgjithësues e formal, aktivizimi i ironisë e i shprehjeve paradoksale karakterizon në mënyrë eksplicite, ku më shumë e ku më pak stilin e kësaj poezie. Këtë mund ta shpjegojmë me prirjen vetjake, po dhe me kushtet e rrethanat në kohë e në hapësirë të krijimit. Trajtimin e përanshëm të lëndës poetike mund ta quajmë tipar themelor të stilit të autorit.
Me qetësi dramatike e urtësi pleqërore, me lëndë kombëtare e konceptim modern të shprehjes artistike, Rr. Dedaj ka krijuar fizionominë e vet artistike për nga temperamenti e smilari artistik. Lumi i tij poetik nuk rrjedh asnjëherë furishëm me valë e shkumë. Në sipërfaqe vërtet duket i qetë, por duhet të kridhesh në thellësitë e tij për të ndierë rrymat e vorbullat e fuqishme e tronditëse që vetëm sa ravizohen sipër. Vetë përmbajtja, ruajtja e ekuilibrit midis shprehjes së ndjenjave dhe gjykimit të heroit lirik ose vetë poetit është sa aftësi, aq dhe prirje e tij.
“Patetiken midja s’ma pranon” shprehet poeti në vjershën “Monologu”, ashtu siç nuk pranon dhe tonet e ngjyrimet retorike. Gjithashtu, mund të thuhet se i ka zhdukur elementet rrëfimtare të ligjërimit. Saturimi i vargut, po dhe i gjithë strukturës së poezisë, duke pasur për bazë simbolin, metaforën, shprehjet metaforike dhe metaforat e simbolizuara, bën që lakonizmi i formave të ligjërimit dhe dendësia e përmbajtjes ideoemocionale të arrijnë një pikë ngjizjeje, por duhet thënë se herë-herë edhe një pikë kritike djegieje.
E ndërtuar me kontraste, antiteza, antonime, me pohime e mohime shpesh dhe brenda një sindagme, poezia e Rrahman Dedajt, strukturohet e krijohet kështu nëpërmjet kontradiktave dhe ekziston nëpërmjet tyre. Prej këtej dalim te një tipar tjetër i kësaj poezie: Kemi një simbiozë të vetëdijshme të konceptimit lirik me atë dramatik të motiveve e temave, por gjithmonë brenda karakterit mbizotërues meditativ.
Studiuesi e kritiku Rexhep Qosja vëren se “duke filluar prej përmbledhjes së parë “Me sy kange”, miti, folklori, magjia, dhe, rrjedhimisht, simboli i kulturës popullore do të ketë rëndësi gjithnjë e më të madhe në krijimtarinë poetike të Rr. Dedajt”. Këto elemente, duke mos pasur vetem funksione thjesht formale, kanë ndikuar në njëfarë shkalle edhe në mënyrën e strukturimit të kësaj poezie, pra, janë kthyer në elemente karakterizuese. Me të drejtë kritika letrare ka vlerësuar në poezinë e tij pasurinë e simboleve që funksionojnë si një sistem i organizuar dhe që marrin vlerë semantike brenda këtij sistemi. Shpesh simbolet e njohura bëhen simbole kontekstuale, po dhe këto përdoren me konotacione ose nuanca konotacionesh të ndryshme. Ky prosede, nga njëra anë shton vlerat polisemantike të fjalëve të ngritura ose të përfytyruara si simbol, po nga ana tjetër kjo lëvizshmëri shpesh e vështirëson kapjen e atypëratyshme të idesë së poezisë.
Simbolet vetjake të ndërthurura me metafora të shumëfishta dhe kapërcimi e shkëputja e mendimit nga strofa në strofë ose dhe brenda strofës, nuk mund të mos i bëjnë një pjesë të poezive të vështira për t’u shijuar e perceptuar si një e tërë.
Ironia në poezinë e Rr. Dedajt edhe pse është diskrete dhe e matur, ka funksione të ndryshme ideore e stilistike. Diku përcakton qëndrimin e poetit ndaj një dukurie negative ose të papranueshme. Diku tjetër ndihet si shprehje e keqardhjes ndaj një gjendjeje të caktuar, por që poeti e shoqëria aktualisht nuk mund ta ndryshojnë. Ironia ndaj njerëzve të vet, pra dhe ndaj vetes, kthehet në një nënqeshje të trishtuar kur poeti vëren ngarkesat e papëlqyeshme të së kaluarës ose të së huajës që rëndojnë mbi ndërgjegjen e tyre dhe kushtësojnë veprime e sjellje që bien ndesh me frymën e kohës ose janë në kundërshtim me interesat e tyre jetike. Poeti e ndërton disa herë ironinë me anë të përqasjes ose kundërvënies së fakteve që mohojnë njëra-tjetrën. “Europa fle nën ombrellë” (edhe pse poeti nuk e thotë, po merret me mend se është fjala për ombrellën atomike)/ e zgjohet si fëmijë i frikësuar me këmishë të reckosur” Prandaj poeti thërret në kulm të ironisë: “Të pimë nën këtë ombrellë/ në emër të humanizmit”. Në shtjellën marramendëse e shumëngjyrëshe të demagogjisë jepet lajmi se në OKB u miratua Rezoluta kundër armatimit, ndërsa “Në institutin atomik edhe një herë/ provohet ndarja e neutroneve”. Në vit vdesin 50 milionë njerëz nga uria, jep faktin e thatë poeti, ndërsa “bota ndërron lëkurën/ dhe trillon zot të hijshëm/ që të kthehet besimi”. Kështu, në çdo rast, ironia shfaqet në emër të së vërtetës dhe aspak si një pozicion komod i distancuar i një poeti që e kundron botën, me sy mefistofeli.
Duke i qëndruar kurdoherë besnik trajtimit të përanshëm të lëndës poetike, Rr. Dedaj përdor jo rrallë edhe paradoksin në harmoni me ironinë e metaforikën e dendur, po dhe në funksion të tyre: “Mbylli veshët me dyll/ dëgjoje fishkëllimën në pyll”, “n’tym/ mundeni me lehtë ta lexoni/ emrin tim”, “Të pishë ujë në këtë krua/ etja gjithnjë më e madhe”. Shpjegimi dhe qëllimi i vargjeve paradoksale mund të kuptohen disa herë vetëm në kontekstin e poezisë, jashtë këtij konteksti mund të tingëllojnë absurdë.
Një tipar që bie menjëherë në sy te poezia e Rr. Dedajt është edhe karakteri aforistik i mjaft vargjeve. Flakja e pjesëve të tepërta të fjalisë, ngjeshja e shtrydhja në maksimum për të mbetur në varg ajo që është thelbësore, e kanë çuar drejt formave lakonike të shprehjes. Po ky tipar, më tepër se pasojë, është synimi i vetëdijshëm. Në qoftë se me “shkapërderdhjen” e “fragmentarizmin”, poeti herë-herë sikur shkërbën ëndrrën, me shprehjet aforistike gati të gurëzuara sikur shkërbën proverbat, kapuçat, gjëegjëzat që burojnë aq natyrshëm, me rimë e pa rimë, nga goja e popullit. Ky tipar do të ishte shprehje e një cerebraliteti të pashpjegueshëm, sikur vargjet të mos ishin konstrukte të mirëfillta poetike me konceptim e mjete figurative adekuate: “Nënshkruan me gisht/ e fshin me bisht”, “Mundohesh të mbash rërën/ s’e zë as ujin, as rërën”, “Zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, “Kryeneçësia vepron me kalë/ urtësia vazhdon në këmbë”.
Gjatë ligjërimit poetik, në poezi të ndryshme Rr. Dedaj kalon sa në vetën e parë njëjës, ku shpesh identifikohet me heroin lirik (“Unë jam ai kalorësi i erërave të kuqe/ që gjithmonë ka vrapuar/ më shpejt se dhimba e vet”), në vetën e parë shumës (“Mund të na marrin valët/ të mbesim pa mendime./ Si të kthejmë nga harresa/ me emër e mbiemër”), ku kemi shprehjen e ndjenjave dhe të mendimeve dhe qëndrimin e një kolektiviteti me të cilin e njëjtëson veten poeti. Ligjërimi në vetën e dytë përdoret zakonisht nga poeti për të krijuar marrëdhënie të ngrohta, intime me personin ose objektin të cilit i drejtohet (“Vetëm ty s’të pranon harrimi/ historisë s’po i vdes mallëngjimi”), po në ndonjë rast edhe për t’u distancuar prej tij (“Zbrit nga skena mik i t’paqenave/ vetëm ylli yt di të përkulet/ lulet nuk çelin në mes gishtërinjve…”). Disa herë merr trajtën e sentencës a të këshillës (“Le t’i bartë koka këmbët/ jo këmbët kokën” ose “Mashtrimi le të luajë/ me zemrë e vet/ e ti mos vë pikë ku duhet të vazhdosh”). Kush është personi që i drejtohet poeti me “ti”? Lexuesi, njeriu që ai do, i njëjtë me gjakut e tij dhe që ka besim tek ai? Autori nuk e thotë për ta zgjeruar gamën që do të përfshinte dëftori “ti”. Ligjërimi në vetën e tretë, që është më i shpeshtë, zakonisht përdoret kur poeti përsiat rreth një dukurie ose objekti. Në funksion të brendisë, ligjërimi kapërcen nga veta e tretë në vetën e parë, nga veta e parë shumës, në vetën e dytë njëjës etj. edhe brenda një poezie.
Rr. Dedaj nuk ka paragjykime lidhur me vlerën e metrave e mjeteve te tjera metrike, megjithëse vargu i lirë mbizotëron në të gjitha përmbledhje e tij poetike. Edhe në ato poezi ku kemi vargje të rregullta të çlirta, rimat mungojnë, ashtu siç shfaqen befas rimat e puthura edhe mes vargjeve të lira.
Kur takohesh me veten
Fakti që Rrahman Dedaj nuk shkëputet për asnjë çast nga bota e bashkëvendësve të tij, me të mirat e këqiat e saj, brenda e jashtë Kosovës – është një tregues domethënës i lidhjeve të tij të qenësishme shpirtërore e morale me popullin e vet. Si poet, ai është i vetëdijshëm se çdo shkëputje, qoftë e pjesshme ose e përkohshme, do ta kthente në një gjethe, sado e bukur të jetë, me të cilën do të loznin erërat e përbindshme e dinake të botës.
Në fund të ciklit “Kumbonaret e kohës”, poeti pyet: “Në cilën rasë t’i lakoj emrat: toka/ njeriu/ dashuria?” Gjithë vepra e tij poetike i përgjigjet: Në të gjitha rasat, sepse ato tri fjalë janë kthyer në kryemotive ose më saktësisht, në tri shtylla vertikale që mbajnë më këmbë ngrehinën e veprës së tij poetike.
Që në librin e parë “Me sy kange” (1962), poeti vërteton me vargje të thekta e të ndezura me dashuri edhe mallin për rrënjët e jetës së vet, edhe nderimin e krenarinë për to. Nëna e ati, djepi e kulla, fshati e bashkëfshatarët, bjeshka e lumi janë ata që e kanë krijuar shëmbëlltyrën e tij, gjithashtu, edhe vetë ai nuk mund ta kuptojë veten pa ta: “Në grushta bukën e krypën i ruej,/ në sofrën e shtrueme – zemrën/ gatue me trimni e besë./ Djepi i vatrës që ruen lulakun tim të këputun,/ Sa herë kam vdekë në bebëzat tuaja,/ fëmi plot vaj!/ Unë jam filiz i bimës në këto male,/ që flas me gjuhën e bjeshkëve…” (Djepi im).
Ndarjen me vendlindjen heroi lirik e përjeton si tragjedi të vërtetë: “E randë ësht nata e sodit -/ ma e randë se nata e vdekjes/ … Të randa janë sonte zemrat që flakën e votrave u fike-/ lumë i pikëllimit”. Por ja një zë që del nga thellësia e ndërgjegjes së heroit: “S’mundesh me marrë krejt zemrën me vedi!/ - Rënkoi përmallshëm djepi”. Kjo e vërtetë është tronditëse, po që ia lë hapur derën shpresës për t’u kthyer rishtas, se zemra mund të kujtohet si e tillë vetëm kur është e tërë.
Vendlindja me forcën e vet të papërballueshme magnetike tërheq shpejt a vonë bijtë e saj. Kjo vepron te çdo individ, pavarësisht sa kthehet në realitet: “Në fund do të fryjë/ erë e vendlindjes/ do të gurëzohem/ me fytyrë kah fëmijëria”. Sepse, siç arrin në përfundim poeti me një metaforë tepër origjinale e autentike: “Bota sillet e sillet/ në bri cjapi/ e bie kur buron Llapi”.
Kthimin në trojet e veta poeti e quan me të drejtë kthim në vete, sepse siç e porosit bota alegorike: “Këtu është vargu yt dhe vdekja jote e qetë”. Pra, burimi e brumi i frymëzimit dhe kryerja me nder e misionit si njeri e qytetar, e fundit të ëndërruar. Ai është i bindur se “Vetëm në gurin tënd/ nuk do të mbetem/ mbishkrim i palexuar”. Kjo metaforë domethënëse na sugjeron idenë atdhetare se lufta, puna, gjithë veprimtaria e njeriut do të ishte e pakuptimshme, rrjedhimisht dhe e pavlerësueshme, e konceptuar jashtë vendit e popullit të cilit i kushtohet, larg interesave të tij jetikë. Prandaj, poeti në një vjershë tjetër, duke e ngritur “gurin” në simbol na fut në botën e mrekullisë: Ta kthejmë gurin n’vend t’vet/ që të mund të rritet”, për të na rrezatuar fuqinë misterioze të truallit të vet shumëshekullor.
Ky është shkaku që poeti u kthehet e u rikthehet në mjaft vjersha gjithmonë me mendime të reja temave të vendit të vet, Ibrës, Fshatit të Poshtëm, bashkëfshatarëve e pleqve të Fshatit të Poshtëm, si një pasqyrë ku sheh e gjykon fytyrën e fatin e vet, duke i shndërruar në një lejtmotiv krenarie e brengosjeje, dashurie e nderimi. Në këto vjersha, krahas portretizimit poetik të bashkëfshatarëve (“Pleq të Fshatit të Poshtëm/ që ia dini pleshtit kërthizën”, ose “Nuk të preku as zoti, as djalli/ as e Bukura e Dheut./ Mbete të rritesh vetëm/ e të vdesësh kur të duash/ Duke kërkuar fatin/ të mbet prapa shpine”), poeti na jep edhe filozofinë e tyre popullore (“Një dru i lartë të thërret në majë/ ti i rri këmbëkryq në rrënjë” ose “zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, ose “Të mos harrojmë fjalët/ që na mësuan të heshtim”, ose “As më jetove/ as të jetova/ I tha jetës/ Më rrove, të rrova/ brisku i berberit”). Nuk është vështirë të vërehet se shpesh poeti integrohet e identifikohet me këtë urtësi.
Duke variuar problemin e shtruar drejtpërsëdrejti dhe pa mëdyshje nga Azem Shkreli, në poezinë “Njerëzit”: “Sikur të takoheshim me vetveten sy për sy/ do t’putheshim, apo kishim për t’u pështy?”, Rr. Dedaj këmbëngul se “Me veten duhet të takohesh/ si me bukën/ si me fëmijën si me ujin/ se na dënojnë fjalët/ e nuk na njohin/ gjymtyrët tona”, tjetërsohesh përndryshe.
Duke u shprehur në mënyrë të figurshme e sintetike, kritiku Ali Aliu thekson: “…më karakteristike më janë dukur dy burime që ujisin muzën poetike të Rrahman Dedajt: ai i odiseadës kombëtare që e nxit fluturimin e imagjinatës krijuese deri te lashtësitë e padukshme, deri te sferat që kufizojnë me mrekullitë mitologjike dhe kroi që mbase nuk shterret kurrë e që ngaherë vjen për të freskuar rishtazi, i botës dhe i kujtimit fëmijëror”.
Duhet besuar ajo që s’di të gjunjëzohet
Në poezinë e Rrahman Dedajt e shkuara dhe e tashmja shpesh perceptohen si një e vetme, ndërsa e nesërmja ngrihet si një mur që duhet kapërcyer ose, në rastin më të mirë, ekziston pas një horizonti të turbullt që më tepër ndihet sesa imagjinohet nga poeti. E megjithëse nuk kemi të bëjmë me një optimizëm të hapur, të shtirur ose të rrejshëm, gjithashtu, nuk kemi kurrfarë pesimizmi ose doza sado të vogla të tij. Kjo është një fitore e jetës e mbajtur gjallë nga vetëbesimi, do të thoshim, gjenetik i shqiptarit. Në bashkëbisedim me shekullin e tij, poeti i thotë: “Ke pasë zemrën e plumbit/ dhe peshën e vdekjes/ … Toka në vazhdim i ka mbulue eshtnat/ pa i thirrë n’emën as gjuhë”. Kjo është e vërteta historike. Shekulli i njëzet i gjymtoi shqiptarët dhe atë që s’arritën ta bëjnë shekujt e mëparshëm, synoi ta realizojë ky. Po shqiptari, pa e harruar këtë përvojë, shikon me sy të qartë perspektivën, të ardhmen: “Kangën tande në ballë e kem shkrue-/ le të lexojmë bindjet në vazhdim”. Fati historik, thekson poeti, ka peshuar në anën e kundërt të shqiptarit të Kosovës, po ai nuk i është nënshtruar asnjëherë këtij fati, madje e ka sfiduar guximshëm atë, pavarësisht se mbeti i persekutuar e i përndjekur, i pashkollë e i mashtruar. Përkundër këtij fati, ai mbijetoi si i tillë, i mbushur me arsenalin e hidhur të përvojës shumëshekullore, po dhe me besimin e çuditshëm që buron nga kjo përvojë. “Po i vjen rrënjës trungu/ po i lidhet trungut rrënja”.
Me një metaforë të goditur të krijuar sipas modelit të rrëfimit popullor, poeti krijon një paradoks kuptimplot: “Pimë kafe të lajmeve taze/ lajme të përsëritura pimë”. Prandaj, për të zbuluar e njohur të vërtetat e botës, jep porosinë e thjeshtë: “Njerëz, lexoni njerëzit/ në vend të gazetave”, kurse “Veten do ta masim vetë/ pa na matur bota”.
Poeti nuk është një ëndërrimtar i rëndomtë romantik. Ai e di mirë se “Ndjenja e rrejshme/ është iluzion qelqi që thyhet”. Megjithatë, besimi te virtytet njerëzore, te dinjiteti vetjak, shoqëror e kombëtar, te përpjekjet e përjetshme për drejtësi e përparim është i qenësishëm në mbarë opusin e tij krijues. “Duhet besuar – bën thirrje poeti – se vazhdon të ecurit vertikal/ se ka dashuri/ ku nuk hyjnë tanket”. Se beson te e drejta, te njeriu i urtë i popullit, ai rrëfen: “Veten e ndave më dysh/ me njërën pjesë më arnove/ me pjesën tjetër më gjykove”. Në raportin e vlefshmja – e pavlefshmja, e rëndësishmja – e rëndomta vepron pamëshirshëm procesi i përzgjedhjes si në dukuritë natyrore, ashtu dhe në ato shoqërore: “Ç’ka rënë nga kujtesa e popullit/ nuk e pranon historia” dhe “Vetëm kur harrohen/ gjërat vdesin”. Këto dëshmi poetike janë aq të vërteta, sa dhe e vërteta e përjetshme “çdo lindje që përsëritet/ vdekjen e mashtron”. Në këtë mënyrë poeti afirmon idenë e vazhdimësisë së jetës që triumfon jo vetëm në vargjet e poetëve, po në radhë të parë në realitetin e painjorueshëm. Njeriu i gjallë mbart në vete si trashëgim jo vetëm gjakun e ngjashmërinë e brezave nga ka rrjedhur, por edhe kujtimet e të parëve, qofshin këto edhe të hidhura ose të dhimbshme. Prandaj poeti këmbëngul: “Asnjë gjurmë mos e fshij prej ballit/ se vret kujtimet/ e atyre që prehen në tokë”.
Figura e punëtorit shfaqet valë-valë në poezinë e Rr. Dedajt, edhe pse motivet e fshatit janë mbizotëruese. Vjersha të tilla si “Fqiu im në punishten ndërtimore”, “Miku im xehetar i vjetër”, “Dera e një miniere”, hedhin dritë mbi tiparet e veçanta të njeriut të punës. Punëtori i Rr. Dedajt është realist e veprues: “S’u lind nën yllin e mirë/ dëshiroi ta krijoi yllin e vet/ tha, duhet të të ndjekë/ jo ta ndjekësh fatin”. Kjo vetëdije për forcën e tij si krijues i fatit e i botës është gdhendur në vargje lapidare: “Nuk kemi kohë të flasim/ duhet të vrapojmë” ose “Ta zëmë peng të sotmen/ të mos na ikë e nesërmja”. Dhe këtë dinamizëm jetësor e shpirt veprues, poeti e sheh të mishëruar te punëtorët, që ai me krenari i quan miqtë e vet.
Duhet besuar ajo që nuk gjunëzohet. Ky mesazh buron natyrshëm nga poezia e Rr. Dedajt, se siç shkruan: “Ai që nuk lind frikësohet/ ajo që u frikësua u gjunjëzua”. Dhe pikërisht nënshtrimin nuk e ka pranuar kurrë shqiptari. Toka, si objekt dhe simbol është e pashkëputur nga nëntoka historike, dashuria për jetën, nga lufta e përjetshme për të mposhtur fatin e mbrapshtë e për të mbijetuar si njeri bash në këtë tokë, njerëzorja e progresivja si shprehje e natyrës së shqiptarit nga trajtat e kanonizuara e të konservuara të së keqes shoqërore që është injektuar ose ushqyer nga elementet e forcat e huaja për interesat e tyre. Poeti nuk himnizon, po as nuk mohon; nuk ngurron t’i nxjerrë në shesh faktet, t’i përqasë dhe t’i kundërvejë ato. Po ai nuk është as objektivist, as indiferent. Duke iu ruajtur gjykimit thjesht logjik ose rolit oratorik, gjithsesi e shpreh qëndrimin e vet ideoemocional qoftë dhe të nënkuptuar. Kështu poeti ka aspiruar të shprehë atë që është thelbësore në ekzistencën e bashkëvendësve dhe, në një rreze më të gjerë, të bashkatdhetarëve të vet.
Poezia “Protesta e lulemalit në saksinë e dhomës sime” është një alegori që në pak vargje të thjeshta flet shumë për atë që njeriu në kushte të caktuara e ka dhe s’e ka, ose ka iluzionin se e ka dhe befas sikur zgjohet nga një gjumë e fiton vetëdijen e gjendjes së vet reale. Dhe protesta e tij është e vetvetishme, e paimponuar, prandaj me të drejtë këtë poezi mund ta quajmë metafora e protestës: “Ç’bëj në këtë saksi qelqi/ as era, as vera, as shiu./ Liria ime është diçka tjetër”. Dhe ja pyetja sa emotive aq dhe racionale: “Ç’të bëj? Urtia ime është si fluturimi/ i zogut që vdes duke kënduar”.
Një pyetje të përafërt shtron poeti që në librin e parë “Me sy kënge” (1962) te vjersha “Lindja e shtrenjtë”: “Sikur të kishte me folë kjo tokë me gjuhë nane,/ çka kishte me i thanë këtij brezi-/ çfarë kange kishte me të këndue ty,/ vocrraku im,/ çka kishte me i thanë fisit tonë?...” E rëndë është vdekja, po edhe më e rëndë lindja e një njeriu në shtrëngatat e kohës, ku duket e pamundur të mendosh për të sotmen, pa le pastaj për të ardhmen e qenies tënde si njeri e si etni, i dalluar nga të tjerët: “Vocrraku im,/ shtrenjtë e kam pague lindjen tande/ dhe një vend në sofër të bukës”. Po dhe pas çerek shekulli krijimtarie poetike te libri “Fatkeqësia e urtisë” (1987) Rr. Dedaj tregon se besimi tek e ardhmja është një betim para vetes, para njerëzve të vet e para botës: “Asnjë fund nuk e pranoj,/ asnjë fund./ Fundin nuk e pranoj./ E mësova jo në përrallë,/ me një besim/ ku rritej ashti im”. Të mos pranosh asnjë fund do të thotë të pranosh objektivisht në mënyrë dialektike vazhdimësinë e pafundësinë e jetës, do të thotë se uni subjektiv i poetit edhe pse është i vetëdijshëm për një fund të pashmangshëm biologjik të vetin, po aq i vetëdijshëm është për përjetësinë e optimizmin e përligjur historik të popullit të vet.
