Rreshtohet ndër dijetarët e spikatur të gjysmës së parë të këtij shekulli, më së shumti gjuhëtar. I shkolluar dhe ai në Insbruk si i vëllai Gjoni. I pajisur me kulturë Gjermane. Qe një shkenctar me fizionomi të plotë; i vlerësuar dhe i mirëpritur në rrethet shkencore dhe intelektuale të viteve ‘30, me një vepër të shpërndarë në periodikët e kohës. Hartoi dy vepra origjinale leksikografike që i botoi në “Visaret e Kombit” dhe “Hylli i Dritës” , përkatësisht: “Fjalori i fjalëve të rralla të malësive veriore” dhe “Fjalori toponomastik” . Si leksikograf solli ndihmesë të shquar në gjuhësi. Nikoll Gazulli ishte i dhënë edhe pas folklorit dhe historisë, fusha në të cilat boton shkrime, këngë të moçme etj. Për të Iliria ka një histori fetare me atë të Italisë, me dëshmorë, me selina ipeshkvnore, me Etën të vet, kurse “ndë Shkodër tanë kemi një Romë të dytë në Ballkan: Këtu fillimi i krishtnimit nis me kohëna apostolike e vazhdon me një seli ipeshkvnore që ka nji vijim të pakëputun deri në kohët e vona”.
Gjen një rast të argumentojë mbi historinë e Mirditës, duke kundërshtuar ndonjë tezë të pasaktë e të diskutueshme mbi prejardhjen e saj. Sjell dhe ndonjë dokument të panjohur për shqyrtim në këtë rrafsh dhe arrin në përfundimin e rëndësishëm se “mirditasit nuk janë një fis i huej”.
"Fjalorthi" i Gàzullit per arbnoret e plogshte
"Fjalorthi i ri", (me fjale te rralla te perdoruna ne Veri te Shqipnise), Gazulli gjurmoi e mblodhi fjale e shprehje ne zonen e Malesise se Madhe. Por shume pak njerez kane pasur mundesi qe ta kene ne dore ate fjalor, dhe vetem pas shume vjetesh, plot 64 vjet pas botimit te tij te pare ne Shkoder, ne vitin 1941, studiuesja Ledi Shamku-Shkreli, mori nje nisme per botimin e tij. Ndersa autori Nikoll Gazulli, eshte vrare ne gjyq ne vitin 1946, 5 vjet pas botimit te fjalorit. Fjalor ky, qe do te vije ne duart e te gjitheve ne fillim te dhjetorit nga "Çabej". Kjo eshte nisma e dyte e saj per botimin e nje fjalori "te harruar", pas botimit te fjalorit te 1954- es.
Flet Ledi Shamku-Shkreli, nismetare e botimit anastatik te Fjalorit te Gàzullit
Çfare rendesie ka dhe cili eshte qellimi i botimit te ketij fjalori ?
Dalja serish ne drite e fjalorit te Gazullit meton te rivendose raporte te drejta ndermjet dokumentimit te dy korpuseve gjuhesore shqipe, raporte te cilat per fat te keq, ne gjysmen e dyte te shek. XX u prishen per motive jashtegjuhesore. Ne qofte se flasim per rimarrje te prestigjit gjuhesor te gegnishtes (natyrisht kjo teze nuk do ngaterruar aspak me çeshtje te bazes dialektore te standardit!), duhet te nxjerrim patjeter nga thellesite arkivore pasurine autentike qe e krijoi ate prestigj nder mote. Ne keto pune, procedura eshte fare e ditur: veprohet sikunder bejne arkeologet, te cilet financohen e mbeshteten nga shteti dhe mbare shoqeria per te nxjerre ne pah prestigjin tone kulturor te dikurshem. Keshtu pra, edhe ky prestigj gjuhesor, fale te cilit "gjama per Hektorin e dekun" apo shfrimi i Kont Ugolinit kur "gojen fill e çoi nga e zeza gjelle", tingelluan ne shqip bukur si moskurre, na ndihmon te ballafaqohemi pa komplekse me familjen europiane. Ne pergjithesi kjo familje, per nje sere motivesh, pati vijimesi gjuhesore, sikurse pati edhe vijimesi social-kulturore. Ajo nuk e "reformoi" gjuhen mbi baza revolucionare, por iu mbajt natyrshem parimit te evolucionit.
Ku eshte mbeshtetur Gazulli per hartimin e tij ?
Sikunder defton vetiu emertesa e ketij fjalori - Fjalorth i ri" (fjale te rralla te perdoruna ne Veri te Shqipnise), Gazulli gjurmoi e mblodhi fjale e shprehje ne zonen e Malesise se Madhe. Treva ku u mblodh materiali gjuhesor eshte nga me te pasurat dhe me te rendesishmet e arealit gege. Fakti qe Nikoll Gazulli zgjodhi enkas kete treve per vjeljet e tij, nuk parakupton kurrnjigrime se ky fjalor pasqyron idiolekte malesoresh. Malesia e madhe eshte burimore dhe shume pak e cenuar gjuhesisht ne krahasim me Shkodren dhe rrethinat rrotull saj. Kjo per shkak te izolimit historik te kesaj Malesie, si dhe veçorite gjeomorfologjike te saj. Tjeter rremb qe buron gjuhe te paster ne kete treve, eshte te rrethuarit e saj nga treva shqipfolese, ndonese ajo eshte zone kufitare. Vertet aty kalon kufiri politik, porse kufijte politike dhe ata gjuhesore jo gjithnje perputhen. Gjithaq nuk do harruar fakti, se banoret e kesaj zone e kane njohur nga afer edhe pjesen bregdetare te Shqiperise. Duke qene blegtoria mjeti i tyre kryesor i mbijeteses, ata ngamot zbrisnin tufen per dimerim nder vende afer detit, ku bora shtron pak, si fjala vjen ne Velipoje, Ulqin, Rodon etj. A sillnin prape nder male tok me tufen edhe fjale te trojeve ku dimeronin? Gazulli thote se po. Ai flet per nje grumbull fjalesh detarie, qemtuar nder malesore si trashegim prej detareve ulqinake. Mendojme se mbledhesi i palodhur, ne zgjedhjen enkas te idiomes se Malesise se Madhe si lende e pare, ka pasur edhe nje tjeter arsye misionare per shqipen: gjuha e malesoreve qe njeheresh edhe gjuha e eposit, e gojedhenave, e legjendave, e prrallzave. Pra ajo ofronte njeheresh dy perparesi: 1) stadin e larte te sprovimit e te lavrimit, pikerisht permes kesaj tradite te shkelqyer gojore e brez-pas-brezi; 2) fale kesaj sprove e ketij lavrimi, gjithçka e sendertuar me kete gjuhe do te qe me thjesht e rrokshme nga perdoruesit e gjuhes. I po ketij mendimi qe edhe Gjergj Fishta, sikur porosiste shkrimtaret e asaj kohe: "Mos kqyrni me bodlerue, por shkruni siç kane fole malet tona !". Sa i takon metodologjise se punes, Gazulli, veç formimit te vet prej gjuhetari, marre nder universitetet e Insbrukut e te Romes, u mbeshtet, sikunder shpall edhe vete ne hyrje te vepres, te te tjere fjalore te vyer, si ai i F.Bardhit, i Cordignanos, i Leottit, i Shoqerise "Bashkimi", te studimi i N.Joklit etj.
Sa iu ka sherbyer ky fjalor atyre qe kane hartuar fjalore te tjere pas tij ?
Nje sere punimesh te tjera qe jane bere ne "kohe te socializmit", jane bazuar mbi kete fjalor, por pa e zene ne goje asfare. Kuptohet, ishin "maudis" qe te dy, si Fjalori ashtu edhe hartuesi i saj. Dom Nikolle Gazulli u vra pa gjyq ne vitin 1946. Fjalori i Gazullit ishte tashme nje gojedhane e botes librore, nje reference e njegullt siglash: "G"., "Fjalorth i ri", apo "Shkoder 1941",te cilat shfaqeshin nder punime erudite dhe e peshtillnin me fort kete fjalor me petkun e misterit. Nder te vetmit qe guxuan ta citonin Gazullin, ishin Xhuvani, Çabej e pakkush tjeter, njerez keta, me vlera morale e shpirterore fort mire te sprovuara. Xhuvani dhe Çabej ne dy veprat e tyre: "Parashtesat e gjuhes shqipe" (1956) dhe "Prapashtesat e gjuhes shqipe" (1962), permendin se jane mbeshtetur gjeresisht ne renditjen e pasqyrezave gramatikore te ketij Fjalori. Po ashtu hartuesit e Fjalorit te Gjuhes Shqipe1954; Cipo, Çabej, Domi, Krajni dhe Myderrizi deklarojne se, pos tjerash, jane mbeshtetur edhe ne lenden e Fjalorit te Gazullit. Ketij i referohej edhe Benedikt Dema ne Fjalorin e tij, qe posa ka dale ne qarkullim. Shume studime jane mbeshtetur qysh heret mbi Gazullin, porse pa e thene kete fakt, sikurse kane bere edhe me vepren e Justin Rrotes, Ndre Mjedes, Lef Nosit etj. Nikoll Gazulli eshte nje yll qe ndriçon fort ne hyjtufzen e kultures shqiptare ne pergjithesi, e asaj vetiake ne veçanti. Ka shume qe e kane perdorur driten gazullore, porse pa e emertuar kurre yllin nga buronte kjo drite.
Pra, paska nje arsye qe nuk e ka lejuar kete fjalor te botohej me pare ?
Vete fakti qe ky fjalor ka sherbyer si baze e rendesishme per hartimin e fjaloreve te tjere, deshmon se Fjalori i Gazullit i ploteson te gjitha kushtet per t'u botuar e ribotuar, sikunder kane vepruar per shembull ne Kosove.Veç motiveve qe permenda ne pyetjen e mesiperme, nje tjeter arsye qe e ka penguar botimin e Gazullit eshte se, nder strategjite qe u ndoqen me qellim harrimin e korpusit te kultures gege, njera syresh qe pikerisht zbrazja e tregut gjuhesor nga çelesat interpretues dhe kumtues per lavrimin e mandejte te kesaj kulture. Fjalori i Gazullit eshte njeri nga keto çelesa dhe si i tille "u hodh ne lume" qe dera te mbetej e mbyllur. Per sa levantine, kjo metode fatkeqesisht funksionoi. Ne nje sondazh sociolinguistik qe kam udhehequr, rezultoi se brezat e rinj te arealit gege shfaqen veshtiresi te dukshme per te kuptuar fjale e shprehje te qenesishme te korpusit te tyre letrar. Po i njejti sondazh u aplikua ne arealin toske, ku gjendja rezultoi disi me mire, por prapeseprape jo krejt ndryshe edhe per toskerishten e bukur te tradites. Ka 60 vjet qe Fjalori-Doreshkrim i Pano Tases bashkejeton me mikrogjallesat aerofobike. Gjej rastin ketu te falenderoj Fondin Shqiptar per Monumentet, i cili sapo na ka njoftuar se do te financoje edhe botimin e Fjalorit-Doreshkrim te Pano Tases. Lidhur me kete te fundit, mbetet ende mjaft pune per t'u bere.
Kujt mendoni se do t'i sherbeje me shume nje botim i tille ?
Te gjitheve. Akademikeve, censoreve, profesoreve te universiteteve, arbnoreve te plogshte dhe natyrisht gjithe pjeses tjeter qe mezi po e pret. Megjithate, sherbimin me te madh botimi i Fjalorit te Gazullit do t'ia beje gjuhes shqipe. Me pelqen ta mbyll kete interviste me vargjet e Koliqit, shkruar enkas per ata qe e kane fishkellyer kete gjuhe:
"O Kânge, Arbnor't e plogte i kapi gjumi;
ti kris si zâ burije
mbi ata qi flêjn' pa andrra fisnikije:
e n'qe se belbacuk't e gjuh's ilire,
tue t'ndie fishkllojn' prej smire,
me rrahje flatrash ik n'naltsí t'kalthèra
e prit, per me kumbue, agime tjera"
(Ernest Koliqi) "Gjuhes Shqipe"
