PORTRETI I NËNËS

Nga  Flori Bruqi

PORTRETI I NËNËS

“Nënë për ta shpëtuar jetën Ty,dhashë lëkurën e do ta jepja edhe shpirtin”(Prof.dr.sci.Mirlin  Bruqi)

Nga qytetet e fshatrat e largëta vijnë

Banorë(të përkohshëm)në Prishtinë

Pleq

Plaka

Të reja

Të rinj

Me shporta të vogla në duar

Vijnë çdo të diel

Vijnë(ndoshta)çdo ditë

Te dera  e Spitalit

Në orën 14

Gumëzhijnë korridoret

Nga hapat e tyre

Zhurmojnë pavijonet

Korridoreve…

Zvarritët rrëqanthi vdekja

Në dhoma hyn shqetësimi

Secili me de(r)t

Për të afërmin e vet

Kështu çdo të diel

Kështu çdo  ditë

Në orën 14

Burbuqja kurajon Nënën

Mirlindi jep lëkurën e vet

Për ri(ngjalljen)e Saj

Të afërmit shërim i dëshirojnë

Të tjerët shpresojnë…

Ja dhoma…

Ora mbi radio

Trëndafilat e freskët

Mbi tavolinë

Tok(gati) e gjithë familja

Babai qëndron e mejton

Ndoshta…

Kujton profiling e dhëndrrit

Ja rrudhat e nënës sime

(Kujtoj zënkën e prindërve për mua)

Tik-taku i orës

Dikur pushon

Në orën 4 të mëngjesit

Një qetësi…

Unë

Kam parasysh

Profilin e fëmijëve të mi

Shoh në sy

Profilin e Granitit e Diamantit

Mullarët e sanës

Në oborrin e braktisur

Ja(gati) e gjithë familja

Mungon(vetëm fizikisht)Ajo

Mungon Nëna  ime

Në dhoma hyn:

Ajri

Drita

Dashuria

Jeta

Shokët

Shoqet

Babai

Të dashurit….

****

                                                                

Dhe një hije

Më ndjek pas

Shëndijë kohe

Profil i Nënës

Zjarr i Diellit!

NJE SYTH SHPIRTI NE AKUARELIN E NJE KOSOVARI

    …brenda syrit poetik të Flori Bruqit

 

NJE SYTH SHPIRTI NE AKUARELIN E NJE KOSOVARI

               

ZEF PERGEGA

Nanat janë krijesa e krijesave njerëzore. Asnjë hije muzgu me fluturim korbash nuk zë vend në shpirtin e tyre. Stoicizmi human dhe krenar është sfida e natës. Ata linden prej dhimbjës dhe dhimbjës së rritjës i kënduan gjithë jetën. Me këngë e thurin djepin e dashurisë dhe me shallin e ylberit i shërojnë ethet e forta. Asnjë art nuk mund ta shëmbë tempullin e shënjtë të tyre. Nanat janë bota e qiellit dhe e tokës dhe krah u japin foshnjave të bëhen ëngjëjt e jetës.

          Sa herë ngjitësha shkallëve të drunjta të kullës së vjetër, nana ime që thurte bukur çorape me luledele apo me degë ulliri, pa më parë me therriste me emër. Me njihte nga hapat e ngjitjës…Ndërkohë që arti i sotëm e ka shpërfillur fytyrën dhe visarët e shpirtit të nanës dhe është mbërthyer si rriqën ne kërthizën e vibrimeve nudo, ngrihet një bir kosovari i lindur në vatren e lisit të tamlit dhe lisit të zjarrit, një flori-florë poetike mbi kurorë të gurrës së parë me emrin njerëzor Flori që me pathosin e tij të vlugut e ngre simbolikën e nanës mbi rrezët e dritës asaj drite që ajo i përket.

          Rastësisht e me saktë në mënyrë periodike e lëxoi krijimtarinë e këtij poeti dhe si anija që e hedh spirancen në molon e ankorimit ma mbajti vështrimin një cikel poetik e këtij fisniku të fjalës së lirë. Duke lëxuar poezinë “Rreze drite” njeriu dhe në mënyrë të veçantë emigranti s’ka sesi të mos ngrohet nga këto rreze dhe të na kujtojë që sado që jemi larg shpinë kthyer, nana kurrë s’e harron birin apo bijen e saj. Që ajo të mos rrijë duke pritur mbas dere nga këto mbrapështi, Flori Bruqi si një thurës vargjesh me mbjellje zambaku e tredofilesh në ballkonin dhe kopështit të mevehtësisë së Kosovës, shkëput nga trungu i shpirtit një petale meraku prej vazos së kujdesit të nanës drejt adresës tonë, si pëllumbi që këkon bregun…

                  

“…Natën e mirë bir

                    Çelësin mos ia vë derës

 Se do të vijë nana

 Gjumin e paprishur

Me hapat e pranverës

Mos je shpluar

Kur ike…!”

          Poeti Flori Bruqi e ka thënë me një ndjenjë të thellë atë që shumëkush e ka harruar madje e ka mbraktisur nga shpirti këtë kumt njerëzor. Këtë thesar që rrjedh në lumin e turbulluar të jetës, Flori  e nxjerr nga fundi si varken e mbytur. Shumë i kanë kënduar nanës që ngjajnë me tinguj nostalgjie, por motivi i autorit në fjalë ka atë rreze drite që nuk shterr në shpirtin e nanës pavarësisht se koha po i josh brezat me harresën dhe përzierjen e gjakut. Bash kur hollohet e ndryshohet gjaku aty nana loton me sytë nga qielli për pak shpresë dhe respekt për prinderit.

          Lajmotivi i poetit Flori Bruqi ka eren e theut të parmëndës dhe e lëron vargun në ngohtësinë e qiellit pa patur nevojë të marrë miell hua, por gruri i arës së tij piqet me afsh trualli. Shpirti poetik me të cilin ka rrethuar tokën e mushtit të vargjeve bashkë me fantazinë dhe dhuntinë rri në dritaret e një kalaje, si zogu që sjell lajmin e begatisë, lidhur guret me metafora dhe ushqyer me qumështin e zanave të kthyera përseri pas shumë motësh ikjesh ndër valë. Poeti kosovar u këndon atyre që nënçmohet, atyre që shkelen me të padrejtë, atyre që u flet puna dhe dikush ua mohon me guna, I këndon urtisë, mençurisë së popullit të tij, bekimit të ballit dhe nderit të nëpërkëmbur. Ai i thërret nanat, vashat të vijnë në këngë se me këngë janë rritur djepat e trimërisë se pa ata djepa Kosova do të ishte përseri e shtypur ndaj dhe  poezia e tij “Lajtmotiv e sinqerte” është një zgjim dhe një kurajo, nje hov dhe një tingull i ri në piskamë se prej tyre ne morëm këmbë…

                   “…Ejani në këngë

                    Nana dhe motra

                    Ne lindëm nga këngët tuaja

                    Nga zëri juaj

                    Morëm këmbë…!”

          Para vargut të Flori Bruqit të ndizet një qerpik ngadhnjimi. Ai të fton qetësiht pa tamburante në vargun e rrëzeve të perëndimit për ta përjetuar poezinë nga vitrina e pastër e dritës që ndizet në pishtar. Edhe pse politikisht ka ardhur liria ne Kosovë, shpirti i vashës e përjeton atë me trishtim. Të lehurat e natës nëpër zgavrra përgojimesh të paragjykuara me kurtha e gracka dashurie dhe poeti i vemëndshëm e shkoqit këtë ndjesi, mbasi ai nuk i duron njollat e zeza në bluzën e bardhë të transparences së virtytit njerëzor dhe pyet në poezinë “Liri fjale”

          “…Mos vallë në qytetin tënd ilirik

          të ndjekin qentë e tërbuar

          Ndonjë hije nate…?!”

          Flori Bruqi, si në jetë dhe në krijimtari nuk thyhet nga pushteti i prangave të pritjës dhe as nuk e kapin ethet e padurimit edhe kur e ndjen vetvlimin në damarë. Me krah dallendyshe ngjit muret e heshtura, ku jeta merr serume të hidhura e ai ulet në karriken e sallonit të pallatit të ëndërrave rinore pasi shiu e ka bërë qull fletoren e vargjeve pa e ndjerë shterrjen kur shkruan poezinë “Qyteti ku të prita”

                   “…Unë jam aty ku me ke lënë

                    Vallëzoi me hijet

                    E nuk di cilën të përkedhel

                    Pres dashurinë tënde

                    Mbi buzët e tua të zë një ëndërr…!”

          Një poezi e veçantë me një gurrë me metafora dhe me një kopësht me krahasime është ajo me titullin “Akuareli i diellit”

          Ajo iku në moshë të njomë, pa pasaportë e pa adresë. Ndoshta pa mësuar mirë emrat e malit, lendinës, lumit e bregorës që jetës i japin blegerime. Nxori në rrugë në atë shteg të ngushtë nga gjoksi i paprekur fletoren me vjersha dhe shkroi për mëngjesin e Prishtinës, të vetmin kujtim mori më vete nga majat e ikjës dhe ai ngushtim shpirti e tokë i kujtoi nanen. Në xhamat e retinës vizatoi portretin e baces plak dhe pastaj e fshiu me dorë dhe dorën e puthi me bekimin e vetvetës. Eshtë gjaku që ndjen gjakun, e kush me bukur se Flori Bruqi e përcjellë këtë penelatë, si visari me i çmuar i shqiptarit e i kosovarit. Dikur ajo vashë u kthye ne vendlindje. Autori nuk u bën thirrje dallendysheve të kthehen, por ai nga një kënd i syrit të tij vëzhgon fluturimin e tyre nga qielli që u laguan dhe e stolis tablonë kur vasha e ngjeu penelin në akuarelin e hënës në mbrëmjen e majit dhe pikturoi rrugen. Kishte çelur pranvera e kthimit. Ky motiv është thënë nga Flori Bruqi në mënyren me mjeshtrore. Në fshat vasha që kishte ikur, por atdheu i ishte mbledhur galuc si një gur në zemër e në shpirt, me të cilin ajo kuvendoi gjithë kohën e largimit duke gjetur në ato themele hijet e vetmisë dhe të heshtjës dhe me tej melodinë e draperit në duat e fahtarëve të tokës së saj.             Flori është i dashuruar pas së bukurës, ai e ushqen atë që të mos vyshkët dhe të mos shkilet. Madje ai është një triumf rrënjësh që larton trungun e inditetit njerëzor. S’ka gjë më të bukur kur femra e ruan feminitetin e saj sa edhe pemet kërkojnë ti ngjajnë.

                   “…Shpirti i saj

                     Një lëndinë qërshori

                     Selvitë ndanë rrugës

                     Trupin e saj imitojnë…!”

          Ndesha një krahasim që e vellon se tepërmi stofen e vargun dhe e llamburit mesazhin tek poesia “Mendim e kredhur” Nuk e di nëse ky poet me një fizionomi të konturuar në brumin e farës kombëtare ta këtë provuar mërgimin. Ai me nota trishtimi e vizaton portretin e shekullit që ndau familjen duke u çirrur nëpër tribuna e konferenca për liri e lëvizje të lirë. Sa nana e motra mbetën pa burra, pa fëmijë e autori thotë se nuk paten një gur ku të qajnë!

          Vejusha pa fat me prehera të thatë. Djepa që nuk lidhën dhe as nuk zgjidhen. Kënga Nina-nana e ngrirë në mure të akullta dhe siç thotë Flori, në shpresat e djegura vret e qan trishtimi. Tonelata vujtjesh që mbytën mbi dallgët e mërgimt mekatar dhe poeti i dhimbshur thotë:

  “…Shikimi i nënëmadhës si shqiponjë/ Pas e ndjek/ Klithma djemsh/ Mbetur ikona nëpër pragje…!”

  Në akuarelin e dritës së shpirtit të tij që rri në pëllëmbë të vargjeve, një ditë në Amerikë dallova ylberizimin e figurave letrare dhe artistike të këtij poeti që e shikoj si kurore magjike mbi ballë të tokës kosovare për t’ia zbukuruar fytyren lirisë dhe gjithçka që është shqiptare.

  zefpergega434hotmail.com

  Detroit, 25 Qershor 2011

nga Flori Bruqi:Toponimet sllave në shqip

Çështja e përdorimit të toponimeve në gjuhën e natyrshme, ashtu si duhet të flitet në gjuhën shqipe është çështje shumë e vjetër, e cila akoma nuk është zgjedhur. Kërkesa për përdorimin adekuat të toponimeve në gjuhën shqipe ka vite që është bërë...Ky problem është zgjedhur pjesërisht në trevat shqipfolëse , por mbetet edhe shumë punë për tu bërë. ... Çështja e toponimeve është zgjidhur në faktin se para disa viteve në tekstet mësimore të gjuhës shqipe toponimet shkruheshin serbisht, maqedonisht. Tash  pak a shumë këtë nuk e kemi në trollin arbëror.

Në të gjitha botimet e teksteve shkollore deri në vitin 1995 në vend të Shkupit është shkruar Skopje, në vend të Dibrës, Debar. Kjo çështje duhet zgjidhur në interes të përbashkët nga albanologët shqiptar në Maqedoni..

Të ketë një dekleratë të përbashkët se nuk është e natyrës që maqedonisht ti themi Vlorës Valona, apo Durrësit Draç. Ne nuk kërkojmë që maqedonasit ta përdorin si Durrës, por le të përdoret dhe në shqip, ashtu si duhet....Këta janë disa shembuj tipik, pasi edhe për Tetovën e përdorin Tetovo.

...Ka edhe shumë punë për tu bërë për çështjen e toponimeve në gjuhën shqipe...
Pak kohë më parë deputetja e Partisë për Ripërtëritje Demokratike Liljana Popovska kërkon respektim dhe zbatim të nenit 195 të ligjit për siguri në komunikacion, në të cilin theksohet se toponimet nuk duhet përkthyer. Popovska vlerëson se është bërë gabim në drejtim të shënimit të mbishkrimeve të qyteteve në vend duke i përkthyer emrat e tyre edhe në gjuhën shqipe.



Prof.dr.Sali Berisha: Hiqni toponimet e huaja



Qeveria Shqiptare angazhohet të heqë nga përdorimi i përditshëm të gjithë fjalorin e huaj që lidhet me emërtimet e njësive vendore, siç janë fshatrat, qytetet, apo edhe të vendeve të ndryshme. Pasi vendosi disa javë më parë që të vërë masa të rënda shtrënguese për të gjitha ato aktivitete private, që përdorin tabela apo reklama në gjuhë të huaj, shefi i qeverisë, Sali Berisha, ka paralajmëruar një nismë të re në këtë linjë, por që kësaj radhë ka të bëjë me ndryshimin e të gjitha toponimeve të huaja.

Republika e Kosovës  i rregulloi toponimet deklerativisht

Pas çlirimit të Kosovës, të gjithë emrave të qyteteve të Kosovës iu kthyen emrat e tyre origjinal që i kanë pas në shqip. Mirëpo kjo çështje ka mbetur vetëm në të folur, pasi në gjuhën administrative akoma ekzistojnë toponimet sllave që u vendosën para më shumë se gjysmë shekulli.

Pasioni i Dom Nikoll Gazullit për identitetin dhe krenarinë e kombit

t

nga: Artan Shkreli

Sa më shumë i largohemi asaj periudhe shtypëse dhe t‘ankthshme që përfundoi me të vonuarin vit 1991, aq më fort shtohen pyetjet e "përse"-te për gjithë çka ndodhi, të cilave iu ngarkohet edhe pezmi se nëse çka ndodhi "a duhej doemos të ndodhte". E sa më tepër del mpimja 45-vjeçare dhe njerëzia nis mësohet me lirinë, aq më qartë shpalohet arsyeja pse autoritarizmi despotik pati atë efekt të fundbotshëm ndër shqiptarë. Kështu që vijnë e bëhen gjithnjë e më të dallueshme mistifikimet e turpshme të kujt kish marrë rolin e atit dhe bijtë e mbetur "në besë" i mëkonte me ushqim të prishur. Profetnit e rreme kishin zaptuar papritur rrugët dhe sheshet e qyteteve, e duke përfituar nga plagët shoqërore dhe varfëria e trashëguar, i tregonin gjindjes si shpëtim shtegun e humnerës

Dom Nikoll Gazulli
Arkiva e Dubrovnikut

Në dokumentin me titull "The notion of the public library in the renaissance Dubrovnik" (Nocioni i bibliotekës publike në Dubrovnikun e renesanses), arbano-kroati Aleksandër Stipçeviç hedh dritë mbi zbulimin e dëshmive të shkruara të Gjon Gazullit dhe të dokumenteve mesjetare, të cilat plotësojnë të dhenat biografike për të. Në dokument, të dhënat për jetën dhe punën e Gjon Gazullit janë paraqitur të bashkëlidhura me ngjarjet që kanë ndodhur në Raguzën e shek. XV, XVI, XVII. Kështu një ndër gjerat që tërheq vëmendjen është fakti i rrallë, që nxjerr në pah Stipçeviçi, se librat e koleksionit të tij privat atbotë iu dhanë në përdorim qytetarëve të Raguzës (Dubrovnikut). Së këndejmi mori shkas tash edhe ideja që bibliotekat e pasura private që Dubrovniku disponon, t‘i hapen publikut.

Në njëfarë mënyre ky akt i Gjon Gazullit shënoi edhe fillimin e lindjes së bibliotekave publike në bregun lindor të Adriatikut, ku po qartësohet gjithnjë më shumë fakti se, në atë që më pas do ikonizohej se Albania Veneta (Shqipni Venedike), arbënit ishin ndër aktorët kryesorë të jetës shpirtnore.

Në fakt, ecuria e njerëzve si Gjon Gazulli, bir i parsit Gjin Gazulli, përsa e pazakontë mund të na duket sot, ka qenë diçka rutinë në Arbëninë Mesjetare paraosmane. Ka të ngjarë që mësimet e para ai t‘i ketë marrë në mjedisin humanist Scutari-n, i cili u zhduk sikur të mos kish ekzistuar kurrë pas dramës së pakapërdishme të 1479-ës. Rektor i Universitetit të Padovas (lider shkencash në Europën e kohës) dhe me një bibliotekë të paçmuar, ky dijetar shqiptar, që vdiq më 19 shkurt 1465, nuk u tregua aspak i përkorë kur qe puna për lirinë e vendit të vet. Ai qe përfshirë në një proces gjyqësor për kontrabandë armësh, të cilat duhet t‘i dërgoheshin Gjergj Kastriotit në Arbëni. Por autoriteti i tij dhe miqtë e fuqishëm që lobonin pro Skënderbeut i shpëtuan qoftë njerëzit, qoftë reputacionin e Gazullit. Rrugët e lirisë, sikundër ato të Zotit janë të pafundme. Nga dinastia fatlume e Gazullorëve ato rrugë do të përshkoheshin ne qindvjetshat e ardhshëm në njëmijë mënyra të ndryshme, por veçse për një qëllim të shndërruar tashmë në ide të ngulmët: Lirinë.

Sot pas 500 vjetësh, kroatët, apo hërvatët siç i thonë në Malsin‘e Madhe, e mëtojnë Gjonin për bashkëkombës të tyre të lindur në Raguzë (fakt i pavërtetë ky), por me origjinë arbënore. Saku ndër ne, ndodh e kundërta. Sot Gazujt a Gazullorët e mbramë janë pa varr, të pabotuar e te pazânë ngoje. Gazujt, tabuja fatale e shtetit shqiptar, me dy vëllezër të zhdukur, i pari nga Ahmed Zogu (varur n‘midis të Shkodrës) dhe i dyti nga Enver Hoxha (mbetur në një shpellë të Vrithit, aty në malet e veriut). E ne sot kemi mbetëë ende peng të Janarit të eger të 1946-ës.


Dom Nikolli, pasion i gjallë
Pa i hyrë kronikave gazullore, të cilat të çojnë deri aty nga fundi i shek. XIII, por as atyre të rezistencës së pareshtur antiosmane, e cila shtyhet deri në kohet tona, të tërheq vëmendjen personaliteti i Nikoll Gazullit, pikërisht për ngjashmërinë e habitshme që ka mes tij dhe humanistit të shek. XV, Gjon Gazulli. Kjo ngjashmëri vihet re në spektrin e interesave që shqetësuan jetët e të dyve.

Sikundër Gjon Gazulli (lindur 1399-1465), edhe Nikolli (1891-1946) plot pesë shekuj më pas, erdh në këtë botë në kapërcyell shekujsh dhe ngjarjesh dramatike për historinë e Shqipërisë. Që të dy do të kishin fatin e mirë të edukoheshin në voglì në një mjedis të orientuar nga humanizmi dhe patriotizmi e të shkolloheshin për më s‘shumti në Europë, por dhe fatin e keq që në të ngrysur të ditëve të përjetonin trishtimin e një atdheu që rrëshqiste si mos më keq drejt një antieuropianizmi të skajshëm. E ndërsa Gjoni vdiq atëherë kur emri i arbënit qe bërë simboli evropian i qëndresës ndaj antivlerave, Nikolli dha shpirt si ideator dhe luftëtar i po asaj qëndrese, në emër të atyre vlerave.

Nikoll Gazulli, në fakt qe shkolluar në Insbruk kur Austria ishte ende perandori dhe Shqipëria konsiderohej nga Franc Jozefi si krahina e humbur prej shekujsh e Konfederatës Ilirike. Futja e saj në suazën perandorake austriake konsiderohej nga plaku i fiksuar pas shqiptarëve si arritja e një objektivi që ish kërkuar që nga kohët e Karlit të Madh. Ndeshtrashat historike kishin çuar në kohë të ostrogotëve një simbiozë iliro-gote (Konfederata Herule e shek. V), ende të paeksploruar mirë e që në qëndresën e saj ndaj faktorit sllav, kish lënë gjurmët e veta në Arbëni me të ashtuquajturën Kulturë e Komanit. I gjithë ky iter jo vijimor historiko-gjeografik (Ilirikum - Konfederata Herule - Albania+Dalmatia Veneta - Konfederata Ilirike) në kuadrin e Perandorisë e humbiste thellësinë kohore dhe ndarjen politike ekzistuese. Në këtë kuptim, hapësira arbënore apo shqiptare merrte sërish përmasa mjaft të mëdha. Në njëfarë mënyre Gazulli ynë, ndonëse jo bashkëkombës, ndihej bashkështetas me b.fj. albanologun austriak Joklin, ose atë kroat Shuflaj. Dhe është kjo frymëmarrje popujsh që kanë marrë e kanë dhënë në shekuj, e cila pat krijuar klimën për studime komplekse e të thella. Natyrisht, në familjen e popujve të Perandorisë Austro-Hungare, sllavet, sikurse shqiptarët, nuk kishin asnjë primat dhe kjo i bënte shqiptarët katolikë të kishin raporte të mira me sllavët katolikë (kroatët).

Nikoll Gazulli i ditur, konsiderohej një fenomen nga e gjithë elita kulturore shqiptare aq sa punimet e tij priteshin me padurim nga organet më në zë të kohës, qoftë në Republikën e re shqiptare, qoftë dhe në periodiket e monarkisë. Zogu i vrau të vëllanë, por nuk guxoi më tepër se kaq. Personaliteti i Gazullit dhe lidhjet e tij ndërkombëtare me albanologë e ballkanologë e bënin të sikletshme çdo mase ndëshkimore ndaj tij.

Biblioteka françeskane ishte ndalesa kryesore e Gazullit në Shkodër, si kur shërbente në famullinë e Rriollit, ashtu edhe kur mbulonte famullinë e Shkrelit (pas 1940-ës). Ndonëse bashkëpunonte me Mjedjen e Fishtën, n‘atë bibliotekë gjendej kryesisht në shoqërinë e At Benedikt Demës. Punimet e tij të vlerësuara maksimalisht nga Norbert Jokli (të cilit mbledhjet që i dërgonte me postë Gazulli i shërbenin për të hartuar Fjalorin Etimologjik të shqipes), u kërkuan edhe nga drejtuesit e gjerdanit "Visarët e Kombit". Kështu në v. 1941, libri "Fjalorth i Ri - fjalë të rralla të përdorura në veri të Shqipnisë" u bë një numër më vete (nr. XI) i këtij gjerdani ish. Ishte i pari fjalor krahinor që botohej dhe bashkë me atë të Pano Tasës (edhe ky i mbajtur larg nga shkenca e re zyrtare pas çlirimit) hidhte baza të shëndosha në kursin që duhej mbajtur për njësimin e mëtejshëm të gjuhës shqipe. Ky njësim në fakt kish nisur që me v. 1916 nga e famshmja Komisi Letrare, e që deri në kohë të përgatitjes së Fjalorit, asistohej edhe nga austriakët R. Nachtigall dhe M. Lambertz. Skrupoloziteti i Gazullit me shaka vihej në lojë edhe nga eruditi Karl Gurakuqi, Inspektor i Lartë i Arsimit dhe promovues i Gazullit, i cili i hoqi Fjalorit disa fjalë të karakterit erotik të konsideruara si ofensive për kohën. Bëhej fjalë për një punë titanike, e cila nuk kishte të bënte vetëm me mbledhjen, por edhe me analizën e thellë deri në errësirë të shekujve të etimonit të fjalëve vërtet të rralla. Nga erudicioni i tij, Nikoll Gazulli, i dhënë veçanërisht pas folklorit dhe historisë arrin në përfundimin se Iliria ka një histori fetare paralele me atë të Italisë, me martirë, me ipeshkvi e me Etën të vet, dhe thotë se "ndë Shkodër t‘anë kemi një Rromë të dytë në Ballkan. Këtu fillimi i Krishtnimit nis me kohna apostolike e vazhdon me nji Seli Ipeshkvnore që ka nji vijim të pakëputun deri në kohët e vona".

Kjo dije po materializohej aty në heshtinë e luginës së Prronit Thatë në Shkrel, ku Gazulli po hartonte një tjetër vepër madhore: "Fjalorin Toponomastik", të shkruar nën pseudonimin "Gelasius".

Nuk mbërriti ta mbarojë

Mbetet një vepër madhore, ndonëse e shpërndarë ndër numra të ndryshëm të "Hyllit të Dritës", dhe konsiderohet nga kritika e shëndoshë si një punim monumental dhe si studim shkencor albanologjik ndër më të mirët e të gjitha kohëve.


Martiri i Shkrelit

Kishte mbërritë deri te germa "K" e "Fjalorit Toponomastik" kur në Malësinë e Madhe ndodhi ndërgjegjësimi i parë masiv në Shqipëri e në krejt Europën Lindore se çfarë donte me thanë ajo që po ngjiste në vend. Identifikimi qe fill pas luftës (fundi i 1944-ës) komunistët shqiptarë i bënë kauzës së tyre me kauzën e Jugosllavëve, shoqëruar ky me shtypjen marramendëse të të drejtave dhe lirive (për të cilat malësorët e veriut qenë veçanërisht të ndjeshëm) çoi atë "përzierje shpërthyese" që u quajt si Kryengritja e Postrribës ose Rezistenca e Malësisë së Madhe (1945). Nikoll Gazulli la librat dhe rrahu kumbonat e Kishës së Shën Kollit në Shkrel. Sot është e vështirë të kuptohet se si një klerik, u bashkua me kryengritjen dhe kundër "qezarit". Porse atij që njeh historinë e Shqipërisë Veriake, i bdaret çdo dyshim. Barijtë e gjindjes nuk kish si të mos ishin krah besimtarëve të tyre.

Ende sot në Shkrel ruajnë kujtime të bisedave energjike që Dom Nikolli bënte me njerëzit e tij. Atë e kujtojnë si tepër serioz, që ia dilte më i mësue fëmijëve të rrethinave katekizmën rreth zjarrit të ndezur aty para kishës-katedrale të Shkrelit. Ishte "burrë i pashëm fort" me sy qiellorë, blu dhe ëndërrimtarë. Kur kërkuan ta arrestonin në janar të 1946-ës nuk pranoi të burgosej; "Un nuk bij kurr i gjallë n‘dorë t‘ktyne!" - kështu u thosh shkrelianëve që vinin me marrë mend o me gjetë ngushëllim. Kishte dëgjuar për torturat që i bëheshin klerit në burgun e Shkodrës. E nuk pranoi as të rrinte në shtëpitë e malësorëve për "mos me i marrë në qafë". Represioni sa vinte e shtohej. Filologu i madh u fsheh për 3 javë në një zgavër në tokë pranë Dedajve që sot quhet Shpella e Priftit. Më pas u ngjit në Vrith ku qëndroi i fshehur në një shpellë të mirfilltë. Vrasja e Dom Nikollit është histori filmash. Velloja e misterit e mbulon atë vrasje për të cilën ende sot ka shumë rezerva. Ushtarët e ndjekjes, të njoftuar për vendndodhjen e tij, e rrethuan hyrjen e shpellës dhe shtinë batar të gjata pushkësh. Kur u afruan, kurmi i Gazullit ishte i ftohtë dhe i ngrirë. Një vrimë e vjetër plumbi i kish marrë jetën me kohë. Kush e kish bërë këtë? Dioqezani dom Nikoll Gazulli nuk kish si të vriste veten. Emrin e atij që e pati vrarë me një plumb në ballë dinë ta diftojnë malësorët e Shkrelit, si dhe At Zef Pllumi - memoria historike e atyre anëve.

Krahina kishte mbetur pa frymë. Një qerre e barti trupin e tij deri në fshatin e Stërkujës dhe aty ndaj rrugës, ballë kishës së Sterkujës e varrosën. Ata djem që çelën gropën, morën urdhër të mos linin asnjë shenjë, por ata duke e pasur famullitarin e tyre, të cilin gjithkush po e njehte për martir, e rrethuan varrin me gurë dhe i mbuluan ata me pak dhe. Shiu dhe koha do ta largonin atë dhe, menduan djemtë, e mandej kushdo kish mundësi ta kuptonte se aty ish një varr.

Enigma e varrit të Gazullit mbeti e tillë deri në vitin 1995, kur zoja Prendë, shërbyesja e dom Pjetër Grudës, famullitarit të ri të Shkrelit (pas 1949), pak para se të ndërronte jetë, u tregoi motrave të Nanë Terezës në Tiranë një sekret, të cilin kish kohë që e ndrynte në mendje.

Kështu në një natë të ftohtë me stuhi në fillim të viteve ‘50, dom Pjetër Gruda në shoqëri të Gjomark Prelës, Kol Zefit dhe dy burrave të tjerë, lidhin besë më i marrë reliket e dom Nikollit dhe me i çu në kishë të Shkrelit. Ashtu ndodhi. Në "shi e kijamet" nën shkreptimën e rrufeve të Alpeve, Gazulli u rivarros me një përshpirtje të shpejtë në këmbë të altarit të Shna‘Ndojt brenda kishës së Shën Kollit. Dyshemeja asokohe ish me dërrasa dhe pas varrosjes, u mbyll përsëri pa lënë gjurmë. Sot trupi i albanologut fle ende në kishën e tij.

Sekreti u nxor vetëm prej së amës s‘Dom Pjetrit, e cila e kish përgjuar gjaktrishtueshëm. E në merak të madh për të birin që kish dalë atë natë të mnershme. E tronditur ajo ia kish treguar vetëm Prendës, së cilës, më vonë në mbarim të ditëve të veta i kish kërkuar të kujdesohej për të birin, dom Pjetrin, i cili tashmë qe burgosur. Dom Pjetër Gruda vdiq në burg në Sarandë. Frymën e fundit e dha në duart e At Zef Pllumit (sot Nderi i Kombit), por besën nuk e theu as në buzë të varrit. E vërteta e Nikoll Gazullit fatmirësisht u "tradhtua" nga Prenda, një grua e prunjtë e besnike, por që nuk ish e lidhur në besë.

Leksikografi i madh sot ka zënë vendin e tij në histori. Librat e tij më së fundi po botohen. Edhe letrat, pasi ato janë dëshmi e pasionit të këtij njeriu të jashtëzakonshëm për vendin e tij, të këtij njeriu, kumti i të cilit na jep identitet dhe krenar si shqiptarë.