Fuqia e padukshme e shqipes

Çelo Hoxha.

Fillimisht ishte shqipja, pastaj shqiptarët. Naimi i ka kënduar me ngazëllim asaj, Fishta me dashurinë e tij të rreptë, ndërsa Mjeda, fjalëpaku, me elegancë.

“Mbani mënt se rritja dhe lartësimi i kombeve ka gjetur fuqi tek inspirimi i dhënë prej vjershëtorëvet,” vëren Mid’hat Frashëri.

Faik Konica e modeloi shqipen sipas shijeve të tij dhe ra në dashuri me statujën e saj, aq sa hyri në sherr me të gjithë dhe gjithçka. Ai sulmoi dhe Kongresin e Manastirit, 1908, megjithëse ndikimi i tij në vendimet e kongresit, ku ai nuk mori pjesë, ishte më i madh ose po aq sa ndikimi i drejtuesve të tij. Mid’hat Frashëri i studionte fjalët e shqipes si objekte arkeologjike, në përpjekje për të mbërritur në zanafillë të gjërave. Nebil Çika (i Vjetri) ishte i mendimit se gjuha është veprim kulturor, mbartëse e shpirtit, në thelb: dritë. Branko Merxhani e shihte shqipen si pasqyrën e shpirtit kombëtar, “mbase vegla më e mirë e nacionalismës,” dhe binte dakord me Fichte-n, që gjuha ndikon jo vetëm karakterin e njeriut, por dhe organizmin e tij. Kur nuk shkruante vargje, Fishta i thoshte në prozë gjërat e përjetshme: “Nuk ka Shqipni pa gjuhë shqipe”.

Konkluzioni i Fishtës është rreptësisht i saktë. Sikur shqiptarët ta kishin identifikuar veten me fenë, sot nuk do të kishte as shqiptarë, as Shqipëri dhe gjuha shqipe do të ishte fshirë nga faqja e dheut si shumë të tjera.

Shqipja është po aq e vjetër sa sankritishtja, latinishtja, greqishtja e vjetër, persishtja etj, shoqet e saj, të cilat, thotë Konica, “çuditnë botën me lulëzimin e tyre”. Greqia e lashtë dhe Roma mund ta kenë çuditur botën me qytetërimet e tyre, por në afat të gjatë është shqipja ajo që çudit ose duhet të çuditë me faktin që vazhdon të ekzistojë pa e çuditur kurrë me qytetërimin e saj botën. Ndoshta filozofët duhet të debatojnë rreth asaj se çfarë mund të quajmë qytetërim të lartë e të lulëzuar, prodhimin kulturor të popujve që në fund zhduken nga faqja e dheut, apo mënyrën e të jetuarit të një populli të lashtë që vazhdon të jetojë i barabartë mes popujve të shpikur bashkë me modernizmin. Këtu mendoj se është i nevojshëm një sqarim: për shqiptarët kuptimi i modernes zë fill me vitin një. Koservatorizmi shqiptar nuk fillon me kishën, por me kohët para saj. Kjo e shpjegon faktin si shqiptarët e kanë patur të lehtë të pranojnë besime të ndryshme dhe të ruajnë një identitet etnik fillimisht, e kombëtar më vonë, të përbashkët.

Shqipja është një nga gjuhët e shkruara më vonë në Europë, por shqiptarët nuk kanë pse t’i qasen me drojë këtij fakti. Për mua, ata s’kanë qenë të prapambetur, ata thjesht nuk e kanë parë të arsyeshme ta shkruanin atë. Të thuash shqipja nuk u shkrua më herët sepse populli ishte i prambetur, është njësoj si të thuash që Europa nuk e zbuloi Amerikën më herët, ngaqë për të njëjtën arsye. Duke parë të resurset që Bota e Re i ofroi Europës, sigurisht që ajo do ta kishte zbuluar më herët po ta kishte ditur se oqeani kishte dhe anën tjetër të tij. Zbulimin e Amerikës e bënë europianët, por ata mund të mos e kishin shkuar kurrë në mend lundërimin në atë drejtim, sikur mos të ishin detyruar nga osmanët. Nëse perandoria osmane do t’i kishte bllokuar më herët rrugët e tregëtisë në Mesdhe, europianët padyshim do të kishin nisur më herët të kërkonin rrugë alternative për të shkuar në Indi dhe, për pasojë, historia e Botës së Re do të kishte zanafillë tjetër.

Mbijetesa e shqipes nuk është vetëm një kuriozitet, ajo është faktori kryesor i rehatisë që shqiptarët përjetojnë në lidhje me identitetin e tyre. Pas krijimit të kombeve, problemet e Ballkanit janë shkaktuar ose nga grekët e rinj, ose nga sllavët, asnjëherë nga shqiptarët. Krijimi kombeve kishte nevojë për dy gjëra: një popull dhe një territor. Shqiptarët s’kanë shfaqur kurrë ambicje për të pushtuar territor më tej se ai që zotëronin, ndërsa grekët dhe serbët kanë zotëruar territore shqiptare, prej të cilave më vonë i kanë spastruar nga pronarët origjinalë të tokës. Por edhe kjo nuk ka mjaftuar dhe kanë shpikur legjendat e lashtësisë së tyre për të legjitimuar pretendimet. Shqiptarët s’e kanë çarë kurrë kokën për identitetin e tyre. Kur erdhën romakët, ata ishin bregun perëndimor të Adriatikut. Pas romakëve erdhi bizanti, shqiptarët ishin sërish aty. Pas bizantit erdhën osmanët, shqiptarët ishin prapë aty dhe aty vazhdojnë të jenë, ndërkohë që s’ka më as romakë, as bizantë, as osmanë. Ndoshta mbijetesa e shqiptarëve në Ballkanin e egër ka shumë për t’i mësuar botës.

Shikoni ç’ndodh me Greqinë dhe Maqedoninë, ose me ato që sot i thërrasim Greqi dhe Maqedoni. Këto dy shtete janë zhytur në konflikt për pronësinë e një fjale të vetme: Maqedoni. Zoti ka mijëra mënyra për t’i ndëshkuar njerëzit, por grekët dhe maqedonët e kanë mbushur kupën dhe ai ka vendosur të marrë masa ekstreme. Shqipja ka një mallkim që i shkon shumë për shtat konfliktit të fqinjëve të saj: rrofshi e u turpëroshi.

Maqedonët këmbëngulin se shteti i tyre duhet të quhet Maqedoni, sepse, sipas tyre, ata janë pasardhësit e Aleksandrit të Madh. Grekët pretendojnë se emri Maqedoni i përket kulturës greke, sepse, sipas tyre, Aleksandri i Madh ka qenë grek etj. Ato që dihet me saktësi është se maqedonasit nuk flasin gjuhën e Aleksandrit të Madh, gjuha e tyre është sllave dhe sllavët kanë ardhur në Ballkan në shekullin e shtatë. Aleksandrin e Madh e ndajnë nga ardhja e sllavëve në Ballkan afërsisht dhjetë shekuj.

Historinë e Greqisë së sotme e njohin mirë gjithë ballkanasit, me përjashtim të grekëve. Krahina, brenda Greqisë, që grekët e thërrasin Maqedoni është bërë pjesë e shtetit të sotëm grek pas largimit të perandorisë osmane nga Ballkani, 1912-1913. Që nga shpallja e pavarësisë së Greqisë, 1828, territoret greke janë zgjeruar disa herë, me vendimet arbitrare të Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit, 1878, dhe konferencën e Londrës, 1913. Greqisë iu dhanë territore që s’kishin qenë kurrë territore të ndonjë shteti grek, por pjesë të perandorive të ndryshme, ashtu siç kanë qenë gjithë territoret ballkanike, të cilat sot janë kthyer në shtete kombëtare.

Grekët, nga ana tjetër, pretendojnë se janë grekë, kur është e freskët ndryshimi që ata i bën gjuhës. Greqishtja e re me greqishten e vjetër kanë lidhje sa shqipja me kinezçen apo një gjuhë tjetër. Njeriu nuk mund ta ndërrojë, me lehtësinë që grekët ndërruan gjuhën, pa brerje ndërgjegje diçka që e ka të vetën, ose akoma më pak, diçka që e ka të trashëguar.

Përballë kësaj komedie ballkanike, qëndron gjuha shqipe, e cila është shkruar më vonë se të gjitha. Ajo është tipari themelor i kombit shqiptar. Grekët kanë ortodoksinë, e cila fillon me bizantin, ose, po e çuam më thellë në histori, mund të shkojmë deri te Krishti, por jo më tej. Greqia vazhdon të jetë një vend teokratik, nga frika e shkërmoqjes së identitetit të saj. Ironia është se BE u kërkon vendeve si Shqipëria të plotësojnë disa kushte për anëtarësimin në të, përfshi dhe lirinë e besimit, ndërsa Greqia është anëtare e BE-së, me të drejtë vetoje, prej tre dekadash, dhe nuk e ka plotësuar kurrë kushtin e lirisë së besimit.

Mid’hat Frashëri ka një fragmnet në esenë historike “Shqiptarë dhe sllavë”, i cili është i vërtetë dhe për grekët, të cilin po e parafrazoj me pak ndryshime. Ndërsa sllavët dhe grekët, për të imponuar sundimin e tyre, patën në shërbim kishat, bandat e armatosura, thikën dhe dinamitin dhe, çka është akoma më efikase, mbështetjen e fuqive të mëdha… Përpara kaq shumë mjeteve në dispozicion të sllavëve dhe grekëve, shqiptarëve u mbetej vetëm ndjesia e të lindurit në vendin e vet.

Ky sistetizimi i jashtëzakonshëm shpjegon dhe historinë e kombit shqiptar. Ata s’kanë qenë kurrë në pararojë të ndryshimeve dhe kjo e ka shpëtuar racën e tyre nga tronditjet. Shqiptarët u janë përshtatur ndryshimeve që janë imponuar nga të tjerët: kristianizmi, ortodoksia, myslimanizmi, por filli kulturor që nis në periudhat pagane nuk është këputur kurrë.Shqipëria është një konstruksion jo me themele të zakonshme ndërtesash, por me rrënjë organike, si të pemëve. Të gjitha ndryshimet që i kanë imponuar perandoritë kanë ndodhur mbi sipërfaqe.

Shqipja është fija më e dukshme që na lidh me zanafillën e gjërave. Grekët dhe serbët janë munduar t’i interprtojnë dialektet e saj si gjuhë të ndryshme, si dallime thelbësore, për të vënë në dyshim identitetin e shqiptarëve. Duke patur parasysh terrenin e ashpër shqiptar, mungesën e komunikimit mes zonave të ndryshme për shkak të mungesës së infrastukturës, dallimet e dialekteve janë minimale. Greqishtja, serbishtja e gjuhë të tjera mund të mos i kenë këto dialekte pikërisht sepse janë gjuhë të vona, të krijuara jo pas shpikjes së rrotës, por pas anijes me avull. Për krahasim, në Angli dialektet dallojnë shumë me njër-tjetrin, ndërsa në Australi thuajse nuk ka dialekte, sepse anglishtja ka shkuar aty së bashku me hekurudhën dhe elementët e tjerë të komunikacionit.

Rëndësia e Kongresit të Manastirit gjithmonë është politizuar, në varësi të rrethanave; komunistët e ia zbehën vlerën, postkomunistët e mbivlerësojnë orinetimin perëndimor të tij. Zgjedhja e një alfabeti bëhej për të lehtësuar komunikimin mes shqiptarëve, por ekzistenca e dy alfabeteve nuk na bënte më pak shqiptarë. Varianti latin fitoi me kalimin e kohës vetëm për shkak të prakticitetit, jo për shkak të orientimit perëndimor të shqiptarëve siç duan ta përdorin sot kriptokomunistët. Perëndimi është një koncept më i ri dhe nga anija me avull. Rëndësia e Kongresit të Manastirit qëndron në faktin që shqiptarët e zonave dhe dialekteve të ndryshme u mblodhën dhe vendosën të bënin atë që Porta e Lartë ua kishte refuzuar prej 30 vjetësh: të bashkonin katër vilajetet shqiptare, me anë të alfabetit. Dhe ia dolën.

Shqipëria nën Perandorinë Osmane

Këto janë disa foto të rralla të publikuara nga albanologu Robert Elsie.

Bëhet fjalë për foto para vitit 1900, kur Shqipëria ishte nën pushtimin e Perandorisë Osmane.

“Janë 28 fotografi të mëtejshme dhe kryesisht të panjohura të Ballkanit perëndimor nga kolekcioni privat i Sulltan Abdyl Hamitit të II-të, me foto të Shqipërisë, të Malit të Zi, të Kosovës dhe të Maqedonisë para vitit 1901”, shkruan Elsie, që ka publikuar këto foto të rralla.

Fotot janë bërë në Shkup, Ferizaj, Kaçanik, Prishtinë, Shkodër, Podgoricë dhe Ulqin

Share this:

• Click to share on Twitter (Opens in new window)
• 2Click to share on Facebook (Opens in new window)2
• Click to share on Google+ (Opens in new window)
• Click to share on LinkedIn (Opens in new window)

Related

Robert Elsie zbulon fotot e rralla të fshatrave çamë më 1913August 4, 2013In "Shqipëri"

Rrugëtimi historik i Ismail Qemalit Nga Gani QarrDecember 14, 2012In "Kulturë"

Shqipëria e gjysmës së parë të shekullit XX, me sytë e gjeografëve italianëDecember 9, 2012In "Kulturë"

 

Me te lexuarat

• New York Times: Albanian Language Amongst the 3 oldest in the World
• Kush janë 50 spiunët shqiptarë prej të cilëve kanë vdekur mijëra vetë
• The Pelasgian origin of the Albanians under the American George Fred Williams
• Emrat e kriminelëve serbë që kryen masakrat në Kosovë (Dokument + Foto)
• Albanian language is fun and unique

Juliet Stevenson: Si më ka ndryshuar roli i Nënë Terezës te filmi “Letrat”

Besimtarë myslimanë në Francë kanë bërë roje në mënyrë simbolike para kishave ku është mbajtur mbrëmë mesha e Krishtlindjes.

Ky veprim ka bërë përshtypje shumë të mira në mesin e frekuentuesve të meshave, sipas medieve franceze.

“Ne jetojmë së bashku, jemi vëllezër dhe po qëndrojmë të gjithë në të njëjtën barkë. Nëse do të ketë sulme, atëherë të na vrasin të gjithëve”, e arsyetoi aksionin simbolik Hakim El Jazuli, njëri ndër aktivistët myslimanë.

Në Francën e cila ende është në gjendjen e jashtëzakonshme pas sulmi i 13 nëntorit, veprime si ky marrin një peshë dhe rëndësi të veçantë.

Kur Fishta shante Evropën, që “për veti veç mendon”!

Në kërkim të shkrimeve të para të Gjergj Fishtës, që kanë qenë shpeshherë vargje të improvizuara kushtuar miqve dhe dashamirësve me raste festash e përvjetorësh, të gjithë studiuesit ndalen te një poezi e shkruar italisht më 1892. Ajo poezi është ruajtur, pasi ka qenë botuar më 1933-1934 në vëllimin e veprave të plota të poetit kroat, Silvije Strahimir Kranjçeviq (1865-1908), të cilit i kushtohet. Vargje të tilla të Fishtës, të shkruara ndoshta edhe më herët, kanë qenë ruajtur nga Pashko Bardhi (1870-1948), njëri prej miqve më të ngushtë të Fishtës qysh në seminarin e Troshanit e më tej në Livno e Sutjeskë.


Tonin Çobani

Por, ne nuk e dimë se ku kanë përfunduar ato vargje. Mbas Luftës së Dytë Botërore humbën (ose u keqpërdoren) shumë dorëshkrime me interes për kulturën tonë, veçanërisht kur ata ndodheshin në institucione fetare, si në rastin tonë është kuvendi françeskan në Shkodër (dhe në Troshan), që kishte qenë edhe seminar ku përgatiteshin françeskanët e rinj.

Poezia më e hershme, pra, që njihet deri sot, vjen me titullin “Poetit të vlertë, zotni Silvio Kranjçeviqit”. Kranjçeviqi, me të cilin Fishta kishte lidhur miqësi ndërsa studionte filozofi në Livno (Bosnje), është poeti që shënon fillimet e modernizmit në letërsinë kroate. Biografi më i kompletuar i Fishtës, Danjel Gjeçaj, ka riprodhuar një strofë prej kësaj poezie në origjinal (italisht) dhe të përkthyer në shqip prej tij.

“Uf! Evropë e shitun, për veti veç mendon!” (Uf! Evropa, che serva viltá!) është vargu i fundit i asaj strofe. Dhe njëherësh është vargu i parë, përmes të cilit Fishta i drejtohet me “ti” Evropës. Pikërisht këtë qasje të Fishtës me Evropën unë e kam parë në tri kohë.

Koha e parë: Zhgënjimi

Fishta nuk ishte më tepër se 21 vjeç kur, duke iu drejtuar mikut të vet poet, gjykon Evropën të shitur s’di se ku dhe të kyçur në interesat e veta politike (dhe ekonomike): “Uf ! Europa, che serva viltá!”.
Një zhgënjim rinor ky i një shqiptari për fatet e atdheut të vet evropian të mbetur në një robëri të gjatë aziatike prej pesë shekujsh: “…nën zgjedhë të randë e raja të turkut tiran…”; një zhgënjim ky i një ballkanasi (ballkanas është edhe Kranjçeviqi) që vë në dyshim ëndrrën e vet të lirisë, duke qenë bir i një populli ndër më të vjetrit në Mesdhe; një zhgënjim ky, po ashtu, i një poeti të një vendi të vogël (si Shqipëria) që ka pritur shumë më tepër në sa Evropa zbythte përfundimisht përtej Bosforit osmanët e fundit të Ballkanit.

Historia është e padrejtë duket sikur arrin në përfundim poeti ynë, edhe nëse ajo histori shkruhet në një vend të shenjtë (Paqja e Shën Stefanit) apo në një kryeqytet me famë për qytetërimin evropian (Kongresi i Berlinit): kudo e kurdoherë Evropa, veç për vete ka menduar. Ja e gjithë strofa: “Po kështu, Silv’im, më asht fjala jote, që zemrën më freskon, të rime me dënesë e vaj për Atdhe tim të dashun që vuen pa mëshirë tash sa qindvjeta nën zgjedhë të randë e rajë e zurkut tiran që dekë as gjallë s’e don. Uh! Evropë e shitun, për veti veç mendon!” (Gj.Fishta, Poetit të vlertë, zotni Silvio Kranjçeviqit, f.24)

Koha e dytë: Zemërimi

Dhjetë vjet më vonë, më 1902, kur Fishta shkruan blenin e parë të “Lahutës së Malcis” (që pa dritën e botimit më 1904-5), zhgënjimi kthehet në akuzë: Evropa tashmë është “kurva e motit”. Ajo nuk e njeh as besën humane, as drejtësinë hyjnore (“Që i ra mohit Besës e Zotit”). Akuza vjen e shoqëruar me zemërim të thellë. Poeti pyet: “Po, a ky asht sheji i qytetnisë/ Me nda tokën e Shqipnisë/Për me mbajtë këlysht e Rusisë?” (Gj. Fishta, Lahuta e Malcis, f.167)

Jemi mësuar t’i interpretojmë këto tre vargje historikisht dhe kemi lënë jashtë vëmendjes atë çfarë poetikisht përcillet prej tyre. Të mos harrojmë se jemi te kënga e dytë (“Lufta”) e blenit të parë të “Lahutës… ” që mban titullin “Te Ura e Rrzhanicës” (osedhe “Marash Uci”). Në botimin përfundimtar të vitit 1937 të “Lahutës… ”, kjo këngë është e trembëdhjeta dhe mban titullin “Te Kisha e Shnjonit”. Pavarësisht renditjes dhe titullit tjetër, vargjet e saj nuk kanë pësuar asnjë ndryshim. Mesazhi i tyre poetik vjen me vlera njerëzore universale. Shqiptarët janë njerëz që me djersë e lot gjaku kanë mbrojtur trojet dhe familjet e tyre (“Për me mbajtë një grue te shpia S’cilës bukë i lypin fëmija Edhe i len ndoshta me qa Përse e mjera bukë nuk ka”).

Të tjerë janë ata që “sot me e nda duen copa-copa” Shqipërinë: ata për Zot kanë paranë (“Gjinde, s’cilës Zot i asht ari”). Dhe pas kësaj vjen pyetja akuzë “Përse?”, që duket se tingëllon njësoj si më 1902, kur u shkruan ato vargje (a më 1937 kur u përfshi përfundimisht në “Lahutë të Malcis”), ashtu edhe në ditët e sotme sa herë i lexojmë.

Koha e tretë: Britma

Edhe pasi kanë kaluar dy-tri dekada ose më tepër (nga 1892 dhe 1902), Fishta nuk ndryshon në përballjen e tij me Evropën, veçse zhgënjimi apo zemërimi i tij tashmë është kthyer në një britmë kumbuese: Evropa është një “mrrutë e ndytë shkërdhye me evrej t’Parisit e t’Londonit”. Me këto vargje nis poezia “Surgite mortui!” (Çohuni të vdekun!), përfshirë në botimin e dytë të vëllimit me lirika “Mrizi i Zanave” (Shkodër, 1924).

Fjalori i përdorur në këtë poezi dhe veçmas në këtë strofë të parë (“mrrutë e ndytë”, “shkërdhye”, “dreqi ia plasi të dy sytë”, “marren ma s’e njeh” etj.), është më se i mjaftueshëm për të kuptuar se qasjet e Fishtës me Evropën zhvillohen në të njëjtën kahe. Edhe shpallja e Pavarësisë, edhe krijimi i shtetit shqiptar, edhe lëvizjet që ka bërë poeti nëpër Evropë (edhe si sekretar i delegacionit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris), edhe në SHBA, nuk e kanë zbutur zemërimin e tij. Përkundrazi. Është vetë realiteti shqiptar që ia amplifikon britmën: “… Mbaroi Kosova!… Janina humbi!… e ndoshta, Tepeleni… Shkoi Manastiri! Dibra edhe Gjakova!… Vendet ma t’mira ne na i mori shkjau, E, çka asht ma zi, ne vëlla me vëlla na ndau!”

Por, jo vetëm kaq. Britma që i del poetit tani nga shpirti i trazuar ka edhe një shkas tjetër. Ai ka kuptuar se vetë shqiptarët nuk e duan veten e tyre:

Çka bajnë shqiptarët?… Hanë fiq e kastraveca,
E pijnë mastikë e qesin petulla n’ujë;
E ngrihen rrugës e fryhen si gjeldeca;
E rrinë tue këqyrë udhës ushtarët e huej
Pale e kanë kësulën qyp ose kapelë,
A e ka uficiali kalin at a pelë.
(Gj. Fishta, “Surgite mortui!” (Çohuni të vdekun!), f.47)

A e ka “uficiali i huaj” kalin mashkull apo femër, është njësoj si të përgojosh sot në Tiranë një ambasador të vendeve të BE-së për makinën që ai nget apo për orën që mban në kyçin e dorës së tij të majtë: cilën ka më të shtrenjtë? Dhe më pas ta ndiesh veten të zhgënjyer (apo të zemëruar) dhe të shkrehesh në britma kundër vendit që aksh ambasador përfaqëson.

Ironia e Fishtës, kur përfshin edhe vetë rodin e poetit, nuk njeh kufij kohorë…

Shqiptarët e lashtë që lanë shenjë në Greqi

Nga Vincenzino Ducas Angeli Vaccaro*

Në sajë të studimeve të dijetarëve të njohur francezë, gjermanë dhe veçanërisht grekë, shumë nga aspektet e errëta të historisë së Greqisë mesjetare në fund të shek. XIX patën denjësisht një shkëlqim të papritur. Baza e punës së tyre, që nevojitet të kujtohen në mënyrë specifike, ishin të dhënat e marra nëpërmjet lajmeve lokale – pjesërisht të humbura gjatë pushtimit turk – dhe nga dokumentet monumentale të ofruara nga arkivat venedikase, spanjolle, frënge e pjesërisht edhe italiane.  Vetëm në ishullin e Qipros, na kujton Konstantinos Sathas, të dhënat i shpëtuan katastrofës së zemërimit mysliman, e midis tyre kemi “Kronikat e Qipros” të Leontoi de Macheras të shkruara rreth vitit 1320 të cilat janë të rëndësishme për këtë anketë historike. Dorëshkrimi origjinal i “Kronikave të Qipros” i gjendur në Oksford të Anglisë, u botua në 1882 nga “L’Ecole des Langues Orientales Vivantes” dhe teksti në gjuhën greke u redaktua nga Emmanuel Miller dhe Kostantinos Sathas. Historiografia tradicionale ka mbështetur gjithmonë idenë se shfaqjet e para të elementit shqiptar, veçanërisht në Thesali, kishin ndodhur rreth shekujve XIII-të dhe XIV-të, deri në momentin kur në vitin 1830, teoria e një historiani tirolez si Fallmerayer shkaktoi diskutime sidomos në mjediset e dijetarëve filo-helenë. Historiani Fallmerayer me zell të tepruar deklaroi se elementi i lashtë grek u shkatërrua plotësisht nga pushtimi i sllavëve dhe se pas zhdukjes territori gjeografik i Greqisë u ripopullua pothuajse nga ana e tyre. Por sipas Sathas ishulli i Qipros asnjëherë nuk u shkel e nuk u pushtua nga sllavët, me përjashtim, vetëm nëse në deklaratën e tij, Fallmerayer, me shkatërrimin e ishullit ka dashur të nënkuptojë edhe shkatërrimin e elementit grek në përgjithsi. Sathas shkencërisht ka provuar se këta pseudo-sllavë nuk ishin gjë tjetër veçse Shqiptarë dhe se bizantinët, nga injoranca, i ngatërruan gabimisht me këtë popull të lashtë. Kundërvënia objektive e Sathas ka treguar pavlefshmërinë e teorive të historianit tirolez, duke i nxjerrë thjesht si një fantazi në të cilat mungojnë dëshmitë kulturore, të gjuhës dhe të zakoneve.

Në librin “Kronikat e Qipros” në vëllimin e parë në faqen 16, Macheras shkruan: “Shqiptarët u vendosën në ishull rreth shek. IV, duke formuar një kastë më vete që ende ekziston”. Sathas vazhdon me kundërshtimin e tij duke u shprehur: “Konsiderohet e pabesueshme dhe e pamundur të mbrohet çfarëdolloj teorie e pushtimit sllav në Greqi, sidomos duke njohur faktin e pranisë së theksuar të shqiptarëve në Greqine moderne si dhe ndikimin që ka ushtruar gjuha shqipe në atë greke. Zgjidhja e kësaj çështje – vazhdon Sathas – do të na mundësojë të kuptojmë deri në çfarë mase gjuha shqipe ka ndikuar në të folurën qipriote dhe në atë greke në përgjithësi”.  Fallmerayer, thellësisht i trazuar nga kritika dhe i irrituar nga teoria e tij e pabazë, në vitin 1836 vendosi të udhëtojë personalisht për në Greqi i shoqëruar nga Konti rus Aleksandër Tolstoy. Pas mbërritjes në More i bëri thellësisht përshtypje prania mbizotëruese e gjuhës shqipe aq sa më pas do të shkruaj: “E gjithë Morea është e stërmbushur nga e folura shqipe”.  Në të njëjtin vit, 1836, në parathënien e vëllimit të dytë të “Geschichte” do të shprehet: “Revolucioni për pavarësinë e Greqisë ishte një revolucion shqiptar dhe jo grek”. Kështu që, edhe pse i përshkuar nga racizmi anti-helen, sipas të gjitha gjasave ai e hodhi poshtë teorinë e tij.

Tezat e sigurta të Sathas konfirmohen nga një udhëtar anglez, Simon Simeoni, që vizitoi Greqinë në vitin 1322, i cili ka lënë një përshkrim interesant mbi banorët e Greqisë së atëhershme – grekët dhe shqiptarët –,  në lidhje me stilin e tyre të jetës që ishte i ndryshëm nga ajo e fqinjëve sllavë. Jo vetëm kostumet por edhe kapelet, pelerinat si dhe forma e kokës së këtyre dy popujve të afërm që i përkisnin të njëjtës fe (të krishterë ortodoksë) ndryshonin nga ajo e sllavëve. Simeoni shkruan: “Sclavi enim sunt Boemis in lingua multum conformes…Albania est provincia inter Sclavoniam (Illyria) et Romaniam (Grecia), per se linguam habens…Ipsi enim Albanenses schismatici sunt, Graecorum utentes ritu, et eisdem habitu et gestu in omnibus conformes.”. Në “Kronikat e Qipros” autori Macheras do të theksojë, ashtu siç është lartpërmendur, faktin se shqiptarët pasi mbërritën në ishull në shekullin e IV-ërt arritën shumë shpejt të krijojnë një kastë të tyren, duke detyruar pjesën me të madhe të popullatës së ishullit të adoptonte traditat dhe zakonet shqiptare. Ndërsa Sathas shkruan në parathënien e Kronikave se ndikimi shqiptar ishte i tille saqë u shtri deri edhe në të folurën e lashtë të Qipros. Ngulimet para-mesjetare të shqiptarëve në Greqi, të njohura si fiset e lashta nga vendasit, janë shqiptarët e Argolis, sot tashmë të helenizuar në masë të madhe e të quajtur ndryshe “ata të ishullit Dano-Danoa- Danaoi”. Një tjetër fis i lashtë u vendosë në malet Trifilia (Eparkia e Trifilisë) e njohur me nofkën Drèdes (luftëtarë trima). Një fis i lashtë shqiptar në Taiageto tashmë është asimiluar e shuar dhe është identifikuar nga Constantine Porphyrogenitus me emrin “Milligoi”.

Një dokument i shekullit të X-të, i gjetur dhe i botuar në vitin 1865 nga studiuesit gjermanë J.Samuel Ersch dhe J.Gottfried Gruber, na informon se Milligoi janë në fakt Mirmidoni. Në ditët tona ende një fshat në Lakoni quhet Meligoi. Sathas beson se Meligoi ose Miligoi  vijnë nga malet e Pindit, ku në fakt ekziston një fis që quhet Mirmidones. Është e ditur që Mirmidones e marrin emrin e tyre nga ajo e milingonës (murmiz), dhe popullsia moderne Tzaconi që jeton në Peleponez ashtu si edhe të gjithë arbëreshët dhe shqiptarët e quajnë milingonën pikërisht “meligoi” ose “melingoi”. Pra, pyetja që lind është nëse në Taigeto u vendosën Mirmidones apo Meligoi, megjithatë një gjë është e sigurt: ata ishin një ndër fiset e lashta shqiptare.

Një tjetër temë shumë e dashur për Konstantinos Sathas ishte çështja e “Mardaites”, të cilët nuk ishin asgjë më shumë sesa paraardhësit e Stradiotëve, mercenarë që punonin me pagesë për Venedikun dhe për  fuqitë e tjera evropiane gjatë gjithë periudhës së mesjetës. Bizantinët i njihnin bëmat e tyre të cilat i quanin “taktikat e Mardaites”, pasi ata ishin të parët që përdorën taktikat e kurtheve/pritave të organizuara. Shfaqja e parë e Mardaites në shërbim të bizantinëve i përket shekullit të VIII-të dhe njihet gjithashtu edhe ngulimi i tyre në Liban në vitin 677. Mbi origjinën e Mardaitëve janë bërë shumë spekulime dhe gabimi kryesor ka qëne ai i klasifikimit të tyre si një popull kur në fakt ata ishin një organizatë ushtarake (gr. Tàgma tòn Mardaitòn).

Janë dy kronistë të vjetër bizantinë që kanë shkruar rreth tyre: i pari Theophanes i cili i quan ata thjesht Mardaites; ndërsa i dyti, Patriarku Nicefor, i quan “locuntas splitas” që do të thotë “luftëtarë të cilët bëjnë kurthe/prita”. Përgjatë gjithë mesjetës emrin e Mardaitëve e hasim në Peloponez, në Kretë, në Iraklioni, në Tenos, në Keos, në Kefaloni, në Epir etj. Në Iraklioni gjejmë ushtarë me arbaletë që punonin në shërbim të Republikës së Venecias e që quheshin “Murtatos” (rif. Crhonicum Tarvisinum, viti 1372). Bizantinët në shekullin e X-të dhe XI-të i quanin “Murtaitas” dhe “Murtatus”. Në Republikën e Venecias numërohen shumë familje feudale të zonave të Tenos dhe të Kretës të cilët mbanin mbiemrin “Mordati” dhe “Mortati”, e gjithashtu gjejmë edhe versionin “Mardaiti” por tashmë jo si një organizatë ushtarake por si mbiemër familje (rif. Cancelleria Secreta).

Georgio Codino, në “De Officialibus palati Costantinopolitani” dhe në “Officis Magnae Ecclesiae” – të dyja të botuara nga I. Bekker në vitin 1839 –, na liston midis personaliteteve të oborrit perandorak të Konstandinopojës të shekullit të XV-të edhe mbiemrin e familjes Murtaites, me titujt perandorak të Mega Murtaites  dhe të Stratopedarchēs Murtaites. [shënim i përkthyesit: stratopedarchēs (gr. στρατοπεδάρχης “komandant i kampit ushtarak”), ishte një term i përdorur në lidhje me rangun më të lartë të komandantëve ushtarakë duke nisur nga shekulli i parë i erës sonë e që më pas do të transformohet në një titull nderi gjatë Perandorisë Bizantine. Ndërsa në Perandorinë Romake termi në latinisht ishte “Praefectus Castrorum” që do të thotë Perfekt i Kampit Ushtarak.]

Pra, edhe në Konstandinopojë ata do të transformohen nga një organizim ushtarak në rangun e një familje feudale të nivelit të lartë. Sigurisht gjendeshin madje edhe në Peloponez si feudalë dhe si burra të aftë ushtarakë, dhe këtë fakt na e konfirmon pikërisht Anna Komneni në vitin 1103. Pikërisht ajo na informon se feudalët e Peloponezit shkëlqenin në luftime dhe sidomos në ato detare.

Në regjistrat e dy ekspeditave ndëshkimore ushtarake kundër arabëve në ishullin e Kretës, Mardaites furnizuan me luftëtarë Flotën Perandorake Bizantine, herën e parë me 5087 luftëtarë dhe herën e dytë me 3000 luftëtarë të armatosur. Këto shifra përfaqësojnë vetëm kontingjentet e ofruara nga Mardaites së Peloponezit, të Epirit dhe të Qefalonise (rif. Historia Miscella).

Por kush ishin në të vërtetë Mardaites dhe a kishin origjinë shqiptare, greke apo lindore? Përfundimisht  Mardaites nuk ishin një popull por ishin një trup luftëtarësh, taktika kryesore e të cilëve ishin pritat dhe këto ishin taktika tipike të shqiptarëve si të Shqipërisë ashtu edhe të Greqisë. Në trevën e Çamërisë dhe në një tjetër të Shqipërisë veriore ende ruhet kujtimi i Mardaites: Mirditia. Përveç kësaj, emri Mardaiti rrjedh nga termi shqiptar “marda” me kuptimin “palosje”. Emri gjendet sot i rrallë në Epir e në disa zona gjendet në formën “Mirtidi” e në të tjera në formën “Mortati”, ndërsa në Greqi në Eparkine e Trifilisë gjejmë një fshat antik shqiptar që quhet “Mortatu”. Si konkluzion del se emri “Mardaiti” ka mbërritur në territorin ku shtrihet Greqia e sotme përpara periudhës së mesjetës.

Një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm e i përbashkët për të dy popujt – shqiptarët dhe grekët –, është vallja Pirrike (vallja e Pirros).

Sipas disa studiuesve, krijuesi i kësaj valle luftarake mendohet se ishte zoti Pirricos Kouretes ndërsa sipas disa të tjerëve ishte Pirro, i biri i Akilit. Kjo valle – që nga grekët e sotëm njihet si valle e Arvanitasve të cilët e quajne “Bale” (me B dhe jo me V) –, me siguri është me origjinë nga Epiri dhe ka qënë shumë e përdorur gjatë periudhës së perandorit bizantin Constantine Porphyrogenitus që zakonisht e quante në greqisht “balesmos”. Nga ana tjetër venedikasit e quanin “Moresca” për origjinën e disa pantomimave. Studiuesi G. Haecquard shkruante se: “Vallja e shqiptarëve të Kretës është një kompozim hedhjesh … që do të imitojë skenat e jetës … një lloj valle e quajtur “Bale” e cila përdoret nga shqiptarët që nga agimi i kohërave”.

Nxjerrim si përfundim, pra, se këta shqiptarë të lashtë të ardhur para mesjetës në territorin që sot quhet Greqi, kanë lënë një shenjë të thellë në çdo disiplinë e nuk ka dyshim se progresi i historisë do të na informojë me më shumë saktësi, mbi datat, rrethanat dhe ngjarjet.

Referenca Bibliografike:

1) K. Sathas Mnemeia Elleninikes Historias – Documents inèdits relatifs à l’histoire de la Grèce au Moyen Age Vol. IV, Prefazione. Paris Maisonneuve et C Editeurs 1881;

2) Leontioi Makaira, Cronique de Chypre (Testo Greco). Pubblicazione e cura di E. Miller e K. Sathas (Ecole des Langues Orientales Vivantes). Paris, Ernest Leroux Editeur 1882;

3) Itinerarium Simeon Someoni Cambridge 1914 in K. Sathas o.c.;

4) Leonici Calcondylae, Istoriarum Demonstrationes, Budapest 1922 in K. Sathas o.c.;

5) J. Samuel Ersch e J. Gottfried Gruber, Encyclopedie historique Allemande. Paris 1883;

6) Alfred Nicolas Rambaud, L’Empire Grec au X° siécle, Costantin  Porphirogènit. Librarie A. Frank, Paris 1870.

* Autori është arbëresh dhe pasardhës i familjes aristokrate shqiptare mesjetare Duka – Engjëlli. Përktheu dhe redaktoi Brunilda Ternova

Hija që i mori jetën Prenk Jakovës

Në arkivat britanike mbahet një model i vetëm i shënimeve që plotësojnë shfaqjen e parë të operës “Mrika” të kompozitorit shqiptar, Prenk Jakova.

Mbi këto shënime shënohet fillimi i këtij muaji të fundvitit, më saktë 1 dhjetori i vitit 1958, kur u shfaq kjo operë me libret të shkrimtarit Llazar Siliqi

Në arkivat britanike shënohet se në vitin 1936, Prenk Jakova “Artist i Popullit”, kishte organizuar në Shkodër një bandë të vogël muzikore me 36 fëmijë të vegjël. Midis këtyre fëmijëve, më pas mësohet se dolën figura të mëdha shqiptare si Çesk Zadeja, Tish Daija, Tonin Rota, Tonin Harapi, Zef Gruda etj.

Gjithashtu në arkivat britanike mbahet një model i vetëm i shënimeve që plotësojnë shfaqjen e parë të operës “Mrika” të kompozitorit shqiptar, Prenk Jakova. Mbi këto shënime shënohet fillimi i këtij muaji të fundvitit, më saktë 1 dhjetori i vitit 1958, kur u shfaq kjo operë me libret të shkrimtarit Llazar Siliqi. “Mrika” opera e parë në historinë e artit muzikor shqiptar, të cilën Prenk Jakova e shkroi në bashkëpunim me libretistin Llazar Siliqi dhe regjisorin e njohur shkodran Andrea Skanjeti, u vu në skenën e teatrit “Migjeni” të Shkodrës, kështu për këtë arsye dhe në vitin 1983, ishin nxënësit e shkollës së mesme artistike që mbante emrin e kompozitorit, të rivinin në skenë aktin e parë të saj më 1 dhjetor 1983. Ky akt më së shumti, dhe më shumë nga arsyet e tjera shënon një fakt të papërmendur më parë, tek i cili shihen disa dyshime nga Byroja Politike e asaj kohe, lidhur me argumentin “duhet riparë”.

Fakti dhe fati i kompozitorit të shquar dhe themeluesit të gjinisë së operës kombëtare shqiptare, me dy veprat e tij “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu” dhe “Mrika”, nuk përshkruhet në arkiva si u tejkalua, pos atij shënimi që ishte shënuar pikërisht pas 25 vitesh që nga shfaqja e parë e operës “Mrika”. Diku në këto shënime shkruhet se “Opera e dytë e Prenk Jakovës “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu” u prit shumë mirë nga kolegët e dashamirësit e artit, që në shfaqjen e tij të parë në Tiranë, por kritika zyrtare mediokre me qëllime keqdashëse e tundoi mjaft kompozitorin, i cili u detyrua të ripunojë disa pjesë. Gjithsesi vepra “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu” ishte shumë më solide se “Mrika” e cila vuante fatkeqësinë e subjektit dhe tematikës së artit skematik, ku duhet të frynte patjetër era revolucionare e kohës së absurditetit.

Prenk Jakova që kishte shkruar muzikë zanore, duke filluar që nga kënga e vogël lirike, kënga për pionierë, korale, kantata, romanca, këngë masah dhe këngë të muzikës së lehtë, përpunime të këngëve popullore dhe suita të këngëve partizane, dukej se pikërisht në vitin 1983, kishte trazuar dikë atje lart tek udhëheqja. Në një shënim të shkurtër thuhet se hija e vëllait të tij të lidhur me lëvizjen nacionaliste i kishte lënë këto dyshime të paskëtejme.

“Ndërkohë i vëllai i Prenkës që ishte në moshë të re, gjatë Luftës së Dytë Botërore, mori pjesë në lëvizjen shqiptare nacionaliste, dhe me ardhjen në pushtet të komunistëve u detyrua të merrte malet. Për shkak të vëllait, i cili kërkohej, komunistët arrestojnë Prenk Jakovën dhe e mbajnë disa kohë burgjeve. Ndërsa Prenka, që nuk kishte ushtruar kurrfarë veprimtarie veç detyrës së tij si mësues, lirohet shpejt nga burgu, fati i të vëllait do të ishte tepër tragjik. Kapet nga komunistët dhe pushkatohet pa mëshirë.”

Prenk Jakova i lindur në vitin 1917, në familjen e patriotit të njohur shkodran Kol Ded Jakova, i cili ka qenë ndër organizatorët e mbrojtjes së kufijve kombëtarë nga agresioni jugosllav në Luftën e Koplikut, në vitin 1920, me sa duket kishte arsye të forta patriotike që iu shuan pas vdekjes së tij tragjike në vitin 1969.

Tonin Harapi shkruan për të: “Që në moshë të re, Prenka mori pjesë në jetën artistike muzikore të qytetit. Këtu ai bëri shkollën e parë të artit. Doli mësues dhe shkoi të japë mësim në shkollat e fshatrave të Shkodrës dhe të Mirditës por nga të shkruarit e veprave muzikore nuk u nda asnjëherë”. Prenk Jakova ishte një artist i madh, që me gjithë tragjedinë, dhe dhembjen që kishte, arriti të mbijetonte dhe të shkruante duke iu imponuar regjimit monist me forcën e gjenisë së tij.

Me gjithë karrierën e tij të suksesshme artistike, për të cilën fitoi respekt e admirim nga artdashësit shkodranë, fundi i Prenkës do të ishte disi i ngjashëm me atë të vëllait të ekzekutuar, sepse duke mos e duruar dot mjedisin përreth tij, duke e parë veten në një gjendje pesimizmi të pashpresë, ai zgjodhi rrugën e vetëvrasjes, pikërisht në Shtëpinë e Kulturës në Shkodër, pikërisht në atë institucion ku ai kishte punuar e shkruar një jetë të tërë. Prenk Jakova kishte dhe një vëlla tjetër Dedën, i cili ishte fotograf i respektuar në qytetin e Shkodrës.

Edhe pse kanë kaluar dekada nga koha kur kompozitori Prenk Jakova shkroi veprat e tij, ato vazhdojnë të admirohen, ndërsa autori i tyre konsiderohet në mënyrë të padyshimtë nga shtypi dhe kritika e artit, si kompozitori gjenial shqiptar. Kjo natyrisht përbën një sadisfaksion të madh për qytetarët shkodranë në mes të cilëve, u lind, jetoi dhe shkroi mjeshtri i madh Prenk Jakova.

Artisti i Madh që erdhi me diplomën e lartvlerësuar të konservatorit të Romës, ku kishte ndjekur mësimet për klarinetë, nuk kishte lënë pas shoqërinë e disa perëndimorëve, britanikë dhe francezë, dhe kishte mbarsur përshtypjet e mbetura nga “Unaza e Nibelungëve” të Vagnerit dhe operat e njohura të Verdit, Belinit, Maskanjit, Puçinit si dhe ishte frymëzuar nga ekzekutimet e rralla të Valter Giesekingut, me muzikë të Moxartit etj. Nga Harapi mësojmë se “Ai ndiqte uverturat e Vagnerit, sinfonitë e Dvorzhakut, uverturat e Bethovenit”. Por ai diti të respektojë dhe artin e sopranos Tefta Tashko dhe pianistes Lola Aleksi Gjoka që do të jepnin koncerte për popullin e Shkodrës, ashtu si ishte brumosur dhe me muzikën e popullit.

U rrit dhe u fuqizua në artin e muzikës mes miqsh të letrave dhe muzikës shqiptare si Mustafa Krantja dhe Llazar Siliqi dhe mes emrash të mëdhenj si Bethoveni, Bahu, Hendeli, Moxarti, Shuberti, Belini, Verdi, Supesë etj dhe ekzekutoi më tej edhe Glinkën, Dargomizhskin etj. Por misteri nis në një bisedë të zhvilluar me një grup shkrimtarësh dhe artistësh në prag të Kongresit të parë të Shkrimtarëve dhe Artistëve në vitin 1957, kur Enver Hoxha iu drejtua Prenk Jakovës duke provokuar: “E keni bërë shumë të bukur. Besoj se tani e keni mbaruar atë”. Tonin Harapi na kujton se Prenk Jakova iu përgjigj: “Në mbarim jam, kam vetëm aktin e fundit”. Dhe ndoshta kjo kishte krijuar një dilemë. Enveri donte të kishte arsye për të thënë se opera shqiptare merr jetë… Po a mund të jetë kjo e vetme? Ai i bënte të gjitha. Bënte rolin e elektricistit, mekanikut, radioteknikut, fotografit me shije të hollë, ndreqësit të instrumenteve muzikore. Pra ai ishte i papërtuar për çdo punë dhe me sa duket, ai e ndjente hijen që i afrohej, Hija që i mori jetën Prenk Jakovës!

Mësuesi i Matematikës ruan për 40 vite fletoren e nxënëses. Ja pse

Mësuesi i Matematikës ka ruajtur për 40 vite me radhë në arkivën e shtëpisë së tij fletoren e detyrave të shtëpisë së nxënëses së tij. Dhe ky nuk është rasti i vetëm, ai ka arkivuar në vazhdimësi punët e mira të nxënësve.

Bëhet fjalë për mësuesin nga Mirdita, Nikoll Leci. Rasti i tij, tejet i veçantë u pasqyrua nga gazetari Gjergj Marku në profilin e tij në Facebook.

Mësuesi i apasionuar i Matematikës, tashmë në pension arkivonte punët e mira të nxënësve të dalluar. “Këto ditë më solli një fletore matematike që ia kishte ruajtur nje prej nxenesve, sot ekonomiste, për menyren sesi ajo i zgjidhte ushtrimet e matematikes. Nuk ka nevoje per shume koment mjafton te shohim vetem disa flete me detyra shtepie apo pjesemarrjet ne olimpiada për të kuptuar pasionin e tij për arsimin”, shkruan Gjergj Marku.

“Libri i artë” i Durazzo-ve/Një kryevepër e miniaturës së Rilindjes italiane

Për familjen e Durazzo-ve, një prej familjeve më të lavdishme të diasporës shqiptare deri më sot, është shkruar dhe më parë. Të mërguar që më 1387-n nga Durrësi drejt “Felix Italia”, gjatë rrugës nëpër Adriatik, në Mesina ata u kthyen në skllevër dhe që andej, siç shkruhet në aktet historike të “Atti della Societa Ligure di Storia Patria” të Gjenovës, ata mundën të shkojnë deri në Gjenova, ku arritën të fitojnë lirinë dhe të vendosen në kryeqytetin e Republikës gjenoveze.

Përmes punës dhe inteligjencës së jashtëzakonshme të Gjergj Dursakut dhe tre bijve të tij, kjo familje arriti të ngjisë shkallët e shoqërisë gjenoveze, të shkruhet në “Librin e fisnikërisë” (Libër Nobilitatis) dhe më pas, gjatë tre shekujve, t’i japë kësaj republike 9 dozhë (presidentë të republikës), mbi 30 senatorë e ambasadorë, dy kardinalë dhe një radhë të gjatë shkencëtarësh, historianësh, mecenësh të artit, klerikë të lartë etj., duke nënvizuar dhe faktin se zemra e dozhit të fundit, Gerolamo Durazzo, ruhet ende në një urnë të panteonit francez me kërkesën e Napoléon Bonapartit.

Por nga pasuria e madhe historike që lanë pas (ku në sallonet e tyre kishte një koleksion të jashtëzakonshëm me tablo të Van Dyck, Rubens, me tablo të Rembrandt, Veronese, Caravaggio, Tintoreto etj.) dallohet dhe një “Libro d’ore”, i cili ende nuk njihet në Shqipëri, kodik ky me miniatura të mrekullueshme që ruhet sot në Bibliotekën e Torinos.

Pikërisht në vitin 1847, familja Durazzo do t’i dhuronte bibliotekës së Gjenovës “Biblioteca Civica Berio” këtë kodik “miniato” mjaft të bukur dhe të rrallë, i cili kishte qenë pronë e Marcello Durazzo-s, ish-dozh i republikës dhe një nga njerëzit më të pasur të Gjenovës, aq sa në kohën që ishte dozh, në kancelaritë europiane, Republika Gjenoveze cilësohej Republika Durazzina.

Në fakt, kodiku që quhej “Libro d’ore” ose “Uffiziolo Durazzo” i shkruar në pergamen “purpureo” dhe me “crisografia” (me bojë ari), ishte i jashtëzakonshëm dhe me vlera pikturale të mrekullueshme. Sipas specialistëve, ky kodik ishte pikturuar në fillim të shekullit XV prej një artisti me origjinë nga Parma, Francesco Marmitta. Në një portret që cilësohet “Parmigianino” dhe që ruhet sot në National Gallery, të viteve 1523-1524, personi i pikturuar mban në dorën e majtë pikërisht “Libro d’Ore”, çfarë konsiderohet se ai është koleksionisti i parë i këtij kodiku.

Pas një qëndrimi në Parma, kodiku më pas ka shkuar në Portugali përmes Jacopo-s, birit të dytë të Francesco Marmitta-s. Dihet gjithashtu se kodiku është gjendur në Gjenova në shekullin XVIII, në fillim në duart e tregtarit të pasur Bacigalupo. Historiani Luigi Cibrario e ka cilësuar Libro d’ore Durazzo me këto fjalë: “Marchese Marcello Durazzo ha un uffiziolo di Madonna in pergamena violata e in lettera d’oro miniato con tuta grazia e bellezza ch’io lo tengo per uno de’codici piu prezziosi in questo genere”. (Markezi Durazzo ka një “uffiziolo” të Madonës në pergamen në ngjyrë violet, me germa “miniato”, me një hijeshi e bukuri që për mua është një nga kodikët më të çmuar të këtij lloji …)

Në vitin 2008, Francesco Cosimo Panini Editore, nën drejtimin e Andrea de Marchi, ka realizuar në kolanën “Biblioteka e Pamundur” botimin e parë në faksimile të shkruar nga kaligrafisti i njohur bolonjez (profesor i gramatikës), Pietro Antonio Sallando, duke treguar hiret e këtij kodiku të jashtëzakonshëm dhe plot figura të habitshme, me psalme e lutje nga kishtare (Uffici), që i ndeshim në “Trecento” dhe “Quatrocento” veçanërisht në Francë apo në Vendet e Ulëta: “Libro d’Ore Durazzo. Porpora, oro e rubini per un capolavoro miniato”.

Libri me 240 faqe, me riprodhimin e 45 miniaturave, që siç i cilëson kritika, kemi të bëjmë me “një kryevepër të miniaturës italiane të Rinascimento-s”, u botua vetëm në 980 kopje me një distribucion botëror. Është shkruar për këtë kodik edhe nga Laura Malfatto, La storia recente del libri d’ore Durazzo, si dhe Laura Nuvoloni, Pietro Antonio Sallanda e la scritura del Libro d’Ore Durazzo.

Në Gjenova sot ka dhe një bibliotekë të rrallë që quhet “Biblioteca Durazzo”, e cila konsiderohet si një nga bibliotekat më të pasura private të Italisë dhe padyshim meritë për këtë kanë disa nga figurat e kësaj familjeje, duke veçuar ambasadorin Giacomo Durazzo, artistin që drejtoi gjatë dhjetë vjetëve teatrot e Perandorisë së Austro-Hungarisë, para të cilit dha koncert djaloshi Mozart (kur ai ishte ambasador i Austrisë në Venedik) dhe që e shkriu pasurinë e tij me koleksionet dhe librat e rrallë, stampat, gravurat e rralla, pjesët muzikore (duke filluar me partiturat origjinale të Vivaldit) etj. Lexuesi i sotëm në ato mijëra volume, veçanërisht të shekujve të mëparshëm mund të gjejë botime që nuk janë në bibliotekat e tjera.

Bëhet fjalë për libra që janë klasifikuar në kategori të ndryshme si: Manoscrito, Scriptorium, Rinascimento, Italia medioevale e umanistica, Medioevo latino etj. Midis tyre gjen 299 dorëshkrime, 448 “incunaboli” pra midis 1450-1501, 616 vepra të 1500-s, 126 “bodoniane” (të kohës së tipografit italian Giambattista Bodoni, 1740-1813), 169 “cominiane” etj., të cilat janë mbledhur në antikerët dhe librarët në tregjet europiane të fundit të shekullit XVII. Biblioteka Durazzo u krijua nën konsulencën e paleografit të njohur italian Dino Puncuh, i cili është njëkohësisht dhe president i Shoqatës Ligure Storia Patria.

Ajo tashmë është ndarë në seksione të ndryshme. si Storica (1414 tituj), Belle Lettere (1041), Scienze e Arti (710), Teologia (607), Diritto, Scienze Naturali, Fisica, Matematica e Medicina.

A po humbim dije për shkak të rritjes së dominimit të gjuhës angleze si gjuhë e arsimit të lartë dhe e shkencës?

Nëse merr pjesë në ndonjë konferencë akademike ndërkombëtare, i gjithë diskutimi do të zhvillohet në gjuhën angleze. Gjuha angleze është kthyer në medium për studim, shkrim e lexim.

Kjo mund ta bëjë më të thjeshtë komunikimin e bashkëpunimin e njerëzve që flasin gjuhë të ndryshme. Po a po humbet ndonjë gjë tjetër nga kjo? A po margjinalizohen studimet jo-anglisht?

Një fushatë e bërë nga akademikët gjermanë thotë se shkenca përfiton nga të qasurit me gjuhë të ndryshme. Hulumtuesit, gjuha e parë e të cilëve nuk është anglishtja, shqetësohen se atyre u duhet t’i përshkruajnë teoritë e tyre në gjuhën anglo-amerikane që të publikohen në revistat kryesore ndërkombëtare.

Sipas gjuhëtarit gjerman Ranier Enrique Hamel, në vitin 1880, 36 për qind e publikimeve shkencore përdornin gjuhën angleze, që u rrit në 64 për qind pas një shekulli. Por, kjo prirje është theksuar edhe më tej, në mënyrë që në vitin 2000, në mesin e revistave më të njohura, 96 për qind e publikimeve të ishin në gjuhën angleze. Duke u publikuar në këto revista të njohura influencon në renditjen universitare, duke i bërë ato angleze e amerikane më të kërkueshme. Njëkohësisht i shtyn dijetarët të përdorin me detyrim anglishten.

Kjo tendencë përforcohet edhe më tej duke rritur numrin e kurseve anglisht në Evropë e Azi. Në Holandë, Universiteti Maastricht ofron 55 kurse masterash në anglisht dhe vetëm tetë prej tyre në gjuhën holandeze. Universiteti Groningen tani përdor gjuhën angleze si gjuhën e saj dominuese në mësimdhënie.

Në Gjermani një fushatë e drejtuar nga akademikët e quajtur “Adavis”, dëshiron të ruajë gjermanishten si gjuhë e shkencës. Akademikët thonë se shumë fusha të shkencës janë zhvilluar për shkak të qasjeve të ndryshme të ndërmarra nga akademikët që përdorin gjuhën e tyre amtare.

Profesor Ralph Mocikat, një imunologjist molekular që drejton projektin, thotë se gjuhët individuale përdorin modele të ndryshme argumentimi, në mënyrën që konkluzionet arrihen nga debate dhe shqyrtimi i provave. Ai thotë se “argumentimi është më linear në gazetat me gjuhë angleze, por mendimi formohet nga gjuha”. Profesori Mocikat thotë se akademikët shpesh përdorin metafora nga gjuha e përditshme kur bëjnë një argument ose kur përpiqen të zgjidhin një problem, dhe këto jo gjithmonë arrihen të përkthehen në mënyrë direkte.

“Mendimi formohet nga gjuha. Kjo është arsyeja se pse gjuha luan një rol vendimtar në progresin e shkencës,” thotë ai. “Shkencëtarë si Galileo, Njutoni dhe Langange braktisën studimet latine, e cila ishte gjuhë universal, për gjuhët e tyre amtare. Gjuha e zakonshme është burimi kryesor i shkencës dhe riprezantimi i një monokulture gjuhësore do të rikthejë shkencën në ditët e saj të zeza”.

Studimet tregojnë se për t’u publikuar në një revistë angleze, akademikëve u duhet të njihen me teoritë anglo-amerikane dhe terminologjitë.

Profesori Winfried Thielman thotë se emrat që u jepen teorive të reja janë zakonisht të vendosura nga akademikë amerikanë dhe kanë më pak gjasa të pranohen në gjuhë tjetër ndryshe nga anglishtja.

“Në këndvështrimin tim, kjo është një nga arsyet që ekonomistët europianë nuk kanë kontribuar shumë në menaxhimin e krizave të fundit financiare,” thotë ai.

Ekziston shqetësimi se rrezikojmë të humbasim dijet, sepse dijetarët që nuk përdorin anglishten rrallë dëgjohen jashtë vendit të tyre dhe bëhen të njohur ndërkombëtarisht.

“Disa preferojnë ta ndërtojnë karrierën e tyre brenda vendit, sepse e kanë të vështirë të zotërojnë gjuhën angleze”, thotë Anita Zatori nga Universiteti i Budapestit. “Nga eksperienca ime besoj se është e nevojshme të mendosh anglisht për të folur anglisht përpara një audience ndërkombëtare dhe shumicës së njerëzve u mungon ambicia dhe kurajo për ta bërë këtë”.

Përkthimi i mirë akademik është i shtrenjtë dhe revistat në gjuhën angleze nuk e nxjerrin një artikull pa u shfaqur më parë në një gjuhë tjetër. Ekzistojnë rreth 6000 revista shkencore në Brazil, shumica në gjuhën portugeze, dhe vetëm pak prej tyre janë të njohura nga indeksi ndërkombëtar i revistave. Shumica e këtyre kërkimeve shkencore nuk do të kenë impakt jashtë Brazilit.

Jetëshkrimi i Prëk Calit

. 

Në afërsi të Lezhës dhe jo larg Shkodrës, në Malin e Jushit (Rranzat e Bushatit) në një shtëpi të thjeshtë malësore babait Pjetër e nënës kreshnike Rudes, u lindi fëmija i parë “familjari bujar, piramida e kufirit shqiptar, krenarie e Këlmendit dhe e Malësisë së Madhe, atdhetari i zjarrtë, Martiri i Demokracisë: Prek Pjetri (Cali) Hasanaj.” (Pjetër Kola Lajçaj, ‘Kumtesë mbi monografinë e Prek Calit’, Revista KUVENDI, E përmuajshme kombëtare, informative dhe kulturore, Shkurt, 2005, Michigan, USA, f. 65 – 73).

Familja e re Cali (Hasanaj – Selmanaj), kishin pasur një vajzë e tre djem. I pari ishte Preka, Toma, që nuk e pati jetën e gjatë, mbasi si fëmijë u mbyt tek po lahej në ujërat e ëmbla të lumit fushor Buna. Një tjetër fatkeqësi, rëndon familjen Cali, moshën 21 – vjeçare, djali i tretë, me armë zjarri aksidentalisht humbet jetën. Motra e vetme e Prekës, Lula, u martua, kur u rrit në Rapsh të Hotit me Syn (Gjelosh) Mashin.

Prekë Cali, si fis i parë vojvodë në Selcë nga 12 lagjet e këtij vendi, duke pasur edhe kryet e vendit në Kelmend. Bjeshkët e këtij fisi, duke qenë e kufizuar me Kuçin (trevë ilire) sot si pjesë e Malit të Zi, përherë u takonte barra më e rëndë në mbrojtje të tokave të të parëve. Kësisoj, të parët e fisit, sikurse ishin edhe trimat e anashkaluar në histori, si: Memi i Smajlit, Turk Isufi, Ujk Isufi, axha (ungji) i Prekë Calit Ucë Turku (vojvodë i Selcës), Dedë Shabani, Dul Doshi dhe djali i tij i pashëm Kir Duli, Nikë Turku, Gjokë Nikë Selmani, Marash Mark Selmani etj., të cilët, gjithnjë janë përleshur flakë për flakë me synimet shoviniste të kuçasve malazias. Ata me përkrahjen e Perandorisë Ruse, kërkonin të gllabëronin tokat arbërore si Vermoshin, Vuklin e Nikçin, sëbashku me bjeshkët e tyre të përmendura…

Preka nga shtati ishte shumë i gjatë e i pashëm. Ata që e kanë njohur nga afër thonë, se kishte shpatulla shumë të gjëra, kraharor të zhvilluar, trup vigan plo enërgji, fisnik në shpirt, i matur në fjalë dhe veprime, gojëtar i pashoq, në kuvende e oda burrash. Pushkën e kishte një shok të pandarë, që nuk e hiqte asnjëherë nga dora. I pëlqente të vishej me rrobat tradicionale të malësorit çakshirë, xhamadan, jelek dhe kapic të bardhë mbi flokë, alltinë turke dhjetshe të veshur me argjend në brez dhe një grumbull vargjesh të argjentë varur.

Tek Preka, mbi të gjitha spikatën virtytet pozitive tradicionale të malësorëve, të cilat i reflektoi në marrëdhëniet e përditshme mes miqve e shokëve. Deri në moshën 30 –vjeçare asnjëherë nuk synonte të dilte përpara vojvodëve dhe as krerëve të tjerë, që ishin më të moshuar se ai. Kjo është një edukatë e vlerë fisnike e malësorëve tanë, e transmetuar brez pas brezi në oda e kuvende burrash.

Ishte zemërbutë dhe i afër për miq e dashmirë të vet dhe të atdheut. Luan i vërtetë në fushën e betejës. Gjithmonë i pari, aty ku ishte fronti më i vështirë, aty ku dërdhej gjaku i flamurit e trojeve të shenjta të atdheut.

Studiuesi dhe bashkëluftëtari Marash Mali, kujton: “Ucë Turku, bisedonte shumë herësh në veçanti me Prekën. Ai kishte krijuar përshtypjen se ai kishte shumë cilësi, pothuaj të rralla, që e naltësonin dhe nderonin përsonin e tij në të ardhmen, sidomos për çashtjet patriotike, por asnjiherë nuk ia thonte këto.”

Ai ishte i martuar dy herë, me gruan e parë Dranden jetoj shumë pak, sepse ajo vdiq e re, nga sëmdja më e përhapur e kohës në Malësi, që ishte tuberkolozi, duke i lënë një vajzë të vetme Agen në moshën 4 vjeç. Kurse nga martesa e dytë me Pashë Prekën, nuk pati fëmijë. Sikurse dihet Pashka, vinte nga dera e patriotit e luftëtarit të shquar Gjekë Selcës. Pas pushkatimit të kryetrimit kelmendas, u detyrua të braktisë kullën në Vermosh, të cilën e përvetësoi pa të drejtë regjimi, për nevoja të veta ushtarake. Pashka, mundi të gjente strehim në shtëpinë e malësorit Dak Lucit, gruaja e të cilit Gjystja, ishte mbesa e Prekë Calit, ku, qëndroj për shumë vite deri sa mbylli sytë në fund të viteve ’60.

Në Konferencën e Londrës të vitit 1913, Fuqitë e Mëdha të Europës, vendosën arbitrarisht kufijtë mes pjesës veriore të Shqipërisë e shteteve kufitare: Mali i Zi (Malësia) e Serbisë (Dardania).

Marash Mali, sot i moshuar me banim në Florida (USA), sërisht kujton vendosmërinë e Prekës për çështjen e kufijve, duke iu dretjuar Komisionit, që kishte dalë në terren e po verifikonte kufijtë: “…Shtetet e Mëdha dhe ambasadorët e tyne, Komisioni Qendror i Kufijve edhe deri Gjykata e Hagës, Native American i ka njoftë si toka shqiptare. Ju si amanetqarë të Misionit, që keni marrë përsipër jeni tue e shpërdorue. Ato zhgarravina në hartë nuk i njofim. Me ne, nuk ka mujtë me luejtë as ushtria e Sulltanit turk. Këto troje i kemi larë me gjak, gjatë gjithë shekujve, kundra atyne që deshtën të Native American i marrin. Edhe sot luftarët e Kelmendit, janë gadi të vdesin për trojet e veta, ashtu si dikur të parët e tyne. Prandaj ndigjoni fjalët që po ju them: Mos kërkoni të luani me kufijtë tanë, që janë aprovue se është tokë shqiptare, përndryshe…Mendohuni mirë se atë majë nuk e kaloni lehtë!

Njeni nga të Komisionit tha: – “Zotni Cali, për pak çaste Komisioni don me bisedue mes vedi.” Ata u larguan në nji anë dhe nuk qëndruan shumë. Meqenëse i kuptuan intrigat e përfaqësuesve jugosllavë, vendimin e morën shpejt. Kur u kthyen njeni prej delegatëve iu drejtue Prekës, duke i folur: – “Zotni Cali, Komisioni, vendosi që ju bashkë me shokët që ju shoqërojnë t’i prini Komisionit, duke e shkel terrirorin tuej që keni pas me fiqnjët.”

Mjerisht Brada e Vezirit mbeti jashtë kufijve, se ishte tepër në thellësi të territorit jugosllav. Ajo ishte pronë e shkrelasit Gjon Nik Sykut, njeni nga familjet e njohuna shkrelase me banim në Breg të Matës. Ai çdo verë dilte në atë bjeshkë me kopenë e madhe të bagëtive, me autorizim të autoriteteve malazeze.”

Emri me veprën e tij mbushur me atdhedashuni, u bë simbol qëndrese, për malësorët, që e mbështetën, mbasi e deshtën me gjithë zemër. Popullariteti i Prekë Calit, ishte i padiskutueshëm. Ja disa pasazhe përshkrimi, të kryetrimit azgan:

“Bile, ai qe i vetmi malësor, që u bë i njohur deri në selitë e krajlive europiane. Ndue Gjon Smajli, një plak shumë i vjetër kelmendas, i cili në vitet shtatëdhjetë ishte akoma i gjallë, kishte qenë njeriu më i afërt i Prekë Calit në veprimtarinë e tij për çështjen e kufijve veriorë. Ai më pati folur edhe për një dokument identiteti të Prekë Calit, të firmosur dhe vulosur nga shtatë krajla. Sipas këtij dokumenti, Prekë Cali konsiderohej njeriu i paprekshëm nga shtatë krajlitë. Një lloj imuniteti i veçantë, që zor ta ketë pasur ndonjë shqiptar tjetër. Mbase ishte pikërisht ky imunitet, tek i cili besonte Prekë Cali, që e shtyu të dorëzohej i gjallë, pas dështimit të Kryengritjes së Kelmendit.” (Spathari, f. 93).

E Preka, lëshoi kushtrimin ndër malësorë, se “gjallë a vdekun” tokat shqiptare si amanet brezash, do t’i ruaj përmes tytës së ngrohtë të pushkës. Malësia në mote, ka mbrojtur trojet me dinjitet e krenari nacionale. “Vendasit ndër shekuj, kanë shkruar historinë me gjak arbëror, me një betim solem të quajtur ‘tabe’, që do të thotë besëlidhje e qëndrueshme, me moton: “Besa e Zotit, është besa e burrave, për Nder – Atdhe – Besë e Fe”.

“Lidhja e Shkodrës”, e organizuar mes maleve më 13 maj 1944, erdhi si imperativ i kohës, kundërpesh e çerdheve me gretha të frontit komunist, që ishin krijuar (si kërpudhat pas shiut), për të ardhur në pushtet me krime e mashtrime ideologjike. E gjithë programi konkret nga fraza e parë dhe deri tek e fundit, përshkruante vendosmërinë luftës deri në fund ndaj komunizmit si terror i zi, nami i së cilës kishte marrë dhen si epidemi, e po synonte të trokiste drejt Veriut të Shqipërisë.

Pjetër Smajlaj, sjellë nga kujtesa episode, që i ka rrëfyer babai Kolë Pjetër Smajlaj me miq, që kanë bujtur shpesh në familjen e tyre bujare. Preka, gjithnjë ka qenë i veshur me kostumin popullor tradicional të Kelmendit, me ornamentet e qendisura me kujdes nga vendasit. Ai, asnjëherë nuk e ndante nga brezi koburen e argjentë, që ia kishte dhuruar Mbreti Ahmet Zogu I. E pinte shumë duhanin e fortë të Sheldisë me çibuk. Mendimi i tij visar, përparimtar e i guximshëm, dallohet për mprehtësi e logjik të shëndosh në bashkbisedimet me të huajt e bashkatdhetarët e çdo krahine të Shqipërisë.

Ai me Malësi, ka zbatuar me ndërgjegje normat ligjore kanunore, që buronin mirëfilli nga ‘Kanuni i Lek Dukagjinit’. Kanuni, mori emrin e Lekës si Princ i Veriut të Shqipërisë. Ai ishte mik i Gjergj Kastriotit, rival dhe zot i zonave të kufizuara me Kryetrimin e Krujës, që pas vdekjes së Gjergjit, për 10 vjet (1467 – 1477), rifilloj luftën kundër ushtrisë së Perandorisë turke. Ky ligj (Kanun), është një kompleks parimesh, ligjesh, normash, zakonesh, me të cilat rajoni malor është qeverisur gjatë, në epokën kur turqit zotëronin drejpërdrejt në pjesën tjetër të Shqipërisë. Për zbatimin e tyre, ka vendosur populli i krahinës…

Preka, ishte e mbeti më i dëgjuari e i respektuari në kohën e vet në viset e Veriut. Ende sot, flitet e shkruhet me respekt nga autorët e rinj, që me dokumente autentike po venisin helmin e historisë deformuesve të kohës së absurdit totalitar. Kjo për më tepër, duket në stimën e lartë, që shfaqin kelmendasit dhe në tërësi e gjithë Veriu i Shqipërisë, shqiptarët në Mal të Zi e Dardania martire.

Kelmendi, shkruan studiuesi e publicisti malësor Ndue Bacaj, në gazetën nacionale ‘Shqipëria etnike’ (Shkodër, 2004), nuk është shkelur nga asnjë këmbë italiani apo gjermani. Treva e lavdishme, nuk ka arritur të pushtohet asnjëherë nga ushtritë e huaja.

Edhe sot, ekziston shprehja malaziase, për stërgjyshërit e Prekë Calit: “Pusho kangën o zogu i malit/Se po të dëgjon Memi i Smajlit”. Dhe është Prekë Cali, që ka kundërshtuar vendimet e qeverive të mëdha, që kanë qenë në dëm të Shqipërisë e trojeve tona.

Ishte ai, dhe vetëm Prekë Cali, që apeloi vendimin e marrë prej tyre, që kufiri i vendosur nga Bishti i Krajës, Ura e Përroit të Thatë, Qafa e Grishajve, Thana Binoke në Shkrel, Qafa e Terthores të zhvendoset dhe fitoi kufirin e sotëm ekzistues me Malin e Zi. Prandaj, 820 partizanëve sllavo – serb, sulmuan kështjellën e tij në Vermosh, tre muaj para se të “çlirohej” Shqipëria.

Ai u tërhoq nga Vermoshi e u vendos me shtabin e tij në Vukël. Serbo – sllavët, u larguan pa kryet e Prekë Calit, por të fituar nga ana e tjetër, sepse dy brigada shqiptare të shtetit amë luftonin gjoja për “çlirimin” e Kosovës.”

Me ardhjen në pushtet të qeverisë së Mbretit Ahmet Zogu, ai herë pas here bën kërkesa dhe proteston pranë qeverisë, për të ngritur zërin për Vermoshin, pranë organizatave ndërnacionale. Në këtë kohë, përplaset Prekë Cali me Ahmet Zogun, mbasi ai ishte përkrahës i forcave të opozitës asokohe. Pas rënies së qeverisë së Fan S. Nolit, qeveria monarkiste, Prekën me disa të tjerë i internuan burgun e kalasë së Gjirokastrës.

“Lirimi i Prekës, nuk ishte i rëndomtë. Qytetarët e Gjirokastrës, në sheshin e qytetit e përgëzuan me urime e ngrohtësi njerëzore, si të parakalonte një mbret. Preka, përmes gazetave, që e kishin intervistuar, falënderon për së tepërmi qytetarët e Gjirokastrës. Ai nuk u pajtua kurrë me pushtimin fashist dhe prej ditëve të para të pushtimit u vu në anën e forcave nacionaliste. Ishte kundërshtar dinjitoz edhe i komunizmit.” (Lajçaj, f. 70)

Kur situata u qetësua dhe gjakrat e urretjes midis shqiptarëve ranë në qetësi, Mbreti i Shqiptarëve Ahmet Zogu I (1895 –1961), rishikoj vendimin e dënimit ndaj figurës së shquar të Prekë Calit.

Ndonëse me vonesë, Mbreti e kuptoj, se nuk ishte ashtu sikurse i kishin thënë, mbasi kelmendasi me trima, kishte luftuar për çështjen nacionale të trojeve të Veriut.

Mbreti u tregua fisnik, tek e liroi dhe ftoi në rezidencën e tij në Tiranë, për t’u takuar miqësisht.

Qysh kur dy burrat e njohur i shtrenguan dorën njeri tjetrit, Mbreti Zogu I, i kërkoi ndjesë, duke i thënë se:

“ – Të kam internue, se kam pas të dhana, se ju jeni marr me politik dhe je kundër meje. A asht e vërtet kjo?

– Jo, iu përgjigj Preka, vetëm me politik as nuk jam marr as nuk merrem!

– Po kundër meje a je? – ia ndërpreu Zogu I.

– Vetë nuk jam kundër teje dhe nuk kam ken kundër shqiptarve. Un kam luftue e do të vijoi me luftue vetëm kundër atyne, që duan të na marrin trojet tona. Vetë jam vetëm shqiptar e për Shqipnin nuk më dhimbset jeta.”

Pas bisedës së përzemërt e me sinqeritet, në shej patriotizmi e miqësie të re, Mbreti i Shqiptarëve Zogu I, e bëri Prekë Calin Kapiten Rezervë. Kreu i fronit mbretëror, i dhuroi heroit kelmendas naganin me dorezë të bardh me nënshkrimin: “Ahmet Zogu I”.

Preka me kelmendas, kishin një motiv më shumë e arsye, pse kishin dalë në fushë të mejdanit, për jetë a vdekje, sepse nuk donin, që tokat e tyre, të ishin pjesë e Perandorisë Sllave; nuk donin, që fëmijët të merrnin emra sllav, zakone e tradita të pushtuesit; nuk donin, që të harronin varret e të parëve të larë me lumenj gjaku trimash. Gjithsesi, shqiptarët etnik nuk donin asgjë, që ishte dhuratë e verbër e pushtuesve sllav.

Edhe kur këta erdhën në pushtet, ai, nuk e ndërpret luftën në të mirë të popullit, duke iu kundërvu me armë në dorë satanait pa fe, atdhe, ide e shthurje morale, sa që shpesh thuhej, se gratë partizane ishin në përdorim kolektiv.

Studiuesi malësor 85 – vjeçar Marash Kolë Mali (1920), ish – burgosur politik në kohën e diktaturës në Shqipëri (një familje e njohur vojvod në Dedaj të Shkrelit, shënimi im K.K.), në librin e fundit shkruar në Florida, Ngjarje historike dhe figura të shquara shqiptare, rikujton:

“U ba nji Mbledhje e madhe me krenet e Malsisë së Madhe, nën drejtimin e Kolonel Mulo Bajraktarit, i cili ishte komandant i vullnetarve të Malsis asokohe edhe për malet andej kufinit. I deleguem i ardhun prej Shkodre ishte Ndoc Çoba, ish politikan dhe n/Kryetar i parlamentit Shqiptar. I ftum ishte edhe i deleguemi i partizanve i quajtun Ramadan Reçi, të cilët qendrën e tyne e kishin në Reç (mbi Koplik të Sipërm, shënimi im K.K.). Çun Junuzi, asokohe si komunist punonte ilegalisht, e me qendër ishte në Aliaj të Kastratit. Mbasi folën Mulo Bajraktari e i deleguemi i Shkodrës Ndoc Çoba (Ministër i Financave më 1920, Delegat në Kongresin e Durrësit, më 1918, të Lushnjës më 1920, shënimi im K.K.) fjalën e mori Ramadan Reçi: “Ju po e shifni se dy okupatorët italo – gjerman, pra Boshti po e humb luftën. Ne nuk duhet të kemi tjetër mbeshtetje e as lidhje me ta, për arsye, se fituesit e tjerë aleat, nuk duhet të na gjejnë të mbështetun me të humbunit, mbasi vetëm pasoja të këqija do të kemi. A nuk do të ishte ma mirë që ne, për hirë të vendit e popullit tonë t’u mbshtemi që tani fituesve? Unë them se po!”.

Ndërsa Çun Jonuzi, tha: “Malësia e Madhe ka nji besëlidhje, që asnji parti dhe as aktivitet politik të mos zhvillohet në këtë krahinë. E pse atëherë bahet kjo mbledhje këtu në territorin e Kastratit, për të na lan ne sherrin tek dera e shpisë?!” Mul Delija, e kapi për krahu dhe e largoi Çunin nga mbledhja, e cila po përfundonte pa asnji vendim.

I fundi, që e mori fjalën ishte Prek Cali, i cili me nji za të naltë e të shqerrun tha: “Ai djaloshi i Reçit, foli e deshi të na tregoj, se kush e humbi dhe kush e fitoi luftën. Ky tjetri kastratas, u ankue se me këtë mbledhje i paskena prue sherrin te dera e shpisë. Kjo nuk asht e vërtet, mbasi sherri i popullit tonë janë vetëm komunistët, që kan zanë vend këtu afër. Mua më duket, se sikur po rrim duarkryq ose në gjum, pa marrë asnji vendim. Prandaj, po u baj thirrje të bashkohemi dhe të dëbojm këta, sa nuk asht vonë prej andej, e nqoftëse ndonjenit nuk i pëlqen kështu, vetë me djemtë e Kelmendit, do t’ia tres farën e do t’i dëboj prej Rranxave të Malsis!…” (Mali, f. 340).

Preka, sëbashku me trimat, në të cilin bënte pjesë i riu 26 – vjeçar Mirash Fran Rrukaj, kur morën vesh, se një batalion me ushtar partizan, Natën e Krishtlindjes, më 24 dhjetor 1944, kishte kaluar Rapshën e Hotit, e po synonte të futej në drejtim të Lugjeve të Kelmendit, kryetrimi me parinë e vendit e luftëtarët, kishte zënë pritat në grykat e dy luginave mbi Urë të Tamarës.

Ai më parë, u çoi fjalë partizanëve, se: “Na nuk dona vllavrasje, shkoni ka keni ardh, se s’keni rrugë këtej.” Mirëpo komandanti nuk mori asgjë parasysh dhe filloi ofensiven. Për shumë kohë gjamët e pushkve ushtonin. Armët e Kelmendit pritën e thyen partizanët. Komandanti që kishte disa spijuna vendali, u mundue me çdo mjet trathtie t’i binde malsorët të dorzoheshin, por ata ishin në shpin e tyne dhe kështu luftimet vijun panderpremje. Partizanët, në panik filluen me pa, se Kelmendi nuk u dorëzonte pa vdek të gjithë. Atëherë, ai kërcnonte partizanët, se kushdo që do të tërhiqet asht dezertor e dihej se çfarë e priste…”, kujton i arratisuri nga burgu i Tiranës (1952), shkodrani me banim në Florida Kolec Pikolini, në librin me kujtime: “Rregjimi i hienave” (Shtëpia Botuese Camaj – Pipa, Shkodër, 2001, f. 51)

Kryepatrioti, ishte infomuar me saktësi nga rojet besnike të Major Llesh Marashit, të cilët kishin zbuluar batalionin partizan, duke marshuar nga Lugina e Shkrelit me armë e municion drejt Kelmendit. Atdhetari ballist Llesh Marashi, urdhëron Kolë Nikë Prelën (Marçinaj) t’i bie kumbonëve të kishës.

Sipas urdhërit (të firmosur nga terroristi “hero i popullit” Shefqet Peçi), që mori Komanda e Brigadës së I – rë (nga Shtabi i Korparatës së III – të) Batalioni i I – rë u nis në drejtim të Kelmendit. Batalioni, vendoset në formacion luftarak e vazhdon të tërhiqet në drejtim tjetër nga rruga, që të çonte në Vermosh, përmes kishës së Kastratit. Kryengritësit sulmuan batalionin, e arritën t’a shpartallonin për disa orë, duke e çarmatosur. Armët dhe municionin e kapur i dërguan në shtabin e Prekë Calit.

Forcat e batalionit të ndjekjes, bashkë me forcat e poskomandës së Bajzës, që e kishin marrë informacionin, donin ta shtypnin kryengritjen pa filluar ajo, ndaj mësyne drejt Grishës, më 23 janar 1945, për të arrestuar Luket Marashin dhe krerët e tjerë të kryengritjes.

Në këto rrethana, plasi kushtrimi në Grishaj. Vullkan u bë shtëpia e bë shtëpia e Luket Marashit, që ishte një poetencial i madh besë e burrërie në Malësinë e Madhe. Forcat kryengritëse, u gjenden përballë forcave ndëshkimore të Sigurimit të Shtetit e të ushtrisë, që sulmonin në ballë të gjerë.

Praktikisht, lufta kishte filluar para kohe, pra, në mëngjesin e datës 24 janar. Në këto përpjekje u vra Pjetër Gjoka, i cili në krye të 40 burrave të Shkrelit, zbriti si ortek bore në poskomandën e Dedajt, e mori ate dhe, duke kaluar nëpër Zagore, i drejtohet vertik Bajzës. Grishajt e kishin zmbrapsur sulmin dhe ishin hedhur në kundërsulm. Në ballë printe oficeri i ri Zef Toma, që ra duke luftuar trimërisht. Atë natë luftimesh, do të binte edhe Lulash Cuku. Gjaku i tij do të shenjtërorente besën e do të nxirrte kushtrimin. U plagosën Pjetër Gjokë Hoti, që vdiq pas disa ditësh. U plagos nga forcat komuniste toger Gjosh Nikaj.

Kryengritësit me në krye Llesh Marashin, u mblodhën në oborrin e kishës së Bajzës, ku, frati At Ciril Cani rreh kumbonën e kishës e i lutet Zotit, që bijtë e Malësisë, të fitojnë kundër pjelles së djallit të kuq. Kryengritësit sulmuan drejt Koplikut, nën drejtimin e Llesh Marashit. Mbas luftimesh të ashpra, ata morën postkomandën dhe spitalin dhe më pas krejt qytetin. Kontribut të veçantë dha familja e Shaban Binakut. Mësymja vazhdoi deri në Hanin e Dedë Zefit. Të ndaluarit, u liruan të gjithë, pasi iu morën armët. (Butka, f. 19)

“Po në të njajtën kohë edhe me bekimin e famullitarit të Shkrelit, Dom Nikollë Gazullit, Kolë Nikë Prela Marçinaj (Çekdedaj – Bzhete), u bien kumbonve për me mobilizue Shkrelin për në luftë. Kështu burrat e Shkrelit, u nisën për t’u bashkue me forcat e kryengritjes në Koplik.” (Franz Llesh Grishaj, ‘Shkreli dhe roli i tij në Kryengritjen Antikomuniste e Malësisë së Madhe të vitit 1945, Revista KUVENDI, Shkurt, 2005, Michigan, USA, f. 24 – 49).

I sigurtë në “historit” e veta, përfaqsuesi e historishkruesi komunist ushtaraku Ndriçim Plasari, në librin me trillime: Shpresë për popullin, tmerr për armikun (Tiranë, 1971), kushtuar Brigadës I – rë Sulmuese, duke i ndjekur luftimet nga shtëpia e vet shkruan: “… Kolona i kishte kthyer shpinën Brojës dhe pararoja porsa kishte shkelur mbi Urën e Tamarës, kur plasi pushka dhe çfarë pushke. Qëllonin nga kodra mbi urë, qëllonin nga Broja, qëllonin edhe nga Bardhaj. Batalioni kishte hyrë në një kazan të zjarrtë.

Armiqtë qenë njoftuar për ardhjen e një reparti partizan në Kelmend, kishin llogaritur foecën e tij prej afro 300 vetësh, kishin llogaritur edhe rrethnat e tjera në dobi të tyre dhe qysh herët, në mëngjesin e 15 janarit kishin zënë pritë këndej dhe andej përroit, me qëllim të caktuar, ta godisnin dhe ta asgjësonin batalionin tonë.

Një goditje e tillë partizanëve u ra krejt papritur. U krijua një gjendje kaq e vështirë sa më s’bëhet. S’kishte tjetër rrugëdalje, veçse të qëndrohej me çdo mënyrë në vend, duke kundërvepruar me të gjitha forcat. Ndihmë e shpejtë s’mund të pritej as nga një anë. Forcat e tjera të brigadës ndodheshin dy ditë larg, në Shkodër. Batalioni s’kishte ndërlidhje me radio.

Reaksionarët kishin zënë vend nëpër shkëmbinjtë dhe që andej villnin zjarr kundër luftëtarëve tonë të rrethuar plotësisht. Partizanët përdornin për mbrojtje çdo send të rastit, shkëmb, gropë dru. Që andej qëllonin në drejtim të qerdheve të zjarrit armik. Sulmi për të çarë rrethimin ditën ishte i pamundur. Edhe lëvizja më e vogël kontrollohej nga reakionarët… Ishin vrarë komandanti i batalionit, Fejzi Micoli, dhe një numër luftëtarësh…

Në të vërtetë bajraktarët trathtarë Preng Cali e Llesh Marashi me shokë kishin grumbulluar rreth vetes 300 – 400 burra të armatosur dhe përpiqeshin të shtonin gjithnjë e më shumë forcat e tyre. Ata kishin marrë lidhje me misionin ushtarak anglez në Shqipëri, i cili qe treguar i gatshëm t’u jepte çdo ndihmë dhe përkrahje. Aeroplanët anglezë i kishin furnizuar mbeturinat e reaksionit me armë, municione dhe veshmbathje. Me ndihmën e anglezëve trathtarët kishin hartuar planin e një kryengritjeje kundërrevolucionare. Do të sulmonin dhe të merrnin Shkodrën me Koplikun…” (Plasari, f. 566 – 567)

Partizanët nga ana e tjetër, nuk e mendonin, se do të hasnin në rezistencë aq të fortë, prandaj po vinin të qetë. Kur filloj pushka, këta nuk kishin nga të shkonin, sepse ishin të izoluar në shtigjet e ngritura dhe nuk kishte forcë ushtrie t’i shkatërronte pozicionet mbrojtëse të malësorëve, që ishin fortifikimet natyrore shumë të sigurta. Malësorët kishin epërsi ndaj partizanëve, sepse sëpari bënin një luftëe mbarojtëse dhe njihnin shumë mirë vendin e tyre, ku, gjatë luftimeve u vranë, plagosën dhe ranë në lumë shumë partizanë.

“Prekë Cali bashkë me me 15 burra, u ngujuan në shpellën e famshme mbi fshatin Vukël, që u mbiquajt Shpella e Prek Calit. Mark Luka dëshmon: “Na, ketë shpellë e zgjodhëm për me ba qëndresën e fundit, me e la vedin e me vdek per së mbari. Për shtatë ditë rresht, gryka e shpellës nuk ka pushue as natë as ditë prej plumbave e zjarrit të mitrolozave. Komunistët vendosën me na marrë me uri e me pabesi. Na u dorzuem me një kusht, që të vinte Frati i Vuklit, kryetari i këshillit, si dhe të mos dhunoheshim. Por komunistët nuk e mbajtën fjalën e dhanë. Dhe as besimin e Fratit. Kur na çuen ke shtabi i batalionit, në Rrapsh të Hotit, Mehmet Shehu, u ndodh ballë për ballë me Prek Calin:

– E, Prekë Cali, – i tha Mehmeti, – të pat ardhur dita ta mbyllesh historinë tënde me shkronja ari, po të bëheshe me ne! Pse bëre kështu?

– Zotni, – iu përgjigj Prekë Cali, – faji bie mbi ju, se ju u batë aleat me anmikun shekullor tonin, me Serbin.” (Butka, f. 16)

Preka e besniku deri në fund Mirash Fran Rrukaj, e dinin se mbas kësaj që ndodhi, brigadat partizane do të dyndeshin nga Rapsha e Kelmendit, si dhe nga krahu tjetër i Gusisë, ku, kishin përkrahjen e vëllezërve siamez sllav. Në këto kushte, nacionalistët morën udhën e arratisë. Hienat e pangopshëm komunist, u lëshuan nga të dy krahët mbi krahinën e Kelmendit.

Mehmet Shehu, me brigadën e vet ndeshkuese të inkuizicionit kundërmalësorë e kundërkatolikë, vendoset në fushim në fushën e Rapshës. Malësorët, prisnin gjëmen e madhe në shtëpitë e tyre. Nuk kishte informacion, se kush e kishte radhën: Kelmendi apo Kastrati.

Në natën e 1 janarit 1945, kryexhelati terrorist Mehmet Shehu e përgjaku Kelmendin. Me urretjen patologjike të trashëguar nga koha e pushtimit turk, sulmi i hienave të kuqe ishte i befasishëm. Nga Gryka e Grabonit dy toga me “druzhe” (shok) sllavoserb, marshuan drejt Kelmendit. Ata hapën zjarr tek Ura e Tamarës mbi popullatën e pambrojtur, me synime të pastra spastruese pa mëshirë.

Brigadat e Ndjekjes, të drejtuar nga kriminelët Mehmet Shehu e Fejzi Micoli, e forcat e Sigurimit të stacionuar në 26 kampet e burgjeve, hetuesisë, torturave etj., në Qarkun e Shkodrës, të mbështetur nga Ushtria Jugosllave, më 15 janar 1945 përfundimisht pushtojnë Vuklin.

Sikurse pritej, menjëherë bishat partizane iu vërsulën luftëtarëve malësorë, i lidhën dhe ushtruan dhunë mbi ta. Si në kohën e skllevërve i lidhën me konop njëri pas tjetrit, duke i shtyrë, ndonëse ata mezi lëviznin, nga mundimet me ditët e tëra pa gjumë. Më pas i hypën në një kamion e shpejt i nisën për Shkodër. Njësitë partizane, që i shoqëronin ishin të vogla, pasi pjesa më e madhe e tyre qëndruan aty, për të filluar terrorizimin e tërë Kelmendit.

Ata që janë dëshmitar të kësaj poshtërsie të pashembullt, e kanë parë me sytë e tyre, provuar mbi shpinën e vuajtur tërë torturat, që asnjëherë s’mund t’i parashikonte mendja e njeriut. Të gjithë të plagosurit i lidhën pas kalit dhe ashtu nën tortur, ata pothuajse ishin në prag të vdekjes së sigurt.

Prekë Cali, me 15 trima kelmendas kapen rob, duke i kaluar gjyqit ushtarak, i cili i dënoi me pushkatim. Brigadat e Ndjekjes bënë kërdi, duke derdh gjak malësori shqiptar. Ata si të uritur vranë e shkatërruan, dogjën dhe prenë, e sëfundi pushtuan Kelmendin e papushtuar në shekuj.

“Ishte mbasdite e unë po qëndroja me nji shok përbri zyrës së Posttelegrafës. Diku u dëgjuan të shtëna armsh. Njerëzit kishin marrë lajmin, se Prek Cali asht dorëzu e pritet t’a binin para Postës. U shihnin grupe individësh. Dikush në heshtje e të tjerë shakllabana që banin komente. Pas disa kohe u panë kamionat. Ato lëviznin ngadalë, saqë u afruan pak nga pak aty ku populli të mund t’i shihte shumë mirë “reaksionarët”, që s’mundën t’i përballonin ushtrisë.

Ishin pikrisht këto komente që banin njerzit servila e katila, që asnjiherë nuk u ngopën me gjakun e sternipave ilirian. Binte në sy shtati i tyne si lisat e bjeshkve të Kelmendit, ku mes tyne dallohej trupi vigan i martirit Prek Cali. Disa fundrrina komunist filluan t’i pshtynin e përbuznin ashtu të lidhun. Kjo pamje e shemtum ma prekte shpirtin. Edhe unë, si kureshtarët që erdhen duke u shtu rrinim të ngrim në heshtje me keqardhje, që vriste me logjiken e përbuzjes ndaj masakruesve të burrit vigan kelmendas, që shikonte se ku po shkonte qyteti i tyne i dashtun Shkodra, e cila pretendonte se ishte qyteti ma i zhvillum në Shqipni…

Grupi i Prek Calit doli në gjyqin komunist. Ai i zhvillua në nji ndërtes dykatshe, diku në veriperendim të Gjimnazit. Unë ndoqa tri seanca, si dëshmitar okular në at se çfar dëgjova e pash ndaj Prek Calit. Në fillim të seancës nuk lejohej me marr pjesë shumë popull, mbasi komunistët kërkonin që gjyqi të zhvillohej sa ma shpejt. Prek Cali, nuk ishte vetëm i pushkës, besës, traditës etj., por edhe nji trim që me gojën e vet nxirrte fjalë të matuna, i qetë, që mohonte pa frik të gjith akuzat e rreshtume kunder tij.

“Unë jam këtu, – u shpreh Prek Cali – ndër të tjera, për me marr pergjegjesin e luftës kundra partizanve që u ba në Kelmend. Dhe për t’drejt tjetër nuk keni pse m’akuzoni. Kam luftue kundra shkjeve, kur deshten me na nda prej nanes Shqipni dhe kam mbrojt at çka asht e jona. Mundësi ma të madhe nuk kam pas. Vërtet jam malcor pa shkoll, por jam shqiptar. Ju m’keni marr ne bes e s’kam nevoj me ju kerkue falje. Un as Mbretit si kam kerkue falje, kur m’ka denue se isha opozitar…” (Pikolini, f. 55)

Por këta, ndonëse përdoren barbarinë komuniste, nuk arritën me tutë (friksu) dhe mposht krenarinë e Malësisë. Malësori e pagoi, por kurrë nuk trathtoi truallin e shtëpisë së vet, duke mbrojtur lirinë nga ofensiva komuniste asokohe.

Me shumë urretje, se nuk mundën të kapnin luftëtarët nacionalistë të lirisë, forcat terroriste partizane: “… banë nji kërdi të zezë, tue torturue deri edhe gra e fëmi. Ata mashkuj apo luftëtar, që gjendeshin në shtëpi i arrestonin, u digjnin shtëpitë, u merrnin pasuninë, ndersa familjet (e luftëtarëve në arrati) tyne i internonin në krahinat e vendit…

Edhe Preka, me nji çetë luftarësh trima e besnik, vendosi e u ngujua në nji shpell, që ishte mjaft e ilzolueme e i përngjante nji fortese të vogël, me nji shprese fare të vogël, se mund të bante si dikur Kelmendi me ushtrin turke, të cilët zinin vende në ndonji luginë ose bregore, duke mos i ndjekur kryengritësit nëpër male.

Me partizanët, ndodhi e kundërta: Ata i ndoqen çetat kamba kambës dhe kur u mirëinformuan, se ku ishin i rrethuan dhe i derguan njerëz për t’u marrë vesht me ta At David Picin, i cili, u tregoi se ishin të rrethum dhe se partizanët kërkonin të dorëzohen pa pushkë. Prek Cali nuk i trembej vdekjes, por ai mendoj, se nji vdekje me gjyqe, asht ma krenare për t’u njoh nga publiku, se për çka e si do të dënohen…

Nga ana e tjetër, Preka kishte disa djem të rinj (Sipas tregimeve të Fritz Radovanit dhe Don Tomë Laca, kujtoj, se Preka, ka pas me vete në shpellë, një djalë të ri që ishte i vëtëm (dëshire) në familje, dhe komunistët i kanë thanë atij, se do t’ia falim jetën djaloshit të ri. Por në fakt, kur janë dorëzuar, duke i prerë në besë kanë vrarë (pushkatuar) të parin atë djalë dëshire, shënimi im K.K.), që nuk donte të rrezikohen, sikur ky të bante rezistencë me armë. Prandaj, u kërkoj partizanve, nëpërmjet Fratit disa kushte:

– Meqë udhëtimi do të bahej me ecje në këmb nëpër Kelmend, të lejohen të kalojnë të armatosun;

– Të mos i cënojnë (keqtrajtoj) kush me dorë;

– Gjykata të bajnë punën e saj.

Këto kushte komunistët ia premtuen, por si zakonisht nuk i mbajtën. Ata porsa kaluen nji copë rrugë të shoqnuem e të rrethuem me shumë partizan, i çarmatosën u lidhën duart, i ulën drejt e në Koplik, ndërsa ne e nesre në qytetin e Shkodrës, në të ashtequjtunin Burgu Gjerman…

Prek Cali asokohe 70 vjeç, ishte i burgosun në nji dhomë më vete e kur të burgosunit ndryheshin në dhoma, ate e nxirrnin dhe shëtiste i vetëm. Ai kishte nji tjetër trajtim prej të burgosurve të tjerë.” (Mali, f. 341)

Në mjedisin e Fushë Çelës, trimin legjendar, e ka rruar pa i njomur mjekrën me pastë rroje një partizane, që shihte nga afër stoicizmin. Skenat e dhunës ndaj Prekë Calit janë të papërshkruar, e ndoshta Shekspiri i madh anglez, do të ishte i pafuqishëm nga fantazia e torturave që kanë përdorur këta.

Preka, ka qenë i bindur se do ta vrasin, por është prerë në besë nga komunistët, të cilët i kanë prmetuar në fillim, se do t’ia falin jetën djaloshit të ri, që ende sot nuk kam mundur që t’i mësoj emrin e mbiemrin, mbasi familja e tij tashmë është e shuar. Përpara momentit të pushkatimit, Prekën, e kanë mbështetur tek muri i Vorrezave Katolike të Rëmanit në qytetin e Shkodrës, të ulur ndjenjur me cigare në gojë (për tallje), i veshur me çakçirë dhe i prishur në fytyrë nga plumbat. Rrëfimin dhe vojimin kur është pushkatuar, ia ka bërë Don Tom Laca.

Atë ditë më 25 mars të vitit 1945, në muret e qytetit të Shkodrës u shpërnda një afishe e madhe e cila kishte këtë titull: “Pushkatohen kriminelat e Luftës dhe Armiqtë e Popullit”, ku, më pas vijojnë emrat:

1. Prenk Cali

2. Dom Ndre Zadeja

3. Luigj Gjeto Kastrati

4. Ndok Nik Bardhoku

5. Ndrek Loka

6. Arif Selim Hyseni

7. Ded Lulash Smajli

8. Gjok Nikaj

9. Dul Bajrami

10. Mark Luc Gjoni

11. Tom Lek Daka

12. Maliq Bajrami

13. Gjok Nikoll Voci

14. Pjetër Ded Gjedashi.

Studiuesi e publicisti Mërgim Korça, gjatë hulumtimeve për përgatitjen e dorëshkrimit: Në përkujtim të Kryengritjes Armatosur të Malësisë Madhe, shkruan:

“Si sot e kam parasysh, kur e pruene duer lidhë n’shehët t’Shkodrës kreshnikun Prenk Calin! Ecte kryenaltë, me mjekër t’dendun aj, si me kenë fitues. Por shkjau, brateja e partizanve ngjallnjyes, ia kish n’vesh t’vjerrun trimit inadin. E ndalne mjedis Fushës Çelë, e ulne n’gjuj e nji partizane e ekzaltueme ia rroi mjekrrën pa lagë atij. Mjes gishtave t’duerve t’mija me t’cillat kishem mlue ftyrën, kureshtja m’bate me e pa si i shkojshin lotët kreshnikut qi za nuk xirrte dhimbet!

Kjo pamje e mbrame qi kam e prijsit maleve qi pat thye shkjetë n’luftimet e 1911 – ës e të 1913 – ës. Mbas kësaj veç kur ndjeva se e kishin denue me vdekje dhe me 25 mars njimij’ e nandëqind’ e katërdhet’ e pesë e kishin pushkatue Prenk Calin. Ksisoji komunistat shqyptarë e vrane animikun e betuem të shkjaut dhe e hapne rrugën m’u shkue uji n’mulli t’tyne!”

E më poshtë, qëndrimin stoik të Prekë Calit, e ilustron me një burim mnga arkivi:

“Në dokumenta arkivi figuron replika n’Rapsh t’ Hotit n’mjes t’lidhunit Prenk Calit edhe Mehmet Shehit, por ajo kurr nuk u ka ardhë për marë historianve lakej t’diktaturës t’a përmendshin…

I tha Mehmeti: “- E more Prenk Cali, të pat ardhur dita t’a mbyllje historinë tënde me shkronja ari po t’ishe bërë me ne. Pse bëre kështu?”

I gjegjet trimi legjendar burrnisht:
“- Zotni, faji bjen mbi ju se ju u batë aleatë me anmikun tonë shekullor, me Serbin!” (Korça, f. 5, 6)

Por odiseja e të ngujuarve në shpellë, nuk do të përfundonte me dorëzimin e tyre. Të parët që u pushkatuan, ishin: Dedë Lulash Smajli dhe Dedë Gjon Deda, të cilit i kishin prerë me parë mishin dhe trupin me sopatë. Fran Zef Bajraktarit, ia nxorrën sytë dhe e varrosën të gjallë me gurët e malit. Luc Gjon Bajraktarin, e prenë në qafë me bajonetë dhe e hodhën në greminë. Fran Zef Bajraktarin e groposën të gjallë, pasi i dogjën kullën. Marash Vat Lumajn, e pushkatuan para popullit të Vermoshit, si agjitator kundër bolshevizmit. Dedë Prek Nikën, e sollën nga kampi i Tepelenës dhe e pushkatuan pa gjyq, në mes të kelmendasve. Uk Mark Biku, u pushkatua në mes të katundit Brojë, për të ngjallur panik. Nik Mark Rezaj, i cili qëndroi 21 ditë i varur në burgun e Koplikut, u pushkatua përsëri pa gjyq. Gjelosh Fran Pellumbi, vdiq në burgun e Kavajës nga torturat çnjerëzore, me fjalëte fundit: Poshtë komunizmi! Pas një gjyqi në Shkodër, u dënua me vdekje kreshniku i Vermoshit, plaku 70 vjeçar Prek Cali. Ky gjyq, do të dënonte plot 25 vetë, nga të cilët edhe 4 me burgim të përjetshëm, ndërsa të tjerët kryesisht me 30 vjet burg. Kështu Kelmendi u përzhit dhe u ndeshkua përsëri. (Butka, f. 17 – 18)

Këto janë kelmendasit, që kishin të ruajtur në gene prej gjeneratave virtytet më të mira, si mikprirës e bujar, trima sypatrembur e atdhedashës, njerëz të besës e fetar. Ata e donin meshtarin si antarë të familjes, duke i besuar fjalën e nderit…

Malësia, humbi 137 bijë të saj, trimat e devotshëm në kryengritje. U burgosën 345 burra e u internuan 41 familje të shpallura reaksionare. Malësia, u vesh me petkun e zisë. Malësorët trima, denbabaden të patundur në trojet e tyre, u shpërngulën në kampet e internimit të Tepelenës, të Kavajës, të Vloçishtit, në burgjet e kampet e punës, më çnjerëzore që ka njohur historia. (Butka, f. 21)

Në momentin, që do ta ekzekutonin toga e zezë e pushkatimit komunist, kërkojnë që të denuarit me pushkatim të kthehen mbara (me shpinë) dhe t’ua mbyllin sytë. Por Prekë Cali, në mënyrë kategorike kundërshton, duke thënë fjalët:

“ – Nuk shkohet n’Parajsë me shpin dhe me sy t’mbyllun” dhe siç ishte duarlidhur, ngrehi kryet lart, hapi gjoksin, duke shkyer pullat e këmishës dhe u tha:

“ – Kështu vdes shqiptari”.

Para se të rrëzohej, ai trup si një lis, nga plumbat e shqiptarëve të armiqve të nacionit të vet, zëri i fuqishëm i malësorit të bjeshkëve, ushtroi si jehona e luginave:

“ – Rrnoft Shqipnia! Rrnoft populli shqiptar! Heret a vonë Shqipnia do të fitojë.” (Lajçaj, f. 70)
Do të pëlqente, që në shenj nderimi dhe respekti për gjakun e derdhur nga martirët nacionalistë në Shqipëri e Kosovë, të citoj pjesë nga poezia e jezuitit, përsonalitetit të shquar, poetit brilant të nacionit Don Ndre Mjedja, shkruar në vitin 1911. E, mos i harroni këto vargje, …jo, kurrë mos i harroni!…
O Shqype, o zogjtë e malëvet, kallxoni

A shndritë rreze lirije mbi ato maje?

Mbi bjeshkë të thepisuna e nd’ograjë

Ku del gurra e gjimon përmallshëm kroni?

A keni ndie ndokund kah fluturoni

Nëpër shkrepa me ushtue kangën e saj…

U kputne hekrat, e lirim malcori,

Lirim deti kumbon e ja sjellë bregut;

Lirfim përgjigjen qysh kah Labradori

E Virgjin’ja e New York – u, syni i tregut.

Të lumtë, o Ëashington! U zhvillat qielli…

E ndjeu toka njatë shend e u gëzue si fëmija

Që i qeshet lokes kur ja rreshë krahnorit;…

Lirin’ e keni ju! Na hekra kemi.

Na terr e niegull deri në ditt ma të vona;

Na pa emën kërkund, pa Atdhe; na jemi

Sherbtorët e të huejve nëpër vende tona.

Porsi berre qi bleu mishtari vemi

Mbas shkopit, të kalamenduna, ku s’dona…

Frymë të re tui shprazun për gjithkahna, hija

E Skanderbegut. Qe ndër djepa rrisin

Nanat e Hotit djelmënin ushtore,

E idhnim n’anmikun nëpër gji ju qisin.

E nalt ndër maje, bukuri mbretnore,

Hapi flatrat e mnershme qi përshndrisin,

Me thoj t’harkuem Shqypja Arbënore.

__________________
Kenge per Prek Calin

(per mbrojtjen e kufijvet)
Ty, o Zot, te kjoshim fale

C’po gjimon mali me mal,

Kah shkumbohej ‘i trim Kelmendit,

Tu’u dal zot kujfijve t’vendit!

Syt i qesin flake e shkndija,

Zani i tij porsi duhija.

Ishte ‘i burr me mende t’holle,

Per pa e pas’ kurrnji dit’ shkolle:

Njaj Prek Cali, trimi i trimit,

Then Kuvendin e Berlinit,

Kur pat marr’ vendim Europa,

M’e da Shqipen copa-copa…!

Me Uc Turkunn bajn kuvend:

“Sot, o kurr, per njiket vend!”

Mire u shkon n’mend Ded Gjo’ Luli,

Kur flamurin n’Deciq nguli:

“Njashtu, pra, na m’u bashkue,

Gjithmone or’n e kem’ pas’ cue,

Kurr ‘i huej s’na ka sundue!

Kur t’jem’ Nji, jem’ porsi shkambi,

Ku thej qafen mbar’ Nizami.

Nji bashkim me forc’ celikut,

Ia pelset dy syt anmikut,

E, kur t’ndeshet rreth kufinit,

I del per hunde tambli i gjinit;

E prandej n’ia pashin giasen,

Le t’e pvesin “Kjamet Pashen”

Qi “Kjamet” ia pat njit vedit:

Prej srrethuemit kje gjue shkrepit,

Kur pat ardfh me sa taborre,

E zu vend neper llgore;

Mb’ Suk’ t’Mkushit e t’Toletes,

Porsi miza n’ulish’ t’bletes.

Ishate koha e “Hyrrjetit”,

Na pat msye ushtrija e “Mbretit”

Porsi sot, kushtrimi i vendit

I coi n’kamb’ djelt e Kelmendit:

E t’u lshuen n’per ato pisha

Sikur dhenvet u bjen bisha,

Ata djelm i ran’ Nizamit

N’p’r ato qeta i qiten shkambit.

Turqit keqas na jan thye,

N’Gusi Pasha kenka kthye,

Edhe aty na kenka struke,

Porsi pul’ prej hutit nduke…

Nuk vonoi e u kthyen n’Turki:

Tash ndersen Malin e Zi

Qi, si nan’ po ka Rusine.

N’at uzdaj’ tash lyp’ Malsine…!

Por kjo nder’ nuk do t’i ecin:

N’fyt Kelmendi do t’i ngecin!

Njaj Prek Cali – trim drangue,

Si ‘i selvi, ne kambe, u cue:

N’Grabom re me nja dhet’ vete,

Trimat t’lidhun per me deke.

Ktu kish ardhum komisjoni

Sambas fjal’s qi tha Uilsoni.

Fjala s’ngiate e u xu kuvendi:

“Ktu – tha Preka – nuk asht vendi

Me ngul’ gur, me vu kufi!

Ky asht dheu i t’parve t’mij;

E, pa mbet’ n’grra e fmij,

Rrehet keqas kush mendon,

Se ato maje i kalon!

Kujtou mir’ ti Komisjon,

Se Kelmendi asht betue”

T’tane me deke e m’u farue,

Nji pllamb’ kuj mos me ia lshue.”

Nji ingleze, grue fisnike,

Kah i ndigjon kto fjal’ kreshnike,

Si me mall e paska pvete:

“Pse, ti Cali, kaq me t’xete,

Po i del zot kti vendit t’shkrete?”

“Moj fisnike, t’u ngiat jeta!

Mos kujto: s’jan’ male t’shkreta,

Por me pyje e kullota,

Kund ma t’bukura s’i ka bota!

Brez mbas brezit, une e dij,

Se ktu lene t’part e mij.

T’huejit ju bane perher’ mur,

rT’tan me eshten tuj e thure…!

Edhe mue m’erdhi dita:

Kuj t’e msyej, me iu ba prita,

E n’kje Zoti se e ka shkrue,

Njektu jeten m’e mbarue!”
Komisjoni ra n’mendim,

Shpejt e shpejt e muer vendim:

Gjithka shkoi Preka tue prij

Njaty u ngul gur e kufi.