AKIL KOCI – PORTRET I KOMPOZITORIT FAMOZ SHQIPTAR

Vepra e tij profesionale e sukseshme dhe heshtja e shtetit shqiptar ne vitet e komunizmit

Qendrueshmeria e tij profesionale ne skenat e botes dhe afirmimi i tij i perbotshem si kompozitor i vecante.

Emrin Akil Koci e kisha degjuar disa here ne Shqiperi , ne ndonje bisede qe behej me ze te ulet mes profesoreve te mij te muzikes. Kisha degjuar qe ishte nga Kosova dhe mjaft i talentuar, pioner i muzikes moderne .. me shume..nuk lejohej te flitej per te, nuk mundej te behej koment per veprat e tij. Ishin te stilit “borgjezo-revizionist” dhe ketu mbaronte ceshtja..Fjalet avangardist ,muzike moderne... ishin te kufizuara ne mos te ndaluara...

E vogel ne moshe, e mesuar me komente te tilla te politizuara per artiste shqiptare, mendja ime nuk kerkoi me te gjente vazhdimin e atyre bisedave per Akil Kocin..

Te lodhur nga rregjimi komunist, u perpoqem te gjenim menyrat e mbijeteses dhe ndersa shume nga ne sot jetojme ne boten perendimore, shume miq e shoke tanet mbeten gardheve te telave me gjemba, palgosur apo vrare, simbol i perpjekjeve rinore per liri dhe jete...

Pas shume vjetesh ne emigracion, gjendja mes shqiptaresh te jep nje ndjenje te vecante, te jep nje emocion te bukur, nje motiv per te vazhduar te duash me shume kombin, atdheun, vlerat kombetare..Jo rralle, ne qe jemi ne emigracion shkruajme me nota te tilla nostalgjike..nuk eshte kollaj te jesh merguar fizikisht dhe shpirterisht...

I shpetuam dhunes komuniste, por nuk i shpetojme dot kurre “kurthit” dhe lotëve te mallit për Shqiptarine...

Me keto ndjenja u gjenda dhe ate mbremje pranvere ne Zagreb te Kroacise ,ku ne jetuam per pak kohe per aresye pune..

Mes shqiptaresh, per shqiptaret..i ftuar mes komuniteti te shqiptareve te Kroacise ishte kompozitori shqiptar Dr.Thoma Simaku, per aktivietet e te cilit,kam shkruar me pare.

Vepra e tij “Hyllus” luhej per here te pare ne kuadrin e Bienales se Zagrebit dhe luhej nga orkestra simfonike e RTV te Ljubljanes.
Keshtu nje dite me perpara nje grup i madh shqiptaresh u mblodhen ne biblioteken shqiptare te Kroacise, dhe nen drejtimin e Dorotea Kernit, drejtoreshes se ketij institucioni dhe kryetares s e shoqates shqiptare femerore “DRITA” te Zagrebit, Zj.Marjeta Eres u mblodhen shume shqiptare te cilet u informuan dhe u argetuan.

Ne nje moment kur Dr.Simaku dhe une po bisedonim per organizimin e aktiviteteve per te nesermen , tek ne afrohet nje vajze e bukur, e qeshur, mjaft e dashur dhe prezantohet si Liljana Koci.
Menjehere Dr.Simaku beri lidhjen dhe tha, ah po ju do jeni e aferme e profesor Akilit...
Po tha ajo, une jam e aferme e tij, por nuk e di Shqipen mire dhe te tre folem anglisht.Aty mesova se Liljana dhe Zj.Lace Koci, te cilen e kisha njohur me perpara, ishin nga nje familje.Me Lacen kisha komunikuar disa here dhe shpesh ajo me kishte treguar per familjen e saj ne Shkoder dhe pjesen tjeter te familjes ne Kosove..por une nuk kisha mundur te beja lidhejn e duhur....Ishte pikerisht ky moment qe une ri-kujtova emrin e ‘ndaluar” Akil Koci, kujtova burgjet dhe internimet qe Lacia kishte permendur ..
Qe prej atij momenti dhe deri ne kete dite kur po shkruaj keto rreshta kam kerkuar, kam lexuar, kam pare foto, kam degjaur muzike dhe kam perjetuar caste te vecanta...
Kam ndjere se deshiroj qe disa prej tyre deshiroj ti ndaj me ju.....



Kush eshte kompozitori Akil Koci


Profesori ka nje CV shume te pasur, nje larmi veprash, nje numer te madh kompozimesh,nje numer te madh aktivitetesh..... Do te ishte e pamundur te perfshihej ne keto pak faqe, krijimtaria e tij e gjate dhe e pasur ....

Por shkurtimisht do mundohem te sjell dicka nga momentet kryesore te jetes se tij ne krijimtarine muzikore.
Akil Koci,ka lindur më 1 shtator 1936 në Prizren, Kompozimet e para i beri rreth viteve 1955 si nxënës i shkollës mesme muzikore në Prizren dhe disa vepra te atehershme jane tashme vepra antologjike si “Vashës” 1956, “Macja e vogël”,1959, “Prizreni i Lulzuem” 1959, “Zambaku i Prizrenit” 1961 dhe shumë këngë të tjera..
Shkolla Normale e Prishtinës ka qene vendi i tij i pare i punes si mesues.Aty ai udhehoqi korrin e shkolles.Artikullin e pare si kritik muzike e ka shkruar qe atehere, botuar ne gazeten javore “Rilindja”.
Studimet e larta i kreu ne Akademinë Muzikore të Sarajevës,ku shquhet edhe per grupimin e studenteve muzikante shqiptare. Me pas punesohet ne Fakultetin e Arteve,Universiteti i Prishtinës.
Më pas, studjon në Shkup, Maqedoni, në klasën e Prof. Dr. Toma Proshev, është perfitues i burses i DAAD në Akademinë e Kölnit,vazhdon në kursin për muzikë elektronike te K. Stockhausen, në Stuttgart,ne klasen e E. Karkoschka, në Nürenberg, te kompozitori Baumgartner, në vitin 1974 më vonë si bursist i Bashkësisë Krahinore të Shkencës së Kosovës. Pranohet edhe në klasën internacionale të kompozimit të kompozitori te profesori M. Kelemen, pranë “Statliche Hochschule für Musik në Stuttgart”, në vitet 1974-76.Shume vepra te tij te atehershme u ekzekutuan në koncerte të shumta kur studjonte- si Stutgart dhe gjetiu dhe ka marre kritika të mira për veprat e ekezekutuara.
Në vitet 1979 - 1981 kryen studimët pasuniversitare dhe fiton shkallën e tretë në muzikologji në Akademinë e Muzikës të Sarajevës te Profesor Dr.Zija Kuçukaliq – ku mer titullin e Magjistrit të Muzikologjisë Mr.Sci. me temën

“Rëndësia dhe trajtimi i folklorit muzikor kosovar në veprat e kompozitorëve jugosllave”.

Pas specializimeve rikthehet në Prishtinë, megjithë ofertën e Profesor Kelemenit për të qëndruar si asistent i tij, dhe rifillon punën si ligjerues i lëndës së “Njohuri e Literaturës Muzikore” në Fakultetin e Arteve në Prishtinë dhe emërohet Docent dhe më vonë edhe Profesor.

Në këtë institucion punon deri në mbylljen e tij nga ana e regjimit diktatorial te Milloshevcit në vitin 1989, kur si shumë pedagogë të tjerë vazhdoi të japë mësim në shtëpinë e tij.
Prof. A. Koci, gjatë periudhës që punoi pranë Fakultetit të Muzikës, ka qënë dy herë Prodekan dhe ka udhëhequr shumë diploma të studentëve.



Prof. A. Koci është një ndër kompozitorët më aktivë të Kosovës. Profesori, Akademiku dhe muzikologu i njohur Kroat Josip Andreis ka shkruar për Profesor Kocin në Historinë e Muzikës 4 vëllime në vëllimin e tretë : “Njeri prej kompozitorëve më të talentuar kosovarë është gjithsesi Akil KOCI (1936),i cili është fitues i shumë shpërblimeve të rëndësishme.”

Veprat e tij janë luajtur në shumë aktivitete të rëndësishme muzikore, kombëtare dhe ndërkombëtare.Nder pese baletet e kompozuara prej tij, Baleti “Sokoli dhe Mirushja” i kane dhene atij vulen krijuese, shprehet nje kritik. Akil Koci eshte edhe mjeshter i muzikës aleatorike.Vepra e parë e tij në stilin aleatorik është “Filigranët I”, për nëntë instrumente. Me “Filigranët II” Akil Koci mori pjesë në Festivalin e emisioneve të Radiodifuzionit të Jugosllavisë në Ohër, po ashtu merr pjesë edhe në “Tribunën e Muzikës Avangarde” në Paris, (1973) nën patronatin e Kombeve të Bashkuara. Filigranët II është vepra e parë që e prezanton Kosovën në një festival të nivelit të lartë.

Petar Bingullac ka thene: “Në kompozimin e Kocit zotëron stili, veprimet dhe shprehja e tingullit të muzikës avangarde,të cilat Koci i ka studjuar mirë bukur dhe gjatë , dhe tani edhe me shume mjeshtri shërbehet me to. Muzika ka një rrjedhëshmëri të pandërprere te gjallë dhe mund të themi një levizje të imët dhe të bukur tamam si ato punimet e mrekullueshme të filigranit”

Dragisha Saviq thote:

“Filigranët II e Akil Kocit është kërkuar për t’u transmetuar në programet e tyre këto vende: Belgjika,Hungaria,Suedia,Finlanda,Norvegjia Gejrmania Perendimore, Iraku,Franca Zvicra Polonia dhe HOLANDA.edhe më se 45 shtete të tjera e kanë kërkuar ketë vepër. Në programin e III të Radio Beogradit Pavle Stefanoviq thot mes tjerash...”disa blloqe simfonike paralajmrojne vizionarin e talentuar”.

Veprat e tij janë inçizuar dhe transmetuar në më shumë se 70 radio stacione mes të cilave Radio Prishtina, BBC –DW,Zagreb,Koln,Shtutgart,Paris programi III,Gjenevë etj.

Kontributi i tij ka qenë veçanërisht i madh edhe gjatë punës në Radio Prishtinë, në realizimin e shumë emisioneve kontaktuese,formimin e korrit të fëmijve dhe shumë aktiviteteve muzikore. Në këtë detyrë ka dhënë një ndihmesë të veçantë edhe në përhapjen dhe promovimin e muzikës shqiptare jo vetëm në ish- Jugosllavi por edhe në Evropë dhe botë.

Prof. A. Koci ka marrë pjesë në shumë kongrese, konferenca dhe simpoziume kombëtare. Ndër të tjera ka shkruar mbi 250 artikuj, kritika, studime dhe ese dhe ka qenë anetar i shumë redaksive mes të cilave përmendim Rilindja,Perparimi, Fjala, Nota, Zvuk etj. Gjithashtu ka qenë redaktor në botimin e Enciklopedisë muzikore të Entit Leksikografik Miroslav Kerlezha, Zagreb, i botimit të Leksikonit Muzikor të Cankarjeve Zalozhbe,të Ljubljanës, ne funksionin e redaktorit të Enciklopedisë .

Prof. A. Koci është edhe një promovues i shquar i jetës muzikore të Kosovës dhe më gjere. Mes të tjerash ka qenë një prej themeluesve të Shoqatës së Kompozitorëve të Kosovës, Kryetar i Rinisë Muzikore të Kosovës, Kryetar i Shoqatës se Artistëve Muzikorë , nënkryetar dhe kryetar i Lidhjes së Kompozitorëve te ish Jugosllavisë, kryetar i Pleqësise për Arsim dhe Kulturë i Komunës së Prishtinës, Kryetar i Bashkësisë Kulturore – Arsimore , themelues dhe kryetar shumë vjeçar i Skenës Muzikore të Prishtinës , një prej themeluesve të Akordeve Muzikore dhe drejtor shumë vjeçar i saj, një prej themeluesve të Ditëve të Muzikës Kosovare dhe kryetar shumë vjeçar i saj .
ne foto: Poster qe njofton interpretim te vepres se Akil Kocit

Si kryetar i ShKK është një ndër themeluesit e festivalit Muzika e Re në Tiranë si dhe Nënkryetar i Akademisë së Intelektualëve Shqiptarë dhe i shumë shoqatave të tjera. Gjithashtu ka qënë anëtar i shumë Jurive kombëtare dhe ndërkombëtare e shpesh edhe kryetar i tyre si Akordet e Kosovës , Festivali i Opatisë si dhe anëtar i komisionit të Eurovizionit në Gjenevë.Aktualisht është anëtar i Shoqatës së Kompozitorëve të Britanisë së Madhe që nga viti 1995, anëtar i Shoqatës Gazetarëve 2001 , anëtar i “British Music Informacion Centre” dhe anëtar i Akademisë Britanike të Kompozitorëve dhe Shkrimtarëve Muzikorë si dhe anëtar i Shoqatës së Kompozitorëve të Kosovës dhe të Kroacisë.
Persekutimi i familjes së tij në Shkodër dhe ndalimi i veprave te tij ne Shqipëri

Sic e permenda dhe me lart, Lacia, gruaja qe takova ne mbasditet apo mbremjet kroate, ne sheshin Bana Jelacica apo ne kafe "Zagreb" apo ne mjediset e bibliotekes Shqiptare ne Zagreb, gjithmone thoshte , e di Shqiperine, kam jetuar per vite me Shkoder, jena persekutue e jena denue...

Kjo grua e pashme, e dashur dhe ekspresive , shpesh me thoshte, ani, Merita, ditet me te mira vijne dhe kam deshire me te tregue koleksionin tim te puneve te dores...do flasim ...dhe e perlotuar shihte ne drejtim te pacaktuar...Koha e ime po mbaronte ne Zagreb dhe me vinte keq –ende ndjehem borxhlie ndaj saj dhe shume mikeve e miqve te tjere qe donin te ndanin me mua shume me shume pjeseza te jetes se tyre... Megjithate ja cmbaj mend nga tregimet e Laces…"Djelt e dajës jane në Zagreb, Zef Gjoni,kadyqanin në në Jurishiqeva,kurse Marcel Gjoni dhe Gjon GJoni kanëdyqanët argjentar në Ilicë. Keta zoterinj une I kisha njohur dhe takuar dhe I di se ku jane…une thoshte Lacia dhe vëllëzrit Viktori ,Leoni dhe Gjovalini kemi jetuar në Shkodër plot 27 vite, dhe kujtonte me mall vitet e shkolles,pasi kishte kryer gjimnazin Nëna Mbretëreshë në Tiranë ,pastaj tregonte per vellain Gjovalin qe kreu gjimnazin në Shkodër . Laçja ,Leoni dhe Gjovalini pastaj kanë shkuar në Kosovë,kurse Viktori ka qenë i martuarme Magdalena Shantoja një familje nobël e Shkodrës."Kam dhe vellaun tjeter-thoshte Lacia,- qe jeton ne Londer dhe ka tre femije …jane te gjithe ne Universitetet me ne ze …dhe fakte te tjera qe une per momentin atehhere nuk I lidhja dot me emrin e kompozitorit te madhAkil Koci…por kisha shume deshire te degjoja rrefimet e saj…
Atë mbremje, kur Liljana Koci permendi emrin e profesorit Akil Koci dhe me tregoi se motra e tij Lacia eshte ajo që vuajtur shume ne Shqiperi atehere une besoj se si edhe lexuesi mund te lexojë me shume pertej ketyre fjaleve.. se pse ishin te ndaluara veprat e kompozitorit ose pse persekutohej familja e tij ne Shqiperi..secila eshte nje pyetje me vete ose nje nderthurrje pyetjesh qe i japin pergjigje njera-tjetres...persekutimi dhe vepra e Kocit ose vepra e Kocit dhe persekutimi..
Per ne qe kemi jetuar ato vite...ironia flet vete dhe kuptohet..pastaj mos harrojme faktin e trajtimit te shqiptareve te Kosoves qe jetuan ne Shqiperi ato vite.Nuk ka qene e lehte..

Personalisht kam nej kujtim te asaj kohe.Bashkeshorti i nje te afermes tone ishte shqiptar i lindur ne viset shqiptare pertej kufirit por mbeti qe i mitur ne Tirane dhe nuk mundesoi dot bashkimin me familjen pertej..... Disa here shkonte deri ne kufi dhe prej dhjetra ne mos qindra metrash tundte shamine dhe perlotej tek shihte motren apo vellezerit ne anen tjeter..me te cilet komunikonte me letra vetem...dhe kur me ne fund realizoi nje vizite...te gjithe ne te afermit,apo rrethi familjar...e dime sa u ndoqem dhe se sa u pyetem se cfare kishte pare apo sjelle ai person "nga pertej kufirit"

Im ate mbaj mend ishte teper kurioz te mesonte gjtihcka sidomos per jeten politike ne sistemin tjeter..dhe ka ndenjur naten vone njëherëte bisedonte ne menyre qe mos degjonim ne femijet..ndersa nje kusheri i yni ishte po aq kurioz...dhe ka dale me mikun ne kodrat e fshatrave per te biseduar larg veshëve te spiunimit... dhe cuditerisht nje nga djemte e skretareve "qelloi' te ishte bari e te kulloste dy-tre shqerra..pikerisht atyre bregjeve ku shetisnin keta dy burra..njeri I porsakthyer nga Jugosllavia.....pra kjo copez e nje historie familjare eshte ilustrative e deklarates se mesiperme...

Por le te kthehemi tek profesori dhe jeta e tij..
.
Pas telefonatava edhe e-maileve te shpeshta me profesorin, pas leximeve te materialeve voluminoze, ve re se profesor Akili eshte i madh, pertej perceptimit. Ai qesh, ai fal, ai kujton me respekt cdo moment te kohes se tij dhe nuk `pranon" verbalisht se i eshte hyre ne hak.AI FAL!

Ai misheron vlerat e nje besimtari te vertete dhe te plotesuar...

E ngacmoj pak duke i them pse nuk te luheshin veprat ne Shqiperi...dhe mesoj qe edhe ai vete nuk e ka ditur shkakun e mirefillte te persekutimit për një kohe të gjate.....natyrisht ai nuk pyeste kurre, ai shpesh mendohej pse nuk luhen veprat e mia ne Shqiperi..pse ne Shqiperi ndodh dicka e cuditshme kur shkoj.

Shkaku,natyrisht dihet, ishte avangardizmi, muzika moderne qe ai udhehiqte dhe krijonte...por atehere ai nuk e mendonte si shkak, i dukej e cuditshme..nderkohe kur bota e merrte me vrull dhe e shijonte vepren e tij, Shqiperia i mbyllte portat...

Sikunder dhe i ka bere edhe bijve e bijve te tjere te shquar..mos harrojme qendrimin e Shqiperise komuniste ndaj Nene Terezes- apo sic njihet sot sot" Tereza e Bekuar e Kalkutes"

Shqiperia komuniste dhe e izoluar nga bota, do shkonte akoma me thelle ne mekat...Dyert u mbyllen, telat me gjemba rrethuan token, zemrat e nejrezve u ndane ne mes, shpirtrat u thane nga malli, rinise ju mbyll udha e jetes...Njerezit profesioniste ose jo, punetore apo artiste, u cunguan, liria iu pre, fajla mbeti e pa shkruar, goja e palagur nga fjala e mire..frika mbolli faren e hidhur dhe rrenjet e saj hyne ne palcen e shqiptarit te varfer...

Ishte mesi i viteve 1970-kujton profesori,-.ndodhesha ne Tirane me nje delegacion muzikantesh dhe shpesh kur ngelesha vetem, dera e hotelit tim troket dhe hyn vetem nje koleg shqiptar.Me pyet per ceshtje teknike te kompozimeve te vecanta,ja shpjegoj me hollesi dhe ai largohet... del perjashta..

Pas disa minutash...ne deren tim hyn kolegu tjeter, mik i ngushte me parapriresin...Me ben te njejtat pyejte, ceshtje teknike..nuk komenton, del dhe ai..

Profesori kujton se kurre nuk e ka pyetur asnje nga koleget pse e pyesnin ne vecanti..por kjo i ka treguar shume...
Teknikisht , askush nuk mund ta provonte se ata kishin folur me mua.-thote profesor Koci, ..pasi ishin bisede nje per nje, asnje deshmitar tjeter perreth, ...kjo tregonte se sa pasiguri kishte..askush nuk i besonte shokut me te ngushte..

Provokime te hapura shpesh i beheshin profesorit avangardist nga krere te insitucioneve.., Kujton sot profesori njerin prej tyre ne mjediset e nje hoteli i pat permendur faktin:

"Ti shkuran pa nota" -dhe profesori ia kthen:
"Une nuk shkruaj pa nota, une shkruaj me NOTA, por JU S'I KUPTONI(s'doni ti kuptoni) NOTAT e MIA"

Persekutimet politike ishin te egra ne Shkoder. Vellai i burgoset, familja internohet per vite te tera, dhimbja shtohet. Akili vjen ne shqiperi ne kuadrin e shkembimeve kulturore, Kosova atehere ishte pjese e Jugosllavise , por muzika e tij nuk interpretohej ne Shqiperi... Akili megjithate kishte miq dhe shoke te cilet i dhuronin aq sa mundnin dhe shpesh denoheshin thjesht sepse i benin shoqeri profesorit avangardist..

Nje prej rasteve te tilla, eshte fakti qe ne nje dite ne ato vite, profesor Akili pyet nje nga dirigjentet me fame shqiptare, a mundet te shkojme ne Shengjin. Dhe natyrisht kompozitori i ri deshironte te kalonte caste me kete njeri kaq te shquar,por qe emri i te cilit duhej permendur me kujdes..ne mos t eharrohej fare....

Pas pak thote profesori ...veme re qe nga pas kishim nej makine qe ndezi dritat e kuqe..e kuptuam ishte "gazi i deges"
Pas ketij "incidenti" shoqerimi i nje muzikologu "dekadent" solli transferimin dhe uljen ne detyre te dirigjentit shqiptar ne nje qytet, ku dirigjenti kaloi vite te tera dhe natyrisht krijoi familjen aty.....Nuk fshihet ndjenja e keqardhjes kur bisedon me profesorin per kete rast dhe per shume raste te tjera...qe shkak i denimit ishte shoqerimi qe iu be atij.
.
Dhe fakte te tilla jane pa mbarim...persekutim ne pafundesi, denime ndaj te pafajshmeve, denime pa shkak...

"Krijimtaria muzikore shqiptare jo vetëm qe shfaqej në Kosovë por edhe më gjërë dhe konsiderohet si avangardist i parë muzikor ndër ne. Veprat e tij jane interpretuar ne ngjarje si Bienalja e Zagrebit, Parist, të UNESCOS, Warshavës dhe festivale të ndryshme të muzikës bahskekohore anë e mbanë botës për çudi gjatë regjimit monist dhe realizmit socialist të artit në tëresi në Shqipëri ka qenë i vetmi kompozitor shqiptar i ndaluar përshkak të gjuhës avangarde / si quhej gjuhës dekadente/ muzikore.Eshte shume qesharake dhe teper ironike qe kenga e vetme e lejuar te kendohej ne Shqiperi ishte „Zambaku i Prizrenit" por cuditerisht, kur prezantrohej ne publik kjo kenge thuhej se ishte „POPULLORE KOSOVARE"!!!!!.
Pra me qellim lihej jashte emri,prezantohej emertuar kompozitorin AKIL KOCI si autor i asaj kënge. Per ndryshe asnjë vepër tjetër nuk i u ekzekutuar në Shqipëri edhe pse disa veprave te kolegeve mbase iu është kushtuar edhe koncerti i tërë me vepra autoriale."

Kështu, ka deklaruar dirigjenti i mirënjohure shqiptar Bujar Llapaj, gjatë një koncerti kur dirigjoi me Filharmoninë e Kosovës në prill të vitit 2003 në Skenën e re muzikore të Prishtinës.

Profesori duke qeshur, por jam e sigurt ka edhe dhimbje brenda ketij tregimi, me tregon se nje here ne Nju Jork kur Parashqevi Simaku kendoi "Zambaku I Prizrenit"- i afrohet Anita, vajza e Akil Kocit, qe banonte aty atehere dhe i thote:
"A e dini kush eshte autori i kesaj kenge…"?
"Po, eshte popullore kosovare"- pergjigjet Parashqevia..
Atehere Anita i tregon se babai I saj e ka kompozuar dhe keshtu le ne habi kengetaren dhe ata qe e rrethonin….


Ndersa Dr.Eno Koco e permbledh keshtu vepren e Akil Kocit dhe Shqiperine komuniste:

". Ne pranverën e vitit 1979 Orkestra e Radiotelevizionit Shqiptar bëri për herë të parë turne jashtë vendit, në Kosovë. Ishim grup i madh instrumentistësh e këngëtarësh dhe unë si dirigjent, dhe pasi bënim koncerte në qytete të ndryshme, ktheheshin në mbrëmje ne Grand-in e Prishtinës. Aty, gjatë gjithë kohës rrethoheshim nga muzikantë kosovarë, shumica e të cilëve ishin të panjohur për ne, përveç Rauf Dhomit me të shoqen dhe Seniha Spahiun, të cilët kisha pasur rastin t'i njihja një vit më parë në Shqipëri. Midis këtyre muzikantëve ishte dhe kompozitori Akil Koci, i cili, sipas të thënave vesh më vesh, ishte nga "ata" që shkruante muzikë "moderne", jashtë normave të pranueshme në Shqipëri, dmth. larg konceptit të "tabanit kombëtar" e "frymës socialiste", kësisoj, muzike që anonte nga "formalizmi". Një klasifikim i tillë për një kompozitor të Shqipërisë do të ishte gjykimi më i rreptë, me ngarkesë të madhe ideologjike, deri në asgjësim. Pra, portreti i Akilit ishte i ndryshëm nga ai portret që do duhej të merrej si etalon të traditës e konvencionit shqiptar. Çështjen "Akil" e kishim bisedë të ditës me Gjon Simonin me të cilin flinim në një dhomë në Grand, por që kurrë nuk diskutonim në dhomë për të tilla tema "delikate" nga frika e mikrofonave. Gjoni ishte veçanërisht i kujdesshëm për këtë gjë, ndonëse për "çështjen Akil" thonte që nuk kishte përse t'u interesonte jugosllavëve më shumë se tanëve.
Ai eksperimentoi me kompozime në lëmin e muzikës seriale dhe aleatorike, që në Shqipëri do të ishte sakrilegj dhe krejt e dënueshme. Krahas kërkimeve për një gjuhë muzikore bazuar në teknikat e shekullit XX, ai do të trajtonte tema me subjekt kombëtar si në rastin e baleteve "Sokoli e Mirushja" me libret të Nuredin Loxhës e "Kënga e Rexhës". Sigurisht, për këto vepra të Akilit por dhe tjera të luajtura në ish republikat e Jugosllavisë si dhe jashtë saj, përfshirë Parisin e Varshavën, kanë shkruar me kompetencë kritikët kosovarë të kohës si Lorenc Antoni, Rafet Rudi e Zeqirja Ballata, por dhe të tjerë jo shqiptarë, të cilët kanë argumentuar e gjykuar mbi tiparet e muzikës së Akil Kocit".
Dr. Eno Koço
Leeds, 16 qershor 2006


Akil Koci ,muzika e tij avangardiste per Shqiptaret , suksesi i tij dhe Shqiperia sot

Ne foto: Pikture-portret i Akil Kocit
Per here te pare, ne vitin 2003, pas 50 vjetesh krijimtarie te sukseshsme nderkombetare, Akil Koci duartrokitet fuqishem ne skenat shqiptare...

Alexander Peci i eshte shprehur profesorit : "Ju jeni Babai i Muzikes Moderne shqiptare" , dhe me tutje ai eshte shprehur "Kur e takoj profesor Kocin, me vjen mire qe takoj ate person i cili ka mbartur lakmine time rinore..."..ndersa Lorenc Antoni thote: "Akil Koci eshte I vetmi me muzike Avangarde ne Shqiperi"

Kompozitori Akil Koci njihet gjithashtu edhe si publicist, intelektual, veprimtaria e tij publike e njohur jo vetem në rrethet kombetare por edhe nderkombetare.

Profesori dhe muzikologu i njohur shqiptar nga Tirana Sokol Shupo,në takimin e parë me kompozitorin Akil Koci,në prill të këtij viti gjatë festivalit të Skenës së re muzikore shprehet në këtë mënyrë-"Ishte një gëzim i madh për mua t'ju takoja në Prishtinë. Këndëj,në rininë tonë ju kemi konsideruar si njeri u guximshëm që bënë një muzikë për të pasur zili."

Ne foto: Akil Koci me Noel Malcolm

Që prej fillimit të viteve '93, Prof. A. Koci jeton në Londër dhe ka themeluar në vitin 2001 Qendren muzikore"Koci Contemporary Arts Center", ku studiohet piano, balet, violinë, flaut dhe instrumenta të tjera dhe jep koncerte të rregullta me nxënësit të cilët kanë fituar edhe çmime të shumta në konkurse të ndryshme londineze.. Nxenësit e shkollës së tij muzikore private,qe numerohen me qindra, japin me sukses provime në "Royal Music School"- Shkolla Mbreterore e muzikës nën patronatin e Mbretëreshës së Britanisë së Madhe kurse kryetar i Bordit është Princi Çarls.




Prof. A. Koci është fitues i shumë çmimeve kombëtare dhe ndërkombëtare ndër të cilat përmendim Shpërblimi i Dhjetorit te Kosovës (1971), Shpërblimi i Nëntorit i qytetit të Prishtinës , shumë shpërblime të para në Akordet e Kosovës (Okarina e Artë – 1972 dhe dy shpërblime të dyta më 1968), Shpërblimin e Shoqatës së Kompozitorëve të Kosovës për baletin e parë kosovar Sokoli e Mirusha 1979,Shpërblimin a parë për vepra korale të shpallur nga Collegium Cantorum për vepren "Mes njerëzve" dhe shumë shpërblime të tjera. Eshtë fitues i Plakatës dhe Diplomës dhe "Qytetar i Merituar" dhe "Qytetar Nderi" i Komunës së Prishtinës (1974).
Ne foto: Prof. Akil Koci dhe kolegu i tij shqiptar ne York ,Dr.Thoma Simaku

Prof. A. Koci mban titullin "Deputy Governor" të akorduar prej Bordit te Guvernatoreve ne SHBA-"Board of Governors" që në vitin 1978. Ndërkaq "American Biographical Institute"-Instituti Amerikan Biografik e ka cilësuar si një ndër "Most Recognizable Awards of the Twentieth Century " –"Si nje nga cmim marrësit me Njohur të Shekullit te Njëzetë" në vitin 1995, dhe nje nder "Peseqind Udheheqesit me Influencues"- "Five Hundred Leaders of Influence" në vitin 1996" . Permenedet ne "Regjistrin Nderkombetar Profilik"- "The International Register of Profile" te Kembrixhit në vitin 1982, ne Qenderen Biografike Nderkombetare te Kembrixhi"- "International Biographical Centre Cambridge" editioni i shtate 1979 dhe ne edicionin e tete 1980 , te dhjete 1981 dhe te 25 te vitit 1996. Eshte prezent edhe ne edicionin "Who's Who in the World"- në edicionin e IV-1978-79, nëLeksikonin Enciklopedik -Beograd 1972 Enciklopedia muzikore I-II Enti leksikografik "M.Krlezha",Zagreb 1971-74,Leksikoni Muzikor 1984 po ashtu po nga ky ent "Cankarjeva zalozhba Ljubjane" 1988,Leksikoni muzikor "Nakladni Zavod Matice HRVATSKE" Zagreb 1990,nga Josip Andreis Zagreb- Historia e muzikës 1-4dhe shumë enciklopedi te huaja ne Europe.


Profesori eshte dhe patriot i madh. Ai gjtihmone ka interpretuar si Shqiptar pavaresisht se cili shtet I kishte dhene shtetesine. Gjithashtu qendrimi I profesorit ndaj politikave te serbise ka qene dinjitoz dhe teper I duksshem,.bile ai ka kthyer dhe cmimet qe I jane dhuruar dy here…Ja si kujton profesori disa nga ato momente.

"Kam fituar edhe dy shperblime prestigjioze ne Kohen e Ish Jugosllavise Shperblimin e 7 Korrikut te Republikes se Sebise shperblimi me I madh qe jepej, si dhe ate te 4 Korrikut, cmim I Lidhjes se Luftareve te Jugosllavise" Ate dite kur na kane perjashtuar nga Radio Televizioni i Prishtines dhe nga Fakulteti i Arteve ku isha Prodekan dhe profesor ,kam kthyer shperblimet, se bashku me nje leter te ashper,ku I tregoja se po I ktheja te dy institucioneve te dyjat shperblime mjaft prestigjioze me keto fjale .:

Ne kohen kur ju beni gjenocid kulturor ndaj popullit tim(nga se atehere nuk kane filluar lufterat ne Kosove) po ua kthej shperblimet e mara si jo te vlefshme,nga se nuk me duhen deri sa ju beni ate qe ne shekullit tone quhet gjenocid kulturtor ndaj nje popullit liridashes sic esht populli i im shqiptar."

Tek lexoj gjithe keto materiale, flas ne telefon me profesorin , zeri I te cilit eshte plot tingull dhe jete… I them professor po si do mundem une te reflektoj portretin tuaj si kompozitor por edhe si person ne nje artikull, pas gjithe ketyre materialeve, pas gjithe ketyre aritjeve?

Ai nuk me jep pergjigje.

Mendoj se buzeqesh pertej telefonit..Jam e sigurt se nuk pret shume nga une..Ai thjesht me jep pergjigje te shkurtra por korrekte pyetjeve te mia.

E pyes se kur ka qene krijimtaria e tij me e mire nder vite…degjoj nje ahhhh pertej telefonit dhe thote: "Une gjithnje kam punuar dhe punoj me ore te tera perdite…..vazhdimisht punoj..por te them te drejten vitet me produktive kane qene kur bashkeshortja ime ishte gjalle dhe ne krahun tim..Ajo perkujdesej si per ushqimin tim,ashtu edhe per punen dhe suksesin tim."

Ai nuk ngurron te permende shprehjen famoze"Pas cdo burri te suksesshem qendron nje grua e suksesshme.".

Me keqardhje i jap ngushellimet e mia per vdekjen e parakohshme te gruas se tij, me xhentilese ai pranon ato dhe vazhdon te me tregoje se frymezimi I tij ka qene dhe mbetet familja dhe epiqendra e saj gruaja e tij… solistja e mirënjohur e muzikës popullore shqiptare qytetare Xhejlane Broqi Koci, e cila me zërine saj të ëmbël kumbues dhe të fuqishëm prej mezosopraneje, dramatike dhe plotësuar me tërë ato nuanca që kërkon kënga qytetare shqipe ka qenë këngëtare e suksesshme e muzikës popullore qytetare dhe ka bë pjesë në gjeneratën e këngëtarëve të njohur siç janë: Nexhmije Pagarusha,Ismet Peja,Liliana Çavolli,Gongje Gashi,Sanije Shala,Muhamet Shala,Adem Ejupi si dhe shumë të tjerë.

Ne jeteshkrimin e saj thuhet se :

"Ajo ka qenë një këngëtare me sens të veçantë për muzikën popullore qytetare e cila karierën si këngëtare e filloi me tingujt e kitarës me të cilën ka luajtur shumë këngë jo vetëm popullore por edhe ato të lehta".

Ka realizuar,kënduar dhe incizuar mbi 250 këngë popullore dhe të komponuara enkas për te kurse në 25 festivalet e Akordeve muzikore ka kënduar mbi 20 këngë dhe ka fitue edhe shpërblime."

Ja si e kujton professor Koci momentin kur gruaja e tij kendoi "Zambaku I Prizrenit"

" Këndoi këngën Zambaku I Prizrenit në fund të këngës u ndien brohoritjet bravo,bravo dhe duar trokitjet frenetike. Ishte kënaqësi e madhe ta ndiesh suksesin e një këngëtare të madhe me këngën autor I së cilës isha unë.Shumë here doli para publikut me kërkesën e tyre të I përsendetur dhe të falenderoi për ato duartrokitje dhe ovacione të shumta."

Me tregon profesori se si kenget e Anita Takes gruaja e tij I ka pas kenduar me kitare dhe ndjej se ka emocion mall nostalgji pertej receptorit..dhe transmetohen edhe tek une..vazhdoj te degjoj rrefimet…

Mesoj se ka kater femije te gjithe me profesione te admirueshem dhe te vendosur ne institucione nga me te njohurat.p.sh vajza e tij Anita ka punuar si kuratore ne MOMA Nju Jork-kush nuk do e kishte zili!…

I kerkoj ndjese per emocionin,por profesori qe ka pranuar faktin, e ka marre jeten te plote me surprizat, castet e saj dhe ecen me kohen ai vazhdon te krijoje e dhuroje art, miresi dashuri, mencuri….
Ate moment kur une ne bregun perendimor te Atlantikut ndjehesha keq qe po flisnim per dicka kaq intime dhe te ndjeshme…profesori ne bregun Lindor, serish me dhuron surpriza, duke me folur per nje emision te tijin ne Radio Kosova ate mbremje. Dhe me thote se nuk do harroje te me dergoje diskun e tij te fundit...ai eshte plot jete, plot energji plot shprese e kreativitet..Nje shpirt I nje artisti te vertete…

Ngelem e habitur…..i uroj suksese, I premtoj se do degjohemi… ul receptorin dhe them :

"Sa njeri I madh , pse e kemi humbur..por jam e lumtur qe dhe pas 50 vjetesh e rigjetem dhe tani le t'i gezohemi vepres dhe suksesit te tij, se bashku me shijimin e veperes se tij magjike…"

Shpresoj te keni lexuar te plote kete rrefim dhe shpresoj te kete sjelle sadopak kenaqesi respekt dhe vleresim per kete figure tonen qe bota e ka cmuar dhe vleresuar prej dekadash…….


Merita Bajraktari McCormack

Kledi Kadiu: “Baleti te ndryshon ne forme e ne shpirt”

“Baleti eshte kenga e trupit ne gezim e ne dhimbje”
Martha Graham

Baleti eshte revolucioni i ndjenjave primitive, nen koreografine e trupit.
Eshte rebelimi i zhgenjimit social.
Baleti eshte nje kufi, qe te ndan me nje lot, me nje puthje.
Baleti eshte nje rruge qe te afron me nje mik, me nje armik. Te largon me nje shtepi, e te afron disa bote.
Eshte shperthim i unit, ne forma gjymtyresh aq abstrakte per mua, sa dhe reale, gati familjare.
Jane fjalet me te bukura qe i drejtohen ne heshtje vetes e tjertit.
Baleti per mua ka nje fytyre. Ka nje histori. Ka frymemarrje te qete. Mendime te kryqezuara, qe kerkojne driten.
Ka nje emer ne kete rast: Kledi Kadiu.

Ai ka arritur te kenaqe sintezen tone per artin. Na ka bindur per vocacionin e tij. Ja lexojme dashurine per baletin, ne levizje, ne trup, ne sy… . I vallezon çdo shtise ne skene, e me te drejte mbresat qe te mbeten, nga profesionaliteti i tij, s’mbarojne me nje duartrokitje. Ashtu siç baleti, nuk eshte vetem pasion, per te, pasi ka frekuentuar qe ne moshe te vogel shkollen e baletit ne Tirane, ku dhe eshte diplomuar, ne vitin 1992, vit ne te cilin ka hyre ne trupen e balletit, po ne Tirane.
Aty i besohen role te rendesishme si solist: “Arrethyesi”, “Don Kishoti”, “Giselle” etje…

***

Si shume shqiptare te tjere, edhe ai, le Shqiperine. Le familjen, personazhet, e spektatoret…, ne drejtim te Italise, ku gjen shume shpejt drite per artin e tij.
E shohim te vallezoje ne “Canale 5”, televizion mjaft i ndjekur, nga teleshikuesit Italiane dhe jo vetem. Ne fare pak kohe ai behet nje nder ballerinet me te dashur, per publikun.

E njohin te gjithe Kledin. E duan si artist dhe si njeri! E kerkojne ne emisione te ndryshme si “Amici” “Buona domenica” “C’è posta per te” etje…
Fama e tij, si ballerin i shkelqyer, kalon kufinjte e shteteve e kontinenteve te ndryshme. Masmedia internazionale, sjell shpesh, ne plan te pare emrin e tij.
Me vone do e shohim edhe si aktor. Kujtoj nje interviste te aktores se mirnjohur Ornella Muti, e cila fliste me perkushtim per te. “Impenjohet shume dhe eshte djale i thjeshte”
Kjo fraze me godet shume. Ndaj e kerkoj. E kerkoj si bashkeatdhetar, si artis, si ambasador te kultures...

Ne kete kerkim, zbuloj se Kledi ka marre çmime te rendesishme, per punen e devotshmerine e tij, si ballerin.
Ne vitin 2004 i eshte dhene, çmimi “Gino Tani” si artisti me i mire i vitit dhe ne 2006-en “La ginestra d’oro” si ballerini me i mire televiziv.

***

E kerkoj Kledin me nje e-mail. Ai me pergjigjet.

E ftoj ne "PAWNALBANIANWOMENNETWORK” Ai e pranon me kenaqesi ftesen, pavaresisht nga impenjimet e shumta, qe i kufizojne kohen.

Pershendetje Kledi!

Pershendetje Eliana! Si je?

Shume mire, faleminderit! Ti si je?

Jam mire!

Jam shume i impenjuar.

Mund t'me flasesh per impenjimet e tua?

Impenjimi im kryesor, e ka emrin “Romeo e Zhuljeta” Eshte nje turne teatral qe shtrihet ne vitet 2007-2008, ne shume qytete te Italise. Eshte pritur shume mire nga publiku, per te cilin jane organizuar rreth 80 spetakle, nderkohe qe ne muajt e ardhshem, ekzaktesisht ne tetor e nentor, do jem ne turne me te njejtin balet, po ne Itali.

Foto shkeputur nga "Romeo e Zuljeta"

Vite te ngjshura, keto dy te fundit…

Po. Vitin qe shkoj kam punuar shume dhe kame marre shume sodisfacione, nga vetja.

Po kete vit? Ku do jesh? Ku do te te shohim? 

Kam shume projekte surprise. Nderkohe qe jam protagonist i koreografise contemporane moderne te koreografit te mirnjohur Fabrizio Monteverde. Ku kam dhe fatin te punoj me balerine te tjere shqiptare. Ato jane. Bernard, Bledi dhe Hektor.
Me daten 14 shtator do jem ne programin “Il ballo dei debuttanti” qe do trasmetohet ne Canale 5.
E si çdo vit tjeter do marr pjese ne programin “Amici di Maria De Filippi” si balerin profesionist.
Pjesen tjetr te kohes do ja detikoj shkolles “Kledi pensiero danza” dhe “Free dance company”

Çdo hap i yti drejtohet drejt baletit. Ç’eshte baleti per ty? 

Baleti eshte nje disipline shume e rendesishme. Qe nis me pasionin e rrittet me shume pune. Punohet shume me fizikun, i cili ndryshon totalisht. Per mua ne fillim, baleti ishte nje pasion i madh. Ka qene mamaja ime, ajo qe me ka shtyre moralisht, ne fillim. Pastaj pasioni eshte forcuar me shume pune dhe keshtu ka lindur profesioni.
Do shtoja qe baleti, ndihmon shume edhe ne formimin psikologjik. Baleti ndihmon djemte si une, te perballojne jeten. Te meson te heshtesh, kur duhet. Te flasesh me ze te ulet…,
Baleti te humanizon shume. Te ndryshon ne forme e ne shpirt. 

Nese s’do kishe zgjedhur kete profesion. Ç’do kishe qene ne jete? 

Nuk imagjinoj asnje profesion tjeter veç ketij. I kam pasur gjithmone idete e qarta. Me duket se ne, shqiptaret, i kemi gjithmone idete e qarta, pavaresisht nga profesionet a jetet qe bejme.

E gjithe puna jote eshte e perqendruar ne Itali. Po Shqipreria? Ç’raport ke me te?

Raport shume te rendesishem. Eshte vendlindja ime, te cilen e vizitoj shpesh. Familja ime jeton ne Tirane, per veç motres. Ajo jeton ne Frankfurt.

A ke menduar te realizosh ndonje spektakel ne Shqiperi? 

Sigurisht. Por momentalisht, eshte e veshtire. Ne fakt kam marre shume ftesa e kerkesa, nga Shqiperia, por gjer tani asgje konkrete. Egzistojne akoma shume probleme burokratike, fatkeqesisht. Kjo qe them duket si kritike, por dhe ne qofte e tille, ka qellim te mire.

Bashkebisedoj per “Pawn” Eliana Alien

Kam lindur dhe do të vdes e virgjër

Zenepe Luka eshte gazetare nga Vlora e cila me penen e saj evidenton ngjarje te perditshme dhe sjell intervista me figura te njohura te historise shqiptare.

Ne krahun e majte do te shihni nje montazh fotosh te kesaj gazetareje me pinjollet e Familjes se Ismail Qemal Bej Vlores dhe nga vizitat e saj neper bote. Nderkohe me poshte keni nje interviste teper interesante dhe rreqethese te gazetares Luka me murgeshen shqiptare Mrika Gjoka,botuar sot ne shtypin shqiptar dhe ketu ne revisten "Albanian Women World".



Kam lindur dhe do të vdes e virgjër



Zenepe Luka


E ka emrin Mrika, por motrat italiane e thërresin Julia. Është nga Lezha, por prej 64 vjetësh jeton në Vlorë. Julia, është ndër murgeshat e para shqiptare, që nuk i ka rrahur zemra kurrë për njeri. Ajo ka dalë në fotografi në moshën 50 vjece dhe tani që jep këtë intervistë për herë të parë në shtyp. Murgesha rrëfehet me sinqeritetin që i kërkon Zoti vuajtjet që ka hequr gjatë kohës së regjimit të Enver Hoxhës, që me duartë e saj ka bërë disa peshqeshe për të, por që kurrë ai nuk e mësoi që qëndiste një murgeshë. Dhimbja që ndjen për priftin arbëresh që u burgos dhe vdiq ditën që do të lirohej nga burgu dhe që nuk ka një varr. Gjatë kohës që ushtronte fenë fshehurazi, ajo çmon ndihmën që I ka dhënë kryetari i Degës së Punëve të Brendshme të Vlorës, Petrit Hakani, si dhe një grua që ishte kryetare komiteti.


Kush është Julia-Mrika Gjoka?


Jam 85 vjece e më 1 tetor të 85 viteve më parë kam lindur në Lezhë. Ishim 5 fëmijë, 4 motra dhe një vëlla. Tani jeton vetëm një motër, të tjerët nuk janë më gjallë. Kam nipër e mbesa plot. Babai im ka bërë shkollën në Shkodër, ishte njeri i ditur. Jemi katolikë. Si hodhët hapat si murgeshë? Isha 15 vjeçe atëherë. Shihja priftërinjtë që vinin, nuk harroj Dom Nikollën që vinte dhe na fliste në kishën që ende jeton. Ai na bënte shkollë për të mësuar gjuhën shqipe. Shtëpinë e vet e bëri shkollë dhe ne shkonim shumë fëmijë ku ishim 4-5 vajza. I çonin me zor, pse kishte zakone. Bëra dy vjet shkollë dhe përveç arsimimit mësova edhe mësimet për fenë. Vendosa të bëhesha murgeshë, isha e bindur për këtë. Kur e pyetën babanë ai u përgjigj: "e lë në dëshirën e vajzës". Me këtë frymë u rrita dhe më ftuan në Kuvendin e Shkodrës, shkova bashkë me kushërirën, Injace Gjoka, e cila vdiq e re e shkreta. Shkuam në Shkodër, na vizituan se si ishim me shëndet. U bëmë 6 vajza, erdhën edhe murgesha nga Italia. Sapo kisha mbushur 18 vjeçe vesha rrobat e murgeshës në Kuvendin që u bë në Shkodër. U bë edhe Kuvendi I Tiranës, ku edhe atje u bënë 5 vajza murgesha. Mua më dërguan murgeshë në Elbasan, ku qëndrova tre vjet. Më 19 mars 1945, erdha në Vlorë.


Me se jeni marrë në qytetin e Elbasanit, ju pranoi komuniteti?


Kemi ndihmuar të plagosurit italianë dhe shqiptarë. E kishim në Krastë spitalin. Ishin shumë fanatikë. Në Vlorë u vendosëm në disa baraka që të çojnë tek kisha ortodokse. Aty gjetëm murgesha italiane por, shteti që erdhi në fuqi dha urdhër: "Të largohen motrat italiane, nëse ka shqiptare të rrinë, në mos të mbyllet". Mon Sinjor Prenushi, që ishte në Durrës, por mbulonte edhe qytetet e tjera, lajmëron motrën Bonfilja që ishte në Shkodër dhe I thotë: "Më dërgo urgjent tre mungesha për në Vlorë, se ndryshe Qeveria do ta mbyllë kishën". Mirpo asnjëra nuk donte të vinte në Vlorë, pasi kishin dëgjuar për spitalin psiqiatrik dhe kishin frikë, nuk e di pse. Por në fund erdhi motra, Injacia dhe motra tjetër, Tereza Manovi shkodrane që ishte në Elbasan, edhe një tjetër Cicile Kakarriqi, erdhën në Vlorë.


Kujtoni se si I dëbuan motrat italiane nga Vlora?


Më 12 të natës, më 19 mars i kanë nisur drejt Italisë. Kanë ikur me lot në sy. Nuk pagun as qeratë e shtëpisë. Kujtoj që Shtëpia e Kulturës na kërkoi një pemë me rrobë, një pjeshkë, shumë e bukur, e çelur. Doli edhe në një revistë. Kur u bë fabrika e llampave, erdhi një nurrë me pozitë të madhe ishte ai dhe më tha: "Duhet një kuti e bukur ku do të vendosen llampat e para dhe do t'i dërgoheshin peshqesh Enver Hoxhës". Si e bëre? Prej xhami. E veshëm me atlas të bukur të kuq, ngjyrë që e pëlqenin shumë, vendet ku vendoseshin llampat. Ishte vërtetë një peshqesh i rrallë, për të cilën m'u desh shumë kohë për ta bërë. U kënaqën shumë dhe më paguan mirë. Sikurse mora vesh, Enveri ishte mahnitur nga kjo dhuratë e rrallë, por ai nuk e dinte se atë e bëri një murgeshë. Askush nuk ia tha. Po kishte edhe peshqeshe të tjera nga duart e mia.


Çfarë?


Erdhën e më lajmëruan se do fillonte punimet hekurudha e parë dhe Enverit do t'i dërgohej si peshqesh treni i qendisur me dorën time. Kam qëndruar një javë mbi të, qëndisja ishte me mbushje, në një stof gri dhe treni i kuq. Kur e pashë Enverin me atë dhuratë në duar në gazetë, jam prekur. Thosha: "O Zot se di ky udhëheqës që atë tren e ka qëndisur një murgeshë, njeri i Zotit që bën vetëm mirë për njerëzimin?". Ishin rrethanat që ai s'duhej ta mësonte kurrë këtë fakt, madje vetëm ajo kryetarja e dinte që peshqeshet bëheshin prej meje, ndërsa të tjerëve u thuhej: "punojnë vajzat e Vlorës". Duart e mia kanë qëndisur edhe peshqeshe për Stalinin. Përsëri kërkuar nga Enveri? Kërkuan një shall të qëndisur bukur me të gjitha ngjyrat. Duket se e mori Nexhmia për t'ia dhuruar Stalinit. Si e përballonit jetën? Bënim punë dore, paja nusesh, vinin kërkesa edhe nga Tirana. Shumë intelektuale, që ishin edhe me pozitë, I porosisnin tek ne pajat, edhe kurora nusesh. Punonim si rrobaqepësi me kategori të shtatë në shtëpi, por me leje. Megjithëse bënim punë artistike, të bukura që pëlqeheshin shumë, mjafton fakti që ishim murgesha, na bënin presion çdo ditë. Vinin njerëz të pushtetit, të policisë dhe na thonin: "U ngrysët sot, nesër mos ju gjejmë këtu". Ishte urdhër nga lart. Enveri nuk na donte, por punët e dorës që bënim, i çonte peshqesh Stalinit.


Po për fenë?


Punonim fshehurazi. Kushurirën time e burgosën, pasi i kishin burgosur të vëllanë. E di pse? E spiunoi një shoku I tij, që ne e kemi mbajtur me bukë, Preng, quhej. Ai kishte bërë një shaka si 16 vjecar që ishte, kalonin në një kofër. Duke qeshur I kish thënë atij. Nëse vjen Enver Hoxha këndej, unë do ta hedh me duartë e mia në humnerë. Ai e spiunoi dhe djali u dënua 16 vjet burg, duke lënë tre djem në shtëpi. Ishte martuar 16 vjeç. Ajo kryetarja na mblodhi e tha: Shkoni në ndërmarrjen e grumbullimit, se do tu largojnë apo do të vuani. Ashtu bëmë. Me vjetërsirat bëmë veshje, I grinim dhe mbushnim dyshekët. Qepnim fustane, veshje për fëmijë. 15 vjet në këtë ndërmarrje. Punonim natën, fshehurazi, kemi bërë ehe pagëzime. Kujtoj një fëmijë që e kish emrin Petrit dhe kur u bë tre vjeç e solli e ëma bashkë me një shoqen e saj. E pagëzuam me emrin Pjetër. Ai vinte çdo ditë në Kishë, por morrëm vesh që duke luajtur ai kish vrarë një shokun e tij dhe u fut në burg. E kemi kërkuar, por na kanë thënë se është emigrant në Itali. E futën në burg, e çuan në shkollën e edukimit në Lezhë. Na vodhën bibliotekat, qindra libra.


Keni punuar me Mon Sinjor Bonatin, priftin arbëresh?


Kam punuar një vit me të, derisa e futën në burg. Na ka treguar se si erdhi në Shqipëri, e kishin futur në një thes dhe e hodhën në një makinë sipër. Kujtoj atë natë të tmerrshme që e morën me dhunë. Kur iku na tha: "Mos u mërzitni, vazhdoni punën". E mbajtën një vit në burgun e Vlorës, ishte përballë bashkisë së sotme. Na dërgonte rrobat për të larë, ishin të gjakosura me morra. E burgosën se ishte nga Vatakani. E rrihni në burg. Po kur vinin policët e na thonin: "Prifti na dërgoi për verë. Ne u jepnim çfarë kishim, por e dinim që verën e pinin vetë ata. Pasi mbushi vitin këtu e dërguan në burgun e Durrësit. E kemi takuar dhe na ka shpjeguar se si e rrihnin, i çanin kokën me tufën e celësave. Vdiq ditën që do të fitonte lirinë. Është vërtetë e dhimbshme, që prifti arbëresh me gjak shqiptari, ndërroi jetë ditën që do të linte burgun. Na thanë se pësoi infarkt të miokardit nga gëzimi. Nuk dimë se çfarë ndodhi me të, ku e varrosën. Edhe sot nuk i dihet varri dhe kjo është dhimbje për të gjithë klerikët.


Çfarë ndodhi më 1967?


Një luftë e vërtetë, u rrit presioni shumë. I morën ambjentet e kishësh dhe vendosën Teatrin e Kukllave. Na nxorrën jashtë dhe na thanë largohuni. Na morrën rrobat e murgeshave dhe na thanë vishuni si gjithë të tjerat. Miqësia me Petrit Hakanin drejtori I policisë në Vlorë.. Gruaja e tij kishte bërë shkollë me ne, kur ishim në Elbasan. Ajo ishte myslimane, por I pëlqenim. Kur jemi takuar me të këtu, ajo u befasua dhe i kërkoi të shoqit që të na respektonte, së paku të na linin rehat. Çuditërisht ai kish punëtore në shtëpi një shkodrane që rriste dy fëmijët e tij. Për hir të së vërtetës dua të them se Petrit Hakani na ka ndihmuar edhe të shkonim tek prifti. Shkonim tek priftërinjtë që vuanin dëbimin në burgje në Tepelenë. Me lejën e tij i çuam rrobat priftit për të bërë meshën, i çuam edhe ushqime. Ka shkuar motra Tereza Manoviq. Ka shkuar me një shofere, në mos gabohem e quanin Ylvije. Ugo Manaj pronari I madh Italian që kishte Skelën. Edhe atë e futën në burg, ishte inxhinier ndërtimesh që kish bërë vilat një katëshe në dalje të qytetit .Shteti kërkonte të strehoheshin qytetarët aty.


Pas viteve 90-të cfarë ndodhi?


Nuk mund të harrohet 1997. Vinin të plagosur për t'u mjekuar dhe ka pasur disa raste që këtu në kishë përballeshin kundërshtarët. Detyroheshim të mbaronim me një palë të nxirrnim ata e pastaj me rradhë. Edhe femra kemi ndihmuar shumë. Kujtoj një rast, kur një breshëri kallashi u derdh në dhomë. U shtrimë barkas dhe për fat të mirë nuk na zuri asnjë plumb. Mjaft vajza kanë kërkuar mbrojtjen tonë dhe ne kemi lajmëruar policisë, në qëndrën e strehimit të tyre. Një jetë të tërë në kishë, e bukur edhe sot.Nuk të ka rrahur zemra ndonjëhertë? Na kanë ngacmuar gjithmonë burrat duke na thënë: Pse nuk martoheni, jeni të bukura, të mira. Na kanë provokuar mbarë e mbrapsh. Por unë jam betuar si njeri i Zotit. Kam lindur dhe do të vdes e virgjër. Më mirë kështu se sa si vajzat e sotme që ndërrojnë shumë partnerë. Një jetë të tërë në Vlorë, me cfarë përshtypjesh? Nuk janë njerëz të dashur, nuk e shprehin mirënjohjen. Të duan të respektojnë sa kanë nevojë, pastaj të kthejnë krahët.


E ke takuar Nënë Terezën?


Po kur erdhi na Tiranë na dërgoi makinë dhe shkuam atje.


Papen?


Ah fati i keq, pasi, unë isha në Itali u operova nga kocka, isha në Itali. Por më ka njohur nga larg dhe më ka përgëzuar.

-ALBANA MELYSHI LIFSCHIN Kujtime per Petro Markon

Me shkrimtarin Petro Marko kemi banuar ne nje pallat, pallati 64, bulevardi “Deshmoret e Kombit” Tirane . Pallati yne qe gjendej prane maternitetit te vjeter te Tiranes,( po perdor te njejten shprehje siç perdornim atehere kur ishim femije per te treguar se ku e kishim shtepine) ate kohe ishte nga me te bukurit aty rrotull. Familja e Petro Markos banonte ne katin e dyte pikerisht mbi hyrjen e pallatit. Ishte familje artistesh dhe kjo vecanerisht tek ne femijet zgjonte admirim edhe kureshtje. Safo Marko, gruaja e shkrimtarit ishte piktore, piktorja me e njohur e kohes per librat per femije. Me kujtohej qe kur isha ne klasen e pare, vajzat e bukura te perallave te skicuara nga Safoja, i prija me gershere dhe i koleksionoja. Edhe vete Safoja me floket e gjate e te zes te leshuar ne supe mua me perzihej ne imagjinaten time me te bukurat e perallave.
Djalin e shkrimtarit e quanin Jamarber- (jam arber) emer qe ne te vegjelit qe nuk ia shihnim kuptimin na dukej disi i veshtire ne te shqiptuar e ishim te kenaqur ta therisnim shkurt: Madu. Per nje shkrimtar patriot, ky ishte emer domethenes. Jam-arbri ishte pak me i madh se ne në moshe dhe djale me nje fantazi te zhvilluar. Arianites, vajzes (apo Teka, sic e theriste Safoja) i pelqente piktura. Ajo eci ne gjurmet e se emes e u be piktore. Mua, Arianita, me ka mbetur ne kujtese si vogelushja qe i pelqenin cokollatat. Kur ktheheshim nga shkolla qe ishte vetem nje bllok me tutje' e shihnim në rruge shkrimtarin me duar mbrapa tek bente shetitjen e pasdites. Nje kacurrel i zi i binte mbi balle dhe nga buza cigaren s'e ndante kurre. Per ne femijet "shejtanër " qe e kalonim pothuaj gjithe diten jashte, oborri i pallatit qe dhurata me e madhe qe mund te na behej. Menyra se si qe ndertuar pallati yne, si bryl qe bashkonte rrugen e Fortuzit me bulevardin, kishte krijuar nga brenda nje oborr te madh trekendesh qe na mbante tere diten aty. Aty luanim luftash, pincash dhe kumançe. Kjo e fundit ishte loje e preferuar per ne, por jo per banoret qe ankoheshin sepse ne perdornim hyrjet e pallatit si "pozicione" e benim zhurme. Pallati yne kishte pese hyrje, apo shkalle, siç i quanim . Zakonisht shkalla e pare dhe e dyta ishin me te mirat se aty fqinjet ishin "me te urte" e s'para na qortonin shume. Shkallet ishin plotesisht te exploruara nga ne te vegjelit dhe shkalla e dyte me xhamet e thyera te jepte dore me shume. Kjo qe pikerisht shkalla ku banonte Petro Marko. Me kujtohet nje here duke luajtur kumançe, ndersa rrija ulur kruspull fshehur pas murit , gati ne prite per ” kundershtarin”, pashe silueten e gjate e te plote te shkrimtarit duke hyre ne shkalle. U tremba se mos thoshte ndonje fjale e keshtu “me zbulonte” pa dashur. Por per fat, ai ngjiti shkallet sikur s'me kishte vene re fare. Oh, sa ia dita per nder! Fill pas tij po vinte pa u ndjere Bona, kundershtarja ime, hija e vogel e te ciles binte ne murin perballe. Kur ajo po matej te bente kthesen pas te ciles isha fshehur , une kerceva mbi te duke thirur: Gjalle! Kjo do te thoshte pese pike njeheresh per mua. (Bah, sa "te tmerrshem ishim ne loje!) Nje pasdite shiu, tek ishim mbledhur tek hyrja e shkalles duke treguar barcaleta, shkrimtari mbajti kembet duke me zene bishtalecin. Bashke me te qe edhe e shoqja, Safoja. -Ja per kete vajze kam thene t'i besh nje portret, tha ai. -Ah, mbesen e nene Daves! Tha duke vene buzen ne gaz Safoja. Me gjyshen time ata kishin muhabet. Bisedonim per tema interesante, historike. Madje aty me zuri vesh per here te pare qe thuhej se “ himariotet ishin niper te mirditoreve”. Tregonin edhe nje gojedhene per kete.(te cilen une e mbaj shume mire por spo e them ketuJ ) Flisnim per origjinen e emrave katolike te bregdetit. Une kisha pare ne shtepine e gjyshes librat e Petros Markos ' Hasta la vista" dhe "Qyteti i fundit". Nga nena kisha degjuar qe Petro kishte qene luftetar ne Spanje. Nje djale i ri nga bregdeti shqiptar kishte shkuar te luftonte per Spanjen! Sigurisht nje femije i klases pare a te dyte as qe mund tu jepte vleren e vertete ketyre fakteve. Por ne bibloteken time si femije, vec perallave te ilustruara te Safos , mbaj mend qe ate kohe u shtua edhe nje liber i ri " Shpella e Pirateve" novele per femije e shkruar nga Petro Marko. Nder personazhet e librit , tani pas dekadash ,me kujtohet Rusman El Namsur dhe e bukura Mejreme El Mejrem Al katar. Shkolla e ftoi shkrimtarin te na fliste per librin dhe ne klase une krenohesha qe shkrimtari ishte komshiu im. . Mejreme El Mejremi, shpetoi, s'e preva me gershere e ta fusja ne koleksioninin e bukurosheve. Kisha hyre ne klase te trete. Ndihesha me e pergjegjshme dhe me e kujdesheshme Me kalimin e viteve kur e shihja shkrimtarin me duar prapa duke bere shetitjen e tij te zakonshme ne bulevard , e dija qe shihja shkrimtarin me te talentuar, qe dicka i kishin mohuar gjithnje, por qe te gjithe ia njihnin vleren dhe fuqine e tij. Zoti Petro, i skicuar besnikerisht nga e shoqja, nje profil me nje kacurrel te zi, rene mbi balle e me cigare ne buze, mbeti pikerisht ashtu ne kujtesen time dhe gjithe atyre qe e kane njohur.

RAIMONDA MOISIU - Interviste

Raimonda Moisiu, autore e veprës "Jeta mes dy dashurive" me publicistikë, prozë dhe ngjarje të jetuara. Vëllimi me poezi, "Dashuria nuk ka emër". Bashkëautore në tre antologji shqiptare, "Zemra Prindërore", nga Fotjon Art, dhe antologjia "Nëna", bashkëpunëtore e disa gazetave në Shqipëri, "Tirana Observer", "Panorama ", "Ndryshe", etj. Raimonda ka studiuar fakultetin e gjuhëve të huaja, dega Anglisht dhe ka punuar mësuese e gjuhës angleze në Korçë. Gjithashtu, ka kontribuar në organizatën jo qeveritare "Në dobi të gruas shqiptare", me Sevim Arbanen, dhe në Misionin e Bamirësisë "Nënë Tereza" në Korçë.

Intervistoi Fatime Kulli

Zonja Raimonda, jeni bërë një emër shumë i dashur në mediat shqiptare, edhe pse jetoni shumë larg. Sa vjet keni që jetoni në Amerikë dhe çfarë ju lidh me gazetarinë?

Unë jam lindur, rritur e edukuar nga dy prindër, njerëz të thjeshtë, dashamirës të artit, kulturës e historisë. Nëna ime, një nga mësonjëset e para të viteve '60, edukoi dhe mishëroi te unë, ndjesinë e të studiuarit shumë. Ndërsa babai im i ndjerë si biri i një fanolisti dhe një partizan i dalë nga lufta për ideal e liri, biles me plagë në trup, deri në humbjen pjesërisht të shikimit, edukoi te unë muzën e patriotizmit, atdhedashurisë, humanizmit për njerëzit e thjeshtë. Një dashamirës dhe hulumtues me pasion e dëshirë përtej fuqive të tij, për historinë e popullit tonë, ai më tregonte çdo mbrëmje histori nga më të ndryshmet për ata që kishin luftuar për komb e atdhe. Babai im i ndjerë, është me origjinë nga Kamenica e Korçës, një fshat 8 km, larg qytetit, që njihet për traditat patriotike, atdhedashurie, për burra punëtorë të besës, burra që historinë e tregojnë duke kënduar, një fshat që njihet për antikitetin e para erës sonë, si "Tuna e Kamenicës". Do më pyesësh si duke kënduar??! Këndonte gjithë ditën nëpër shtëpi këngë patriotike, atdhetare, për Plakun e Butkës, Spiro Ballkamenin, Zenel Gjolekën, Isa Boletinin, Bajram Currin, Ismail Qemalin, Çerciz e Bajo Topulli, etj
Idhulli i trimërisë dhe patriotizmit për babanë tim ka qenë Çerciz Topulli, sa ai në çdo gëzim familjar këndonte këngën "Te rrapi në Mashkullorë", traditë e amanet që ka mbetur te ne bijtë e tij sot. Një ndikim jashtëzakonisht të madh në formimin tim letrar ka pasur, daja im i ndjerë, vëllai i vetëm i nënës sime, inxhinier pyjesh e mik i ngushtë i Myslim Ketës, që kishte një bibliotekë me qindra libra letraro-artistike të autorëve shqiptarë e të huaj, libra të verdhë, që i ruante në tavanin e shtëpisë. Unë në moshën 13 vjeçare kam lexuar librin e "verdhë ","Belami" dhe në moshën 17 vjeçare, librin që ka lënë mbresa në adoleshencën time ,"Zonjusha me Orkide". Jam rritur në lagjen e aristokracisë myslimane të Korçës, e rrethuar nga njerëz të shquar të artit, kulturës, historisë, e rrethuar nga familje të tilla si: E bejlerëve Mytevelinj, e Merdanëve, Tuxharëvë, Tabakëve, e Profesorit, e historianit, Nedim Thëllimi, nga mësonjësja ime që më mësoi germat e para, Nimete Shtylla, në lagjen e Mirahorit të Madh, themeluesit të Korçës, aty, ku lartësohet Xhamia e ngritur nga Iljaz Bej Mirahori, nga fermerë të thjeshtë por njerëz që gëzonin virtytet më të mira të njeriut. Unë kam mëse 10 vjet që jetoj në SHBA. Me gazetarinë mua më lidh dashuria e pakufishme dhe…po po…e patjetërsueshme me asgjë tjetër në botë me atdheun tim e bashkëkombësit e mi. Unë sapo kam kohë të lirë, sulem në median shqiptare elektronike dhe lexoj me vëmendje gazetat, artikujt e tyre. Meqenëse më pyete…ja, nuk po tregohem modeste, dhe po të them se unë i njoh shumicën e gazetarëve shqiptarë prej stilit të tyre të të shkruarit. Sapo lexoj, ta zëmë, fjalitë e para të, Roland Qafokut, Mustafa Nanos, Adrian Thanos, Andrea Stefanit, Bashkim Muçës, Fatime Kullit, Afrim Imajt apo të mikut tim Riza Lahi, unë i dalloj menjëherë se dora e kujt është.. Pra, kam qenë një pasionante e madhe dhe e hershme e gazetarisë që në Shqipëri,duke blerë shtypin shqiptar çdo ditë. Është dashuria ime që unë kam për atdheun, Korçën time (përlotet), popullin tim, më ka shpënë te gazetaria që tani më pëlqen shumë…pafundësisht. Meqë më jepet rasti do dëshiroja të falënderoja, botuesin e gazetës "Ndryshe", z.Bashkim Nikolla që më ka krijuar hapësirë për të pasqyruar jetën e grave në diasporë, gjithashtu publicistin Roland Qafoku, për ndihmesën dhe hapësirën e padiskutueshme që më ka dhënë e më jep, duke më përkrahur mua në pasionin tim për gazetarinë, duke bërë përzgjedhjen e vlerësimin e shkrimeve të mija, e botuar ato në gazetat që ai ka kryeredaktuar e kryeredakton aktualisht. Është meritë e tij dhe e gazetës suaj, që sot unë jam një emër i dashur në shtypin shqiptar. Unë do të vazhdoj të shkruaj, kurrë nuk do të ndalem, të evidentoj vlerat më të mira të bashkëkombësve të mi në Diasporë, si shqiptarë që janë krenarë për kombësinë e tyre, si njerëz që respektojnë e zbatojnë ligjet dhe zakonet e vendeve ku ata jetojnë e punojnë, të evidentoj vlerat dhe kontributin e njerëzve të shquar të Korçës sime, për të ngritur e ndriçuar emrin e shqiptarit dhe identitetin tonë kombëtar, kudo ku ka shqiptarë. Dua që pena imë të mbjellë kudo emrin e mirë të shqiptarit.

Pra, ju keni 10 vjet që jetoni në SHBA, çfarë ndryshimi shihni mes Amerikës dhe vendit tonë në jetën sociale dhe atë politike?

Ka ndryshime, sigurisht. Megjithatë, ju këmbëngulni për diçka esenciale dhe, mbase, esencialja mund të jetë kjo: Partitë politike atje nuk trajtohen si bajraqe, ku, bajraktari sundon derisa vdes dhe është pikërisht ai që kujdeset se kush do t'i zërë karrigen. Më vjen keq, por një dukuri e tillë në vendin tim, mbase ka ardhur prej faktit se ne jemi thuajse një vend me origjinë fshatare dhe, nga ai masiv, u sulëm të ngremë një komunizëm ortodoks, i cili, si princip themelor për udhëheqësit e tij, kishte "udhëheqës permanentë". Ja, kësi "permanentësh" ka atdheu ynë i përbashkët që pas nëntëdhjetës. Njerëzit thonë "Partia e Xhuvelit apo e Lesit dhe e Ndokës", "Partia e Cekës" e Berishës apo e Tosit - i cili në fakt ka dhënë dorëheqje disa herë, ama, edhe ai, ka provuar të jetë pesë herë kryeministër. Një "bajraktar" partie ka pas qenë edhe një plak, që unë e kam pas takuar kur erdha në atdhe, Namik Hoti, që nuk rron më. Ai, ka pas thënë në mënyrë groteske fenomenin për të cilin flas dhe nuk ngjet në SHBA, se, "ne malokët zbresim nga kali vetëm me plumb". Unë aderoj në Partinë Demokratike të Amerikës. Por ne kurrë nuk themi Partia e Hillary-it, Billit, apo Obamës, apo e Bushit. Aty ka një diversitet mendimi e debati, në respekt reciprok ndaj njëri tjetrit, gjithmonë në vlerësimin e vlerave të lirisë e demokracisë që aspiron ky vend i madh. Për jetën sociale mund të them se në Amerikë askërkush nuk pretendon për të punuar. Sigurisht aty zë vend motoja e demokracisë: Aftësia, Dija, Eksperienca. Nuk ka aty biri i X-it apo Y-it, i këtij deputeti, apo i atij drejtori, i këtij lideri apo militant i kësaj apo asaj partie politike. Demokracia nuk e njeh "ligjin" të jesh i varur nga klani që të rrethon. Kjo në Shqipëri është institucionalizuar. Në Amerikë është: Të gjithë të barabartë para ligjit të punës! Kjo i ka bërë njerëzit të vetëdijshëm sa përmenda më lart që nuk pretendojnë se çfarë pune bëjnë. Gjithashtu në Amerikë ekonomia e tregut, kapitalizmi është më i rreptë, ndërsa Europa aplikon një kapitalizëm më të butë, social.

Ku ndryshon kultura e ekzistencës dhe fuqia e gruas amerikane me atë shqiptare?

Gruaja amerikane është shumë e mbrojtur nga ligji, ajo dhe fëmija. Nuk bëhet fjalë që një burrë të rrahë të shoqen, aq sa ajo të thërresë nga dhembja, dhe komshiu të mos njoftojë menjëherë policinë. Automatikisht bashkëshorti shkon pas policëve me duart ndër hekura, le të mos dojë sa të dojë e shoqja, nëna e fëmijëve të tij. Edhe për një ngacmim të vogël seksual, qoftë edhe me fjalë, mashkulli ka punë me bagën e të akuzuarve. Me ligj, është rreptësishtë e ndëshkueshme abuzimi seksual i pronarit a presidentit të firmës me punonjësen e tij, gjë që ngjet, siç kam dëgjuar, edhe në Shqipëri, Në rast divorci - ka plot raste që divorcet iniciohen nga gratë - gruaja merr saktësisht gjysmën e pasurisë së përbashkët. Një vajzë nuk ka përse të ketë frikë të hyjë në marrëdhënie intime me të dashurin e saj. Janë të zhveshur nga këto komplekse. Nëse ai nuk e njeh atësinë e fëmijës, ndihma e shtetit ndaj nënës është, po po, ngjet, të jetë edhe më e madhe dhe më e sigurt se sa kur babai ka detyrime ligjore, me të cilat nuk bëhet shaka. Gruaja amerikane është pjesëmarrëse në jetën politike dhe e organizuar në shoqata dhe lëvizje feministe që të mbrojë të drejtat e saja, ndaj të gjitha tendencave maskuliste. Ju lutem, meqënëse jemi në këtë temë. A është normale, a është njerëzore, a nuk është paturpësi dhe pacipësi shoqërore ky fakt i vetëm që unë kam hulumtuar nga atdheu? Ja, vetëm këtë do përmend, asnjë më. Pra…Lexoj papërjashtim në të gjitha gazetat "kronikën e zezë" sipas së cilës, u kap duke bërë seks, në flagrancë, një femër . Ia thonë së mjerës emër e mbiemër, emrin e babait e të nënës, nga është dhe ku banon; edhe për sa lekë ka shitur seksin e saj dhe…asnjë fjalë për fatkeqësinë e saj, për fatin e saj që e ka degdisur në këtë shkallë dhe, ç'është pjesa neveritëse e problemit, nuk përmendet fare emri i mashkullit që ia ka dhënë, ta zëmë, atë njëmijë lekëshe të ndyrë.. Asnjë femër në botë nuk dëshiron ta shesë trupin me para. Asnjë femër nuk është "e keqe" E…nëqoftëse unë, nënë e re, e divorcuar ,e ve, apo me një fëmijë jashtë martese, apo burri më ka ikur në emigracion dhe nuk sjell asgjë prej andej, kur shikoj që nuk ka bukë në tavolinë, mbyll sytë dhe them:-Hajde mo, në djall të vejë!. Po kush më detyroi mua të prostituoj ??! Sigurisht, varfëria, mospërkrahja e shtetit dhe përfitimi moral i njerëzve që më rrethojnë. Kjo është dramë shoqërore, e dhimbshme sa më s'ka. Por ama ky prostituim i çastit, do edhe një tjetër, nuk bëhet vetëm; bëhet me pronarin e njëmijë lekëshit. Përse atë nuk e përmend polici, por shoqëria e mbron, i cili, pikërisht ai ka ardhur te unë për qejf, për të shfryrë epshet seksuale, kurse unë, që e kam bërë nga ai hall i tmerrshëm, më poshtëron "më ç'nderon dyfish"??? Më falni, përdora "unë" që të mos fyej asnjë grua, që të them se më dhimbset shpirti për këto fatkeqe të atdheut tim, që përbëjnë 37 përqind të prostitutave italiane, sipas statistikave zyrtare. Dhe shoqëria sillet në mënyrë mizore. Gruaja është simboli dhe shpresa e së ardhmes, sjell në jetë brezat. Nuk të kushton asgjë për t'i dhuruar sa më shumë respekt, dinjitet femrës. Këtu po citoj fjalët e një koleges, mikes sime, Zonjës Kozeta Zavalani që thotë:- Është e bukur të jesh grua! Pikërisht është mrekullisht, dashurisht e shpirtërisht të jesh grua se je: Nënë, motër, mbesë, dashnore, grua e mbi të gjitha je ajo që në çdo hap dhuron, jep e merr: Dashuri njerëzore!.

Po burrat amerikanë ku ndryshojnë nga burrat shqiptarë, tek kultura apo tek violenca?

Burrat amerikanë…burrat shqiptarë….Mmmm…Zonja Fatime! A mendon se do të shaj dhe do të poshtëroj burrat shqiptarë duke ngritur ata amerikanë, apo të huaj? Oh, të lutem, jo më një ndarje e tillë "shtetërore" e "nacionale". Nëqoftëse do të zgjedhim një burrë ideal shqiptar dhe një burrë ideal amerikan, me të dyja duart kurorën e adhurimit do t'ia vija burrit të Shqipërisë. Ja sepse:Burrat shqiptarë kanë tipare mashkullore të lakmueshme për çdo femër ngado, sepse janë të ndërthura në tiparet e veçanta burrërore që kanë ata. Unë po jap, ja, ndonjë shembull kalimthi. Vite më parë, shtypi amerikan shkruante se si katër meshkuj të lagjes Bornx, New York,USA, kishin sulmuar një vajzë që po ecte e vetme. Ajo klithte dhe kalimtarët e rrallë që kalonin andej, vetëm kthenin kokat dhe vazhdonin rrugën e tyre. Me përjashtim të njërit. Ai u sul kundër kriminelëve dhe nisi të përleshej me ta me grushte dhe shqelma, pa llogaritur asgjë, përfshirë edhe jetën e tij, megjithëse vajzën nuk e kishte parë asnjëherë në jetën e tij. Të frikësuar nga sulmi dhe nga mundësia e ardhjes së policisë, të katër sulmonjësit u larguan dhe djaloshi i përgjakur e shoqëroi vajzën deri në shtëpinë e saj. Ai ishte një shqiptar! Burrat shqiptarë nuk tallen, nuk e poshtërojnë dhe nuk e denigrojnë ish të dashurën e tyre. Unë di disa raste se si, edhe kur janë divorcuar, edhe për çështje morali, burri shqiptar i ka marrë përsipër për vete të gjithë shkaqet e divorcit, duke i dëshiruar bashkëshortes "tradhtare", por nënë të fëmijëve të tij, një jetë tjetër me sa më pak andralla. Burrat shqiptarë janë edhe të pashëm. Ata, mbase të nxitur nga influenca orientale apo mbase edhe nga trashëgimia e tyre shumë e vjetër, nuk përfitojnë nga një gjendje e rënduar e femrës, që ta detyrojnë gjysmë me hir gjysmë e me pahir, seks. Ata e shprehin dashurinë jo "duke futur duart", por me sy, me dhimbje, me respekt dhe dinjitet.

Sa e vështirë ka qenë për ju integrimi në jetën sociale në Amerikë? Si keni mundur të edukoni dhe të shkolloni tre fëmijë pa baba, duke qenë vetëm një grua, pa përkrahje?

-Unë ju jap shumë të drejtë si ma drejtoni pyetjen. Të rritësh tre fëmijë në kushtet e tranzicionit në Shqipëri është një sakrificë e madhe por edhe një sfidë për mbijetesë. Nga një martesë e dështuar fëmijët e mi mbetën "jetimë" me baba gjallë, në një moshë relativisht të vogël. Nuk jam aspak pishman për vendimin jashtëzakonisht të vështirë por të domosdoshëm për t'i dhënë martesës sime atë fund. Biles është një vlerësim mjaft i rëndësishëm për jetën time e të fëmijëve të mi. Baba mund të jetë çdo burrë, por baba i vërtetë është ai që të rrit, kujdeset, edukon dhe aspiron më të mirën për krijesën e vet. Ky lloj babai i mungonte familjes sime. I vetmi kujtim i mirë që kam nga ish- bashkëshorti, është ardhja në jetë e tre fëmijëve të mi. Më pas mua mu desh që të bëhesha nënë e baba për ta. Kam punuar shumë, shumë - aq shumë sa kur vija në mbrëmje në shtëpi ,më duheshe një orë të mbaja këmbët në ujë të ngrohtë, se nuk i ndjeja. Më duheshe t'i rritja, t'i ushqeja, e më e rëndësishmja t'i edukoja, Më duheshe t'i mbroja nga veset e këqija të kohës, sidomos në fillimet e para të demokracisë ,në atë periudhë tranzicioni. Më duheshe të injoroja e sfidoja gojët e liga, dhe komplekset e mentalitetit për gruan e divorcuar. Unë veç mësuese që punoja në shtet, jepja edhe kurse private për t'ju vënë bukë në sofër fëmijëve dhe në të njëjtën kohë i merrja me vete në kurset private për t'i patur nën kontroll. Përkushtimi im ndaj tyre sfidoi mentalitetin e kohës, për një grua të divorcuar. Unë e fëmijët mbijetuam. Kur ndërron shtëpinë që kalon nga një e vjetër te një më e mirë është e vështirë, e jo më të lësh vatanin e të shkosh të jetosh në një vend, ku gjuha që flitet, apo kultura është krejt e ndryshme nga e jotja. Unë kur kam ardhur në Amerikë, isha e vetme me dy fëmijët e mi adoleshentë. Vija nga një sistem socialist në një vend kapitalist. Kjo ishte një betejë më vete për të luftuar me ndërgjegjen. Por unë kisha një eksperiencë me vete: Kisha fituar forcën dhe pavarësinë për të ecur në jetë së bashku me fëmijët e mi. Integrimi jonë në Amerikë, nuk ishte dhe aq i vështirë, falë diplomimit tim për anglisht dhe unë i sillja fëmijët, në këtë vend, me gjuhën që flitet këtu. Kështu ata u ambientuan shumë shpejt me jetën sociale amerikane.

Ju keni tre fëmijë, çfarë marrëdhëniesh keni me ta, dhe a ka ndryshuar tek fëmijët tuaj mentaliteti i "kolektivizimit" në familje, apo ata i janë përshtatur jetës së bashkëmoshatarëve të tyre amerikanë?

Marrëdhëniet e mija me fëmijët e mi, janë shumë të ngrohta, të dashura e në mirëkuptim të përbashkët për çdo gjë. Ata më konsiderojnë nënë, shoqe, mike. Më mbështesin shumë në pasionin tim të krijimtarisë letraro-artistike, biles ndonjëherë janë edhe redaktorët e mi, me ndonjë mendim. Biles djemtë diskutojnë edhe për të dashurat e tyre me mua, duke kërkuar edhe ndonjë mendim nga unë. Janë marrëdhënie jashtëzakonisht të çiltra. Fëmijët vlerësojnë sakrificat e mija, që unë i nxora në jetë e dritë. Tani për tani ne jetojmë bashkë, ruajmë traditën, por më vonë kur të martohen, sigurisht që do të shkojnë më vete. E sigurisht do të "grinden" (qesh) se kush do marrë mamin-se të gjithë më duan. Jam krenare dhe e lumtur për fëmijët e mi.
Cila është dashuria më e madhe për ju, dhe a keni mundur ta përjetoni atë?

Dashuria më e madhe? Hmmmm….Sa pyetje e bukur dhe sidomos sa e përgjithshme. Fjala dashuri në vetvete është një! Por në kuptimin e saj është një ndjenjë gjithëpërfshirëse. Gjithashtu ka dy shprehje për dashurinë: Të dashurosh dhe të jesh në dashuri. Të dashurosh është art më vete. Të duash dikë është art më vete, sepse edhe të qenit njeri është art më vete. Të jesh grua të të dashurojnë është art më vetë .Të kesh familje është art më vetë .Të përjetosh një dashuri nga më të bukurat e jetës është përsëri art më vete. Gjithkush në jetë mund të ketë disa dashuri. Secila eksperiencë ka motivet e saj të bukura shpirtërisht, apo të këndshme. Kam përjetuar një dashuri nga më të bukurat, nga më sublimet, të madhe si mund ta quajmë, më të mirat e jetës sime, mbas divorcit ,që rrallë mund ta provojë dikush, një dashuri që më dha motiv që ja dola në jetë .Është një dashuri që tashmë prehet diku në një cep të Tiranës, (përlotet)-që pret lule, qirinj sa herë unë vij në Shqipëri, -një dashuri aq e madhe që merr shumë vargje nga unë - si kujtim-se dua ta mbaj të freskët, të bukur ,fisnike ashtu si e kam përjetuar,se nuk dua ta besoj që nuk ekziston më...Kam edhe një tjetër dashuri tashmë -dashuria ime më e madhe, më e madhja në planet, më duket ajo që kam për nipçen tim, të bukur, Joshuan, -që mburret duke thënë: Jam shqiptar -korçar, more! Krahas kësaj dashurie, po rritet me furi edhe një tjetër, për poezinë…Kam qenë "në formë" me poezinë këto kohët e fundit dhe kam patur komplimente ngado. Një dashuri e tillë për poezinë më ka pushtuar shumë kohët e fundit. Ja, pra, t'i përmenda "Grande amore-t" e mija.

A vuan Raimonda (si grua intelektuale), nga komplekset e mentalitetit allashqiptar dhe sa e lirë është poetja Raimonda, nga liria e vetvetes?

Nuk do të isha dakord me fjalën "allashqiptar". Sepse gruaja shqiptare, në bazamentin e saj autentik, është e emancipuar, e barabartë me burrin, e përkëdhelura e tij dhe e tolerueshme prej tij. Mjafton të ketë durim tjetri e të hyjë në mrekullinë poetike të poezisë popullore dhe do të vërejë që në bagazhin shpirtëror e poetik të popullit shqiptar, nuk ka fare apo ka shumë pak qëndrime "allashqiptare" që janë pikërisht anadollake, mbeturina të andejshme. Është një këngë që thotë se Kici, një vajzë ka dashur ta helmonte të dashurin e saj, ta vdiste, moj, ta hiqte nga kjo jetë. Përse? Këngës nuk i duhet gjë ajo. Ama, i dashuri i saj, që ka shpëtuar për mrekulli, kërkon të pajtohet sërish me të dashurën e tij, nuk i dërgon as para, se nuk ka, as zbukurime të florinjta, se nuk ka, por i dërgon, ja, një gomar me dru…atë që ka…Shumë e bukur ë? Po po, do të flasim njëherë tjetër për këtë temë, duke të sjellë shembuj nga poezia korçare e Tefta Tashko Koços, Kostaq Dukës, Skënder Rusit, kompozitorit Pavllo Sholla, Mihallaq Andreas, Josif Mingës etj. Diku më lart të përmenda pavarësinë dhe forcën që unë kam fituar gjatë jetës. Unë jam shumë e lirë. Vetvetja. Këtë e reflektoj edhe në krijimtarinë time, ku liria ime është e pafrikshme, e çiltër e pa komplekse.

Ju shkruani në krijimtarinë tuaj drama sociale, (duke i personalizuar ato), a kanë lidhje përjetimi personale me autoren, si p.sh. "Ne nuk kishim asnjë faj"?

Mua ma ka qejfi të shkruaj në veten e parë. Kjo, sigurisht që nuk do të thotë se gjithçka ka lidhje me mua, si person. Nga ana tjetër, unë, nisur dhe nga vuajtjet e mia në jetë që kam kaluar, e vuaj dhimbjen time njëlloj sikur të më ketë ndodhur mua. Unë kam përjetuar shumë momente të dhimbshme në jetë. Në dy raste një ish-nxënësi im, 14 vjeçar, Marengleni, me vdiq në krahët e mi, nga plumbat në '97-ës. Kurrë nuk e heq nga mëndja atë dhe sytë e atij engjëlli që u ngul thellë në gjoksin tim e dha shpirt duke më vështruar sikur më thoshte: - mos më lerë të vdes (përlotet). Në rastin tjetër, para syve të mija plumbat kriminalë më vranë përsëri nxënësin tim të gjimnazit, sa kishte mbaruar orën e mësimit, me mua, në atë vit të mallkuar të '97-ës. Isha ca kohë më parë në Tiranë...U njoha me një vajzë që ishte e bukur si yll. E qeshur, shumë e re dhe që të dy prindërit ia kishte masakruar një kriminel. Nuk kisha asnjë dhuratë me vete dhe, hoqa byzylykun tim të florinjtë që kisha në dorë dhe ia vura asaj. Poezia "Ne nuk i kishim faj askujt", erdhi krejt papritur, kur shoku i fëmijërisë i djalit tim, -vdiq nga droga. U gjet diku në një kodër të qytetit të Korçës, i vdekur dhe me shiringë në krah. E kisha rritur, Sokolin, si fëmijët e mi, jo vetëm komshi, por edhe shumë shoqe me nënën e tij. Janë këto drama sociale, tragjedi të dhimbshme përtej dhimbjes, që mua më dhëmbin në shpirt, lënë gjurmë të thella në shpirtin tim, e i përjetoj në krijimtarinë time.

Më ka bërë përshtypje tema e poezisë suaj "Nëpër oqeanet e kujtesës" , sa e madhe është pesha e dhimbjes së poetes brenda qenies së saj personale?

Është e madhe, sa shumë herë unë mbyllem vetëm brenda ujërave të oqeaneve të kujtesës, harroj që ato kanë ikur, por nuk i fshin koha e kujtesa, Unë kam përjetuar disa dhimbje që pjellin dhimbje - po "përvetësoj"këtu një titullin e tregimit Tuaj, Zonja Fatime, Por që kam gjetur vetveten dhe e çliroj shpirtin në vargje .Unë kam humbur veç vëllait, babait, por edhe njeriun më të mirë të jetës sime, të cilit në krijimtarinë time i kushtoj shumë vargje. Dua të mbaj të gjallë kujtimin e tij, nga i cili gëzoj mbiemrin tim..

Me çfarë konkretisht merret Monda në punën e saj të përditshme, dhe sa e ka gjetur veten e saj në vendin më të madh të botës?

Unë merrem me profesionin tim, mësuese, falë evoluimit të diplomës që kam bërë. Por merrem me punët e shtëpisë me pasionin tim për të krijuar. Së shpejti dalin katër libra të mi për botim, një roman, një me publicistikë, një me poezi dhe një vetëm me prozë, ngjarjet e jetuara. Shpresoj deri në janar që vij në Shqipëri t'ia u jap lexuesve të mi. Dhe jam e intriguar pas një ëndrre që me ndihmën e miqve të mi korçarë do ta bëj realitet, t'i bëj dhuratë Korçës dhe kortarëve të mi, një libër: Korçarët e Rumanisë, e të Amerikës! Zoti më ndihmoftë!

Cilat janë ëndrrat e Raimondës të mbetura në sirtarin e Korçës?

Ëndërrta për Korçën? ( Përlotet). Korça është shpirt i shpirtit tim. Aty kam qarë, qeshur, luajtur, dashuruar, lindur e rritur tre fëmijët e mi. Aty kam varrin e vëllait, të babait, të dajos, xhaxhait, të të parëve të mi, Korça është dhe ecën me mua kudo ku unë shkoj shpirtërisht ,dhe këtu ku ndodhem fizikisht. Unë kam me vete bliret dhe serenatat e dashurisë të Korçës sime. Unë tanimë jam qytetare amerikane, jam betuar para flamurit amerikan dhe rroj nën hijen e flamurit amerikan. Por unë jam shqiptare, unë jam:S A MIRË TË JESH KORCÇRE! Do më? Kur zbret avioni në Rinas, nis më rreh zemra me furi. Dua vetëm një gjë. Të më duan të gjithë dhe të largohem e përlotur nga atdheu, ndërsa aeroplani ngrihet sërish mbi Rinas. Ç'mund të bëj unë për Korçën? Po, ja, shikojeni krijimtarinë time. Në Amerikë e kam paraqitur si të vetmin qytet në botë që quhet qyteti i serenatave, por që është një perlë e Ballkanit, për nga arti, kultura, letërsia, djepi i dijes e i historisë.

Çfarë do t'i sillnin si model, lexueseve gra shqiptare nga eksperienca e punës suaj në Amerikë?

Unë do dëshiroja tu thosha grave shqiptare, se vetëm me punë, forcë dhe dashuri arrihet gjithçka. Mesazhi im, për femrën shqiptare, sidomos atë në emigracion është që ato të bëhen mesazhiere të gjuhës, traditës, kulturës, vlerave kombëtare dhe identitetit kombëtar shqiptar, jo vetëm nëpërmjet krijimeve të tyre, por edhe te fëmijët e tyre që lindin në tokë të huaj. Ruajtja e këtyre vlerave është antiasimilim.

A do ta ketë të vështirë Raimonda apo edhe fëmijët e saj që në një ditë të afërt ose të largët të ktheheni në vendin e tyre, apo është një nga objektivat që ju i keni vënë vetes?

Amerika tashmë është bërë atdheu ynë i dytë. Për fëmijët e mi të integruar tashmë në jetën amerikane, besoj se do të jetojnë këtu, por gjithmonë me sytë dhe zemrën nga Shqipëria, duke e vizituar atë. Ndërsa unë -do të bëj një jetë midis Amerikës dhe Shqipërisë - që të jem edhe pranë fëmijëve -edhe pranë nënës, vëllezërve dhe miqve të mi të shumtë.

SIDITA VITOJA-ESSE "DORA E KOHES"- ESE

"DORA E KOHES"

MBI FRYMEMARRJEN E HESHTUR TE DRUREVE TE GESHTENJES NE PYLLIN E FJETUR PERBRI LUMIT MEMEC ENDEJ NJE PELHURE E DENDUR ME FIJE MENDAFSHI PERHUMBJEJE. MADJE AS DIELLI S'GUXONTE TE THYENTE VUAJTJEN E XHAMTE TE PYLLIT. AS MELODIA E LEBYRSHME E VIOLINES SE YLBERIT S'KISH MUNDUR TE HAPTE DRYRIN E NDRYSHKUR TE KESHTJELLES SE PYLLIT VETMITAR.
I VUANIN RRENJET PLAGET E TRYSNISE QE KISH PJELLE KOHA. DEGET ME TE LARTA BILE DRUHESHIN T'I ZGJASNIN DUART-GJETHE DREJT ASAJ COPEZE QIELLI QE U QENDRONTE MBI KOKE PREJ SHEKUJSH. VESHET I ISHIN SHURDHUAR PYLLIT PREJ KLITHJESH SHQIPONJASH QE PERHERE I KISHIN GRABITUR AJRIN E KULLUAR PREJ MUSHKERIVE FOSHNJORE TE DRUREVE TE TIJ DHE KESHTU ATY RRITESHIN VEÇ TRUNGJE, JO PEME ME ZEMER E JETE.
SYTE I QENE VERBUAR PREJ PASQYRIMIT TE BARDHE MBI LUM TE MALEVE TE MBULUARA ME VELLO TE AKULLT NUSERIE, QE KISHIN HEDHUR KRAHET DREJT PYLLIT DHE E SHTRENGONIN FORT NE KRAHERORIN E TYRE TE ACARTE.
KEMBET E THELLA PREJ RRENJESH TE STERMOSHUARA I DIGJESHIN NGA NGROHTESIA E ZEMRES SE DHEUT. TOKA E VUANTE DERI NE THERRMIJEN E SAJ ME TE IMET FATKEQESINE E FARES TE CILEN E KISH MBESHTJELLUR ME SHPERGENJ DASHURIE KUR QE E VOGEL DHE RRITUR PLOT SHPRESA ME PAS.
.....KALUAN KOHE TE PAMATSHME MBARSUR ME PERSIATJET TORTURUESE TE PYLLIT TE HARRUAR QE PERPIQEJ TE FSHINTE NGA RRATHET E KOHES SE TRUNGJEVE TE TIJ PADREJTESITE E JETES...
POR VJEN NJE DITE...DHE KUPA E ZEMRES SE QIELLIT HYJNOR VENDOS TE ZBRAZET MBI KETE QENIEN TONE ÇUDITERISHT AKOMA TE GJELBER, PLOT DRURE KRENARIE TE VRARE. MJAFTOI NJE PIKEZ SHIU MBI BUZET E TOKES QE DIGJESHIN PREJ ZJARRMISE SE VUAJTJES DHE U RIHAPEN PORTAT E SHPRESES NE DEJET E DHEUT QE USHQENIN DRURET. NE "GJAKUN" QE I LIDHTE KISHTE DASHNI.
PIKEZAT E UJTA QE PO SHTOHESHIN GJITHNJE E ME SHUME, SI ME NJE DORE ENGJELLI PO MBYLLNIN PLAGET E VJETRA DHE PASURIA E HESHTUR JETEDHENESE E LUMIT PERBRI U BE MELHEM PER DEGET E REJA.
TASHME TINGUJT E UJIT ISHIN ZGJUAR DHE NGA MALET SEÇ FRYNTE NJE ERE E RE, SIKUR DONTE TI FALTE PYLLIT FRYMEN QE SHQIPET I PATEN GRABITUR. POR KUJTESA E RRENJEVE NUK HARRONTE SE SIDO QE TE NDODHTE, PERHERE FOLETE E TYRE DO STRUKESHIN TE PAPRISHURA MBI GURET E MALIT SA MBROJTES AQ EDHE KRENAR TE ÇMENDUR DERI NE VDEKJE.
MBI DRURIN ME TE LASHTE PASHE SYTHIN ME TE RI TE ÇELTE. TASHME ATO ISHIN PEME ME JETE E ZEMER. DEGET U PERPOQEN E KESHTU LIDHEN DUART PER TE HARMONIZUAR VARGUN E VALLES RILINDESE, PER TE HEDHUR HAPAT E LEHTE E TE VENDOSUR ME RITMIN BUÇITES SE LODRES SE KOHES.
NE PYLLIN E FJETUR ISH GRISUR TASHME PELHURA E HIRTE E HUMBJES...
...NE ZEMREN TIME FLAKE E BORE.

Argjentina Tanushi - RREFIM VETVETES - MEDITIM

Të qënurit pjesë e një shoqërie plot paragjykime, shpeshherë nuk kemi kurajën të zbulojmë para të tjerëve, qoftë edhe ndaj nënës, të ashtuquajturë n anë të errët. Me ritmin e ditëve ecën edhe një dëshirë që të çon drejt një vetërrëfimi. Shoqëri të ndryshme e kanë zgjidhur në një mënyre tjetër, sa religjioze aq edhe njerëzore, ku një grup njerëzish, tërësisht të panjohur me njëri-tjetrin, rrëfejnë historitë e tyre, sa të ngjashme aq edhe të ndryshme, si vetë karakteret njerëzore. Brenda një dhome të errët, ku fytyrat marrin pamjen e siluetave gri, historitë njerëzore gdhenden njëra pas tjetrës, në muret rrethues të ‘odeonit’ rrëfimtar. Kështu njeriu ndjen çlirim, aq më tepër kur dëgjon histori të ngjashme me tënden, beson se nuk je i vetëm.
Duke përqafuar që në vogëli idenë e pavarësisë, shpeshherë në udhëkryqe zgjedhim shtegun e gabuar dhe ashtu të verbër rendim drejt një ‘lirie’, pa ia ditur as kuptimin termit. Rrëzohemi dhe nga ndrojtja e ndonjë qortimi të mundshëm ngrihemi të heshtur, me plagën që pikon dhe përpiqemi të fshijmë çdo shenjë gjaku të mbetur. Vraga të tilla kristalizohen me shpejtësinë e erës në memorien trunore dhe marrin formën e mjegullnajës me konturet e një pikëpyetjeje. Sa më shumë rendim drejt ideve tona, aq më shumë rritet kurba e rënieve dhe në përpjesëtim të drejtë me të edhe humnera që krijojmë me njerëzit më të afërt. Derisa vjen një ditë dhe dialogu prindër-fëmijë ngushtohet në dy fraza, përshëndetje dhe mirupafshim. Refreni i ngjarjeve ‘të pahijshme’ në sytë e nënës, ligjërohet në heshtje, në mbrëmjen e vonë, teksa flasim me hënën. Në monologun e gjatë sa vetë ditët e jetës, zgjohen odat e errëta dhe na duket se jeta është e mbushur me dështime dhe pesimizmi njom qepallat e rënduara. Kjo jo për faktin se në jetë nuk ndodhin gjëra që të bëjnë të lumtur. Madje besimi se jeta është e mbushur më shumë me ndodhi të bukura, sesa me ato të hidhurat, kalon çdo kufi njerëzor, por se gjërat që na dhembin lenë gjurmë dhe zvarriten rreth nesh si anakondë.
Ka një ndryshim mes çasteve të këndshme dhe atyre të dhimbshme. Përjetimi dhe memorizimi. Të bukurat përjetohen në shpirt e zemër, ndërsa, ato të hidhurat si shtresë lymore zënë hapësirën e rrudhave të trurit, për të ngelur aty, të patrazuara. Kjo është dhe arsyeja pse e njëjta lëngesë na vret me qindra herë, çdo moment kur hedhim vështrimin drejt vetvetes.
Skutat e errëta të ditëve që marrin kohën e shkuar, vegjetojnë në pritje të një shtytësi që të dalin nga guaska ku qëndrojnë prej kohësh. Sa më shumë kalon koha aq më tepër vështirësohet rrëfimi. Kthehet në një film që shfaqet vetëm në ekranin e vetvetes, pa më të voglin shikues.
Duke e brumosur, që kërthi, me frikën e gabimit dhe praninë e ‘mos-it’, padashur, indirekt ushqehet dhe ndrojtja e të shprehurit të të ashtuquajturave ‘zgjedhje jo të dobishme në jetë’. Kështu ushqehet heshtja, nga e cila vështirë të dalësh dhe vjen një moment që bota duket tërësisht e huaj dhe papritur e ndjen veten të vetmuar, mes njerëzve.

Nje vjehërr amerikane

-ALBANA M.LIFSCHIN-TREGIM

Nje vjehërr amerikane

tregim


Më kujtohet që atë ditë që do të prezantohesha për herë të parë me vjehrrën, kisha emocione. E para, sepse, sigurisht, si çdo grua, edhe unë doja t'i pëlqeja vjehrrës . Dhe e dyta, vetë fakti që ajo ishte amerikane, e ndërlikonte disi punën. A duhej të vishesha thjesht apo ta konsideroja këtë si rast të veçantë? E nga ta dija unë shijen e saj? Me thënë të drejtën u vura në siklet. I nxora njëra pas tjetrës fundet, bluzat e fustanet që tu hidhja një sy, përpiqesha të bëja kombinime me njëra-tjetrën pastaj i përplasja e pakënaqur në shtrat. Sa më shumë të përpiqesh të regullohesh, më keq del! Përfundimisht i vara edhe një herë të gjitha rrobat në kllozet dhe vendosa të shkoja me ato rroba që kisha në trup: domethënë fundin e zi e bluzën e kuqe. Një orë më vonë do ta kuptoja se i gjithë ai siklet kishte qenë i kotë.
Vjehrra ime, një grua trup shkurtër, e veshur me një palë pantallona bojë qielli dhe një bluzë të trikotuar me një kombinim ngjyrash blu me të bardhë, më priti në krye të shkallëve me një buzëqeshje të lehtë e cila u bë më e ngrohtë e më e sinqertë gjatë kohës që bisedonte me mua. Më pyeti për familjen dhe për Shqipërinë. Ajo qe e vetmja që nuk më tha që "kishte dëgjuar se Shqipëria ishte vendi më i varfër" i Evropës. Në të kundërt, u interesua të dinte si qëndronte problemi i Kosovës, si spjegohet që ata janë shqiptarë dhe nuk jetojnë në Shqipëri. Për mua kjo qe një temë për të cilën mund të flisja tërë pasditen. Ajo më dëgjonte me vëmendje. Dhe pastaj më pyeti që si është puna e shtypit në Shqipëri. Kishte dëgjuar që s'kishte liri shtypi. Më vonë i tha të birit të merrte aparatin e të na bënte disa fotografi. Ajo më kaloi krahun në mes ndërsa aparati automatik po bëhej gati të shkrepte. Pastaj u kthye përsëri në divan e vuri syzet duke marrë në duar një libër. Majku dhe unë dolëm në verandë. Pas dy orësh, kur u bëra për të ikur, ai më tha që “mamasë i kisha pëlqyer".
- Sa vjeç është mamaja? - yeta unë.
- Është 84, tha ai.
- Sa?! - s’u përmbajta unë.
Mua më qe dukur rreth te 70-tave.
- Eshtë e mbajtur, - tha ai, duke vënë buzën në gaz.
Më vonë, sa më shumë njihesha e afrohesha me vjehrrën time, aq më tepër pyesja veten cili ishte sekreti i rinisë së saj. Kjo grua, dy herë në javë shkonte në një shtëpi pleqsh për të ndihmuar vullnetarisht dhe dy ditë të tjera në javë luante letra me shoqërinë e saj në shtëpi të vet. Një pasdite në jave shkonte në kinema dhe një herë në muaj në shfaqjet e Broadway-t. Të dielave u bënte nga një vizitë te shkurtër djemve të saj ose priste ta vizitonin ata. Çdo gjashtë muaj shkonte në Florida tek motra e saj më e madhe, Toti.




Teze Toti


Kohët e fundit, Toti, që kishe mbushur te 90- tat, ishte sëmurur me kancer. Mjekët i thanë se mund të jetojë edhe dy muaj, por mund të jetojë edhe 6 muaj. Më çudiste fakti që ata ia kishin thënë ashtu, troç.

Atë mbrëmje që morëm këtë lajm, shkuam te vjehrra. Si gjithnjë dhoma qe e mbushur nga zhurma e televizorit. Ajo e mbante volumin gjithnjë lart. Na priti si zakonisht buzagaz dhe duke u kthyer nga i biri na tha se para se të uleshim të hanim darkën kërkonte një nder nga ai. T'i hidhte një sy kompjuterit se nuk i merrte e as përcillte mesazhet në regull. Mua më ra ndërmend se kishte ca kohë qe s'kisha marrë receta gjellësh prej saj në e-mail. Zakonisht i ngjeshja ato diku në kuzhine e s'më binte kurrë në mend t’i përdorja.
Të dy, nënë e bir, jepnin e merrnin me kompjuterin ndërsa unë po rrija në kuzhinë. Volumi i Televizorit po më shqetësonte.
- Mama, ta ul pak volumin e televizorit ? - thira unë.
- Sigurisht, honey. Televizori ka gjithë ditën ashtu, por unë s’e kam vënë re. Dyshoja se s'dëgjonte mirë nga veshët, por ajo vetë s’e thoshte këtë.
Shtypa butonin në remotë dhe u qetësova
Kur u ulëm të tre reth tavolinës së ngrënies ajo na spjegoi se do shkonte në Florida.
- Ti nuk pate fatin ta njihje nga afër Totin, mu drejtua ajo mua, djemtë e mi i ka dashur sikur të ishin të vetët. Bëhej shumë merak për ta.Vetë s'ka pasur fëmijë. Sa herë binte borë në Bruklin ajo merrte nga Florida në telefon. "Televizori thotë që ka borë atje tek ju. A i kane veshur djemtë çizmet sot në shkollë?"
- Por vetë tërë jetën është ankuar nga shëndeti, ndërhyri Majku, kur e merrnim në telefon për ta pyetur si ndihesh, ajo na i kthente gjithmonë"Mizërëbëll!" Kështu im vëlla i ngjiti nofkën "Tezja Mizërëbëll"
Mua më erdhi për të qeshur. Mu kujtua që kisha patur vetëm një bisedë telefonike me të dhe kur e pyeta "How are you? Mu përgjigj pikërisht ashtu: "Mizërëbëll" Pastaj më pati pyetur si i kam njerëzit e mi në Shqipëri. Kishte dëgjuar për turbullirat në Kosovë. Unë u preka. Ajo grua e vjetër, 90 vjeçe, ndiqte lajmet dhe e kishte bërë lidhjen me mua edhe pse unë s’kisha lindur në Kosovë.E falenderova dhe i thashë që kisha shumë deshirë ta njihja.
- Majku më flet shumë për ju, - shtova unë.
- Faleminderit, por kështu siç jam bërë tani? Në asnjë mënyrë! Dikur po, kam qenë diçka, por jo tani.
Mua më qe kujtuar fotografia e saj në një ceremoni familjare. Një grua trupvogël por e plotë dhe e bukur. Toti thoshte se tani nuk peshon as 40kg.
Vjehrra na tha se do të shkonte sa për një javë në Florida, pasi sëmundjes së Totit nuk i dihej. Dhe u kthye nga unë:
- Apo jo?
Unë isha njeriu i fundit që mund të më drejtonte atë pyetje.
Kisha menduar tërë rrugës se çfarë do t’i thoja e si do ta ngushëlloja për të motrën por dukej se ajo e kishte situatën plotësisht nën kontroll. Ishte gjakftohtë. Ndoshta të gjithë amerikanët kështu janë në këto raste, thosha me vete. Ndryshe nga ata, neve vdekja e të afërmit "na merrte me vete" e nuk ishim në të për një kohë të gjatë…
Të nesërmen e përcollëm deri në aeroport.
Ajo qe rehatuar në sedile, e mbështjellë me pardesynë e saj bezhë. Flokët e bardhë i kishte bërë me kujdes me onde, si gjithnjë. Më ranë në sy faqet e saj të lyera me ton të kuq, çuditërisht ca më shumë se zakonisht. Edhe i kuqi i buzëve sikur qe më i ndezur e jo në ngjyre hide siç e vinte zakonisht. (Apo ndoshta kështu mu duk mua.) Ndoshta sepse po merrte rrugë të gjatë dhe deri sa të mbërrijë në Florida do ti ketë ikur, megjithatë "shyqyr që po shkon në Florida e jo në Tiranë" thashë me vete. E përqafova:
- Më vjen keq.
- Do shkoj të rri vetëm nja një javë. Nuk rri dot më shumë. Kam edhe unë jetën time për të jetuar.
Në mbrëmje vonë na mori në telefon nga Florida për të na thënë që kishe mbërritur shëndosh e mirë.
- Jam e lodhur. Sonte do fle dhe nesër do të shkoj në spital, - tha.
Të nesërmen në mëngjez na mori përsëri.
- Kam harruar vitaminat në shtëpinë time. A mund të mi postoni via-ekspres? S’mund të rri një javë pa to.
Majku i a kreu porosinë brenda një ore.
Kur u kthye prej andej, një javë më vonë, me një sens të lehtë humori na tregoi që Toti i kishte thënë "Bëni siguri që kam vdekur, para se të më varrosni."
Ditët vazhduan ashtu si më parë, pa atë tronditjen që tezja ishte me kancer.
"Kësaj sëmundje s’i dihet”, kishte thënë vjehrra. “Nuk mund ta ndalim jetën tonë për të."

* * *


Lajmi i vdekjes së Totit, edhe pse dihej, na erdhi i papritur. Vjehrra atë pasdite sapo kishte prenotuar biletën për Florida. Në fillim të korrikut donte ta shihte edhe një herë motrën e sëmurë. Por pikërisht atë mbrëmje e njoftuan nga spitali që e motra ndërroi jetë.
- U bë nervoze shumë kur mjekët i vunë oksigjenin, - spjegonte hauskiperja e saj në telefon. “Tani me sa duket po vdes”, - kishte thënë, “prandaj po me vënë oksigjen. Por në qoftë se po vdes, atëherë pse ma venë oksigjenin? Kjo është qesharake!” Dhe nuk e mbajti dot as edhe një ditë. Kështu që s'patëm kohë as tu lajmërojmë, justifikohej ajo me një zë të ngashëryer. Linda, kështu quhej hauskiperja, kishte punuar dhjetë vjet për Totin. Rroga që i kishte lidhur Toti asaj ishte e pabesueshme. Kjo kujdestare shtëpie merrte 1200 dollarë në javë dmth pothuaj 5000 dollarë në muaj. A thua se Toti qe Revlon Company! Madje Toti kishte lënë porosi që pas vdekjes së saj, Lindës t’i linin edhe një shumë prej 10 mije dollarësh derisa të gjente punë.
- Linda ka kohë që na ka hyrë në trashëgimi, - bënte humor im kunat.
Në fakt, kjo kishte një të vërtetë. Ajo paguhej sa një programuese kompjuteri dhe kjo vetëm sepse bosja e saj ishte Toti.
Linda kërkoi të vinte në varrimin e Totit .
- Të fluturosh nga Florida në Nju Jork? Kjo nuk ka kuptim, tha ime vjehërr. Varrimi do jetë një dyorësh i thjeshtë. Nuk ia vlen të shkosh e të vish e të shkosh nga Florida në Nju Jork.
Pastaj, ime vjehrrë hapi bllokun e telefonave dhe nxitoi të bënte lajmërimet tek të afërmit dhe tek të njohurit. La porosira e mesazhe nëpër telefona. Në fund vari telefonin në mur e tha:
- Të gjithë pyesnin sa vjeç ishte Toti. Kur u thosha që i kishte mbushur të nëntëdhjetat, ata pothuaj harronin edhe të ngushëllonin. Kështu fillova të them "ishte 5 vjet më e madhe se unë", atëherë tregoheshin më të kujdesshëm.. Sidoqoftë, shoqëria e moshës së saj ka ikur me kohë. Ata që do vijnë për ngushëllim janë mosha ime, ose më të reja se unë, duke patur parasysh që unë shoqet i kam edhe më të reja se veten.
- Më të rinjtë, si mosha ime, do marrin leje nga puna, po qe se do vijnë në varrim, s'iu ndenj Xhefrit pa ngacmuar.
- Oh, lëri këto, Xhefri, ti e di që jote emtë nuk kishte shoqëri me dyzet vjeçarët.
Në mbrëmje telefoni ra përsëri dhe ajo po bisedonte me një të afërm të saj duke e siguruar që të gjitha lajmërimet i kishte bërë në regull.
- Me disa nuk arrita të flisja gojarisht, por lashë mesazhe. P.sh., Lorit i lashë mesazh, Stivit i lashë mesazh.
- Stivi nuk e ka telefonin me mesazh. Erdhi përgjigja.
- Oh, i paskam rënë numrit gabim atëherë, - tha vjehrra dhe krojti mjekrën.
Në kuzhinë plasi e qeshura.
- Mama, - tha im kunat - të hënën në varrim do të na vijnë njerëz të panjohur vetëm për drekën qyl.
Në mbrëmje vonë, kur u ndamë, vjehrra me porositi që ditën e varrimit të vishja fustanin bojë qielli me pika të bardha, se më shkonte shumë.
"Kjo do të thotë që njerëzit s'paskan për t'u veshur me të zeza”, thashë unë me vete disi e çuditur. Këtë ia thashë Majkut dhe ai mu përgjigj që edhe vetë Toti nuk do dëshëironte që "ne të visheshim me të zeza". Ajo e urrente trishtimin. Papritur mu kujtua gjyshja ime. Edhe ajo e pati lënë një porosi të tillë.

* * *


Funerali i Totit ishte i qetë. Mendoja se do rrinim orë të tëra në shtëpinë funerale duke pritur e përcjellë, pastaj varrimi e më vonë përsëri pritjet e përcjelljet në shtëpi, por jo. Atmosfera e vdekjes nuk ndihej ashtu siç e mendoja unë. Këtu biznesi bën punën e vet edhe për vdekjet. Shpenzimet e funeralit, rreth 6000 dollarë, Toti i kishte paguar që kur ishte gjallë. Edhe kofinin e kishte zgjedhur vetë. Kështu që për të afërmit s'kishte mbetur gjë për të bërë. Trupi i saj u soll nga Florida në Bruklin dhe ne vajtëm në shtëpinë funerale vetëm për dhjete minuta sa për ta parë ("se mos kanë sjellë ndonjë tjetër në vend të saj, gabimisht”, - bëri humor im kunat) dhe pas kësaj ne, dhe bashkë me ne edhe motra e vogël e vjehrrës, Rozlin me të shoqin, që kishin ardhur nga Florida, u nisëm drejt e tek vorrezat. Aty, nuk kishin ardhur shumë njerëz. (Siç tha ime vjehrrë, ajo, Toti, qe mbi 90, dhe e tërë shoqëria e saj e kishin lënë këtë botë me kohë). Pas varrimit dreka qe porositur në restorantin me të afërt. Njerëzit e ardhur në drekë kishin dy vjet pa u parë, që nga evenimenti i fundit familjar, kështu që u çmallën e patën rast të bisedonin për jetën e bizneset e tyre. Kur u duk se të gjithë zunë vend, ime vjehrrë pyeti:
- Janë të gjithë prezent?
- Deri tani jemi tanët, mama, por po qe se do të na vijnë dhe ata të mesazheve që le mbrëmë do na duhet të shtojmë edhe dy karrike.
Majku qeshi. Dikush desh të dinte se ç'ishin “ata të mesazhit” dhe Xhefri pati rast të rifreskonte episodin e mbrëmshëm që mamaja, e cila me vdekjen e motrës së madhe, qe vetëemëruar “gjeneral i përgjithshëm'' ka lënë mesazhe tek dy të panjohur, duke i ftuar në drekën e Totit". Ai shkriu tërë artin e tij për t’i bërë të tjerët të qeshin.
Pas drekës, më të rinjtë thanë se qe një ditë tepër e nxehtë dhe nganë makinat në drejtim të plazhit. Kuptohet, Xhefri u printe.



Drekë për festën e nënës

Unë mendoja që dita e nënës ështe datë fikse edhe këtu në Amerikë, siç e kishim në Shqipëri, por i fejuari më spjegoi se dita e nënës bie gjithnjë në fundjavën e dytë të muajit maj. Këtë radhë dita e nënës amerikane ra në 9 Maj.(Dita e fitores mbi fazhizmin, plotësoi truri im në mënyrë automatike).
Kështu, të tre, i fejuari im, im kunat dhe unë, atë ditë, siç qe bërë traditë e familjes, morëm vjehrrën për të ngrënë darkë jashtë. Makina bëri disa kthesa në lagjen ku banojmë e pastaj doli në bulevardin e madh te Ocean Parkway. Ky bulevard gjithnjë më ka pëlqyer se më kujtonte bulevardin e madh në Tiranë. Atë e pëlqenin shumë edhe rusët. Ata uleshin në stolat e gurtë buzë trotuareve dhe aty kalonin mbrëmjet, kur ishte mot i mirë. Ndryshonte nga bulevardi ynë i Tiranës, në epokën e shëtitjeve, se në vend të njerëzve mbrëmjeve këtu derdheshin makina pa numërim.
Majku e kishte rritur shpejtësinë, nuk e di pse.
- Mbaje vrullin! - thirri vjehrra. - Makina jote po hidhet përpjetë e mua po më duket vetja si kauboj në majë të kalit.
Unë qesha.
- Ndoshta do ishte mirë të dilje përpara mama, në vendin tim, - thashë unë.
- Jo, e dashur. Jam mirë. Puna është se nuk më pëlqen kur e ngasin makinën shpejt.
Majku uli shpejtësinë.
Në dy minuta makina dukej sikur ecte me 10 mile për orë.
- Majk, ç'po ndodh me ty? Kështu s'arrimë as nesër në restorant, - vërejti vjehrra duke kërkuar vështrimin e tij në paqyrën e makinës.
Zakonisht ajo ulej gjithnjë në sedilen e mbrapme, në mes.
- Mama, është një grua shofere para nesh. Kështu ndodh kur gratë e vjetra në moshë ngasin makinat. Me atë lloj shpejtësie më mirë ecet në këmbë.
- E para s'jam unë ajo, prandaj ule zërin. Dhe së dyti, unë nuk jam akoma "e vjetër", që po thekson moshën e asaj.
Hyjmë në një restorant kinez. Na u desh të prisnim rreth gjysëm ore në këmbë, megjithëse e kishim rezervuar tavolinën që dy ditë përpara. Por restoranti ishte plot. Prisnim të ulur në holl e hera herës vërtiteshim rreth barit apo pranë një akuariumi të madh që qe vendosur pranë dritares. Brenda tij, midis myshqeve të gjelbër lëviznin disa peshq si edhe karkaleca të kuq deti.
- Sot paskam shumë uri, - tha im kunat, Xhefri
- S'ke ngrënë gjë tërë ditën? - pyeti vjehrra.
- Jo.
- Pse?
- Si mund të haja kur mendoja se do vija këtu e do haja sa për tërë javën!( Kinezët i servirin gjellët me bollëk)
- Epo atëherë duro edhe ca. Duro edhe ca ose rrëmbe ndonjë një nga ata karkalecat e akuariumit.
- S'është mendim i keq. Mbase i bëjmë kinezët të mendojne se duhet të nxjerrin edhe llabstër në menu.
Më parë s'më kishte shkuar mendja kurrë që kinezët do ishin kaq të sukseshëm në bisnesin e kuzhinës. Restorante kineze kisha parë edhe në Frankfurt të Gjermanisë. Kinezërira, kinezërira, thoshim dikur, por janë punëtorë e të zgjuar si djaj këta kinezët, kur vjen puna për veten e tyre!
Së fundi zumë edhe ne tavolinën tonë. Lokali qe zbukuruar me balona që uronin ditën e nënës. Vura re që çifti që u ngrit nga tavolina jonë mbante në duar një tufë me trëndafila të kuq. Ishin dhuratë e lokalit për festën e nënës.
- Mama, unë trëndafilat e mi do të t’i jap ty, - thashë unë.
- S'do ishte ide e keqe, - tha ajo.
Për mua trëndafilat pa aromë ishin një gjë pa ekzistencë.
Biseda u hap me telefonin që na kishte bërë kushëriri nga Kalifornia, i cili mezi priste të shtrydhte edhe pikën e fundit të trashëgimisë së hallës. Merrte dy-tre herë në javë nga Kalifornia duke na pyetur se deri ku ka vajtur puna.
- Nuk e kuptoj, - tha Majku. - Ai njeri është i krimbur në para dhe duket sikur do vrasë veten për ato dy mijë dollarë që i kanë mbetur akoma pa marrë.
- S'do jetë ai, por e shoqja, - tha kunati, ajo e shtyn. Si thua ti, mama?
- Unë nuk ia njoh të shoqen, por po qe se i ka ngjarë së vjehrrës, mbase ke të drejtë. Ime kunatë qe e pasur, - nisi të tregojë vjehrra duke u kthyer nga unë. - Kur mori tim vëlla, ai sigurisht ia shtoi pasurinë, por të gjithë e kemi ndjerë që ligjin e bënte e shoqja. Në ceremonira familjare, fejesa e martesa, kur mblidheshim të gjithë të familjes, ajo nuk na jepte as dorën . Rrinte pak dhe largohesh e para.
Ky diskutim na çoi në tema interesante. Biseda u soll reth çifteve të palumtura.
- Unë mendoj se edhe ai vetë është egoist. Që i vogël ka qenë vetëm për vete, - përpoq im shoq të kujtonte nga fëmijëria. - Shumë egoist, - theksoi ai.
- Çudi si qenka martuar ateherë! - më shpëtoi mua.
- Ç'ka të bëjë kjo me martesën? - pyeti im kunat duke lëpirë një brinjë të pjekur.
- Ka të bëjë, se shumë njerëz që janë egoistë në fëmijëri, maten shumë kur vjen puna tek martesa ose zgjedhin të mbeten beqarë tërë jetën. Martesë do të thotë të ndash me dikë ndjenjat, por edhe pasurinë, sigurisht, - thashë unë.
- Kështu ndodh në parim. Por ka njerëz që martohen pa ndarë asgjë. S'ke dëgjuar ti që mjaft martesa bëhen pa ndarë askurrfarë ndjenje?
Kunati mi kishte ngulur sytë si të vështronte një qënie të çuditshme.
- Ka shumë shkaqe për divorc, - tha vjehrra papritur. - Një nga ato është edhe mospërputhja seksuale. Ka kaq shumë divorce.
Ajo nguli pirunin në pjatën e Majkut duke marrë ca shrimp të bardhë. E shijonte ushqimin me një neps prej të reje. Sa herë sillej biseda tek divorci, ajo e gjente shkakun tek mospërputhjet seksuale dhe kjo nuk e di pse kish filluar të më ngacmonte nervat. Ndoshta se në moshën e saj më dukej e çuditshme që ajo nuk gjente "dot" një lloj shkaku tjetër, por pikërisht atë!
- Kur babai juaj ishte gjallë e ju ishit të vegjël, - zuri të tregonte ajo - meqë kishim kohë pa vajtur me pushime, sepse ai punonte shumë, vendosi papritur të shkonte me pushime vetëm. E pyeta: “Po sikur të të paraqitet rasti… ç'farë do bëje ti?” Ai mblodhi supet e tha: “Nuk e di”. ”Nuk e di? Atëhere s'ke për të shkuar”, - ia ktheva.
Unë e kisha ndjerë që ditët e para që kisha të bëja me një vjehërr "të fortë". Sidoqoftë, të fortin është më mirë ta kesh aleat se sa kundërshtar, i thosha vetes sa herë që s'më pëlqente ndonjë gjë tek ajo.
Në televizorin e madh të lokalit papritur u shfaq Bob Dole. Bënte reklama për viagra dhe prostatin. Im kunat tha se një nate më parë Bobi kishte deklaruar në televizion se do të mbështeste finacjarisht për president për vitin 2000 senatorin Mc Kain.
- Si është e mundur? Ai ka të shoqen që ka vënë kandidaturën për president! - tha ime vjehërr.
- Vërtet, po të shoqen kush do ta mbështesë? - pyeta unë.
Heshtëm një copë herë dhe pastaj plasi e qeshura.
- Duket se çifti Dole paska probleme, tha vjehrra.
- Kjo i jep kuptim edhe reklamës së Mr. Dole për viagra, e mbylli im kunat.
Kur dolëm nga lokali, ime vjehërr mbante në duar katër copë trëndafila, dy të sajët e dy nga unë.
Kur po ndaheshim na kujtoi që javën tjetër do shkonim në Nju Xhërsi, sepse motra e saj e vogel bën 80 vjetorin.
- Dëgjoni, - tha ajo, duke vështruar më shumë nga unë se nga djemtë, kujdes mos bëni gabim t’i zini në goje moshën, se i vjen keq dhe na prishni mbrëmjen. OK?
- Për peshqeshin mos u bëni merak. Kjo është përgjegjësia ime, - e mbylli ajo.



Letër në adresë të vjehrrës.

Një herë në javë i çojmë vjehrrës një pjesë të postës që vjen për të gabimisht në adresën tonë. Nuk është postë e rëndësishme, zakonisht nga firma tregtare që ofrojnë mallra të reja, katalogje veshjes të stinës, letra nga organizata bamirëse, që i kërkojnë të kontribuojë. Ndonjëherë i vijnë edhe kupona për t’i blerë mallrat me çmime më të lira. I mbledhim tërë këto zarfe e i vemë diku në një qosh pranë shkallëve që të mos i harrojmë për t’i marrë me vete kur kalojmë nga ajo. Zakonisht këtë postë ajo e quan xhank meill. U hedh një sy të shpejtë zarfave dhe i flak në kosh, ndonjëherë edhe pa i hapur fare. Atë ditë zarfi me emrin e saj vinte nga Planned Parenthood, Margaret Sanger Square, që do të thoshte nga Planifikimi familjar i Nju Yorkut.
Nuk ishte gjë që kalonte pa rënë në sy. Një gruaje që po mbushte 85 -at i vjen një leter nga planifikimi familjar.
- Ç'është kjo? - pyeta unë Majkun duke vënë buzën në gaz.
- Me siguri e mësojnë mamanë se si të mos mbesë shtatzanë. Mos e hap .T'ia çojmë nesër.
Të nesërmen shkova tek vjehrra, vetëm. Majku tha që do shiheshim atje nja dy orë më vonë, kur mamasë t’i vinte tekniku i televizorit. Që kur e kishte kthyer televizorin ne WebTV kishte probleme me të.
Vjehrrën gjeta në kuzhinë. Po zbrazte supën e saj të preferuar në supjerë. E prita sa të mbaronte e të kthehej në tavolinë. Pastaj nxorra nga çanta zarfin.
- Këtë ma dha Majku për ty.
I zgjata zarfin dhe po prisja si do reagonte.
Ajo vuri syzet. Grisi me kujdes zarfin, hapi letrën dhe zuri të lexojë. Në fillim në heshtje, pastaj ngriti zërin:
- Sa herë që shoh një vajze adoleshente me barrë kam dëshirë ta ndihmoj. Dhe është pikërisht kjo çfarë bëjmë ne të Planifikimit Familjar të Nju Jorkut. Ne kujdesemi për vajza të reja si ju. Por me ritmin e madh te shtatzanësisë tek vajzat adoleshente që mbeten me barrë, ka akoma shumë për të bërë. Në Bronx ka mbi 100 workshope të edukimit seksual për të ulur rritmin e barrës së padëshëruar…
Ajo ndali, më vështroi mbi syzet e lëshuara mbi hundë, dhe tha:
- Më ka ardhur tamam në kohë!
Unë po qeshja me të madhe, sa po më dilnin lot nga sytë.
- Ku është im bir? - më pyeti.
- Më tha që do shiheshim këtu, - u përgjigja unë që ndieja mezin të më dhimbte nga të qeshurit. Ajo u ngrit e i ra telefonit.
- Majkëll, nëna jote shtatzënë është në telefon. Kape telefonin.
- S'qenka, - tha dhe e vari telefonin në mur.
Pastaj u ul, firmosi një çek 25 dollarësh dhe e futi në zarfin që i kishte dërguar Planifikimi Familjar i Nju Jorkut.
- Kjo është e gjitha çfarë duan këta, -më tha duke më treguar zarfin. - Të gjithë duan para në këtë botë. Kur të dilni, hidheni këtë çek në postë.

* * *

Ditlindja ime

Bashkë me krishtlindjet po afrohej edhe ditlindja ime. Kur erdha fillimisht në Amerikë ditlindja ime e parë në një vend të huaj, qe një ditë e trishtuar për mua. Isha krejt vetëm dhe më vinte për të qarë. Një vit më pas as që më ra ndërmend për ditlindjen, ndërsa atë vit që u fejova, kur filluan krishlindjet zura ta mendoj përsëri. Këtë radhë duhet ta festoja patjetër. Tani s'isha më vetëm. Isha e fejuar dhe madje me një amerikan. Ishte edhe çështje kureshtje.
Pikërisht një ditë para ditlindjes sime, kunati theu këmbën duke luajtur futboll. E çuan urgjentisht në spital e doktori tha që kish nevojë për operacion. Operacioni do bëhej një ditë më pas në spital, në Menhet’n, d.m.th. pikërisht ditën e ditlindjes sime. Nuk më erdhi aq keq për kunatin se sa për vjehrrën si nënë. Ajo duhej të ishte e tronditur nga kjo që i ndodhi të birit. Të nesërmen, që në mëngjes, të tre shkuam në Menhet’n.
- Po qe se Xhefri do operohet tani në mëngjes, do ta marrim në shtëpi në mbrëmje, - tha vjehrra.
- Kaq shpejt? - thashë unë e çuditur.
- Po, - tha ajo, sikur kjo të qe gjëja më e zakonshme në botë.
Xhefri nuk u operua në mëngjez, por reth orës tre pasdite. E morëm në shtepi pas tre orësh nga operacioni. Kështu, rreth orës tetë të mbrëmjes ne ndodheshim të katër në shtëpinë e vjehrrës. Im kunat rrinte shtrirë në divan me këmbën e mbështjellë me allçi. Kishte qenë një ditë e gjatë për të gjithë dhe ndiheshim të lodhur.
- Do shtrihesh pak, mama? - yeta unë.
- Të shtrihem? Jo, - tha ajo. - Do shtrihem kur të bie për të fjetur. A don të pushosh ti? më pyeti ajo. Unë u skuqa. U duk sikur e kisha bërë atë pyetje për t'i dhënë mundësi vetes sime që të shlodhesha. Në fakt ndihesha vërtet e lodhur dhe bëja çudi me të që vërtitesh në kuzhinë. Gatuante ekstra, kur isha e bindur që e kishte frigoriferin plot.
- Të të ndihmoj, mama? - pyeta që prapa kurrizit të saj.
- Jo, - tha. - S'ke ç'të më ndihmosh, gjeli po piqet vetë. Sallatën me fruta e bëra që në mëngjes. Është në frigorifer. Tortën me mollë e bëra që dje... Pastaj kuzhina është e vogël, s'ka vend për dy. Pse nuk shkon të pushosh ca?
I fejuari im vështroi nga ne dhe u afrua.
- Ti dukesh e lodhur, më tha, pse s'shkon të pushosh në dhomën e mamasë?
- Po kjo? Thosha me vete. Me tërë mend e kanë këta?
- Shko shtrihu në krevatin tim, qetësohu, lexo dicka, kur darka të jetë gati, të thërrasim…
I fejuari më shoqëroi deri në dhomën matanë.
- Ta hap televizorin, apo do flesh pak?
- Jo. Nuk do fle, thashë unë, nuk jam e lodhur. Po shoh pak televizor.
Ai tërhoqi derën duke dalë. Mua po më mbylleshin sytë për gjumë.
Isha shtrirë në shtratin e vjehrrës dhe të them të drejtën më vinte turp kur mendoja se ajo vazhdonte të gatuante në kuzhinë, ndërsa unë shlodhesha. A do ta kisha lënë mamanë time të punonte tërë ditën ashtu? Jo, sigurisht që jo.
Nuk e kisha mendjen tek televizori. Pse ta fsheh? Kisha pritur me kureshtje se si do ta festoja këtë vit ditlindjen dhe fare papritur ishte shndërruar në një iluzion. Mbylla sytë dhe kujtoja kur mblidheshim të gjithe tek mamaja, në Tiranë, kur ngrinim gotën e parë bashkë me urimin e vitit të ri dhe të gjithë më uronim mua. Mamaja ime e vëllezërit më puthnin duke më uruar jetë të gjatë e të lumtur. Dhe papritur kujtimet e ditlindjes sime mu bënë bashkë me ato të tezes së Majkut, Rozit që i festuam 80 vjetorin. Kishte ardhur që nga Florida, ta bënte me të bijën , në Nju Xhërsi. E bija, Suzana ishte ekonomiste dhe punonte në shtëpi të vet. Banonte në Short-Hills, ku kanë shtëpitë e tyre shumë pasanikë të Nju Xhërsit.Qe një vend me pyll e lëndina bashkë ku shihje aty këtu vetëm shtëpia dykatëshe. Të gjitha me makina të mira para dyerve.
Në katin e parë të shtëpisë ndodhej ajo që vetëm emrin kishte kuzhinë, se në një të parë nuk të zinte syri as sobë, as frigorifer, madje as lavapjatë. Çdo gjë ishte e maskuar, e veshur me mobilje. Në të djathtë të kuzhinës, një dhomë ngrënie e veçantë për miqtë . Në mes qe vendosur një tavolinë ngjyrë vishnje me bukuri të papërshkrushme. Karriket përreth vinin të zeza.
- Këtë set e kemi sjellë nga Italia, -kish thënë Suzana, kushërira e parë e Majkut. Pastaj, po në katin e parë, ishte dhoma e ndenjes, me kolltukë lëkure e televizor dhe përbri saj dhoma e televizorëve për fëmijët. Secili kishte televizorin e vet të mbyllur në një raft të madh në formën e shtëpizave-lodra. Dhomat e katit të parë e kishin një faqe muri të zëvendësuar nga xhamllëku. Lart ishin dhomat e gjumit si dhe zyra e Suzanës.
Para se të shkonim atje, vjehrra përsëriti që të kemi parasysh se Rozlin nuk do që t'ia dijë njeri se sa vjet mbushi . Rozlin na priti me një kostum ngjyrë trëndafili (pantallona e bluzë). I shoqi , Marti 79 vjeç, vinte rotull si atlet, duke treguar se e kishte ulur barkun duke bërë disa ushtrime fizike të cilat i demonstroi aty në sy tonë.
Darkën e ditlindjes e hëngrëm në restorant. Rozi tregonte kujdes se mos pikonte, sidoqë në qafë kishte varur një grykashkë me xhixha argjendi. Suzana s’e çau kokën të ndërronte rrobat. Erdhi në restorant me komplet tutash sportive. Fëmijët e saj bënë të njëjtën gjë. Ishte e çuditshme se sa shumë kontrastonte me të ëmën. Edhe pse ishte 80 vjeçe, Rozi dukej ende si një plakë-fëmijë e përkëdhelur. "Ajo ka qenë gjithnjë bebja e familjes dhe gjithnjë është trajtuar si e tillë. Edhe i shoqi gjithashtu e ka llastuar shumë", - më kishte thënë ime vjehrrë për të. Dhe kjo qe mjaft e dukshme.
- Më ka rënë një tablo nga muri. Si ta vendos prapë në mur? Ç'farë përdor ti në këto raste? - iu kthye ajo papritur vjehrrës sime.
- Gozhda, e dashur, gozhda! - iu përgjigj ime vjehërr.
- Ku gjinden këto?
- Lërja Martit këtë punë. S'është për ty!
Rozi rrufiti pak kafen, pastaj e vendosi me kujdes në tavolinë për ta lënë të ftohej.
- Gjyshe, po kur pikon grykashkën, si ia bën? - ngacmonte i nipi.
U kthyem përsëri për ta mbylluar këtë mbrëmje duke ngrënë akullore me kek dhe aty filloi diskutimi për kompjuterat. Rozi tha se meqë vjehrra ime (e motra) e kishte kthyer televizorin në WEB TV dhe jepte e merrte mesazhe me shoqërinë e të afërmit, atëherë pse të mos e bëjë dhe ajo? Përfundimi: Rozi vendosi të ndjekë një kurs për kompjuter që të mos e zinte viti 2000 pa mësuar kompjuterin!
Atë mbrëmje patëm vërtet humor. Por sonte është ditlindja ime dhe andej matanë kunati im ishte shtrirë në divan me këmbën futur në allçi. Natyrshëm, që as që mund të bëhej fjalë për të festuar. Ime vjehrrë vërtitej ende në kuzhinë. Ishte e çuditshme se ku e gjente atë energji pas asaj dite të lodhshme. Dhe ishte pothuajse 85 vjeç.
Kur ishim në Menhet’n duke pritur në hollin e spitalit, ndërkohë që i biri operohej, ajo kishte nxjerrë një gazetë dhe lexonte. Unë kisha mbledhur duart kryq dhe rrija e mendoja se po të na ndodhte kjo në Tiranë, (larg qoftë!) në hollin e spitalit do bëhej vetëm muhabeti i të sëmurit, qoftë edhe 14 orë rrjesht. Ndërsa ime vjehrrë, mbaroi së lexuari gazetën, ma pasoi atë mua dhe pastaj hapi një libër. Mbaja gazetën në duar e thosha me vete: "Sa ters që jam. Nga vajti dhe e theu im kunat këmbën tamam tani!" Pastaj i largova tutje këto mendime gjimnazistësh, duke falenderuar Zotin që mendimet janë brenda në tru e jo të shkruara mbi ballë, se me siguri duhet të dukesha femra më egoiste në botë.
Në anën tjetër me çudiste ajo grua, që do bëhej vjehrra ime e ardhshme, se sa e fortë ishte.
Dhe tani kishim ardhur të gjithë në shtëpi. Unë rrija shtrirë në dhomën e saj. Qepallat me rëndonin tmerrësisht, por përpiqesha të mos flija.
Rreth orës e nëntë e gjysëm të mbrëmjes, i fejuari im hapi me kujdes derën e më pyeti :
- A u qetësove ndopak? Do të vish nga kuzhina ?
- Sigurisht, - thashë unë duke këcyer nga shtrati.
U vështrova në pasqyrë. Kisha një fytyrë të fjetur dhe flokë të shpupurisur.
- Ja tek e ke krehërin, - më tha ai, duke më zgjatur një krehër që e mori pranë
pasqyrës. - Rregullohu dhe hajde në kuzhinë. Po të pres atje, - tha, dhe doli.
Unë kreha flokët, rregullova bluzën dhe iu rashë lehtë faqeve të mia, si për tu zgjuar nga ajo gjëndje plogështije që ndieja në tërë trupin tim. Hapa me ngadalë derën që më çonte në kuzhinë dhe gjëja e parë që më ra në sy qe tavolina e rrumbullakët e mbuluar me një mbulesë të bardhë të qëndisur me trëndafila . Mbi të, një tortë e madhe e rrumbullakët me qirinj të ndezur mbi të. Shtanga. Hodha edhe dy hapa. Papritur, vjehrra ime e ardhëshme dhe i fejuari me dolën përpara duke kënduar ato vargje që na ishin bërë aq të njohura nga filmat që kishim parë, por që kurrë s'kisha menduar se ndonjëherë do të më përkisnin mua:

"Happy Birthday to you!
Happy Birthday to you.. “

Duetit të tyre iu bashkua një zë i tretë. Ishte zëri i kunatit tim, Xhefrit, që mbante këmbën e fashuar të shtrirë mbi tavolinën e mesit në livingrum. Unë u mallëngjeva. Ime vjehërr më përqafoi dhe më tha t'iu fryja qirinjve . Iu afrova tavolinës e duke mbajtur lotët iu fryva qirinjve me frymën që më dridhej. Mu desh ta bëja disa herë, derisa u fikën të gjithë. Ata përplasën duart. Shikoja herë nga ime vjehrrë e herë nga i fejuari im. Fytyrat e tyre dukeshin të lumtura sikur të ishte ditlindja e tyre.

Albana M Lifschin, Bruklin, 1998, perfshire ne vellimin "Takim me te paprituren"