Kolonizimi i Kosovës , me banorë serbo-malazezë, kroat dhe vojvogjan në përiudhën mes Luftës Ballkanike dhe dy luftave botërore si dhe në kohën e regjimit fashist të Sllobodan Millosheviqit...

                          Shkruan Akademik Flori Bruqi, PHD.

Në historinë e popujve të Evropës, vështirë se mund të gjendet ndonjë popull që të ketë qenë objekt i shtypjes nacionale siç ishte populli shqiptar, i cili jeton në trojet e veta autoktone në Kosovë e gjetiu. Mjeti më drastik, përveç shtypjes, terrorit, dhunës, likuidimit fizik etj. ishte edhe spastrimi etnik i trojeve shqiptare dhe kolonizimi me elementin serbo-malazez . Kështu, Kosova, edhe pse truall etnik i shqiptarëve, vazhdimisht u ballafaqua me pretendimet e pushtetit serb për kolonizim dhe kështu me dhunë të ndryshohet struktura e popullsisë që pastaj do të bënte sllavizimin dhe shkrirjen graduale të popullit autokton shqiptar. Serbia gjatë historisë shfrytëzoi të gjitha modelet e kolonizimit të trojeve shqiptare, e në veçanti të Kosovës, e cila është edhe objekt trajtimi në këtë punim.

Kolonizimi i trojeve në Kosovë është një proces, që pikësynim kryesor i gjithë politikës dhe i makinerisë ushtarake serbe e pastaj edhe jugosllave, në të gjitha periudhat kohore, ka qenë sllavizimi i Kosovës. Ndërkaq, gjatë historisë janë vërejtur edhe oshilime, herë ngadalësim e herë shpejtësim i hovshëm të procesit kolonizues, gjë që varej nga rrethanat politike, ekonomike e shoqërore që ishin të pranishme. Mirëpo, si proces, ai nuk është ndalur asnjëherë.

Për të realizuar sllavizimin e territoreve shqiptare mbi popullin tonë u veprua me masa e me mjete të ndryshme politike e ushtarako-policore, kuptohet edhe me ato ekonomike e sociale. Masat ishin sa antinjerëzore, aq edhe fashiste e të egra. Ato shkonin nga ato të ngacmimit e të kontrollimit të vazhdueshëm policor, deri tek rrahjet, vrasjet e zhdukjet masive të vendësve.

Trevat iliro-arbërore të Kosovës, pas sundimit romak, përkatësisht bizantin, e pastaj një kohë edhe bullgar, kaluan nën sundimin e shtetit të Rashës në krye me Stefan Nemanjën (1165-1195), që e pushtoi pjesërisht edhe Kosovën. Pushtimi i plotë i Kosovës u bë më 1216. Bashkangjitja e Rrafshit të Kosovës dhe të Rrafshit të Dukagjinit, në administratën shtetërore të Rashës shënon fillimin e ekzistimit të etnikumit serb në këto vise.

Duhet theksuar se në shekullin VI-VII, kur sllavët shkelën Ballkanin, shumë sllavë u dyndën në Ilirik dhe shkaktuan fatkeqësi të papërshkrueshme. Pasi kaluan një kohë të gjatë me grabitje, ata mbushën rrugët me trupa, robëruan shumë njerëz, plaçkitën gjithçka. Në tokat ilire ata rrëmbyen e vranë me mijëra njerëz, duke depërtuar edhe në vendet më të fshehura të atyre anëve, prandaj banorët e këtyre vendeve u detyruan të marrin malet dhe të fshehen nëpër pyje. Kështu, duke u lënë lirisht të trashëgojnë të gjitha të arriturat kulturore e shpirtërore që nëpër shekuj i arritën vetë. Kudo që kalonin sllavët, plaçkitnin, masakronin, varnin, digjnin vendbanime etj. Kështu ata, me zjarr e me hekur, arritën të tkurrin ndjeshëm hapësirën e banuar nga banorët autoktonë të Gadishullit Ballkanik.

Popullata serbe erdhi në trevat shqiptare, përkatësisht në Kosovë si pushtues. Këtu gjetën popullatën iliro-shqiptare autoktone, e cila jetoi shumë shekuj më parë pandërprerë në këto troje

Treva e Kosovës është e banuar prej kohësh më të lashta. Shqiptarët janë pasardhës të fisit ilir, dardanëve. Dardanët ishin një nga fiset e mëdha ilire, që kanë jetuar në pjesën qendrore të Ballkanit. Zemrën e trojeve dardane e përbënte Kosova e sotme.

Të dhënat arkeologjike, historike, gjuhësore, folklorike etj., dëshmojnë qartë për autoktoninë shqiptare, për vazhdimësinë iliro-shqiptare. Prania e shqiptarëve në këto treva dëshmohet dhe vërtetohet më vonë edhe në krisobulat e diplomat e sundimtarëve mesjetarë serbë, ndërsa në periudhën e sundimit osman ekzistojnë dokumente të hollësishme dhe të bollshme mbi popullsinë dhe vendbanimet e Kosovës.

Populli shqiptar ndër popujt më të vjetër të Evropës, mbi të cilin u vërsulën stuhi të shumta dhe rrallë mund të ketë ndonjë popull në botë që të ketë pasur pushtime dhe pushtues kaq të egër, që kanë njohur këto troje të banuara me iliro-shqiptarë. Në tokat ilire, e më vonë të arbërit të paraardhësve të shqiptarëve, u vërsulën një mori pushtuesish me qëllim që të gllabërojnë pjesë sa më të mëdha nga trungu ilir. Ata pushtues, arsenalin e vet do ushtrojnë me masakra, vrasje, djegie, vjedhje të kulturës shpirtërore e materiale. Të parët në këto fushata qenë grekët dhe romakët, të cilët jo vetëm që do të robërojnë banorët vendës, duke i helenizuar e romanizuar, por do t’u plaçkisin çdo gjë, duke zhdukur qenien ilire. Më vonë gjithë kjo do t’u mundësojë fiseve sllave që posa kishin zbritur nga Karpatet, më lehtë t’i nënshtrojnë e më lehtë t’i asimilojnë.

Kolonizimi i Kosovës  me banorë joshqiptarë, kryesisht me serbë , ishte një proces i realizuar me plan nga qeveria e Serbisë  në periudhën mes dy luftërave botërore.

 Kolonizimi ka filluar menjëherë pasi Rrafshi i Kosovës u bë pjesë e Mbretërisë së Serbisë dhe pjesë të Rrafshit të Dukagjinit u bënë pjesë e Mbretërisë të Malit të Zi në Luftën e Parë Ballkanike të viti 1912 dhe ka vazhduar gjatë periudhës së Mbretërisë së Jugosllavisë, nga viti 1918 deri 1941.

 Kolonizimi i Kosovës ka pasur të theksuar notën nacionale, dhe sipas këtij nacionalizmi, "elementi jokombëtar" (shqiptarët) është dashur të zëvendësohet me „elementin kombëtar të shëndetshëm” (serbët dhe malazezët).

Mes viteve 1912 dhe 1941, në Kosovë janë vendosur mes 60.000 dhe 65.000 kolonë. 

Më shumë se 90% e numrit të përgjithshëm të kolonëve e përbënin serbët nga vende të ndryshme të Jugosllavisë (duke përfshirë malazezët).

 Krahas kolonizimiit serb të Kosovës, ka vazhduar edhe procesi i dëbimit të shqiptarëve nga Kosova si dhe reforma agrare. 

 Qëllimi i reformës agrare ishte likuidimi i lidhjeve feudale dhe krijimin e kushteve për zhvillim e kapitalizmit, gjersa kolonizimi kishte synim ndërrimin e hartës demografike të Kosovës, në dobi të serbëve.

 Kjo reformë agrare kishte edhe aspektin etno-fetar, pasi që pronat e ish pronarëve shqiptarë, kryesisht kaluan në duart e malazezëve dhe serbëve ortodoksë.

 Kolonizimi i Kosovës kryesisht trajtohet si projekt i dështuar, pasi nuk kënaqi as shtetin, as kolonët, e as vendasit.

 Rezultatet e hartës së re etnike u pavleftësuan gjatë Luftë së Dytë Botërore, kur Kosova iu bashku Shqipërisë, e shumica e kolonëve u dëbuan mbrapa në Serbi e në Mal të Zi. 

Pas mbarimit të luftës, disa kolonëve iu ndalua kthimi në Kosovë. 

 Ngjarjet e lidhura me kolonizimin e Kosovës, me të madhe e kanë rritur konfliktin serbo-shqiptarë dhe albanofobinë në Serbi.

 Kronologjia Gjatë luftërave ballkanike, Kosova iu është bashkangjitur Serbisë dhe Malit të Zi. Edhe përkundër masës së dëbimit të dhunshëm të shqiptarëve të Kosovës (nga 1912-1914 janë dëbuar 281.747 njerëz), ata ende e bënin shumicën e popullatës në Kosovë.

Mali i Zi dhe Serbia kanë vazhduar me masat e kolonizimit të ndikojnë në ndërrimin e hartës demografike të Kosovë. 

Mali i Zi në fund të vitit 1912 ka filluar me vendosjen e shtetasve të tyre në territoret e Kosovës Perëndimore.

 Gjatë Luftës së parë Botërore ata kolonizator u tërhoqën në Mali të Zi, ashtu që pas luftës të ktheheshin në vendet e fituara.

 Pas Luftës së parë Botërore dhe krijimit të Mbretërisë Sllovene-Kroate-Serbe( SKS), administrata  e Qeverisë SKS  ka filluar programin gjithëpërfshirës të kolonizimit të Kosovës, duke iu dhënë përparësi ish ushtarëve ose anëtarëve të detashmentit çetnik serb . Qëllimi ishte vendosjen e „elementet kombëtare e meritojnë dhe vërtetuara”, gjithashtu, vullnetar lufte, çetnikë, xhandar, kufitar, të zhvendosur, refugjatë dhe aktivistë partiak.

 Kolonizatorët në mënyrë të rregullt janë pajisur me armatim përmes kooperativave agrare federale Unionit të kooperative agrare.

 Në vendet shqiptare kodrinore janë kolonizuar fillimisht me Malazez, psi që ata ishin ishin më të ngjashmit në aspektin kulturor. 

Përveç kësaj, ata pa ndopak frig janë vendosur në shtëpitë e konfiskuara të kaçakëve „duke mos u brengosur aq as për hakmarrjes së mundshme, e as tapitë”.

Kolonizatorët në fillim në mënyrë masive kanë fituar tokë e cila është marr nga pronarët me anë të dokumenteve të regjistrimit.

 Numër i madh i kolonizatorëve është vendosur në shtëpitë e shqiptarëve të cilët ishin të larguar me dhunë.

 Marrja e tokës së shqiptarëve e ka sjell deri te kryengritja e fshatrave të tëra,dhe madje edhe ndërhyrja ushtarake. 

Gjatë zhvillimit të tërë kolonizimit, pushtetit beogradas iu është dashur të luftonte me armë me rezistencën e kaçakëve shqiptarë, të cilët luftonin kundër vendosjes së pushtetit serb.

Mes viteve 1919 dhe 1927 në Kosovë janë themeluar 245 vendbanime serbe.

 Vetëm në vjeshtën e 1931 në anën e Dukagjinit janë vendosur 1'400 familje nga Mal i zi: janë ndërtuar shtëpi tipike dhe iu është ndarë më shumë 20.000 ha tokë mes rrugës Prizren–Gjakovë–Pejë dhe lumi Drin.

 Për kolonizatorët janë ndërtuar 11.273 shtëpi në Kosovë deri në fund të vitit 1935.

Nga viti 1936 ka filluar vala e re e marrjes së tokës nga shqiptarët në rrethinat kufitare, ku atyre iu lejua vetëm 0.4 hektarë për familje , gjersa familjet kolonizatorë mesatarisht kanë pasur nga 8 hektarë tokë. 

Pushteti në këtë mënyrë ka provuar të shkatërroj bazën e ekzistencës së shqiptarëve dhe i ka detyruara ate në emigrim, e cila e ka rritur edhe më shumë disponimi anti-qeveritar te shqiptarët.

 Serbizimi i Kosovës ka vazhduar deri në vitin 1941 dhe kjo mënyrë janë formuar shumë enklava serbe në Kosovë, duke përfshirë: Fushë Kosovën, Obiliqi, Hercegova, Orloviçi, Devet Jugoviçi, Lazarevo, Gornji Svračak, Donji Svračak, Jezero, Lug, Novo Rujce, Staro Gracko etj.

 Kolonitë e reja janë themeluar kryesisht në afërsi të rrugës kryesore, e cila është nga jugu deri në veri të Kosovës. Ka ekzistuar qëllimi që vullnetarët luftarak të vendosen në pika të rëndësishme strategjike, kryesisht në fushën e Dugagjinit, Drenicë, qarkun Dojrana i Maleshka.

Deri në vitin 1939 janë vendosur rreth 54.000 kolonizator, nga të cilët 49.000 Serb (duke përshirë edhe Malazezë), rreth 4.500, Kroatë dhe rreth 150 Sllovenë.

 Numri i përgjithshëm i kolonizatorëve, sipas komisionit agrar në të cilën ishin të paraqitur. Komisioni agrar

Numri i kolonizatorëve Ferizaj 15.381 Gjakovë 15.824 Prizreni 3.084 Pejë 13.376 Mitrovicë 429 Vushtrri 10.169 Gjithësej 58.263.

 Kolonizimi gradual afatgjatë nuk i ka përmbushur pritjet e palës serbe. 

Serbi Vasa Shalletiç, udhëheqës i kooperativave agrare, konsideroi që shqiptarët duhet menjëherë të emigrojnë në Turqi dhe që i da je "vendosja e serbëve në mes të një gjysmë milioni shqiptarësh ishte një gabim".

 Duke kritikuar rezultatet gjysmake të arritura gjer atëherë të kolonizimit të Kosovës, akademiku dhe politikani serb Vasa Qubriloviç propozon mënyra për zgjidhjen e "problemit shqiptarë" me pastrimin etnik të Kosovës nga Shqiptarët. 

Projekti I Vaso  Qubriloviç për dëbimin e shqiptarëve

Vaso  Qubriloviç më 1937 e ka punuar projektin për dëbimin e shqiptarëve për qeverin e Stojadinoviçit, e cila është dashur ta udhëheqin organet shtetërore.

Arnautët është e pamundur për t'i thyer vetëm me anë të kolonizimit gradual ... 

Mënyra e vetme dhe mjeti i vetëm për të është forca brutale e një pushteti të organizuar shtetëror, në të cilin ne jemi gjithmonë mbi ta. 

Me synim të shtypjes së shqiptarëve, qeveria e Serbisë  ka formuar formacione paraushtarake çetnikët, të cilët janë udhëhequr nga Kosta Peçanac, Miliç Krstiç, Jovan Babunski, Vasilije Trbiç e të tjerë, të cilën kanë organizuar ekspedita ndëshkuese duke kryer dhunë, terror i plaçkitjen e organizuar.

 Në periudhën ndërkombëtare 1918-1941), e cila ka zgjatur 23 vite, në Kosovë gati tetëmbëdhjetë vite është vënë regjimi ushtarak.

 Gjatë një periudhe shumë të vështirë për shqiptarët nën administrimin e monarkiste, Partia Komuniste e Jugosllavisë ka vepruar në në Kosovë, avokuar për autonominë dhe të barazisë popujve vëllazërore të Kosovës, dhe kundër emigrimit të shqiptarëve në Turqi, konfiskimit të tokës dhe terrorit të tyre kundër tyre.

Kolonizimi i veriut të Kosovës Kolonizimi i territorit të Kosovës kryesisht veriut vazhdon edhe ditët e sotme pas pavarësisë në vitin 2016 gjatë mandatit presidencial të Hashim Thaçit. 

Qeveria e Serbisë ka filluar ndërtimin e 300 shtëpive saktësisht ne vendin e quajtur “Lugina e Diellit”, për kthimin e 1500 refugjatëve serbë të cilët janë nga të gjitha vendet e ish-Jugosllavisë, e që të cilët asnjëherë nuk kanë qenë banorë të Kosovës.Rregullat ligjore dhe abuzimi Mbretëria e Serbisë ka miratuar Rregulloren për popullimin e zonave të sapo çliruar nga 20 shkurt 1914, por zbatimi i tij është i penguar shpejt nga shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, por në korrik të të njëjtit vit. Mes viteve 1918 dhe 1920, Kosova është populluar në mënyrë të rastësishme. Kolonizimi i hapësirave të reja është e rregulluar me Rregulloren për popullimin e rajoneve jugore, nga 24 shtatorit 1920.

Përmes kësaj rregullores pronat private mund t'i merren Prona private mund të konfiskohen për të krijuar komplekse për kolonizatorët, por Qeveria duhet të kthejë të njëjtën vlerësimin e kredisë të vendit në afërsi të tokave të konfiskuara. Në praktikë, kjo kryesisht nuk është respektuar. Duke i marr shqiptarëve tokat, autoritetet agrare nuk iu kanë njohur/pranuar të drejtat pronësore të tyre. Me rastin e ndërtimit të kompleksit kolonizator kryesisht nuk është llogaritur për interesin e fshatarëve shqiptarë: në disa raste e tëra rreth shtëpisë iu është marr, kështu që për hyrje në shtëpia duhet të kalojë përmes pronave të kolonizatorëve. Raste të tilla kanë sjellë një pozitë të papërshtatshme për shqiptarët dhe kolonizatorët. Rregullorja e popullimit të qarqeve jugore, më 1931 , është shndërruar në Ligji për reformën agrare dhe kolonizim, i cili pësoi ndryshime të caktuara në qershor të vitit 1933.

 Zbatimi i kolonizimit dhe reformës agrare, të cilat janë të lidhura direkt me njëra-tjetrën, vitet e para ishin përgjegjësi e Ministrisë së Reformës Agrare. Që nga viti 1929, kur ministria pushon së ekzistuari, por deri në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore, në vitin 1941, kolonizimi ka qenë në juridiksionin e Ministrisë së bujqësisë.

 Kolonizimi dhe reforma agrare e kanë pasur edhe dimensionin social pasi toka e marr nga agat dhe begët e dikurshëm dhe e ndarë për fshatarët e varfër. Tjetërsimi i ashtuquajtur „pasanik i madh” zbatimin e vendimit të kreut të qarkut të kryetarit të komunës së madhe, pas së cilës shteti përcaktohet çmimi i blerjes "tepricës" së tokës do të konfiskohen për qëllimin e reformës agrare..

 Pronarët paraprak Ish-pronarët shpesh nuk janë paguar në mënyrë të përshtatshme dhe çështja e pagesës së ish-pronarëve u konsiderua si një barrë për buxhetin e shtetit, sidomos në vitet e Kriza botërore ekonomike.muhaxhirëve muhaxhirëve dhe tok të marra nga kaçakët. 

Pothuajse një e katërta e vendit përbëhej nga të ashtuquajturit. "Pronë pa pronar", pasi që myslimanët kanë braktisur ato përgjithmonë. Vetëm në komisionin agrar territorial në Pejë nga 1919 – 1939 ishin 9'674 hektarë braktisur përgjithmonë (të kaçakëve) të tokës. Mes viteve 1918 dhe 1928 janë ndryshuar 23 ministra të reformës agrare, nga të cilët vetëm katër kanë vizituar qarqet jugore. Pas vendosjes së diktaturës së gjashtë, më 1929, në mesin e komisionarëve agrare dominuar pothuajse ekskluzivisht kolonelë (Çemerikiç, Dimitrijeviç, Branovaqki). Puna e komitetit suprem agrar iu është shënuar ekorrupsioni. Edhe pse ligji ka urdhëruar që vendi të ndarë në mënyrë kronologjike, pra, në mënyrë të aplikimit, në praktikë, megjithatë, parcela me cilësi të lartë ndahen më shpejt për ata që paguajnë. Unioni i Kooperativave Bujqësore të Serbisë jugore ka qenë institucion mjaft i diskutueshme. Udhëheqësi afatgjatë i saj Vasa Shalletiç me 1936 ka propozuar dëbimin e shqiptarëve me regji të Unionit, i cili do të në të njëjtën kohë ishte përgjegjës për shpengimin e pronës së tyre.Përveç kësaj për të qenë keqtrajtuar politikisht, Unioni shpejt është bërë një simbol i korrupsionit.Abuzimi ndryshme dhe konfiskimin e fshatarëve shqiptarë të pronës private për vendosjen e kolonizatorëve kishin pasoja negative në marrëdhëniet vendasit dhe kolonizatorëve; të cilët e kishin fituar tokën e konfiskuar në atë mënyrë. Nga dokumentet e ndryshme tregojnë se autoritetet agrare në mënyrë të paligjshme të kufizojë dhe të privojnë vendin e fshatarëve shqiptarë, shpesh pa zëvendësim apo kompensim. Në pozitën më të keqe ishin shqiptarët në zonat kufitare të Shqipërinë, ku pushteti ka vazhduar të vendos sa më shumë kolonizator, duke konsideruar që ashtu do ta sigurojë sigurinë e kufirit. Me këtë janë marrë pronat të konfiskuara të fshatarëve shqiptarë pavarësisht nëse familjet e tyre të mbijetojnë në atë tokë të vogël e kanë lënë. 

 Si pasojë e dëbimit shumëvjeçar të shqiptarëve dhe vendosjes së serbëve dhe malazezëve, ka ardhur deri te ndryshimeve të theksuara të strukturës etnike të banorëve. Gjithashtu, pasi që janë nënshtruar masat e dhunshme të marrëdhënieve ndërmjet grupeve etnike janë bërë shumë të tensionuar, sidomos në mes kolonizatorëve vendas shqipe dhe serbe, e cila kishte pasoja në thellimin konfliktin serbo-shqiptarë . Paqëndrueshmëria kolonist pasurive dhe shpërndarjen e rregullt të tokës kanë çuar në një të përgjithshme pasurisë të pa trashiguar. Shumë kolonizatorë tokën e fituar në mënyrë jolegale e kanë shitur dhe janë kthyer në vendin e tij të lindjes, apo ia kanë dhënë me qira pronarëve myslimanëve, e cila ka "anuloar një nga objektivat kryesore të reformës së tokës dhe kolonizimi". Nga ana tjetër, disa kolonizator, kryesisht malazez, rregullisht kanë shkaktuar konflikte me autoktonët. Gjatë Luftës së dytë Botërore Kosova iu është bashkangjitur Mbretërisë Shqiptare, e cila ishte protektorat italian. Shumica e kolonizatorëve serbë dhe malazezë të vendosur gjatë viteve 1920 dhe 1930 u dëbuan përsëri në Mal të Zi dhe Serbi, dhe shumë u vranë. Në fund të luftës, disa nga kolonizatorëve serbë dhe malazezë të dëbuar nga Kosova kanë marrë pjesë masakrën e shqiptarëve në Tivar për të cilën masakër kemi shkruar disa herë në Agjencionin "Floripress".

Pas përfundimit të luftës më 1945, qeveria e Jugosllavisë Demokratike Federative të gjithë kolonizatorëve iu ka ndaluar kthimin e tyre në Kosovë, sepse ato konsiderohen si eksponentët e politikës serbomadhe paraluftës, prej së cilës regjimi i ri distancohej. Në mars 1945 qeveria e re federale ka sjell të ashtuquajturën Vendim nr, 153 e cila të gjithë kolonizatorëve përkohësisht ua ndalon kthimin në vendi e tyre të mëparshëm të banimit. Qeveria e re qysh në fillimin e gushtit 1945 kanë adoptuar Ligjin për revidimin e marrëdhënieve kolonizuese, i cili për kolonizatorët ka parashikuar kompensim të caktuar në Vojvodinë, nga ku ata u dëbuan në masë gjermanët nën danubian. Në shtator të vitit të njëjtë rreth 3.352 „ish kolonizatorëve” kanë fituar të drejtë kthimi në Kosovë, gjersa 306 kolonizatorëve, të cilën kanë humbur të drejtën e kthimit, janë devijuar në Vojvodinë.

Platforma antishqiptare e pushtetarëve serbë për asgjësimin e shqiptarëve ka gjetur zbatimin e saj në vazhdimësi kohore në të gjitha fushat e jetës shoqërore. Ajo ka pasur kulmet e veta herë në fushën ekonomike, herë në atë politike, herë në atë fetare apo në atë ushtarake, por vazhdimisht të gërshetuara. Ndaj popullatës dhe vendbanimeve shqiptare, policia, ushtria dhe paramilitarët serbë në masë të gjerë, duke filluar në mars të vitit 1998 e deri në pranverë të vitit 1999 ndërmorën ofensiva për vrasjen e popullatës shqiptare dhe rrënimin e vendbanimeve të tyre. Kjo shtypje kulmin e arriti në muajt mars - qershor 1999. Në këtë fundshekulli, kur bota përgatitet të hyjë në mijëvjeçarin e tretë me arritje njerëzore e qytetare, shqiptarët e Kosovës pësuan një tragjedi të vërtetë: ata u ndodhën përpara mizorive dhe reprezaljeve makabre si dhe përpara një spastrimi të egër etnik të ushtruar nga ana e forcave policore e ushtarake si asnjëherë tjetër më parë. Millosheviqi dhe bashkëpunëtorët e tij, në zbatimin e planeve të përgatitura në fshehtësi, hodhën kundër shqiptarëve kosovarë armatën 45-mijëshe të policëve, ushtarakëve dhe paraushtarakëve serbë. Repartet e saj me uniforma e pa uniforma nxirrnin dhunshëm brenda disa minutave shqiptarët nga banesat dhe shtëpitë e tyre, disa nga të cilave ua vinin flakën, ndërsa njerëzit i nisnin drejt kufirit shqiptar e maqedonas. Millosheviqi kishte vendosur që t’i qëronte hesapet përgjithmonë me shqiptarët e Kosovës, ta spastronte etnikisht tokën sa më parë nga këta banorë autoktonë. Kështu planifikonte që 610 vjetorin e Betejës së Kosovës ta “festonte” në Gazimestan pa shqiptarë në Kosovë. Edhe përkundër vrasjeve, masakrave e dëbimeve të shqiptarëve, pushteti serb me qëllim të kolonizimit të Kosovës bënte propagandë dhe vazhdonte ndërtimin e objekteve të banimit për popullatën serbe. Kështu, siç njofton gazeta “Jedinstvo” e Prishtinës, e datës 11 mars 1999, në lagjen “Bazhdarhane” në Prizren me 10 mars 1999 filloi ndërtimi i 236 banesave për nevoja të Ushtrisë Jugosllave dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme të Serbisë dhe kuadrave të nevojshme për ekonominë e Prizrenit. Vala e terrorit të institucionalizuar shtetëror serb, e vrasjeve, e masakrimeve, e ekzekutimeve të shqiptarëve përfshiu mbarë Kosovën. Paramilitarët e policët, por dhe ushtarët e egërsuar serbë mund të vrisnin dhe vrisnin kë të donin e kur të donin - pa ndjerë kurrfarë përgjëgjësie as morale, as njerëzore e as ligjore. Mund të vrisnin edhe vrisnin të rinj e të reja, pleq, plaka e burra, duke mos kursyer as fëmijë e as foshnja. Vrisnin - me apo pa motiv. Vetëm pse ishin shqiptarë. Vetëm pse donin t’i zhduknin nga faqja e dheut, t’i zhduknin nga Kosova, në mënyrë që ata, që mund të shpëtonin nga plumbi ose nga thika e tyre, të iknin, të detyroheshin të largoheshin nga Kosova, në qoftë se rastësisht mund të shpëtonin nga arrestimi apo deportimi i dhunshëm i tyre. Vrasjet dhe masakrat barbare më monstruoze, që bëri pushteti kundër popullit shqiptar në Kosovë, me synim plotësisht të qartë për shfarosjen totale të tërë popullatës shqiptare të Kosovës demaskoi plotësisht politikën dhe karakterin gjenocidal të pushtetit dhe të shtetit serb. Falangat dhe kordonet ushtarake, policore e paramilitare serbe të vdekjes nuk kursyen jo vetëm civilët e paarmatosur shqiptarë, por as gratë, as fëmijët, as foshnjet e as pleqtë e tyre. Duke treguar haptas tërë egërsinë e tyre dhe duke u munduar t’i fshinin gjurmët e dhunës makabre, forcat serbe dogjën viktimat e terrorit të tyre, ose edhe i zhvarrosën dhe i dërguan trupat e tyre në drejtime të panjohura, të cilat sot po zbulohen në varrezat e shumta nëpër Serbi. Me fillimin e konfliktit të armatosur në Kosovë (mars 1998), spastrimi etnik e gjenocidi morën formën e një veprimtarie barbare, që sfidoi gjithë bashkësinë ndërkombëtare në prag të shekullit XXI. Bombardimet e NATO-s të filluara më 24 mars 1999 kishin për synim ndaljen dhe ndërprerjen e spastrimit etnik të Kosovës me vrasje, masakrime e ekzekutime, me plaçkitje, rrënime e djegie të vendbanimeve të tëra dhe me deportimin masiv të popullsisë shqiptare nga trojet e veta etnike, që ushtronte pushteti ushtarako-policor serbë mbi popullatën shqiptare. Planet serbe, të propozuara edhe nga Dobrica Qosiq e akademikë të tjerë serbë, deri edhe nga qarqe të politikës zyrtare të Beogradit, kanë planifikuar zbrazjen e Kosovës nga shqiptarët. Për të arritur këtë qëllim, është ushtruar gjenocid i plotë mbi një popullsi të tërë në Kosovë. Është masakruar gjithë ajo popullsi civile, për t’u poshtëruar në atë masë aq barbare e për t’u deportuar ajo në tri drejtime: Shqipëri, Maqedoni e Mal të Zi. Ky dëbim ishte eksoduesi, përkatësisht zhvendosja më masive në Evropë që nga Lufta së Dytë Botërore. Dëbimi - nxjerrja e njerëzve me dhunë nga shtëpitë dhe banesat e tyre, ku para tytave të automatikëve urdhëroheshin që të vazhdojnë drejt stacionit të trenit ose të motorizuar, madje edhe këmbë iknin drejt Shqipërisë, kufirit me Maqedoninë, por edhe drejt viseve me popullatë kryesisht shqiptare e boshnjake në Mal të Zi. Nga të katër anët e Kosovës kolona njerëzish në këmbë, me traktorë, me makina e me tren kishin marrë rrugën e mërgimit, të ndjekur e të persekutuar nga forcat serbe. Në mesin e tyre kishte edhe të sëmurë e të moshuar dhe të hendikepuar, gra shtatëzëna e fëmijë dhe foshnja të posalindura. Udhëtonin këta të ndjekur ose ecnin këmbë kilometra e kilometra në kushte të vështira atmosferike e me përjetime e kujtime tronditëse për njerëz të vrarë e të pavarrosur, kufoma të hedhura anës rrugëve, djegie të tyre e të shtëpive të tyre. U sendërtuan në vepër thëniet e kriminelit Sheshel, i cili vazhdimisht theksonte se shqiptarët duhet të ndiqen përtej Bjeshkëve të Nemura, të vdekur ose të gjallë... Ndërsa, pushteti serb kishte bërë plane që pas kësaj të gjithë refugjatët nga Kroacia e Bosnja të sillen në Kosovë si dhe një numër i popullatës serbe nga e ashtuquajtura “Srpska Republika”, p.sh. pjesë e popullatës së Banja Llukës në Prishtinë e kështu me radhë. Për të dëbuarit në Maqedoni vend i ferrit ishte Bllaca, ku njerëzit ballafaqoheshin me vdekjen. Të moshuarit, të sëmurit, fëmijët, të lodhur e të rraskapitur, të mërdhirë e të uritur erreshin, por nuk gjenin dot të gjallë. Bllaca ishte një katastrofë njerëzore e politikës antihumane ndaj një populli të pambrojtur. Bllaca, si e këtillë, u dënua nga opinioni demokratik e humanitar botëror. Pas asaj rrëmuje të invazionit të policëve dhe të paramilitarëve, shtëpitë shqiptare mbetën dyerhapur. Mbetën edhe shporetat e ndezur, edhe buka në shporetë, gjellëra mbi të e përgatitur, tryeza e shtruar. Gjatë dëbimit iu plaçkitën të hollat, gjërat me vlerë, automobilët. Ata që nuk kishin maltretoheshin, rraheshin apo edhe vriteshin. Dokumentet personale u merreshin dhe menjëherë ua grisnin, me qëllim që ata të mos kenë dëshmi legjimiteti. Ata ishin të bindur se shqiptarët nuk do të kthehen kurrë. Edhe gjatë dëbimit paramilitarët serbë u thonin: Se kurrë nuk do ta shohin Kosovën më, e nëse e shohin ate do ta shohin nëpërmjet ekranit të televizionit!; Se vetë e keni kërkuar këtë, shkoni në Shqipëri se ajo është juaja, kjo është Serbi!; Qe kjo është NATO-ja, vetë e këni kerkuar atë, etj. Para tërheqjes, paramilitarët serbë ekzekutonin shqiptarët në vend, ndërsa gjatë tërheqjes ndanin burrat nga gratë, nga anëtarët e familjes dhe i kanë ekzektuar apo i kanë humbur, ndërsa gratë dhe vajzat ka raste kur i kanë dhunuar. Lidhur me dëbimin e popullatës shqiptare nga Kosova, Kadare shkruante: “Deportimi i shqiptarëve të Kosovës është e treta tragjedi, më e egra, më e pashembullta e më mizorja. Por ajo ka brenda, bashkë me zinë, edhe dritën e së ardhmës. Është hera e parë që shqiptarët do të kthehen përsëri atje prej nga u shkulën. Në fatin tonë ka ndodhur nj ndryshim, nga ato që quhen hyjnore. Shqipëria, pas gjithë anktheve të saj po skajohet më në fund në atë pjesë të botës, që ëndërronin njerëzit me të ndritur të saj, që nga Gjergj Kastrioti gjer të rilindasit: në zonën evropiane, ku ka qenë e aty ku e kishte vendin. Të tjerët, fqinjët e saj të egër le të shkojnë ku të duan. Atë Kosovë, që e lanë si një të keqe, shqiptarët do të mbushin përsëri me praninë e tyre, me djemtë dhe vajzat e bukra, me rrudhat e pleqve, me armatë e pathyeshme të foshnjeve e të fëmijëve, që do të përtërihen të gjitha, siç përtërihej jeta pas ikjes së mortajës. Jeta e rikthyer pas një sezone çmohen më shumë, dhe po ashtu çmohet me shumë toka dhe shtëpia, ninullat dhe librat, de gjithçka tetër që përbën atë që thuhet vendi i atit, atdheu. Duke u ndarë nga një natë e zezë tmerri, shqiptarët nuk duhet të harrojnë në jetë të jetëve atë që u ndodhi. Jo për të rënë në kurthin e urrejtjes shterpe, por për të çmuar e për ta mbrojtur më mirë jetën e tyre…”. Pushteti ka luajtur lojën e dyfishtë, atë të krimit të organizuar e të krijimit të bindjes te popullsia lokale serbe e malazeze se me dëbimin e shqiptarëve kjo anë do të jetë gjithmonë Serbi. Disa serbë vendorë naivë janë nxitur të bëjnë krime e mizori mbi fqinjët e vet shqiptarë, madje edhe pronat e shqiptarëve u janë ndarë serbëve lokalë. Kështu shumë serbë vendorë janë vënë pas krimit, plaçkës e ndarjes së tokave të shqiptarëve. Mirëpo, në fund pasi u shfrytëzuan u tradhtuan nga pushteti dhe një numër i tyre, pas kthimit të shqiptarëve, pas muajit qershor 1999 në atdhe, pasi i kishin duart e përgjakura bashkë me paramilitarët, policët e ushtarakët, shkuan pas tyre në Serbi e gjetiu, ku pjesa më e madhe e tyre kishte shtëpitë dhe banesat e veta. Vandalizmi i pushtetit serb krahas krimeve çnjerëzore mbi shqiptarët, rrënimit të fshatrave shqiptare me tërë infrastrukturën, në shënjestër të shkatërrimeve sistematike pati edhe objektet shkollore, ambulanca, shtëpi të kulturës, objekte me vlerë të trashëgimisë historiko-kulturore, si p.sh. shumë kulla të vjetra shqiptare, me 27 mars 1999 ndërtesën e kompleksit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Çarshinë e Gjakovës, Çarshinë e Pejës, më se 209 xhami, shumë teqe, shtëpi të vjetra me vlerë të madhe arkitektonike etj., si dhe shumë dokumente arkivore, libra, eksponate muzeale etj. Gjatë kësaj periudhe pushteti serb kishte plaçkitur nga kuvendet komunale, zyret e vendit etj., tërë dokumentacionin e ofiçarive, siç ishin librat amë të të lindurve, të të kurorëzuarve, të të vdekurve, librat e nënshtetësisë, pastaj dokumentacionin e shërbimeve kadastrale etj. Ato i kishte shpërndarë nëpër qytete të Serbisë. Ndërsa, dokumentet e tilla personale dhe pronësore që posedonin shqiptarët, soldateska serbe u kishte djegur së bashku me shtëpitë dhe gjithë pasurinë që kishin, ose ua kishin grisur gjatë dëbimit të tyre. Qëllimi i tërë kësaj ishte, që dokumentet e gjendjes civile, së bashku me librat e shërbimeve kadastrale dhe dokumentet e tjera me vlerë që dëshmojnë qenësinë dhe indentitetin shqiptar të Kosovës, ajo i plaçkiti për t’i fshehur gjurmët e spastrimit etnik që bënte në Kosovë dhe për të ndërruar me dhunë strukturën demografike të popullsisë në favor të pakicës serbe e malazeze dhe për t’ua ndaluar me dhunë të dëbuarve përgjithmonë kthimin në Kosovë, duke u munduar që para syve të opinionit botëror të paraqesin mungesën e këtyre dokumenteve, si “argument” se ata nuk kanë qenë kinse asnjëherë banorë të kësaj treve. Nga Arkivi i Kosovës është marrë dokumentacioni për kolonizimin e Kosovës ndërmjet dy luftërave botërore, ai i revizionit të reformës agrare dhe dokumentacion tjetër për çështje pronësoro-juridike dhe ate të dënimeve politike pas Luftës së Dytë Botërore. Po ashtu edhe nga institucionet tjera shtetërore janë marrë dokumentet si ai nga Sekretariati i Punëve të Brendshme të Kosovës, nga Enti i Mbrojtjes së Monumenteve të Kulturës së Kosovës, Muzeu i Kosovës dhe shumë institucione të tjera. Deri në fillim të majit 1999, nga Kosova ishin përzënë rreth 730.000 shqiptarë. Prej tyre 605.000 u strehuan në Shqipëri, në Maqedoni, Mal të Zi, në Bosnje e Hercegovinë, ndërsa 125.000 të tjerë në vende të ndryshme të Evropës dhe të Amerikës dhe Australisë. Po t’u shtohen këtyre refugjatëve edhe të ikurit deri më 1996, del se shovenizmi serb shpërnguli me dhunë deri në maj afro 1.000.000 shqiptarë të Kosovës ose më shumë se ½ e popullsisë shqiptare të këtyre trojeve. Rreth 700.000 shqiptarë u shpërngulën nga banesat dhe shtëpitë e tyre dhe u detyruan të jetonin në rajonet malore të Kosovës në një situatë dramatike. Sipas të dhënave të UNCHR në fillim të qershorit 1999, nga refugjatët e dëbuar prej Kosovë 443.300 ishin vendosur në Shqipëri; 247.800 në Maqedoni, 69.300 në Mal të Zi; 21.700 në Bosnje e Hercegovinë, gjithsej 782.100. Në vendet tjera të botës u vendosën gjithsej 76.475 refugjatë, duke përfshirë 13.639 në Gjermani, 7.581 në Turqi, 5.829 në Itali, 5.730 në SHBA, pastaj në Francë, Norvegji, Suedi, Britani të Madhe, Poloni, Spanjë, Portugali, Finlandë, Izrael etj. Duhet theksuar se në mbrojtje të popullatës vendore shqiptare, të pragut të shtëpisë, në kthimin e krenarisë kombëtare, në sensibilimin e çështjës shqiptare në arenën ndërkombëtare dhe në çlirimin e vendit kishte dhën padyshim Ushtria Çlirimtare e Kosovës, bijët dhe bijat më të mira të popullit tonë. Disa nga ata dhanë vlerën më të shtrejtë për liri e pavarësi – jetën. Njësitë militare e paramilitare anticivile serbe kanë bërë në Kosovë krime të rënda, përmasa të krimeve kundër njerëzimit. Kriminelët serbë, përkundër gjithë egërsisë që kanë treguar duke vrarë, ekzekutuar, masakruar dhe torturuar në mënyrën më të tmerrshme viktimat, gjatë tërë kohës janë munduar t’i fshehin gjurmët e krimeve të veta, duke varrosur e zhvarrosur trupat e vrarëve e të të masakruarve, duke i bartur nga një vend në vendin tjetër, duke i hedhur në puse e humnera ose edhe duke i djegur e zhdukur në mënyra të ndryshme. Megjithatë, edhe në Kosovë po shihet se krimet nuk mund të fshehen. Këtë e ka vërtetuar edhe zbulimi i rreth 550 varrezave masive dhe i qindra e mijëra varreve individuale me trupat e dekompozuar e skeletet e viktimave që ende po gjenden nëpër vise të ndryshme të Kosovës të shkaktuar nga kriminelët serbë. Numri i të vrarëve, të ekzekutuarëve, të masakruarëve, të djegurve për së gjalli apo për së vdekuri, sipas parametrave të deritashëm, vlerësohet të jetë së paku 11.000. Mbi 2.000 shqiptarë të burgosur dihet se po dergjen nëpër burgjet e Serbisë e të Vojvodinës, ndërsa deri në 4.000 vlerësohet të jetë numri i të zhdukurve dhe i të kindapuarve. Ushtarët, policët e paramilitarët serbë kanë dhunuar femrat shqiptare në pjesë të ndryshme të Kosovës. Numri i objekteve të shkatërruara, të djegura ose të dëmtuara - i shtëpive dhe i banesave, i lokaleve afariste dhe i fabrikave, i shkollave dhe i objekteve të tjera arsimore, kulturore e shkencore, i objekteve fetare, i monumenteve kulturore e historike që nga lashtësia e deri në ditët e sotme, lokaleve afariste, punëtori zejtare, fabrika etj. - është tejet i madh. Vlerësohet se gjatë luftës në Kosovë (mars 1998 - qershor 1999) sipas të dhënave jokomplete janë shkatërruar dhe djegur 204.285 shtëpi, pastaj banesa, lokale afariste, punëtori zejtare, fabrika, në 1300 vendbanime të 29 komunave, 534 shkolla dhe 240 institucione shëndetësore, kurse 617 vendbanimeve janë shkatërruar instalimet dhe objektet për furnizim me rrymë, ujë të pijes dhe kanalizim. Këto shkatërrime ata i bënë në emër të edukatës ksenofobe e, sidomos, të politikës serbomadhe të Millosheviqit dhe të klikës së tij. Në shtyp, në masmedia dhe në meshat e tyre ata e mbiquajtën Kosovën “Djep i shtetit serbë”, “Jeruzalemi serb”, “Serbi e Vjetër” etj. Dhe për ta gdhendur në mendjet e zemrat e gjeneratave të tyre, ata asgjësuan, përshtatën, modifikuan, krijuan ose ngritën buste, monumente, vendosën pllakata e simbole të reja anembanë Kosovës. Strategjia serbe eshtë strategji e tokës së djegur dhe të vdekur. Spastrimi etnik që të pushtohet tërësisht territori. Pushtetarët serb kanë zhvilluar strategjinë e vet me një parim të luftërave të mëparshme të vjetra me shekuj, që thotë se “asnjë popull nuk mund të pushtohet”. Për të pushtuar territorin ata kanë zgjedhur taktikën e spastrimit etnik. Kanë pasur për qëllim që të okupojnë tokat, por nuk kanë dashur që ato toka të kenë popull joserb, lëvizja për çlirim do të ishte e vazhdueshme dhe një ditë patjetër ai popull do të gëzonte lirinë. Mirëpo, populli shqiptar, rinia e tij përherë iu kishte kundërvën këtij terrori e kësaj dhune, e atë me forma të ndryshme. Në fillim me organizimin e organizatave ilegale, pastaj marrjes së aksioneve kundër organeve të pushtetit si dhe në vitet e fundit edhe me rezistencën aktive - forminin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, në të cilën ishin përfshirë bijt dhe bijat më të mira të popullit shqiptar në mbrojtje dhe çlirim të atdheut. Falë kësaj ushtrie, e cila filloi nismën e çlirimit të vendit, pastaj angazhimi i forcave të Aleancës Veriatlantike - NATO-s në sulmet ajrore ndaj forcave serbe që nga 24 marsi e deri me 12 qershor 1999, kur forcat tokësore të NATO-s hyn në Kosovë triumfalisht. Forcat okupuese serbe nënshkruan kapitullimin dhe u detyruan të tërhiqen nga Kosova, kurse populli shqiptar të kthehet në vatrat e veta në liri dhe të marshojë në rrugën për pavarësi. Pas tërheqjes së trupave serbe ushtarake nga Kosova, rreth 47.000 trupa ushtarake përpara afatit të pranuar në Marrëveshjen ushtarako-teknike të nënshkruar nga NATO dhe komandantët ushtarakë të ish RFJ-së me 9 qershor 1999, janë tërhequr afro 800 tanke, transportuese të blinduara, topash dhe gryka zjarri artilerie. Menjëherë, po atë ditë dhe ditëve të tjera popullata shqiptare filloi kthimin në vatrat e veta. Këtë e bënë së pari refugjatët nga Maqedonia, pastaj ata nga Shqipëria e kështu me radhë, përkundër apelit të UHNCR të rrezikut nga minat, duke mos pritur fare kthimin e organizuar që paralajmëronin organizatat dhe institucionet ndërkombëtare humanitare e të tjera. Kthimi i shpejtë i refugjatëve nga Maqedonia, nga Shqipëria dhe nga vendet perëndimore e të largëta, si SHBA, Kanada, Australia etj. është një fakt mahnitës për botën, që tregon se sa shumë janë të lidhur shqiptarët për tokën e vet, sa shumë dashuri kanë për atdhe. Forcat aleate të NATO-s në krye me SHBA bënë aktin më humanitar deri më tani ndaj në populli të përvujtur, duke e mbrojtur nga asgjasimi total. Ato kontribuan që Kosova sot po shkon drejt pavarësisë. U bë konstituimi i organeve të pushtetit në udhëheqjen e UNMIK-ut të cilat gradualisht kompetencat janë duke ua lëshuar vendorëve.  Ndërsa, popullata serbe dhe malazeze por edhe të tjerë e cila nuk kishte kurrfarë dorë në dhunë e terror me krijimin e kushteve filloi të kthehet në Kosovë, ndërsa me zgjidhjen e statusit të Kosovës ajo duhet definitivisht të kthehet dhe të jetojë së bashku me popullatën vendore shqiptare dhe të tjerë në barazi të plotë dhe në një shtet të ri e perspektivë – Kosovën.                               Hashim Thaçi gjatë një paraqitjeje para Dhomave të Specializuara në Hagë.

Ish-presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi dhe tre ushtarakë të tjerë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës gjatë kohës së luftës, të cilët u bënë politikanë të lartë pas luftës, do të dalin në gjyq javën e ardhshme në Hagë, të akuzuar për krime lufte në qendrat e paraburgimit ku kundërshtarët e tyre u keqtrajtuan dhe u vranë.Më shumë se dy vjet pasi Hashim Thaçi u arrestua dhe u dërgua në Hagë, gjyqi historik i ish-presidentit të Kosovës dhe tre luftëtarëve të tjerë për akuzat për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit më në fund fillon më sot, më 3 prill.Është rasti i profilit më të lartë që ka të bëjë me luftën e Kosovës që nga koha e gjykimit të presidentit jugosllav Slobodan Millosheviq dhe pritet të zgjasë për disa vite. Zhvillimet po ndiqen nga afër në Kosovë, ku Thaçi ishte udhëheqësi i shtetit derisa dha dorëheqjen pak para arrestimit në nëntor të vitit 2020. Të katër ishin figura të larta të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës gjatë luftës dhe ishin të përfshirë në udhëheqjen e luftës kundër forcave serbe. Që të katër u bënë politikanë të lartë në periudhën e pasluftës.Në gjyq përkrah Thaçit do të jenë Kadri Veseli, ish-kryetar i Kuvendit të Kosovës dhe lider i Partisë Demokratike të Kosovës, PDK, Jakup Krasniqi, kryetar i Këshillit Kombëtar të Nismës Socialdemokrate, partia NISMA, dhe Rexhep Selimi, i cili ishte kryetar i grupit parlamentar të Lëvizjës Vetëvendosje në momentin e arrestimit.Katër ish-bashkëluftëtarët e shndërruar në politikanë akuzohen për krime kundër njerëzimit përmes persekutimit, burgosjes, akteve të tjera çnjerëzore, torturës, vrasjeve dhe zhdukjeve të detyruara, si dhe krime lufte të arrestimit dhe ndalimit të paligjshëm ose arbitrar, trajtim mizor, torturë dhe vrasje. Ata akuzohen se janë përgjegjës për krime individuale si anëtarë të një ‘ndërmarrjeje të përbashkët kriminale’, se kanë përgjegjësi superiore për veprat penale si udhëheqës të UÇK-së dhe se i kanë ndihmuar dhe nxitur krimet. Qëllimi i ndërmarrjes së përbashkët kriminale përshkruhet në aktakuzë, janë “krimet e përndjekjes, burgimit, arrestimit dhe ndalimit të paligjshëm apo arbitrar, akteve të tjera çnjerëzore, trajtimit mizor, torturës, vrasjes dhe zhdukjes me forcë të personave”.Këto krime, të supozuara dhe të kryera së paku midis marsit të vitit 1998 dhe shtatorit të vitit 1999, kryesisht kundër të burgosurve të mbajtur në një seri objektesh paraburgimi të ngritura nga UÇK-ja në Kosovë dhe Shqipëri, përfshijnë përgjegjësi penale për afro 100 vrasje.Versioni i fundit i aktakuzës, i ngritur nga prokuroria në muajin shkurt, zbuloi emrat e disa prej viktimave me etni shqiptare, serbe dhe rome në këtë rast, si dhe detaje të kërcënimeve dhe presioneve të supozuara që të pandehurit ushtronin kundër rivalëve politikë të UÇK-së. Aktakuza gjithashtu zbuloi se trupat e 12 viktimave serbe u gjetën në një varr masiv në vitin 2005.Aktakuza pretendon se të pandehurit kërkuan ta vulosnin kontrollin e tyre mbi Kosovën “duke përfshirë frikësimin e paligjshëm, keqtrajtimin, kryerjen e dhunës ndaj dhe largimin e atyre që konsideroheshin kundërshtarë”. Aktakuza po ashtu pretendon se si figura të larta të UÇK-së, të katër burrat kishin “përgjegjësi superiore”, gjë që i bën ata bashkëpunëtorë në krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit për shkak të supozimit se ishin në dijeni të shkeljeve dhe mosmarrjes së veprimeve për parandalimin e akteve kriminale, mosdënimit të autorëve të pretenduar, ose duke marrë pjesë drejtpërdrejt ose duke dhëne urdhra vetë.Që të katër janë deklaruar të pafajshëm.Kundërshtarë etnikë dhe politikëSipas aktakuzës, anëtarët e ndërmarrjes së përbashkët kriminale “kanë kryer një fushatë përndjekjeje kundër kundërshtarëve në shumë komuna në Kosovë dhe në rrethet e Kukësit dhe Hasit në Shqipërinë veriore” së paku mes marsit të vitit 1998 dhe shtatorit të vitit 1999. Krimet u kryen në një gjithsej 39 lokacione, thuhet në aktakuzë. “Kundërshtarët” përkufizohen nga prokuroria si persona të cilët u perceptuan nga UÇK-ja si “bashkëpunues apo të lidhur” me forcat, zyrtarët apo institucionet shtetërore jugosllave. Këtu përfshihet edhe policia serbe.Mirëpo, prokuroria thotë se UÇK-ja i konsideronte si kundërshtarë edhe personat që nuk i përkrahnin synimet dhe metodat e luftëtarëve apo Qeverisë së Përkohshme të Kosovës, e cila udhëhiqej nga Thaçi nga marsi i vitit 1999, në të njëjtën kohë kur ai ishte edhe komandant i përgjithshëm i UÇK-së.Këta ‘kundërshtarë’, sipas prokurorisë. përfshinin njerëz të ndërlidhur me Lidhjen Demokratike të Kosovës, LDK, një parti rivale politike, dhe “persona të etnive serbe, rome dhe etnive të tjera”.Prokuroria ka treguar përmes një konference për statusin e paragjykimit në janar se civilët serbë si dhe trupat dhe oficerët e policisë serbe, u perceptuan si kundërshtarë nga UÇK-ja dhe “sulmoheshin në bazë të përkatësisë së tyre etnike”. Mirëpo avokati i Thaçit, Gregory Kehoe, i ka thënë gjykatës se disa nga këta serbë mund të ishin arrestuar për pjesëmarrje në luftime ose për shkak se ata u perceptuan si kërcënim për bashkëpunim me forcat e armatosura serbe.“Ajo që nuk është e qartë është se si do ta provojë SPO-ja [nëse dikush ishte civil apo pjesëmarrës aktiv në konflikt] bazuar në akuzat e paraqitura në aktakuzë,” thotë Kehoe.Mbrojtja gjithashtu ka argumentuar se në gjyqet e mëparshme për krime lufte të oficerëve ushtarakë të UÇK-së, si Fatmir Limaj dhe Ramush Haradinaj në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, ICTY, u arrit në përfundimin se UÇK-ja nuk kishte kryer “sulm të gjerë apo sistematik” kundër kundërshtarëve civilë, siç pretendon aktakuza kundër Thaçit.“Popullsia civile nuk është sulmuar, nuk ka pasur sulme sistematike apo të përhapura,” i tha gjykatës në janar Ben Emmerson, avokati mbrojtës i Kadri Veselit, duke shtuar se “dy panelet e gjyqtarëve [në ICTY] arritën në përfundimin se UÇK nuk ka pasur politikë të sulmit ndaj popullatës civile”. Edhe Limaj edhe Haradinaj u shpallën të pafajshëm nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë.Mbrojtja pretendon trajtim të padrejtëAvokatët mbrojtës të katër burrave kanë pohuar vazhdimisht se të drejtat e tyre ligjore janë shkelur gjatë fazës paraprake.Mbrojtja ka insistuar se është vënë në një pozitë të pafavorshme në krahasim me prokurorinë për shkak të zbulimit të vonshëm të provave, hezitimit të prokurorisë për t’i dorëzuar provat potencialisht shfajësuese dhe mungesës së përkthimeve në gjuhën amtare të të akuzuarit. Një raport monitorues i korrikut të vitit 2022 nga OJQ-ja e ‘Instituti i Kosovës për Drejtësi’, IKD, arriti në përfundimin se çështje të shumta problematike ndikuan në fazën paraprake të rastit, duke përfshirë “redaktimin në aktakuza, vonesat në marrjen e provave, zbulimin e provave të shumta në të njëjtën kohë, pretendime të mos zbulimit të provave shfajësuese dhe vonesave në përkthime”.‘Instituti i Kosovës për Drejtësi’ thotë në raportin e tij se një nga parimet themelore ligjore për ta siguruar një gjykim të drejtë për të pandehurin është “e drejta për qasje në dosjet e lëndës në çdo fazë të procedurës penale” në mënyrë që të sigurohet një ekuilibër i drejtë ndërmjet mundësive që i jepen prokurorisë dhe mbrojtjes.Raporti i OJQ-së së lartcekur thotë gjithashtu se një tjetër e drejtë themelore për të pandehurit është që t’i kenë “të gjitha dosjet e lëndës që do të përdoren nga prokuroria në një gjuhë që ata e kuptojnë dhe e flasin”.Në një konferencë për statusin në muajin nëntor, gjyqtari i procedurës paraprake urdhëroi prokurorinë ose ta dorëzonte të gjithë materialin provues ose të jipte arsyet se kush po i mbante disa prej tyre. Provat iu transferuan gjyqtarëve rreth një muaj më vonë. Në një seancë publike në janar, prokuroria më në fund konfirmoi se i kishte zbuluar të gjitha sendet e mundshme shfajësuese që i kishte në zotërim.Në muajin shkurt, paneli i gjyqtarëve konstatoi se prokuroria “dështoi plotësisht në përputhje me detyrimet e saj për zbulimin e informacionit”, gjë që “rezultoi në një paragjykim të kufizuar ndaj mbrojtjes”.Gjyqtarët thanë se pasi kishin kaluar më shumë se dy vjet që nga arrestimi i të akuzuarve dhe se gjykimi pritej të fillonte së shpejti, për shkak të sasisë së provave që mbrojtja duhej ende t’i shqyrtonte, nuk kishte më asnjë justifikim për “zbulimin e vonshëm të provave shfajësuese për mbrojtjen”.‘Instituti i Kosovës për Drejtësi’ argumentoi ndërkohë se fakti që të akuzuarit nuk i kishin të gjitha të dhënat e lëndës në gjuhën e tyre amtare, shqipen, ishte “shkelje e hapur” e të drejtave të tyre. IKD tutje shton se një gjë e tillë “i kufizon ata që të përgatiten për t’i kundërshtuar pretendimet e autoritetit procedues” dhe nga përgatitja efektive e mbrojtjes që do ta përdorin në gjykatë.Pritet një proces i gjatë gjyqësorProcesi paraprak në rastin kundër Thaçit dhe të bashkëpandehurve të tij zgjati më shumë se dy vjet.“Procedura paraprake para [Dhomave të Specializuara] në rastin kundër Thaçit dhe të tjerëve, krahasuar me procedurat e tjera gjyqësore lidhur me krimet e luftës në Kosovë, duke përfshirë gjykimet në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, ICTY, dhe gjykimet në gjykatat vendore, ishte dukshëm më e gjatë,” thotë Amer Alija, analist juridik në ‘Fondin për të Drejtën Humanitare në Kosovë’. Vlerësohet se gjyqi mund të zgjasë shumë më gjatë. Në një konferencë për statusin më 20 mars, kryetari i trupit gjykues Charles Smith III tha se prezantimi i provave të prokurorisë mund të zgjasë deri në gjashtë vjet e gjysmë, megjithëse prokuroria ka thënë se do ta përfundojë çështjen deri në prill të vitit 2025. Smith i kërkoi prokurorisë dhe mbrojtjes të gjejnë mënyra për ta zvogëluar kohëzgjatjen e gjykimit.Dhomat e Specializuara gjithashtu përballen me mungesë besimi në mesin e shumicës shqiptare të Kosovës, gjë që është problematike sepse ato janë pjesë e sistemit gjyqësor të Kosovës. E ashtuquajtura gjykatë speciale ndodhet në Holandë dhe ka staf ndërkombëtar dhe është themeluar nën presionin e aleatëve perëndimorë të Kosovës, të cilët besojnë se sistemi i drejtësisë në Kosovë nuk është mjaftueshëm i fuqishëm për t’i gjykuar rastet e UÇK-së dhe për t’i mbrojtur dëshmitarët nga frikësimi.Shumë shqiptarë të Kosovës besojnë se kjo gjykatë është e njëanshme etnike dhe e denigron luftën e drejtë të UÇK-së kundër represionit serb.Një raport i vitit 2022 nga Sara L. Ochs dhe Kirbi ëalters, i botuar në revistën Duke Journal of Comparative and International Laë, argumenton se ngrita e padisë kundër Thaçit ndërkohë që ishte në detyrë si president e ka tjetërsuar edhe më shumë klasën politike të Kosovës.“Duke ngritur padi ndaj udhëheqësve në detyrë, prokurori dhe gjykata i kanë bërë të pamundura mundësitë për ta pranuar çdo lloj bashkëpunimi politik në hetimet e tyre”, thuhet në raport.Me disa vite seanca dëgjimore që pritet të mbahen, natyra e zgjatur e procedurave nuk ka gjasa ta bëjë më të popullarizuar gjykimin e njerëzve, të cilët, nga shumë shqiptarë të Kosovës shihen si heronj të kohës së luftës.