Foto Ilustruese
Ndryshimet në mes “Iliadës” dhe “Odisesë”
Metafora e thembres së Akilit
“Poemat homerike Iliada dhe Odisea, të krijuara në një epokë kur nuk kishte as histori, as shkencë, për popullin e lashtë grek ishin historia dhe poezia e tyre e një përiudhe të gjatë. Ato ishin në të njëjtën kohë burimi për të mbajtur gjallë besimin fetar, ndjenjat dhe virtytet.”
Nga Arianë Lukaj
Letërsia greke është më e vjetra dhe më burimorja nga tërë letërsitë evropiane. Si në poezi, ashtu edhe në prozë, grekët e vjetër krijuan llojet kryesore të letërsisë (epikën, lirikën,dramën, tragjedinë, komedinë, epigramin). Nga ata i morën romakët e pastaj edhe popujt e tjerë të Evropës. Veprat më të vjetra të letërsisë greke janë epet heroike të Homerit: “Iliada” (mbi luftërat e grekëve kundër trojanëve ) dhe “Odisea” (betejat e Odiseut dhe vrasjet e kërkuesve të gruas së tij besnike, Penelopës ).
“Iliada” dhe “Odiseja” kanë nga 24 këngë. I këndonin (recitonin) këngëtarët popullorë grekë-rapsodët. Homeri ka ndikuar shumë në tërë poezinë e mëvonshme greke. “Iliada” dhe “Odiseja” janë krijuar rreth 800 vjet para Krishtit. Homeri ka mbetur shkrimtar i përjetshëm. Ismail Kadare thotë se “ai është mbi të gjithë shkrimtarët e tjerë. Me një fjalë, do të mbetet “babazot””. Gjithashtu, edhe Aristoteli i vlerësoi veprat e Homerit.
Letërsia antike është më e vjetra dhe mbështetet në kulturën e shumë popujve të tjerë kontinentalë dhe mesdhetarë, që i zë në gojë. Homeri jetoi në shekullin IX, para Krishtit. Veprat e Homerit kanë pasur dhe kanë edhe sot ndikim të madh në kulturën botërore, veçanërisht te historianët, filozofët, pedagogët etj. “Iliada” dhe “Odiseja” konsiderohen thesare të kulturës klasike botërore. Përveç vlerave letrare, ato paraqesin edhe vlera kohore historike. Naim Frashëri e ka quajtur Homerin si “at i vjershës së vërtetë” dhe “i pari i të gjithë vjershëtorëve”. Homeri është poeti më i lexuar i të gjitha kohërave, sepse, sipas të dhënave statistikore të UNESCO-s, veprat e tij janë më të përkthyerar nga poezia e gjithmbarshme botërore. Edhe në bazë të Oxfordit janë ruajtur 188 dorëshkrime të plota të këtyre dy veprave. Asnjë autor nga antika greko-romake s’kishte traditë më të stabilizuar se Homeri. Veprat e tij janë ruajtur me traditë dhe do të ruhen.
“Iliada” dhe “ Odiseja”
“Iliada” është ep heroik mbi luftërat e grekëve për qytetin e Trojës ose Ilionin .Në të përfshihen 48 ditët e vitit të dhjetë të fundit të Luftës së Trojës, në të cilat, sipas mitologjisë, grekët sulmuan Trojën për shkak se princi trojan, Parisi, e grabiti Helenën e bukur, gruan e mbretit spartan Menelaut. Prej 48 ditëve të fundit të Luftës së Trojës, 40 prej tyre përshkruhen në këngën e parë dhe të fundit, kurse tetë në 22 këngët e tjera. Çdo vjershë ka 1000 vargje, ndërsa gjithsej janë 15.696 vargje hekzametrike. Tetë njësi kryesore të këtyre këngëve:
1.Zemërimi i Akilit 2.Lufta në fushëbetejë 3. Kuvendimi dhe misioni për pajtim
4. Përgaditja e dredhisë 5. Lufta për anije 6. Patrokliada 7.Kthimi i Akilit 8.Hektoriada ose vdekja e Hektorit. Motivi kryesor i “Iliadës”, që lidh të gjitha pjesët në një tërësi të fortë, është zemërimi i trimit kryesor grek Akilit. Ai, i nënçmuar nga komandanti kryesor i ushtrisë greke, Agamemnoni, dhe pas një zënke mes tyre, u tërhoq nga lufta. Kur trojanët, nën udhëheqjen e trimit kryesor Hektorit, filluan t’i zmbrapsin grekët, Agamemnoni kërkon pajtim me Akilin, por pa sukses. Atëherë miku i afërt i Akilit, Patrokli,veshi rrobat e tij për t’i trembur trojanët, por u vra nga komandanti i ushtrisë trojane, Hektori. Akili, i mbushur me dhembje për mikun e vrarë, u kthye në luftë dhe u shkaktoi shumë të vrarë armiqve. Asnjëri nga trojanët nuk kishte guxim të dilte në dyluftim me Akilin. Këtë guxim e mori Hektori, i cili konsiderohej nga trojanët si njeri i pathyeshëm. Akili kishte një pike të dobët: thembrën. Në këtë dyluftim, Akili e vrau Hektorin, por vëllai i Hektorit e qëlloi Akilin me shtizë, në thembër të këmbës, dhe vrau atë.
Lufta vazhdonte, por as grekët, as trojanët nuk ishin në gjendje ta mposhtnin njëri-tjetrin. Atëherë grekët përdorën dinakërinë.
Ndërtuan një kalë të madh nga druri, në barkun e të cilit u futën disa ushtarë. Atë kalë e lanë aty, kinse për nder të perëndive dhe u shtirën kinse po largoheshin. Në të vërtetë, ata vetëm u fshehën. Trojanët, kur panë se grekët u larguan, menduan se lufta mori fund dhe e futën kalin brenda mureve të qytetit. Natën, kur e tërë Troja po flinte, luftëtarët grekë dolën nga barku i kalit, hapën portat e qytetit, dhe me vrap hyri e tërë ushtria greke. Grekët plaçkitën qytetin dhe pastaj ia vunë zjarrin. Kështu, pas dhjetë vjetësh të luftimeve, Troja ra në duart e grekëve. Nga Troja e mundur shpëtoi një numër i vogël trojanësh, në mesin e të cilëve edhe Eneu, pasardhësit e të cilit më vonë ndërtuan qytetin e Romës. “Odiseja” është vepër më e shkurtër se “Iliada”, që ishte më 15 .696 vargje, ndërsa “Odiseja” ishte më 12.103 vargje. Odiseu nuk e kishte asnjërin prej prindërve perëndi, por fati i tij ishte në duar të hyjnive. Ai ishte mbret i Itakës. Ishte një njeri i cili kishte virtytet më të mira, si nderin dhe modestinë. Në epin ‘Odiseja” përshkruhen peripecitë e trimit grek “Odiseut”, pas rënies së Trojës dhe ngjarjet në kështjellën e tij në Itakë.Sipas mitologjisë greke, Odiseu trim dhe i mençur, mbret nga ishulli i Itakës, dhjetë vjet luftoi për Trojën. Sipas këshillave të tij, grekët ndërtuan kalin e drunjtë, me ndihmën e të cilit pushtuan Trojën. Pas shkatërrimit të Trojës, bredhi dhjetë vjet i ndjekur nga hyu
( zoti) Poseidoni, i cili ishte hidhëruar në të, sepse e kishte vërbuar djalin e tij me një sy, ciklopin Polifem.
Pas 20 vjetësh, Odiseu u kthye në Itakë. I vrau vardisësit dhe kërkuesit e gruas së tij besnike, Penelopës, dhe vazhdoi të jetë sundimtar. “Iliada” dhe “Odiseja” janë vepër e një poeti gjenial të krijuar në bazë të këngëve të hershme epike.
Ndryshimet në mes “Iliadës”dhe “Odisesë”
Subjekti i dy poemave homerike “Iliada” dhe “Odisea”është nxjerrë nga cikli i legjendave historike mbi luftën e Trojës, ndërmjet grekëve dhe trojanëve. Poeti në “Iliadë” nuk e nis tregimin e tij nga fillimi i legjendës, me shkakun e shpërthimit të lufës në muret e Trojës dhe me ngjarjet që e paraprijnë atë.Është mënjanuar kriteri kronologjik, që do të lodhte e do të mërziste dëgjuesin ose lexuesin, i cili tanimë e njeh legjendën.Subjekti i poemës shtjellohet vetëm në 51 ditët e fundit të vitit të dhjetë të Luftës së Trojës. “Iliada” fillon me mërinë e Akilit, që hap “ Këndo hyjneshë, mëninë e Akil Pelidit” dhe mbaron me fashitjen e mërisë së këtij, mbasi ka vrarë kryetrimin e trojanëve, Hektorin. (Kënga XXII).Në qendër të poemës është zemërimi i Akilit, që është tërhequr nga lufta dhe qëndron i veçuar në shatoren e tij, sepse Agamemnoni i ka rrëmbyer atij skllaven e bukur, Briseida, që heroi e donte aq shumë. Momenti i zemërimit është fillimi që end pëlhurën e gjerë të luftimeve të ashpra ndërmjet akejve dhe trojanëve dhe që përcakton fatin e tyre. Ndërsa “Iliada” ka në themel të saj një subjekt heroik, “Odiseja” ka në qendër aventura, endje që nuk kanë fund e plot rreziqe në situata dhe rrethana fantastike. Në poemë flitet kryesisht për kthimin në atdhe dhe rreziqet e shumta që i dalin gjatë rrugës pas mbarimit të Luftës së Trojës, mbretit të Itakës, Odiseut të shumëvuajtur e mendjemprehtë , i cili:” …
Pasi pirgjet e shenjta ia shembi qytetit
të Trojës
Dallgësh rravgoi dhe njohu plot vise dhe
njerëz e doke.
“Odiseja” fillon me një këshillë të perëndive, që u vjen keq për heroin, i cili pas luftës së Trojës, ende nuk ka mundur të kthehet në shtëpinë e tij në Itakë, sepse atë e mban rob në ishullin Ogjigjia, nimfa Kalipso. Ajo ka rënë në dashuri me Odisenë, dhe vetëm me urdhërin e Zeusit, e liron më në fund heroin. “Odiseja” mund të ndahet në tri pjesë:
1.Telemakia (këngët II-IV) ku rrëfehen rravgimet e Telemakut në kërkim të të atit.
2.Endjet plot rreziqe dhe të papritura të Odiseut(këngët V-XII).
3.Kthimi i tij në Itakë dhe lufta e tij kundër mëtuesve ( këngët XXIII-XXIV ).
“Odiseja” është poema e pritjes së një kthimi që s’ka të sosur.Midis pritjes dhe kthimit shtrihet ura vigane e mallit dhe e ankthit Odiseu, Penelopa, Telemaku; e ëndrrës së dashurisë Nausika; e pendimit të thellë të gruas që rrëmbehet nga pasioni dhe braktis vatrën familjare Helena. Hartimi i “Iliadës” është shumë i thjeshtë :tregimi ecën drejt përpara dhe vazhdimisht kështu, duke u ngadalësuar nga episodet e ndryshme, por gjithmonë pa ndonjë pjesë të kapërthyer dhe të ngatërruar. Kjo gjë nuk ndodh në “Odisenë, ku pjesët e ndryshme janë rënduar me shumë artifice. Ato janë gërshëtuar në mënyrë që t’i lëshojnë dritë njëra-tjetrës. Dhe, kështu, e mbajnë të gjallë dhe pezull kuriozitetin e lexuesit deri në fund.
Dy veprime të ndryshme zhvillohen në pjesën e parë të poemës dhe njëkohësisht këto dy veprime janë paralele njëra me tjetrën: nga njëra anë, udhëtimi i Telemakut, që ka dalë ta kërkojë të atin ( librat I-IV) dhe , nga ana tjetër, aventurat e këtij ( të atit ) - ( librat V-XII), të cilat i tregon ky vetë, derisa ndeshen të dy bashkë në Itakë.
Dhe pjesa e dytë e synon të njëjtin qëllim. Edhe në “Odisenë” veprimi i vërtetë i poemës nuk është tjetër veçse një episode i jetës së Odiseut: kthimi i tij në atdhe mbas 10 vjetësh, qysh nga pushtimi i Trojës. Por edhe këtu poeti me art të mrekullueshëm, me anë episodesh dhe digresionesh, sipas rastit, gërsheton bashkë me tregimin shumë ngjarje dhe aventura të çuditshme,
të cilët i ndodhën heroit gjatë gjithë kohës që ai mbet larg Itakës. Kështu që endja e poemës merr të hapët dhe bëhet interesante dhe plot ndryshueshmëri; veprimi i “Iliadës” nuk zgjat veçse 51 ditë, kurse veprimi i ”Odisesë” vetëm 41 ditë ( që nga fundi i shtatorit e deri në fillimin e nëntorit).
Por në të dyja poemat gjendet një ndryshueshmëri e madhe dhe e mrekullueshme gjërash dhe njerëzish. Poeti këtu, me artin e tregimtarit shumë të hollë, nuk e fillon tregimin që prej fillimit për ta vazhduar mandej kronologjikisht deri në fund, gjë kjo që do t’i lodhte dhe do t’i mërziste shumë dëgjuesit. Por, siç tha Horaci, ai hyn “in medias res”, për t’u kthyer më vonë mbrapa, aty ku e binte puna më mirë , dhe për të treguar se çfarë ngjau përpara faktit kryesor dhe çfarë erdhi mbas këtij.Poemat homerike Iliada dhe Odisea, të krijuara në një epokë kur nuk kishte as histori, as shkencë, për popullin e lashtë grek ishin historia dhe poezia e tyre e një përiudhe të gjatë. Ato ishin në të njëjtën kohë burimi për të mbajtur gjallë besimin fetar, ndjenjat dhe virtytet.Poeti ka mundur ta shkrijë në veprën e tij në mënyrë të harmonishme e të besueshme, elementin fantastik hyjnor me atë real, njerëzor, të natyrshmen me të mbinatyrshmen. Së bashku me heronjtë, hyjnë në veprim edhe perënditë e Olimpit, disa në anën e akejve dhe disa në anën e trojanëve. Njerëz dhe hyjni bashkë janë lidhur me fije të padukshme simpatie dhe urrejtjeje. Sigurisht që Iliada ka shumë pjesë legjendare, pjesë të sendërgjueme nga fantazia poetike, por një gjë me rëndësi që duhet vërejtur mire, janë pjesët ahistorike, pjesët në kundërshtim me të vërtetën, që poetit koha dhe shoqëria në të cilën rronte ia imponuan dhe ia bënë të pandarë në veprën e tij. Gjithë “Iliada” ka karakter luftarak, është plot me flakërim armësh dhe krisma luftimesh vigane. “Odiseja” përkundrazi ka një karakter të butë dhe të qetë: tregon aventura udhëtimesh, përshkruan zakone të ndryshme dhe zakone të huaja, herë merr ngjyrë idilike, herave të tjera kënaqesh me gjëra përrallëzore.
Kjo poemë kryesisht detare, e cila sjell më vete kujtimin e besimeve të popujve detarë, poemë e popujve të helenizuem nga fiset mesdhetare, prehelenike, mund të quhet si një roman aventurash, sepse përralla e Odiseut të duket edhe përrallë e mbarë njerëzimit. “Iliada” dhe “Odisea” janë vepër e një poeti gjenial të krijuar në bazë të këngëve të hershme epike.Homeri me epet e veta nuk e tregon kohën e tij, por periudhën e kulturës kreto-mikene. Homeri luajti rol me rëndësi në letërsinë dhe kulturën e Greqisë së Vjetër. Sipas Platonit, ai e edukoi tërë Greqinë. Përmes Virgjilit ndikimin e tij e zgjeroi edhe në letërsinë e mëvonshme evropiane.
