Blushi: Zoti i krijoi prindërit e tij e pastaj i vrau

 

“Një e vërtetë të hidhur për vetë prindërit, që ju qëllon të lindin një Zot, që më pas t’i ndëshkojë”.
“Zoti në fund të fundit është një kod të drejtash dhe detyrash, pa të cilat njerëzimi do të kishte vuajtur më shumë nga çka vuajtur”. Kështu do të shprehej shkrimtari Ben Blushi gjatë promovimit të romanit të tij të ri, “Shqipëria”. Kur flet për Zotin në librin e tij, ai nuk ka parasysh Atë hyjnorin, por pavarësisht metaforës, të cilën në fakt e përdor më së shumti për të zbërthyer natyrën e shqiptarëve, “loja” me emrin e Zotit nuk ka për të kaluar aq thjesht. Ngjarjet e romanit ndërpriten herë pas here nga disa ndërkallje, të cilat duken si të shkëputura, por gjithsesi në funksion të së tërës. Aty ai hedh ca reflektime mbi Zotin, mbi natyrën e tij dhe mes lexuesve do të ketë nga ata që do të thartojnë fytyrën për guximin e autorit. Zoti i Ben Blushit është i hidhur, u ngjan më shumë perëndive greke, hakmarrëse, me huqe… Nëse një fëmijë do të pyeste si është krijuar Zoti, nga “Shqipëria” ai do të merrte përgjigjen që Zoti i ka krijuar vetë prindërit e tij, ia ka mësuar se si ta ngjizin e ta lindin e më pas i ka zhdukur ata… Në të vërtetë, kështu ndodh me rregullat, me ligjet, që shumë herë u hanë kokat shkruesve të tyre…                                                al.mi
Zoti dhe prindërit e tij
Nëse ka shumë pikëpyetje për Zotin, më e madhja e të gjithave është se si lindi dhe cilët ishin prindërit e tij. Që Zoti ka lindur nga asgjëja, ose më mirë ai ka lindur nga vetë Zoti, kjo është një përgjigje që i jepet çdo fëmije, i cili ka të drejtë të pyesë: Si lindi Zoti? Zoti nuk ka prindër ose të paktën kështu është thënë në të gjitha kohërat. Edhe nëse dikush e ka ditur se cilët janë prindërit e tij, Zoti ka mundur ta zhdukë atë njeri në mënyrë që e vërteta të mos kapërcejë shekujt dhe të mbetet në një varr bashkë me atë që e dinte. Po nga ana tjetër dihet që Zoti është krijuesi i gjithçkaje, që do të thotë se ai është edhe krijuesi i arsyeve se pse lindi dhe prandaj edhe krijues i prindërve të tij. Nëse një fëmijë do të kishte durim dhe do t’i ndiqte këto pyetje njërën pas tjetrës duke pranuar se Zoti ka krijuar prindërit e vet, atëherë kjo do të ishte një ngasje e madhe për të ndier keqardhje për veten dhe për të zilepsur fatin që kanë disa njerëz të tjerë, të cilët i zgjedhin vetë prindërit e tyre. Jo çdo njeri e ka këtë fat, por nëse fëmijëve do t’u njihej e drejta të vendosnin, me siguri që askush nuk do kundërshtonte t’i zgjidhte vetë prindërit. Sepse shumë pak janë ata fëmijë që kanë arsye të jenë të kënaqur me prindërit që u kanë rënë. Natyrisht të gjithë fëmijët do donin t’i kishin prindërit të pasur. Në përcaktimin e kësaj cilësie ata do ishin të gjithë të një mendjeje, për t’u ndarë më pas në cilësitë e tjera që lidhen me trupin, me ngjyrat e flokëve, të syve, me gjatësinë, profesionin dhe moshën. Fëmijët do të donin t’i kishin prindërit e bukur, por ndoshta dikush do zgjidhte që babai të ishte i gjatë dhe me shpatulla të gjera, dikush do donte që mamaja t’i kishte sytë jeshil dhe gjoksin pak të ngritur, dikush do kërkonte që faqet e nënës të ishin të kuqe dhe buzët të mbushura me lëng, dikush do preferonte që babait të ishte i moshuar dhe nëna shumë e re, në mënyrë që ai t’i trashëgonte shumë më shpejt pasuritë e babait, dikush tjetër do donte që babai i tij të ishte mbret, magjistar ose profet apo nëna poete, shenjtore, ose kuzhiniere, dikush tjetër do donte që babai i tij të mos kishte lindur për shembull, në Shqipëri, por në një vend tjetër, ku ka më shumë paqe, më shumë diell, më shumë plazhe dhe hije për t’u çlodhur. Por nga të gjithë fëmijët deri tabu vetëm Zoti e ka pasur këtë fat. E megjithatë, pyetjes se si i ka zgjedhur ai prindërit, askush nuk i është afruar sa duhet. E vetmja përgjigje që të bind, është ajo sipas së cilës Zoti i ka zgjedhur prindërit duke u mësuar më parë se si duhet të bashkohen, çfarë duhet të bëjnë që ai të lindë në qiell dhe jo në tokë, nëse duhet të jetë e diel në mëngjes apo e martë në mbrëmje kur ai të lindë, sa afër duhet të jetë dielli që nga ngrohtësia e tij lëngjet e nënës të thahen më shpejt, çfarë saktësie duhet të kenë lëvizjet e babait ndërsa ai e ndihmon nënën të lindë, në mënyrë që koka e Zotit të mos përplaset pas ndonjë mali, sa herë duhet të ndërrohen stinët para se ai të lindë dhe detaje të tjera të shumta, të cilat i shkojnë për shtat natyrës maniake të Zotit dhe nevojës që lindja e tij të jetë një proces pa gabime. Dhe me siguri kështu duhet të ketë ndodhur, sepse ndryshe, nëse do të tolerohej ndonjë gabim gjatë gjithë asaj ngjizjeje, shtatzënie dhe lindjeje, atëherë Zoti mund të mos ishte ai që njohim, por një qenie me të meta, me cene, me një këmbë më të gjatë se tjetrën, me një stomak të mbushur me vrima ulcere, me një zemër të dobët që rreh pa pushim dhe tronditet edhe kur ngordh një laraskë, me faqe të zverdhura dhe gishta të shtrembër, apo me sy të zgurdulluar dhe miopë, të cilët duhet t’i veshësh me gjyzlykë për të dalluar një luan nga një mace. Këto cene që shoqërojnë lindjen e çdo fëmije, Zoti duhet t’i ketë shmangur gjatë lindjes së vet. Deri këtu gjërat mund të merren me mend. Po më pas? Çfarë ka bërë ai me prindërit? Ku i ka fshehur? Çfarë u ka thënë nëse, të joshur nga bukuria që mund t’u ketë dhënë seksi, ata kanë kërkuar të bëjnë dhe një fëmijë tjetër, një motër apo një vëlla, për të mos e lënë Zotin vetëm në pafundësinë e kohërave. Ndoshta këto kanë ndodhur dhe Zoti ka lejuar që prindërit të bashkohen sërish nën mbikëqyrjen e tij të rreptë dhe mundësisht çdo natë, siç bëjnë zakonisht prindërit e çdo fëmije kur ata i zë gjumi dhe për pasojë, prindërit e tij kanë sjellë në jetë edhe fëmijë të tjerë, me të cilët Zoti ka populluar ato pjesë të botës që nuk i janë dukur të denja për epërsinë e tij. Po më pas? Pra, ku janë prindërit, cilët ishin ata dhe cilët janë vëllezërit dhe motrat e Zotit dhe ku janë ata tani? Përgjigjja që do të vijë është ngushëlluese për çdo fëmijë dhe mund ta qetësojë atë përkohësisht duke e vënë në gjumë, por vetë Zotin ajo do ta linte përjetësisht pa gjumë, nëse ai fle. E po të kërkonim një përgjigje për prindërit e Zotit, ajo mund të ishte e parashikueshme sepse, nëse nuk do ishte e parashikueshme, atëherë do të vinte në dyshim vetë profilin e Zotit si një qenie që pretendon se ka vetëm një qëllim: të ndihmojë njerëzit të përsosen, duke njohur dhe ndryshuar sjelljet e tyre. Pra, mund të thuhet se prindërit e Zotit ishin njerëz të panjohur dhe të krijuar nga vetë Zoti, për t’i dhënë atij mundësi të kuptojë se si veprojnë dy njerëz kur duan të lindin një fëmijë, sepse edhe Zoti ka nevojë të vëzhgojë nga afër se çfarë bëjnë njerëzit, në mënyrë që të njohë më mirë karakterin dhe natyrën e tyre, veset, kufizimet dhe dëshirat, të cilat ai duhet t’i korrigjojë dhe t’i përmirësojë duke i ndëshkuar. Pasi ka këqyrur me hollësi se si bëjnë seks prindërit e tij, me siguri që Zoti është nxirë në fytyrë, sepse kjo gjë i është dukur shumë e ngatërruar, shumë e lodhshme, shumë e shkurtër, shumë e lëngshme, shumë e fëlliqur, shumë e shpeshtë dhe ngjitëse, shumë e paplotë dhe shumë e papërsosur, duke përbërë kështu të vetmin proces njerëzor të cilin mund ta kryesh pa ndihmën e vetë Zotit. Sepse Zoti nuk duhet të ndier mirë kur ka parë që prindërit e tij nuk e kishin fare mendjen tek ai kur flinin me njëri-tjetrin, gjë që nuk ndodhte kur ata hanin bukë, kur dilnin në pazar, kur kishin nevojë për pak diell apo kur shëtisnin nëpër lulishtet e mbushura me gjelbërim. Dhe, për ta shmangur përsëritjen e panevojshme të këtij ushtrimi, ai ndëshkoi si fillim prindërit e tij dhe pastaj gjithë njerëzit. Nëse dikush ka një përgjigje tjetër për fatin e prindërve të Zotit, duhet t’i japë përgjigje pyetjes se përse Zoti, përmes gjithë profetëve të tij, përfshi Muhamedin dhe Krishtin e kufizuan aq shumë seksin e lirë të njerëzve, duke u njohur atyre të drejtën ta bëjnë këtë gjë vetëm për të lindur fëmijë, siç edhe ndodhi me prindërit e tij. Më pas, për të frikësuar gjithë njerëzit, të cilët deri në atë kohë e konsideronin seksin si një gjë të lejuar nga Zoti, ai i ndëshkoi prindërit duke i zhdukur dhe kjo, pavarësisht se tingëllon e pazakonshme dhe mizore, duhet të pranohet si një gjë e zakonshme dhe e logjikshme në rastin e një qenieje, që më pas vrau edhe birin e tij, Jezu Krishtin. Sepse ai që vret fëmijën e vet, nuk ka pse të mos jetë sjellë në të njëjtën mënyrë edhe me prindërit. Kështu pra, duke i shkuar deri në fund logjikës se Zoti ka pasur prindër, mund të thuhet pa ngurrim se ata janë zhdukur dhe kushdo që e di këtë fakt, është zhdukur bashkë me ta, për t’i mësuar botës se fëmijët kanë të drejtë të bëjnë çdo pyetje, por nuk kanë të drejtë të marrin çdo përgjigje, për sa kohë që janë fëmijë. Ata mund të flenë të qetë me bindjen se Zoti ka pasur prindër dhe vetëm kaq. Pjesa që vjen pas, përbën një të vërtetë të hidhur edhe për vetë prindërit e tyre, të cilët do të zhgënjehen nëse u qëllon të lindin një Zot, që më pas t’i ndëshkojë.
BEN BLUSHI

Refleksione mbi librat e politikanëve

 

MENTOR NAZARKO

Ndërsa media të ndryshme botojnë imazhe të radhëve të lexuesve në pritje për të marrë autografet e autorëve politikanë, ka vend për një shikim ndryshe të gazmendit që i karakterizon këto imazhe. Është një shikim jashtëshqiptar, apo një përpjekje për ta parë këtë dukuri të lidhur me politikën e përbotshme. A janë këta libra formë e duhur e komunikimit me publikun, a janë këta libra dëshmi e një vizioni politik të autorëve, dhe sa peshon prirja letrare e dikurshme e autorëve në ligjërimin politik  të tyre apo në cilësinë e të bërit politike prej tyre?  Më në fund, a ka diçka globale në këtë prirje për të shkruar libra, pra diçka që e respektojnë dhe politikanë të tjerë anembanë botës së qytetëruar?
Duhet thënë që në krye të herës se libri i Ramës, “Kurban”, del në një moment kur kreu i opozitës ka ndryshuar mënyrën e komunikimit me publikun. Vendin e konferencave të shtypit e kanë zënë editorialet; vendin e intervistave e kanë zënë cicërimat në Twitter, diçka që ka entuziazmuar disa ekspertë të komunikimit, jo për kryetitujt që prodhon, por për kahjen modernizuese të komunikimit politik që bartin. Ndërkohë, libri në fjalë justifikon gjithashtu një periudhë tërheqjeje relative të Ramës nga jeta publike, që përkoi qoftë me mbylljen e mandateve në Bashki, qoftë dhe me pushimet verore. Sot libri është në treg, njëkohësisht me librin e një tjetër politikani të PS-së, Ben Blushi. Këto dy botime tregojnë kështu njëlloj supremacie të lidershipit të së majtës në shkrimin e librave, përballë lidershipit të së djathtës. Nevojën e këtij konfrontimi në botim librash, në fakt, ma imponoi një shkëmbim i lehtë, por domethënës pikëpamjesh të Blushit autor me Bashën blerës librash, gjatë panairit që po mbahet në Tiranë.
Pra, shumë pikëpyetje apo shumë refleksione mund të ngrihen nëpërmjet këtij shkrimi rreth kësaj dukurie letrare, ekstra politike, apo politike të letrarizuar. Janë pikëpyetje që s’mund të shterohen këtu dhe që mund të shërbejnë si bazë për diskutime të mëtejshme në forume publike.
Libri është një instrument komunikimi të qëndrueshëm me publikun që mbetet gjatë në rafte, diçka që kontraston me nevojën e politikanëve, veçanërisht atyre shqiptarë, për të rimohuar vazhdimisht pozicionet e tyre. Në këtë këndvështrim, Rama ndoshta s’ka pse të ketë frikë të tepruar. Ai ngjan me një politikan që përgjithësisht nuk ka ndryshuar shumë pozicione në raport me Berishën, që ka përzënë, pranuar, ripërzënë dhe ripranuar shumë politikanë, aleatë dhe, për pasojë, ka ndryshuar vazhdimisht pozicionet e veta. Mjafton të shikosh Fiks-in e Top Channel për të konstatuar transformimin e këtij politikani. Në këtë kuptim, pa vënë në diskutim aftësinë apo kulturën e Berishës për të shkruar libra, soliditeti dhe koherenca e tyre do të kontestoheshin rëndë nëse dhe ai do të hynte në garën e shkrimtarëve politikanë.
Reflektimi i dytë në lidhje me librat e fundit të politikanëve të majtë është se ata pasqyrojnë prirjet e tyre të mëhershme apo të konsoliduara letrare. Por a është kjo prani letrarësh diçka me tepri në politikën shqiptare? Këtu nuk i referohem vetëm së majtës, sepse dhe Berisha, megjithëse nuk shkruan libra, është gjithashtu një letrar i munguar. Më ka mbetur në mendje një reportazh i Roland Gjozës për endjet e shpeshta të Sali Berishës, mjek i ri, në oborrin e Lidhjes së Shkrimtarëve, për të përshëndetur të mëdhenjtë e letërsisë. Gjithë ligjërimi i tij politik në mbi 20 vjet, me gjithë inkoherencën në qëndrime, ka, megjithatë, koherencë në metafora dhe krahasime, siç është rasti i përdorimit pa hesap të sipërores absolute, i qëmtimit shumëfishues të epiteteve vulgare për kundërshtarët etj., etj. Kjo këmbëngulje për të mbetur në detin e letrave, diçka e përbashkët e politikanëve dhe më shumë prej gazetarëve kryesorë të vendit, megjithatë kontraston me karrierën politike të udhëheqësve të vendeve fqinje. Shikoni ç’po ndodh në Greqi, i cili, megjithatë, është një vend mesdhetar, dhe punët nuk është se i kanë shkuar mirë. Në krye të vendit, për ta futur atë në hullitë e zgjidhjes së krizës, vjen një fizikan që ka magjistruar për inxhinieri dhe ka doktoruar për ekonomi. Papandreu, Simitis, paraardhësit e tij kishin gjithashtu një përmasë të fortë studimesh ekonomike. Nëse doni të shikoni Italinë, Mario Monti gjithashtu vjen prej ekonomisë dhe president i universitetit “Bocconi”.
Së treti, politikanët që kanë prirje letrare të hershme dhe që nuk i braktisin, kanë përgjithësisht dhe një përmasë të fortë karizmatike. Kjo përmasë themelohet pikërisht edhe përreth metaforave që ata shpikin me lehtësi, pa skrupullin e saktësisë që vjen nga shkencat ekzakte dhe ekonomia, por dhe që i kumtojnë bukur, plot ngjyresa, me shkrim dhe me gojë. Janë metaforat, apo gjuha e figurshme në përgjithësi që qëndrojnë në themel të miteve që ata krijojnë dhe me të cilat topitin, manipulojnë apo orientojnë masat për t’i ndjekur nga pas.
Së katërti, të kesh begraund letrari apo artisti, nuk domethënë se për pasojë nuk di nga arti i qeverisjes, megjithëse përgjithësisht qeveritarët e mirë ndihmohen shumë në zejen e politikës nga kultura që kanë marrë në formimin universitar dhe më pas. Shikoni Havelin; ai ishte dramaturg në karrierë, por ishte një president i ndritshëm i vendit të vet, duke e udhëhequr atë në procese reformash të jashtëzakonshme. Edhe Rama, si artist rebel dhe anarkist vetë është njëlloj përjashtimi. Rama arriti të krijonte në Shqipëri një model qeverisjeje lokale që jehoi dhe jashtë vendit, Bashkia që ai themeloi në Tiranë ishte institucioni i vetëm që funksiononte sipas standardeve normale të një vendi perëndimor. Megjithatë, Rama nuk është provuar në qeverisjen qendrore dhe mënyra autoritare si drejton partinë nuk është shembullore.
Por, me gjithë këto reflektime kundërthënëse, pasojë e botimeve të fundit të politikanëve socialistë, nuk mund të mos shtojmë dhe një reflektim tjetër. Ok, politikanët tanë ish-letrarë, apo letrarë në potencë, apo letrarë të munga, dhe paralelisht letrarë, le të ndjekin prirjet e tyre të mëhershme ekstrapolitike, apo le ta letrarizojnë politikën, qoftë dhe kur shkruajnë një libër politik si “Kurbani”. Por, ama, duhet të flasin përditë për ekonominë, për taksat, për politikën e jashtme, për programet, për krizën. Të gjithë e mbajmë mend sa interesant ngjau Blushi me kostumin e politikanit dhe jo të shkrimtarit ditëve të fundit ndërsa propozoi vendosjen në Kushtetutë të tavanit të borxhit publik. U morën me idenë e tij gazetat, kolegët e tij, të majtë dhe të djathtë. Imagjinoni sa interesant do të dukej sikur të fliste më shumë dhe më shpesh për ekonominë dhe për të tjera instrumente të politikës apo rezultate të saj.
Më në fund, për të ndërruar kahje në objektin e analizës, le t’i referohemi së djathtës. “Unë, i tha Basha Blushit, librat i shkruaj me fushatat zgjedhore dhe populli i vlerëson ato nëpërmjet votës”. Edhe kjo s’ngjan një zgjidhje e drejtë, megjithëse mund ta ketë çuar Bashën në fitore, pa hyrë në detajet prozaike të kolegjeve zgjedhore. “Ne fushatojmë në poetikë, tha ish guvernatori amerikan Mario Kuomo, por duhet të qeverisim në prozë”. Në këtë kuptim, edhe librat e autorëve socialistë ngjajnë si prozë poetike fushateske. Ajo që ne duam, megjithatë, prej autorëve politikano-letrarë, apo e anasjellta, me çdo kusht, është që të qeverisin në prozë dhe në prozë serioze. I njëjti autor, Mario Kuomo, jep një këshillë tjetër në fund të një artikulli të vet: “Nëse kandidatët tanë fushatojnë në poetikë në vend të trajtimeve të detajuara dhe korrekte të politikës dhe më në fund fitojnë, atëherë ata do ta zhysin qeverisjen në kotësi”.

Kadare: Biseda me Dritëroin në Romë kundër regjimit në ‘67 pas kthimit nga Kina

DY SHKRIMTARET E NJOHUR SHQIPTARE ISMAIL KADARE E DRITERO AGOLLI

Një udhëtim 5-javor mes vëllezërve kinezë e vietnamezë.
Helena Kadare: Udhëtimi i  tmerrshëm në Kinë e Vietnam
Ishte viti 1967. Pas divorcit me Bashkimin Sovjetik, nisi një valë dashurie me Kinën e madhe. Ndikimet e Revolucionit Kulturor kinez nisën të ndihen edhe në Shqipëri, në kulturë, në arsim, në gjimnastikën e mëngjesit… Në librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, botim i shtëpisë botuese “Onufri”, Helena Kadare na kthen pas në kohë. Të gjithë këtë e tregon përmes udhëtimit grotesk të Ismailit në Kinë dhe Vietnam, bashkë me artistë e shkrimtarë shqiptarë. Ishin plot 200 veta, që përveç dalldisjeve kineze, kishin përjetuar dhe tmerrin e luftës në Vietnam, nga ku edhe mund të mos ishin kthyer më. Në rrugën e kthimit, një kafe në Romë. Kësaj here është një pjesë kujtimesh e shkruar nga vetë Ismail Kadare. Gjatë transitit në Romë pati rastin të pinte një kafe në të gdhirë me shkrimtarin Dritëro Agolli. Të bënin qyfyre me problemet që shkaktonte mosdija e italishtes, por dhe nga udhëtimi i famshëm në Kinë.              al.mi
Viti 1967 ishte ai i afrimit të madh me Kinën. Atje revolucioni kulturor po triumfonte. Në Shqipëri, ndikimi i tij, përveç jetës shoqërore, ndihej nëpër ca koncerte dhe shfaqje të baletit.
Qysh në verë kishin filluar të bëheshin gati grupet artistike dhe delegacionet e shumta që do të shkonin në Pekin, me rastin e festës kombëtare të Kinës. Në delegacionin e Lidhjes së Shkrimtarëve u caktua edhe Is. Çdo udhëtim jashtë shtetit ishte një ëndërr e një gëzim për këdo, por për ne ishte i dyfishtë. Is po çlirohej më në fund nga dyshimi se mos e kishin vënë re zhdukjen e tij në Pragë, pesë vjet më parë, kur deshi të mos kthehej më. Udhëtimi në Kinë, pavarësisht se

Në Vietnam gjatë luftës, në një bateri kundërajrore

bëhej në një vend mik e kaluar mikut, kërkonte të ishte i larë nga çdo dyshim. Ndërrimi i avionëve nëpër “vende armike”, si Italia ose Pakistani, ishte një arsye më shumë për vigjilencë shtetërore.
Delegacioni do të kryesohej nga shkrimtari ushtarak resul Bedo. Pas qëndrimit trejavor në Kinë, Is do të shkonte dy javë në Vietnam, ku ndërkaq lufta ishte në kulmin e saj. Po ai ishte i gëzuar edhe për këtë.
Një avion i madh pakistanez, që vinte nga Londra, u ul për herë të parë atë pasdite fundshtatori në Aeroportin e Rinasit. Do të udhëtonin me të rreth 200 shqiptarë. Shkrimtarët e artistët ishin shpërndarë më disa delegacione. Kishte edhe një trupë baleti. Të veshura si për festë, shkuam bashkë me Gresën ta përcillnim në aeroport. Udhëtimet jashtë shtetit ishin një ngjarje kaq e veçantë, sa në kësi rastesh, për të pritur a përcjellë dikë, vinte gjithë familja dhe shokët në aeroport. Madje, edhe pirja e kafesë në barin e vogël të aeroportit kishte shijen e një luksi të veçantë. Mbaj mend se, ndërsa me kryet lart e Gresën për dore po ndiqnim ngritjen e avionit gjigant në qiell, kur ai kishte arritur në lartësitë e mëdha dhe dukej tani si një shpend i vogël, Gresa e tmerruar u kthye nga unë për të më pyetur e çmeritur: “Po tani ku rri babi?!”.
Nga gazetat mora vesh se delegacioni dhe trupa e baletit kishin mbërritur shëndoshë e mirë në Pekin. Gjatë pesë javëve që vazhdoi udhëtimi, Is nuk pati mundësi të telefononte asnjëherë. Ministria e Jashtme gjithashtu nuk jepte lajme. Kishin shkuar delegacione të tjera, njëri prej të cilëve kryesohej nga kryeministri, kështu që gjithë vëmendja ishte përqendruar tek ata.
Të gjithë ata që e dinin se pas Kinës, Is do të shkonte në Vietnam, thoshin gjithë shqetësim:
-Ku qëlloi të bëjë këtë rrugë pikërisht tani. Në Vietnam po bëhet hataja.
Kishte dy ditë që bombardimet amerikane kishin rifilluar më fort se kurrë. E llogarita kohën dhe i binte që Is të kishte mbërritur atje, pikërisht ato ditë kur lufta po shkallëzohej më keq. Isha gjithë ankth. I ndiqja lajmet çdo mbrëmje, por ato sa vinin e bëheshin më shqetësuese. Midis të vrarëve nga bombat kishte anëtarë delegacionesh të huaja. Shpresa se të huajt kishin një farë mbrojtjeje, kishte qenë e kotë.

Në murin e madh kinez, 1967

Pas kthimit, Is më tregoi se gjendja kishte qenë më e keqe se ç’e kishim menduar që këtej. Ato që tregonte ishin herë-herë aq të pabesueshme, saqë e pyesja haptas: e ke përfytyruar këtë që po thua, apo ka ndodhur vërtet? Kështu, për shembull, ishte rasti i darkave apo i drekave me kolegët shkrimtarë vietnamezë. Sipas Is, poshtë tryezës së drekës ishte strehimi në formë hendeku të gërryer, kështu që me të rënë alarmi, nga ndenjëset, ashtu siç ishin, me pirunë e thika ndër duar, rrëshqisnin pëlltumb e në hendek. Is shtonte se kishte qenë edhe më keq se kaq, duke kaluar lumin Mekong mbi një trap të madh, për të shkuar në aeroport, bombardimi i zuri mu midis lumit. Shkrimtari Hasan Petrela, që ishte korrespondent gazete në Pekin dhe që po udhëtonte bashkë me Is, i tha në ato çaste:
-Mbaroi, s’kemi për t’u kthyer dot.
H. Petrela kishte qenë partizan në luftë, por qëndrimi në Kinë e kishte bërë fatalist.
Ditë pas dite, Is tregonte mbresa të reja nga ai udhëtim. Një pjesë të tyre i shfrytëzoi më pas, kur shkroi romanin “Koncert në fund të dimrit”. Më kanë mbetur ende në mendje kuriozitete nga takimi me shkrimtarët e Shangait, ikja e gjarpërinjve nga kopshti zoologjik, ngaqë punonjësit ishin të hutuar pas mbledhjeve revolucionare, një fotografi bërë me Mao Ce Dunin, për të cilin skulptori Muntaz Dhrami, që kishte qenë fare pranë tij gjatë seancës së fotos, kishte thënë se i vinte erë dylli e plot çudira të tjera…
Kur Is botoi “Koncert në fund të dimrit”, u akuzua si antikinez. Por ai, siç e thoshte vetë, ishte mësuar me parashtesën “anti”. Për shkak të “Gjeneralit” e kishin quajtur antiitalian. Për shkak të disa romaneve të tjera, antiturk. Për shkak të “Dimrit të vetmisë së madhe”, antirus. Antijugosllav merrej me mend, për shkak të Kosovës. Por më së shumti, siç e tregonte vetë, ishte quajtur antishqiptar.

Kopertina e librit të Helena Kadaresë

Me kalimin e viteve, ata “anti”-t e tij filluan ta botonin njëri pas tjetrit. Të parët rusët, pas rënies së komunizmit, pastaj kinezët, madje stafi që merrej me përkthimin e “Koncertit”, i kërkoi një parathënie për lexuesin kinez, kërkesë që, për habinë time të madhe, i shkaktoi Is ndjenjën që e kishte aq të rrallë: mallëngjimin (Kur ia tregova këtë gjë me një email Kakusë, motrës së tij, ajo m’u përgjigj: më fal, por e kam vështirë të të besoj.)
Pas kthimit nga Kina, Is më tha se zyrtarisht atje i kishin pritur aq ftohtë, saqë ditën e tretë kryetari i delegacionit, R. Bedo, veshi uniformën ushtarake të oficerit për të rritur pak autoritetin e delegacionit!
Në Vietnam kishte qenë një tmerr i vërtetë. Udhëtonin vetëm natën. Flinin në vende ku s’duhej të hapnin dyert e dritaret, për shkak të gjarpërinjve. Ngado kishte veç gërmadha. Hasan Petrela, që njihej prej kohësh me Is, parathoshte gjëra të frikshme. Një ditë i kishte thënë:
-Në shpëtofshim nga bombat, do të na vrasin vetë vietnamezët natën.
-Pse?! E kishte pyetur Is.
-Si pse? Ata kanë 20 vjet që po grihen e po vriten dhe kryetari ynë në çdo takim u thotë: vazhdoni të luftoni, shokë! Mos bëni asnjë kompromis (Në këtë rast kryetari ishte Tonin Jakova, burrë shumë i qetë, sipas Is, i qetë ngaqë s’dëgjonte mirë nga veshët dhe s’i ndiente bombardimet, sipas Hasanit).
Hasani ishte i bindur se vietnamezët i urrenin.
Me t’u kthyer nga Vietnami, Is e botoi romanin e porsambaruar. Në fillim në revistën “Nëntori”, me titullin “Lëkura e daulles”, kurse disa muaj më pas në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, të titulluar “Dasma”.
Rrugës së kthimit nga Kina, dy shkrimtarët ndalojnë në Romë
Kafja në Romë me Dritëroin dhe bisedat kundër regjimit
Kujtime të Ismailit
Një kafe në Romë me Dritëroin…
…Nëntor i ftohtë, me shi dhe mjegull, mesnatë, vit i zymtë 1967. Kthehem nga Kina dhe Vietnami pas një qëndrimi pesëjavësh atje. Në aeroport takoj një delegacion gazetarësh, midis të cilëve Dritëro Agollin. Ngaqë s’ka linjë për Tiranë, zbresim në Romë. Të humbur, të trullosur nga gongu kinez dhe gjëmat që kemi dëgjuar atje, dy vetura të ambasadës na çojnë në një hotel të vogël me emrin “Helio” në mos gaboj. Nata, nuk e di pse, është si ankth. Pa gdhirë mirë, aty nga ora pesë, nuk di pse, dal në korridor. Përballë meje mezi dalloj një si figurë të turbullt, groteske, që më ngjan si dyzimi im. Kur i afrohem, e shoh që është Dritëro Agolli. S’më zë gjumi, thotë. Mua më keq, i them. Flokët i kemi të kërleshur të dy dhe sytë bërë si të vëngër. S’di se cili propozon të dalim në rrugë.
Jashtë është ende errësirë. Shiu imton si më parë dhe rruga është xhan-xhin. Vetëm diku larg duket diçka e ndriçuar. Kur afrohemi shohim se është një bar i vogël. Brenda ka njerëz. E shtyjmë me ndrojtje derën prej qelqi.
Buongiorno signori! Zëri i banakierit është kaq i fortë, sa na del gjumi plotësisht. Vjen erë e mirë kafeje. Në njërën nga tryezat, një klient, ndërsa gjerb kafenë, vazhdon të flasë me zë kumbues me banakierin. Një tjetër, bashkë me një karabinier, pinë diçka tek banaku. Karabinieri ka me vete një qen të madh, leshator.
Banakieri na thotë diçka, por ne s’kuptojmë asgjë. Ai ngul këmbë dhe Dritëroi i kthen një farë përgjigjeje. Sytë e të gjithëve kthehen gjithë habi.
Dreq o punë, thotë Dritëroi. Në vend që t’i them se po vijmë nga Kina, më duket se i thashë që jemi kinezë.
S’kam kohë t’i them se me ata sy gjysmë të mbyllur ngjajmë me siguri ashtu, sepse italianët aty për aty ia plasin të qeshurës.
Qeshim dhe ne.
Më duket se na morën për të lojtur, thotë Dritëroi. Unë mendoj të njëjtën gjë, por kjo s’më duket ndonjë hata.
Më në fund, porositëm nga një kafe.
S’besoj të më ketë shijuar ndonjëherë më shumë një kafe.
Dritëroi mendon të njëjtën gjë. Pas një muaji shkretëtirë prej revolucionit kulturor, një kafe e vërtetë, në një bar të vogël të Romës ndaj të gdhirë, pranë dy klientëve të panjohur dhe një karabinieri që mban zinxhirin e një qeni, na duket si kulmi i njerzillëkut të jetës.
Është koha kur ende flasim haptas, kështu që, pasi i themi njëri-tjetrit disa qyfyre nga udhëtimi, shfryjmë kundër shtetit shqiptar, që ka bërë aleancë me atë mynxyrë që sapo lamë pas. E kisha vënë re gjatë udhëtimit, por do ta ndieja edhe më fort në udhëtimet e mëvonshme se, kur vjen nga jashtë shtetit, sa më shumë i afrohesh Shqipërisë, aq më fort të kap nervozizmi kundër saj. Bashkë me ankthin, natyrisht.
Ç’gjuhë flisni?,- na pyeti kamerieri. Shatra-patra i themi, se jemi shqiptarë që po kthehemi nga Kina.
Ah, shqiptarë! Thonë, ata. Ah nga Kina!
S’dimë aq italisht për t’iu thënë se ç’ka këtu për t’u habitur kaq shumë.
Tani nuk qeshim më, veç na duket se po na shohin me dyshim.
Më në fund, paguajmë dhe dalim. Jashtë po gdhin, por shiu ende s’ka pushuar. Ecim pa folur dhe pa e çarë kryet se po lagemi si dy qyqarë.
S’kishim parë ende asgjë nga Roma, s’kishim pasur rast të bëjmë asnjë krahasim me pluhurnajën e trishtë të Shqipërisë, por kishte mjaftuar një bar i vogël nate, në një rruginë të humbur, dhe një kafe e pirë njerëzisht, ashtu si qindra vite rresht në kafenetë e hapura që pa gdhirë, për të na zgjuar një nostalgji të padurueshme. ***
Ndërkaq, viti 1968 do të fillonte me një ngjarje jo të zakonshme: fillimi i festimeve të pesëqindvjetorit të vdekjes së Skënderbeut. Më 17 janar, në sheshin qendror të Tiranës, që qysh nga fillimi i shekullit mbante emrin e heroit, u vendos shtatorja e tij, vepër e skulptorit të madh Odhise Paskali. E veçanta ishte që gjer një ditë përpara, te vendi ku u vendos Skënderbeu ishte një shtatore e Stalinit. Gjatë natës e kishin zhvendosur Stalinin njëqind metra më tej, gjithmonë në bulevardin e madh “Dëshmorët e kombit”, përbri parkut “Rinia” dhe përballë shtatores së Leninit.
Ishte hera e parë në Shqipëri që bëhej një prekje e Stalinit. Por ajo ishte fare e druajtur, me pikatore, sado lëshim që gjoja bëhej. Megjithatë, të etur siç ishin për të gjuajtur në horizont ndonjë shenjë shprese, njerëzit kishin dëshirë të besonin. Kjo u nxit dhe nga radiot e huaja, që e vunë në dukje kundërthënien: ndërsa në Kinë kujtimi i mbretërve e i perandorëve po rrokullisej nga Revolucioni Kulturor, Shqipëria staliniste po vendoste mu në sheshin e saj qendror një princ të Mesjetës, të lavdëruar nga papët e Romës. Edhe zhvendosja e Stalinit nuk i kishte shpëtuar syrit të të huajve. Kjo tregonte se kur ata donin t’i shihnin gjërat, i shihnin.
Në të vërtetë, pesëqindvjetori i Skënderbeut iu ngatërrua nëpër këmbë regjimit. Çdo gjë bëhej me gjysmë zemër. Nëpër mbledhje nuk mungonte thënia se në vlerësimin e figurave historike nuk duhej harruar roli i masave. Në artikujt që dilnin në shtyp, theksohej jo miqësia e Skënderbeut me Perëndimin, por, përkundrazi, acarimi i tij me Venedikun. Kishte dhe shkrime ku kritikohej historiografia e vjetër, që i paskësh tepruar ca si shumë lidhjet e Skënderbeut me papën e Romës. Tani që në Shqipëri kishin filluar të mbylleshin kishat e manastiret, kjo dukej e logjikshme. Por edhe pak duhej që Gjergj Kastriot Skënderbeu, nga mbrojtës i krishterimit, siç e kishim mësuar në shkollë, të kthehej në kundërshtar të tij.
Is, që e ndiqte me vëmendje atë që ndodhte, më tha një ditë se thënia e Shopenhauerit “Gëzimi nuk është veçse pushimi i dhimbjes”, më mirë se kudo mund të kuptohej në botën tonë.

HELENA KADARE

Kadare: Enver Hoxha, homoseksualiteti i tij,shkaku i vdekjes së qindra njerëzve

Vjen në shqip “Shkrimtari dhe diktatura 1957-1990″.
Morgan: Lidhjet mes familjes së Kadareve dhe Hoxhave.
Ekzistenca e Kadaresë qëndron në dyzimin e tij. Ai është një alter ego e diktatorit”.
“Gjatë katër viteve të fundit kam zbuluar se e vërteta mbi ekzistencën e Kadaresë qëndron në kontradiksionet e tij. Ai është zëri i Shqipërisë moderne dhe këngëtar i identitetit të lashtë. Ai është një alter ego e diktatorit dhe i ndëshkuar prej tij. Ky dyzim është kyçi i jetës, reputacionit dhe veprave të tij”. Kështu shkruan prof. Peter Morgan, drejtor i European Studies Program në Universitetin e Sydney-t në librin e tij “Ismail Kadare: Shkrimtari dhe diktatura 1957-1990″, i cili vjen tanimë edhe për lexuesin shqiptar përmes shtëpisë botuese “55″ dhe përkthyesit Ilir Shameti. Ashtu si edhe një shumësi botimesh të ditëve të fundit, kjo vepër na vjen vetëm pak ditë përpara Panairit të Librit, i cili hapet nesër në Tiranë. “Falë pasionit dhe këmbënguljes së Morgan për të njohur letërsinë e Kadaresë, ne sot kemi një analizë të kujdesshme historike dhe letrare të veprave të tij. Që nga “Qyteti pa reklama” e deri tek “Hija” apo “Piramida”, Morgan na rrëfen fuqinë e zërit të Shqipërisë moderne dhe të këngëtarit të identitetit të lashtë”, thotë Alda Bardhyli, drejtoreshë e botimeve “55″. Përmes veprës së tij, Morgan nuk kërkon të na thotë se Kadare është një shkrimtar i madh. Këtë ai e ai as që e vë në dyshim. Por autori tenton të kuptojë filozofinë e mbijetesës së shkrimtarit, që sipas tij shpjegohet me dyzimin e Kadaresë dhe kompromisin që ai kishte bërë me diktaturën. Një kompromis që nuk e dëmtoi as veprën, por as karrierën e tij. Për të na zbuluar “jetën kontradiktore” të autorit, ai analizon figurën dhe veprën e tij paralelisht me atë të një gjirokastriti tjetër, të diktatorit Enver Hoxha, qysh në fëmijërinë e të dyve, marrëdhëniet mes dy familjeve, deri në vdekjen e Hoxhës.                        al.mi
Familjet Hoxha dhe Kadare
Kadareja ndiente njëkohësisht afërsi dhe dyzim intelektual e shpirtëror ndaj Enver Hoxhës. Të dyja familjet ishin fqinjë në Gjirokastër dhe Kadaresë i kujtohen ndjenjat e përziera që familja e tij kishte për atë Hoxha. Gjyshja nga e ëma i thoshte atij në fshehtësi se ata “kishin gjëra të përbashkëta me Hoxhat”, ndërsa të atit nuk i pëlqente ajo familje, të cilën ai e quante “psefto”, një fjalë denigruese me origjinë greke, që do të thotë gënjeshtarë apo të shtirur. I ati i Kadaresë punonte si nëpunës gjyqi, një post ky që i jepte mundësi të mësonte shumë të fshehta të banorëve të qytetit.

Peter Morgan

Marrëdhëniet klasore ishin të kalibruara imtësisht në këtë qytet. Hoxhat janë më pak të sofistikuar e perëndimorë sesa Kadaretë, të paktën nga ana e nënës. Pispillosja e djalit të Hoxhave po ashtu nuk i pëlqente të atit të Kadaresë, megjithëse në kohën e lindjes së Kadaresë, Enveri ishte në prag të të tridhjetave. Në këtë kohë, ai po kthehej nga Franca e Belgjika, për të punuar si mësues në Korçë e më pas shkoi në Tiranë, ku hapi një kafene e një kioskë, që u bë qendër e veprimtarisë komunistë qysh prej 1939-s. Si gjyshja, ashtu edhe i ati, duket se dinin gjëra rreth Enverit, të cilat mbetën të fshehta. Më vonë filluan të qarkullonin thashetheme mbi homoseksualitetin e tij, duke i vënë në rrezik të gjithë ata që i dëgjonin. Vetë Kadareja u rrezikua nga akuza e një kritiku të huaj, se figura e një homoseksuali tek romani “Kronikë në gur” të kujtonte Hoxhën.
Në përgjithësi, në vitet e para, duke parë figurën tërheqëse të Enver Hoxhës, Kadareja kishte menduar se ai kishte gjetur një rrugë për të ndryshuar faqen politike të Shqipërisë. “Për herë të parë”, shkruan ai, “e ndjeva se diktatura mund të krijohej prej një materiali më të fortë se vetë diktatori”. Me simpatinë për Francën, përvojën si student e djalë i ri dhe pispillosjen që e bënte atë një figurë të ndryshme nga ato të liderëve të tjerë të Europës Lindore, Kadaresë i dukej se edhe Hoxha kishte anën e tij të dobët. Sidoqoftë, plani për të ndikuar tek diktatori duke shfrytëzuar dobësitë e tij, doli se ishte katastrofik. Këto pika të dobëta ishin po ashtu indikatorë tepër të ndjeshëm të rrezikut. Sipas Kadaresë, kur ndodhën trazirat në Kosovë më 1981, qeveria jugosllave kërcënoi se do të nxirrte sekrete të kohës së luftës mbi Hoxhën, në mënyrë që ta mbante atë nën kontroll. Në 1993-shin, Kadareja shkruan në hyrjen e librit të Bashkim Shehut, “Vjeshta e frikës”, se “Homoseksualiteti i diktatorit ishte shkaku i vdekjes së qindra njerëzve, madje edhe nga ata më të afërtit e tij”. Një nga ruajtësit më besnikë të regjimit, L. Peçini, ishte ngarkuar për të përgjuar çdo shenjë të daljes së “thashethemen supreme” mbi homoseksualitetin e Hoxhës. Kjo detyrë bëri që ai të marrë dënimin me vdekje pa gjyq pas shumë vjetësh në atë shërbim.
“Hapja e dyerve të burgut”: Dimri i Vetmisë së Madhe, 1969-1973
Rreth vitit 1969, Kadareja ishte bërë tashmë i njohur edhe jashtë Shqipërisë. Më 1970, përkthimit të “Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur” nga Jusuf Vrioni iu dha e drejta e botimit në Francë nga Albin Michel. Një revistë franceze i referohet Kadaresë dhe Hoxhës si dy nga shqiptarët më të mirënjohur në botë. Anëtarët e tjerë të Lidhjes së Shkrimtarëve, si Dritëro Agolli, e patën mjaft zili për këtë. Përveç kësaj, fama e Kadaresë si figurë e shquar kishte filluar të ndikonte mbi aspiratat e Enver Hoxhës. Edhe ai dëshironte të admirohej nga Perëndimi për dhuntitë arsimore e letrare që shkonin pas në vitet që kaloi në Francë. Qysh prej 1970-s, thuhej se Hoxha mendonte t`ua kushtonte pjesën më të madhe të kohës reflektimeve e meditimeve. Ai kishte përfunduar një libër mbi fëmijërinë e tij (Vitet e fëmijërisë) dhe po shkruante një tjetër rreth prishjes me Bashkimin Sovjetik (Hrushovianët). Ai ishte 62 vjeç dhe qysh prej vitit 1950 kishte arritur të vendoste një nivel të tillë kontrolli, që vetëm mund të ëndërrohej nga kolegët e tij të Europës Lindore. Ambiciet letrare të Hoxhës përbënin një rrezik tjetër për Kadarenë, i cili rreth kësaj situatë shkruan se:
“Për herë të parë e kuptova se ishte gjë e tmerrshme të bëheshe i njohur në një vend stalinist nën kontrollin e një tirani sa të egër, aq the dinak, që fatkeqësisht pretendonte po ashtu të ishte shkrimtar”.
Armiqtë e Kadaresë në organet e Sigurimit apo Drejtoria Shtetërore e Sigurimit (Policia sekrete nën drejtimin e Mehmet Shehut) dhe Garda e vjetër e Byrosë Politike, vazhdimisht e quanin atë si agjent të Perëndimit. Kjo ishte një nga akuzat më të rrezikshme që mund të bëhej në këtë shtet paranojak ndaj rreziqeve të jashtme. Me rritjen e famës së tij ndërkombëtare, dilte nevoja që ai të përgatiste një strategji, për të mbrojtur veten nga paranoja e diktatorit dhe nga armiqtë e tij, ekstremistët e majtë dhe organet e Sigurimit. Në këtë kohë, Kadareja konsiderohej një shkrimtar i talentuar, por me një talent të rrezikshëm që anohej ndaj dekadencës e subjektivizmit.
Figura e Enver Hoxhës si patriot dhe udhëheqës i luftës partizane e kishte tërhequr Kadarenë. Kur mori vesh në kohën e fëmijërisë se Hoxha, “njeriu që udhëhiqte rezistencën”, ishte nga lagjja e tij në Gjirokastër, kjo gjë e mrekulloi dhe i la mbresa. Si udhëheqës komunist i partizanëve, Hoxha kishte çliruar Shqipërinë nga okupatorët italianë e gjermanë dhe në vitin 1961 arriti atë, që asnjë lider tjetër i Europës komuniste nuk e kish arritur, çlirimin e Shqipërisë nga blloku sovjetik. Kadaresë i la mbresa kjo arritje historike e liderit shqiptar.
“Qysh në fillim dyshoja mbi qëllimet e Enver Hoxhës në marrjen e këtyre vendimeve. E dija se motivi që e shtynte atë ishte e ardhmja e tij dhe jo ajo e Shqipërisë. Por sidoqoftë, kjo kishte pak rëndësi në krahasim me vetë aktin. Dhe ky akt ishte me peshë, shkëputja e Shqipërisë nuk ishte as taktike, as formale, por totale, serioze dhe e pakthyeshme. I sinqertë ose jo, Enver Hoxha për këtë akt meritonte vendin e tij në histori, më tepër sesa për atë të liderit gjatë luftës”. (Pesha e kryqit 331-332)
Duke pasur një përzierje të tillë ndjenjash, rreth vitit 1969, Kadareja filloi të përgatiste një strategji që nga njëra anë t’i bënte lëvdata diktatorit dhe nga ana tjetër të krijonte një alibi mbrojtëse për veten dhe veprat e tij. Kjo ide e ka zanafillën tek një poemë e shkruar në vitet ’60-të me titull “Vitet ’60″, në të cilën Enver Hoxha shfaqet si një figurë epike që e shpëton kombin  e vogël nga kthetrat sovjetike. E krijuar si lëvdatë për Hoxhën në stilin e himneve për Stalinin, ajo po ashtu evokonte mbresat që i kishte lënë heroi kombëtar, ndonëse Kadareja e quan atë tek “Pesha e kryqit”, si një nevojë politike për të qenë në anën pozitive të regjimit. Poema mori vlerësime të zbehta nga qarqet zyrtare, gjë që nuk ishte e mjaftueshme për shkrimtarin e ardhshëm kombëtar. “Çfarë doni prej meje? Doja t`u thosha atyre” (Le Poids 318). Por ndërkohë, ai po përgatiste një roman që do t’i mbante larg sulmet për ca kohë.
Në këtë kohë, Kadareja shkruan se ishte i bindur që prishja me BS-në do të çonte në afrimin me Perëndimin. Marshalli Tito shërbente si shembull për Kadarenë në këtë stad, sepse në vitet 1970 ai u vlerësua për gjetjen e një rrugë të tretë mes komunizmit sovjetik dhe Perëndimit. Kadareja u pikëllua nga mungesa e një iniciative europiane për t’i shtrirë dorën e miqësisë Shqipërisë, e cila në këtë kohë po lëkundej mes Lindjes e Perëndimit. Dështimi nga ana e Perëndimit për t`iu përgjigjur manovrës së Hoxhës, duke e lënë atë të vetëm e të braktisur, ishte për Kadarenë një “Jaltë e dytë”.
“Perëndimi ka falur një numër të madh diktatorësh dhe do të falë edhe të tjerë, duke përfshirë Bokassan dhe Pinoçetin, por jo atë [Hoxhën]. Perëndimi nuk bën asnjë dallim mes Enver Hoxhës e Shqipërisë. Ndërsa i kthen shpinën diktatorit, ai braktis popullin shqiptar në fatin e tij” (Pesha e kryqit frengj. 335)
Vepra e re do të bazohej në rolin historik të Hoxhës në prishjen epike me Bashkimin Sovjetik. Kadareja studioi literaturë psikanalitike, duke u përpjekur të kuptonte sjelljen e Hoxhës, me qëllim që ta zinte diktatorin me “çarkun” e tij, duke zbuluar më në fund qëllimet e tij (Pesha e kryqit, 346). “Dimri i vetmisë së madhe” do të ishte alibia e Kadaresë dhe mburoja e tij në dekadën e ardhshme. Hoxha do të paraqitej në një moment shprese. Paraqitja imagjinare e liderit do të ishte si një “pasqyrim” i diktatorit, duke nxjerrë në pah anët më të mira, i spastruar nga tiparet diktatoriale dhe i paraqitur si “maskë korrigjuese”. Duke pasqyruar figurën e idealizuar të diktatorit dhe duke u bërë i mirënjohur në tërë vendin, Kadareja tashmë nuk mund të hiqej qafe lehtësisht. Ky roman do të “hapte dyert e burgut”.
Kadareja u lejua të përdorte dokumentacionin e mbledhjeve të Hoxhës, Shehut dhe anëtarëve të tjerë të delegacionit shqiptar me Hrushovin dhe udhëheqjen sovjetike, në mbledhjen e 81 partive komuniste në Moskë në 1960. E kudondodhura Nexhmije e mbështeti dhe bëri të mundur plotësimin e kërkesës së tij. Arsyet përse ajo veproi kështu janë koniunkturale, por edhe interesante. Nexhmija ishte një staliniste e vendosur që punonte me devocion për të ruajtur stabilitetin e regjimit, pozitën e saj dhe të Enverit. Ajo ishte aq e zgjuar, sa të shikonte tek Kadareja një aleat të vlefshëm dhe një armik të rrezikshëm në vitin 1970, kur reputacioni i tij u përhap në Francë (ndoshta edhe më parë). Ndoshta Nexhmija pa në këtë roman një mjet për krijimin apo zhdukjen e një zëri të ndryshëm nga ai i regjimit. Nëse Kadaresë i krijoheshin kushtet për të bërë gabime të pandreqshme në këtë roman rreth Hoxhës dhe prishjes me sovjetikët, ai do të diskreditohej përjetë, veçanërisht tek Enveri, i cili e kishte mbrojtur atë në të kaluarën. Nëse ai kishte sukses në krijimin e një romani të pranueshëm për regjimin, do të bëhej jo tërheqës për Perëndimin. Për Nexhmijen, që e shihte botën bardhë e zi, mundësia që Kadareja të ndiqte një rrugë të mesme midis këtyre dy ekstremeve, nuk ekzistonte.
Në 1971-shin, Nexhmija e ftoi Kadarenë për të diskutuar rreth romanit. Kjo ishte koha kur ndodhi takimi i vetëm kokë më kokë i Kadaresë me diktatorin. Gjatë takimit me Nexhmijen, Enveri kaloi nëpër dhomë “rastësisht” dhe bisedoi me Kadarenë për disa orë rreth letërsisë. Fotografia e famshme e Kadaresë me Hoxhën dhe vajzën e tij të vogël është bërë gjatë këtij takimi. Hoxha e tërhoqi shkrimtarin me civilizimin europian, duke folur për orë të tëra rreth konferencës së Moskës, rreth rinisë së tij, dashurisë për Francën dhe origjinën e tij, duke përmendur kalimthi veprën autobiografike të Kadaresë “Kronikë në gur”, si dhe origjinën e tyre të përbashkët nga Gjirokastra. Entuziazmi me të cilin Hoxha fliste për Francën dhe rininë e tij, i sillte ndërmend autorit “thashethemen supreme” mbi homoseksualitetin e Hoxhës. Kjo temë ishte e rrezikshme, por në këtë kontekst dukej se jepte shpresë, meqë Hoxha ishte kaq i ndryshëm nga kolegët e tij të Europës Lindore, “ato lule të vyshkura të stepave të thata të marksizëm-leninizmit” (Pesha, 344).
“Atij i duhet thënë të mos shqetësohet për thashethemen. Në botën e sotme nuk bie në sy për të keq. Shumë njerëz të shquar, fisnikë e sensitivë nuk janë dëmtuar prej saj. Në të kundërt, ajo ju bën që të dalloheni nga ai shkurtabiqi impotent e steril, Lenini, apo nga praktikat e tejzgjatura monastike të masturbimit të dikujt si Stalini”. (Pesha, frengj. 344)
Kadareja punoi me nxitim duke përfunduar një pjesë të konsiderueshme të “Dimrit të vetmisë së madhe” në fund të vitit 1971. Një i njohur i tha atij se romani do të ishte si një lak rreth qafës së ariut, duke e bërë Hoxhën të kërcente sipas ritmit të tij (Pesha, 347). Ai do ta çarmatoste diktatorin me shijen e tij të mrekullueshme, tërheqëse e të hollë në letërsi. Çdo gjë në këtë roman ishte e vërtetë, shkruan Kadareja, përveç portretit të diktatorit.
“Nga një farë këndvështrimi ishte pikërisht ashtu, fjalët, gjestet dhe bisedat i përkisnin atij karakteri. Por nuk ishte i plotë. I mungonin njollat dhe hijet, pa përmendur kyçin e çdo gjëje në karakterin e tij, forcën e vërtetë pas asaj çmendurie të egër”. (Pesha, frengj 348)
Një pjesë e romanit iu dha Todi Lubonjës, drejtor i Radiotelevizionit, i cili ia dha atë Ramiz Alisë me kërkesën e këtij të fundit. Duket se Hoxha po ashtu e lexoi dorëshkrimin që Kadareja ia kish dhënë Ramiz Alisë. Është e mundshme që vetë Hoxha ta ketë nxitur kërkesën e Alisë.
PETER MORGAN

Bulku flet pas padisë: E vërteta e marrëdhënieve të mia me Ismail Kadarenë

Ismail Kadare (majtas) Rajmona Bulku

Intervista/ Aktorja rrefen historine e njohjes me shkrimtarin, pas akuzave te Myftarajt per lidhje intime.
“Me familjen Kadare kam miqësi prej 30 vitesh, Helena mbante në krahë vajzën time”.
“Me familjen Kadare kam një miqësi prej 30 vitesh. Kemi pasur hyrje-dalje familjare të ngushta dhe fëmijët tanë kanë lozur bashkë…”. Teksa përsërit disa herë këtë fjali, Rajmonda Bulku duket se ende nuk e ka marrë veten nga lajmi i disa ditëve më parë, ku gazetari dhe kolumnisti Kastriot Myftaraj aludon se ajo është njëra prej protagonisteve në historitë e dashurisë së Ismail Kadaresë në librin autobiografik “Kohë e pamjaftueshme” të bashkëshortes së tij, Helena. Aludime, të cilat tashmë do të sqarohen me vendim gjykate, pasi aktorja e karrierës, njëkohësisht dhe deputete e PD-së, ka bërë padi penale ndaj Myftarajt. E, deri atëherë, kurioziteti është i madh, por që mund të zvogëlohet menjëherë pas kësaj interviste dhënë prej saj ekskluzivisht për gazetën “Panorama”…
Një gazetë e përditshme në Tiranë ka botuar një shkrim me autor Kastriot Myftaraj, ku aludohet për një lidhje dashurie mes jush dhe shkrimtarit Ismail Kadare. A është e vërtetë?
Ju më pyesni, por mua më vjen zor edhe nga pyetja. Është abuzim që nuk njeh kufij, por që unë do t’ia tregoj shumë shpejt kufijtë nëpërmjet ligjit. Me familjen Kadare unë kam një miqësi prej 30 vitesh, kemi pasur hyrje-dalje familjare të ngushta dhe fëmijët tanë kanë lozur bashkë. Mbase nuk do të isha indinjuar kaq shumë, nuk do të isha fyer e revoltuar kaq thellë në shpirt sikur të bëhej fjalë për ndonjë thashethem tjetër, por prekjen e një miqësie të tillë nuk e toleroj dot.
Kur e keni njohur për herë të parë Kadarenë?
Nuk e mbaj mend saktë, por ka qenë viti 1978. Mbase edhe 1977, nuk më kujtohet mirë, por di që ka qenë pas xhirimit të filmit të katërt “Emblema e dikurshme”.
Po Helenën?
Thuajse njëkohësisht, pasi kisha luajtur në filmin me skenar të saj “Nusja dhe shtetrrethimi”. Megjithatë, në ato kohë sapo ishim njohur dhe me kalimin e viteve miqësia jonë erdhi dhe u forcua gjithnjë e më shumë. Tani që po flasim për Helenën, më kujtohet një episod i thjeshtë, por që nënkupton shumë për miqësinë tonë. Ime bijë, Hega, i hidhej vazhdimisht në qafë Helenës dhe kur kjo e pyeste se “kush je ti?”, vajza i përgjigjej: “Jam Hëna”. Pra, fëmijët e mi janë rritur në atë familje.
Në shkrimin e së përditshmes aludohet se lidhja ka nisur në fillim të viteve ‘70…
Sërish me këtë? A e kuptoni se çfarë thoni?! Jam shokuar, jam shokuar, jam shokuar se deri ku shkon perversiteti mendor i disa të ashtuquajturve gazetarë apo analistë. Gjithnjë kam qenë tolerante ndaj medias, por këtë nuk kam për ta falur kurrë. Jua sqarova të vërtetën dhe çdo pyetje e juaja që i kthehet sërish kësaj teme mua më duket fyerje.
Kështu është shkruar tek e përditshmja…
Përmendja emrin asaj gazete që ka shpifur, quhet gazeta “Sot”. Se edhe atë e kam hedhur në gjyq bashkë me Myftarajn. Por shpifjet e tij janë aq të ulëta, aq tendencioze, aq dashakeqe, sa bie në gropë me këmbët e veta. Ai fantazon, krijon halucinacione për një kohë kur unë kam qenë fëmijë. Miqësia familjare me Kadarenë ka nisur në fund të viteve ’70, është forcuar pas viteve ’80 dhe asgjë nga ato çfarë shkruan Myftaraj, duket qartë nën dritë të diellit që është një blof dashakeqës. Duket që nuk e di aspak jetën time. Bëjini vetë llogaritë, kam qenë fëmijë, minorene për kohën kur baltos Myftaraj dhe as e kam njohur fare Kadarenë për kohën kur ai del në konkluzione me çmenditë e tij.
Na del dhe një Kadare i akuzuar për pedofili atëherë?
Po ç’janë këto, se na çmendët…?! Nuk e kam mbledhur akoma veten nga budallallëqet, tani më nxirrni të tjera.
Po fëmijët tuaj si e kanë përballuar gjithë këtë histori?
Fatmirësisht fëmijët e mi janë aq mendjehapur, sa të mos merren me thashetheme. Janë edukuar e rritur në mes intelektualësh e artistësh dhe shpifje të tilla nuk janë “brumë” për ta. Me një nënë aktore si unë, djali dhe vajza ime nuk marrin për bazë çdo gjë që dëgjojnë. Nuk them dot që nuk ishin të mërzitur, dhe kjo jo për faktin se çfarë kishin lexuar aty, por që më panë mua tejet të prekur.
Po bashkëshorti juaj, Fatos Pashko, si ka reaguar?
Fatosi heshti në fillim dhe e shikoja të menduar, por kur i thashë që do të bëj padi ndaj gazetës dhe Myftarajt, atëherë iu çel fytyra. E kishte pritur këtë dhe e kishte dashur më shumë se sa unë këtë padi.
Pse keni bërë padi penale, dhe jo civile?
Sepse unë nuk kam qëllim në vetvete të shtoj të ardhurat me padinë, as të pasurohem. Zgjodha padinë penale sepse ajo parashikon dëmin që më është shkaktuar mua, jam gjakosur e vrarë në shpirt. A nuk është kjo njësoj me plagosje dhe vrasje trupi?! Për mua, madje, është më tepër kjo që më bëri Myftaraj. Morali dhe psikika janë primare për mua, nuk ka pasuri që ma lehtëson dëmin shpirtëror.
Mendoni se do t’ju pranohet padi penale për shpifje?
Po, e parashikon Kodit Penal. Po ashtu, baza ligjore për këtë padi garantohet edhe nga nenet 59 dhe 60 të Kodit të Procedurës Penale, më saktë, neni 45 dhe 120/2 i Kodit Penal. Nuk kam bërë padi në ajër, e kam menduar mirë dhe do t’i shkoj deri në fund kësaj çështjeje.
Megjithatë, Myftaraj aludon dhe e ka shkruar qartë se “mund të jetë Rajmonda Bulku” dhe jo që “është Rajmonda Bulku”…
Një fjalë nuk mund ta shpëtojë Myftarajn nga faji. Kjo “mund” nga fundi i shkrimit nuk e justifikon shpifjen ndaj emrit tim, cenimin e dinjitetit që më është bërë. Myftaraj ose të shkojë në spital psikiatrik për ato që shkruan, ose të mbajë përgjegjësi.
Nëse ai ju kërkon falje dhe përgënjeshtron shkrimin, do ta tërhiqni padinë?
As që bëhet fjalë. Jua thashë, kësaj çështjeje do t’i shkoj deri në fund dhe nuk ka rëndësi se sa kohë do të zgjasë. Është e çuditshme, në Shqipëri është shumë kollaj të baltosësh një femër, ta nëpërkëmbësh me shpifje, me ç’të të vijë nëpër mend dhe askush nuk mban përgjegjësi. Kjo padi do të jetë një fitore jo vetëm ndaj personit tim si Rajmonda Bulku, por për të gjitha gratë si unë, të cilat kanë rënë viktima të thashethemeve të tilla. Ka ardhur koha që të reagojmë me të gjitha mekanizmat ligjorë. Mjaft më me përbaltje të figurave të femrave, ndërsa meshkujt krehin bishtin si fitimtarë të përbaltjes!
Ju jeni deputete e PD-së dhe Kryeministri Sali Berisha ishte i pari që në vitin 2008 mori iniciativën kundër heqjes së padisë penale ndaj mediave dhe gazetarëve. A jeni konsultuar me Berishën para se ta dorëzoni padinë në Gjykatën e Tiranës?
Jo, nuk jam konsultuar.
I bie që keni marrë një iniciativë kundër vendimit të Berishës?
Aspak, nuk kam marrë asnjë vendim kundër tij. Unë kam marrë një vendim që ka të bëjë me Rajmondën e 30 viteve më parë. Një vendim për përbaltjen e figurës sime që nga adoleshenca, rinia, martesa, familja e Rajmonda aktore. Nuk kam bërë një padi si Rajmonda deputete e Grupit Parlamentar të Partisë Demokratike dhe as po merrem me akuza që kanë të bëjnë me profesionin si politikane, por si grua. Si një nënë që i është cenuar familja. Si një mike që i është cenuar shoqëria. Si një femër që i është cenuar feminiliteti. Derisa nuk ka pasur ndonjë reagim nga Grupi Parlamentar demokrat rreth këtij vendimi, do të thotë që edhe ata e kanë kuptuar linjën e padisë sime.
Pas gjithë kësaj historie, si kanë reaguar miqtë tuaj?
Në mënyrën më të mrekullueshme. Më kanë telefonuar pa fund duke më thënë se janë pranë meje, njerëz që i njoh, por edhe që nuk i njoh. Celulari im është tejmbushur nga mesazhe të intelektualëve më elitë të Tiranës dhe disa prej tyre kanë qenë të cenuar si unë nga i njëjti person. Pra nga Myftaraj. Ata më thoshin vazhdimisht që të mos ia vija veshin, ta lija të fliste ç’të donte, por unë isha e vendosur. Më pas, kur bëra padinë, më kanë përgëzuar të gjithë dhe më thanë: “Shumë mirë ia bëre, veç mos e lër pa e çuar deri në fund”.
Po familja Kadare, jeni në dijeni si ka reaguar rreth kësaj padie?
Di të them vetëm kaq, që janë gëzuar që e bëra atë padi.

Aktorja: Burg për Myftarajn

Zbardhet padia e plotë penale e deputetes së PD: Nuk dua para, autori në psikiatri
“Isha fëmijë në kohën që gazetari aludon për lidhjen”.

Faksimile e padisë së Bulkut ndaj Myftarajt

Rajmonda Bulku, aktorja dhe deputetja demokrate që nga viti 2009, ka bërë padi penale ndaj Kastriot Myftarajt, autorit të shkrimit që supozon për një histori dashurie mes saj dhe Ismail Kadaresë. Me një kërkesë drejtuar Gjykatës së Tiranës, ajo e cilëson artikullin e tij “kundërvajtje penale”, duke përdorur nenin 120, i cili parashikon shpifjen botërisht si vepër penale. I njëjti nen që saktëson që, nëse vërtetohet akuza, atëherë dënimi është gjobë ose burg deri në dy vjet. Dhe në këto dy alternativa, aktorja kërkon burgun për Myftarajn dhe nuk është e interesuar për dëmshpërblim në të holla, pasi për një rast të tillë ajo mund të kishte zgjedhur më lehtë padi civile. Arsyen ajo e sqaron gjatë në padinë që ka bërë, të cilën po jua sjellim të plotë…
Kërkesë/ Për gjykimin e kundërvajtjes penale
Kërkuese: E dëmtuara akuzuese Rajmonda Bulku, e bija e Skënderit dhe e Arditës, lindur më 16.08.1958, banuese në adresën: Rruga “Dervish Hima”, ADA TOWER, 1/32 Tiranë, deputete në Kuvendin e Shqipërisë.
Objekti: Kërkohet gjykimi i çështjes penale në ngarkim të:
1. Gazeta “SOT”, adresa “Sitki Çiço”, Tiranë.
2. Kastriot MYFTARAJ, gazetar në gazetën “Sot”, për kundërvajtjen penale të “shpifjes” së bërë botërisht në dëm të së dëmtuarës akuzuese, e parashikuar nga neni 120, paragrafi i dytë i Kodit Penal.
Baza Ligjore: Nenet 59 dhe 60 të Kodit të Pr. Penale. Neni 120/2 i Kodit Penal. Ligji me Nr.9754, datë 14.06.2007 “Për përgjegjësinë penale të personave juridikë”
Para: Gjykatës së Rrethit Gjyqësore Tiranë!
E nderuara Gjykatë! Gazeta e përditshme “SOT”, në numrin e saj të datës 01 nëntor 2011, ka botuar një shkrim të Kastriot Myftarajt me titull “Cilët janë emrat e dashnoreve të Ismailit, që Helena i përmend në librin e saj, përse i rrëfen tani”. Midis të tjerash, në shkrim thuhet: “Në romanin ‘E penguara’, të botuar në 2009-n, Ismail Kadare pohon një tjetër histori dashurie të tij. Në roman rrëfehet një histori e vërtetë, ajo e vajzës së Liri Belishovës (Çomo), Drita Çomo. Vajza, e cila gjendej e internuar me nënën në Cërrik, kishte një shoqe të ngushtë në shkollën e mesme të këtij qyteti, atë që më pas do të bëhej aktorja e njohur Rajmonda Bulku. Kjo e fundit e pohoi këtë gjë publikisht edhe me rastin e promovimit të romanit. Drita adhuronte Ismail Kadarenë dhe donte që ta njihte, por nuk mund të shkonte në Tiranë, se nuk mund të lëvizte lirisht. Ndërkohë, Rajmonda Bulku, e cila falë bukurisë së saj kishte filluar që të luante në filma, u njoh dhe u miqësua në Tiranë me Ismail Kadarenë dhe i foli për shoqen e saj. Në roman, shkrimtari Rudian St., i cili ka shkruar romanin ‘Dimri i suferinës së madhe’, aluzion i qartë për romanin e Kadaresë ‘Dimri i vetmisë së madhe’, njihet me një vajzë të re me emrin Migena, e cila posa ka mbaruar shkollën e mesme dhe që kërkon të hyjë në shkollën e arteve në Tiranë. Në këtë kohë Migena bëhet e dashura e shkrimtarit, të cilit i flet për shoqen e saj në provincë me emrin Linda B., e cila është e internuar. Kur Migena shkon në provincë, shoqja e saj i kërkon që t’ i tregojë për shkrimtarin dhe dashurinë me të. Qartësisht, pas Migenës qëndron Raimonda Bulku, me të cilën Ismail Kadare u njoh, siç thotë vetë, kur erdhi në Tiranë dhe filloi të luante në filma artistikë. Bulku do të ishte aktorja që do të kishte rolet kryesore femërore praktikisht në të gjitha filmat që u bënë sipas librave të Ismail Kadaresë. Në filmin me seri ‘Emblema e dikurshme’, sipas novelës me të njëjtin titull të Kadaresë. Bulku kishte rolin kryesor femëror, atë të Anës (Ana e përhershme) së dashurës së personazhit kryesor. Ajo pati rolin e Zanës, të një prej personazheve kryesorë në filmin ‘Ballë për ballë’, me skenar sipas romanit të Kadaresë ‘Dimri i Madh’, pati një rol në filmin ‘Radiostacioni’, me skenar sipas romanit të Kadaresë ‘Nëntori i një kryeqyteti’, pati një rol në filmin ‘Kthimi i ushtrisë së vdekur’, një version i ri i ‘Gjeneralit të ushtrisë së vdekur’, si dhe pati rolin e Dianës, gruas së shkrimtarit, në filmin ‘Të paftuarit’, një film sipas romanit të Kadaresë ‘Prilli i thyer’.
Më pas, në emisionin ‘Zonë e Lirë’ në TV KLAN, më datën 04.11.2011, Kastriot Myftaraj i ftuar në këtë emision pikërisht lidhur me shkrimin e botuar në gazetën ‘Sot’, i ka ripohuar dhe ka këmbëngulur në ato që kishte botuar tri ditë më parë në këtë gazetë”.
E nderuar Gjykatë! Të gjithë këto thënie të botuara në gazetën “SOT” dhe të pohuara prej Kastriot Myftarajt disa ditë më vonë në një emision televiziv janë të pavërteta dhe synojnë të cenojnë nderin dhe personalitetin tim. Unë, kërkuesja, jam e martuar që prej vitit 1979 me Fatos Pashkon, kemi dy fëmijë të rritur, Jozel, 31 vjeç dhe Hega, 28 vjeçe. Kam punuar shumë vite në Teatrin Kombëtar si aktore dhe aktualisht në Kuvendin e Shqipërisë. Gjatë këtyre viteve angazhimet e mia si aktore dhe aktualisht në Kuvendin e Shqipërisë nuk kanë lënë asnjëherë mënjanë impenjimet e mia bashkëshortore dhe si nënë, ndaj këto marrëdhënie nuk janë lëkundur asnjëherë gjatë këtyre viteve. Hamendësimet dalin nga një mendje e sëmurë, si ajo e të akuzuarit Kastriot Myftaraj, e botuar nga e përditshmja “SOT”, që janë shpifje të kryera prej tyre botërisht në dëmin tim, pasi lidhjet që përpiqen të krijojnë të akuzuarit me atë shkrim nuk kanë të bëjnë fare as me jetën time si aktore dhe as me jetën time intime. Thëniet e mësipërme, për të cilat edhe të akuzuarit e dinë mirë që nuk janë të vërteta, janë bërë me qëllim për të cenuar, midis të tjerash, edhe nderin e personalitetin tim, duke konsumuar kështu të gjitha elementet e kundërvajtjes penale të shpifjes, e kryer botërisht, parashikuar nga neni 120, paragrafi i dytë i Kodit Penal.
Për këtë shkak kërkojmë gjykimin e personit juridik gazeta “SOT” dhe të shtetasit Kastriot Myftaraj për kundërvajtjen penale të shpifjes, e kryer botërisht në dëmin tim, Rajmonda Bulku, parashikuar nga neni 120, paragrafi i dytë i Kodit Penal.
Në pritje të caktimit të seancës gjyqësore, me respekt Rajmonda Bulku.

Kastriot Myftaraj: “Bulku të padisë Kadarenë dhe jo mua”

Gazetari i qëndron vërtetësisë së shkrimit.

Kastriot Myftaraj

Kastriot Myftaraj është autori i shkrimit me titull “Cilët janë emrat e dashnoreve të Ismailit, që Helena i përmend në librin e saj, përse i rrëfen tani”, i botuar në datën 1 nëntor 2011, në gazetën “SOT”. Në këtë shkrim, ndër të tjera, kolumnisti dhe publicisti Myftaraj aludon se Rajmonda Bulku ka qenë një ndër këta emra dhe këtij aludimi i qëndron deri në fund. Nuk ka ndër mend ta përgënjeshtrojë lajmin, sepse gjithçka e konsideron të vërtetë. Të paktën sipas asaj çfarë ka lexuar dhe interpretuar më pas pjesa e librit autobiografik të Helena Kadaresë, “Kohë e pamjaftueshme”. “Nuk kam ndër mend ta hedh poshtë shkrimin tim e as të përgënjeshtroj ndonjë pjesë të tij. Unë kam cituar vetëm dëshmi të Helena Kadaresë, që rrëfen rreth historive rozë të të shoqit, lidhjeve të tij”, thotë Myftaraj, i pyetur nga gazeta “Panorama”. Sipas tij, në gjithë këtë ngjarje nuk është ai që duhet paditur, por Ismail Kadareja ose bashkëshortja e tij. “Zonja Bulku të padisë autorin ose autoren e librit. T’i çojë në gjykatë ata që e kanë përgojuar e përfolur në ato dëshmi, dhe jo mua. Kjo njihet edhe si praktikë botërore. Të prekurit dhe të dëmtuarit drejtpërdrejt nga historitë autobiografike padisin shkrimtarin dhe nëse gjykata u jep të drejtë, atëherë hiqen të gjithë librat nga qarkullimi”, sqaron Myftaraj, i cili duket se nuk e ka problem padinë që i është bërë në gjykatë. “Ajo ka punën e saj, unë punën time”, e mbyll Myftaraj këtë çështje.
ELISABETA ILNICA

Helena Kadare: Takimi në shtëpinë e Enverit, kishim frikë se na lexonte mendimet

Ismail Kadare në shtëpinë e Enver Hoxhës në maj të vitit 1971

Një kafe në shtëpinë e udhëheqësit në maj të vitit 1971.
“Përshtypja tjetër ishte zgjuarsia e tij. M’u duk jashtëzakonisht inteligjent dhe i përzemërt”.
Një kafe tek Enver Hoxha jo pa të drejtë ishte një ngjarje e madhe për këdo. Nga ajo kafe varej fare. Nga ajo kafe mund të ngriheshe, por edhe mund të fundoseshe. Kjo ftesë i erdhi një ditë dhe Ismail Kadaresë. Po shkruante “Dimrin e vetmisë së madhe” dhe e shoqja e udhëheqësit, Nexhmija, u bën një telefon për një vizitë në shtëpi, ku të diskutonin rreth librit dhe ndonjë ndihme të mundshme që ajo mund t’i jepte në lidhje me mbledhjen e 80 partive në Moskë. Nuk mund të thuash se çifti Kadare ishte pushtuar nga frika, por ama një merak e kishin. Të gjithë thoshin se Enver Hoxha ishte si një lloj magjistari. Ai mundej të “lexonte” mendjet… Në librin me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, Helena Kadare tregon vizitën në shtëpinë e udhëheqësit në maj të vitit 1971. Për çfarë u bisedua dhe cila ishte përshtypja që u la Enver Hoxha?
Plot 14 vjet më pas, diktatori do të ndërronte jetë. Helena Kadare na tregon atë ditë, kur ndërsa Hoxha jepte frymën e fundit, në Lidhjen e Shkrimtarëve dënohej vepra e Kadaresë “Nata me hënë”.   al.mi
Gjatë gjithë kohës që vazhdoi historia e “Dimrit”, jo vetëm ai, por edhe ne që ishim pranë tij, vumë re se marrëdhëniet shkrimtar-shtet ndryshuan stil krejtësisht. Askush gjatë kësaj kohe nuk guxoi të ndërhynte e të merrte vesh si po shkonte puna e si po vinte shkrimi i këtij romani. Askush nuk pyeste se ç’po gatuante Is në studion e tij. Kur dorëshkrimi ishte duke mbaruar, Ramiz Alia me druajtje “në mënyrë miqësore”, “për kuriozitet”, siç u shpreh ai, me anë të mikut tonë Todi Lubonja, kërkoi ndonjë copë të librit për lexim. Is i dha Todit pjesën e katërt “Pashaliman”. Sipas kontratës, Is u bë gati t’i dërgonte drejtoreshës së Arkivit, Nexhmije Hoxhës, 40 faqet në të cilat ishte shfrytëzuar dosja sekrete e dokumenteve të mbledhjes së Moskës. Me një fjalë, në tërë këtë periudhë u pa një sjellje prej xhentëlmeni (nëse më lejohet ta quaj kështu) e shtetit shqiptar, e paparë dhe e padëgjuar ndonjëherë në këtë vend, ku përgjoheshin dhe kontrolloheshin edhe letrat e dashurisë.
Is në mënyrë naive besonte se ky stil i ri do të bëhej zotërues në marrëdhëniet shkrimtar-shtet. Kjo gjë natyrisht nuk ndodhi ashtu, por, nga ana tjetër, nuk mund të thuhet se asgjë nuk u fitua. Së paku, atij vetë askush nuk guxoi t’i kërkonte për lexim ndonjë dorëshkrim të tij përpara botimit. I vetmi rast i një kërkese të pazakontë ishte kërkesa për zhdukjen e dorëshkrimit të poemës “Pashallarët e kuq”.
Në mes të kësaj atmosfere disi të habitshme për atë kohë (ndërkaq nga “Dimri” në mos gaboj, nuk ishte shkruar as gjysma) ndodhi takimi me Enver Hoxhën. Ishte muaji maj i vitit 1971. Ky ishte takimi i parë dhe i fundit i Is me të.
Kur Nexhmije Hoxha lajmëroi me telefon se mund të shkonim po të donim për një kafe tek ajo, për të bërë muhabet e për të folur për ndonjë dokument plotësues, nëse Is do kishte nevojë, ne nuk e dinim se do të takonim E. Hoxhën. Megjithatë, mendja na shkoi.
Të kishe një ftesë për te shtëpia e Enver Hoxhës, në atë kohë ishte një gjë tepër e rrallë dhe, për shumicën e njerëzve, e ëndërruar. Ata që ishin të dhënë pas karrierës, e merrnin këtë si një shenjë të sigurt të ngritjes. Ata që nuk i kishin punët mirë, e kuptonin si mbarim të anktheve të tyre. Si në rastin e parë, si në të dytin, njerëzit e kthenin këtë gjë në festë familjare. Dhe kishin arsye të plotë, sepse rrethi familjar ishte ai mbi të cilin ndiheshin pasojat e ngritjes në karrierë ose rrokullisjes tatëpjetë.

Kopertina e librit të Helena Kadaresë

Ne e pritëm ftesën me një gjendje shpirtërore neutrale, për të mos thënë me një shqetësim. E shkruar një gjë e tillë tani, pra thuajse tridhjetë vjet më pas, e dhjet vjet pas përmbysjes së regjimit, mund të merret si dhunim i së vërtetës dhe, pse jo, si mburrje për diçka të paqenë.
Në të vërtetë, po të kishe një farë dijenie për atë që ndodhte në Bllok dhe për mënyrën se si funksiononte mendja e E. Hoxhës, kishte arsye për shqetësim. Falë njohjes sonë me njerëzit që jetonin atje dhe falë gjithë atyre që Is kishte ditur më parë e që kishim lexuar andej-këndej, ne kishim një informacion të saktë për shumë gjëra. Ndërsa shumica e njerëzve e merrnin një takim me E. Hoxhën si një shenjë të mirë, ne e dinim se mund të ishte edhe anasjelltas. Ishte e vërtetë që shumica e atyre që ngjiteshin në karrierë kishin një takim me udhëheqësin, por ishte aq e vërtetë se një pjesë e atyre që do të binin në fatkeqësi po ashtu e kishin pasur një takim me të. Këta të fundit zakonisht nuk bënin veçse një bujë të shkurtër, ngaqë fatkëqijtë i përpinte harrimi. Kështu që mbaheshin mend rastet e lumtura.
Is nuk kishte ndonjë problem që të lidhej drejtpërdrejt as me ngjitje në karrierë e as me rrokullisje. Shqetësimin na e krijoi tjetër gjë. Qarkullonte mendimi se E. Hoxha ishte si ndonjë magjistar që kur t’i ngulte sytë, e kuptonte se ç’kishe ti në kokën tënde. Njerëzit e thoshin këtë në mënyra të ndryshme: me admirim ose me ironi të fshehtë. Shumë kohë më parë, Drago Siliqi ia kishte thënë shprehimisht Is një gjë të tillë. “I vetmi që kam frikë të takoj është E. Hoxha, ngaqë jam i sigurt se do ta kuptojë ç’kam në kokë”.
Nefoja (e shoqja e Manush Myftiut) na kishte treguar gjithashtu se si i thërriste në zyrë ata që vendoste t’i fuste në Komitetin Qendror, si bënte bisedë të gjatë me ta dhe në fund vendoste: ky bën, ose ky të vejë prapë në kooperativë me delet.
Is kishte një problem serioz me “terminologjinë socialiste”. Ai, për shembull, nuk i thoshte dot natyrshëm fjalët “shoku X”, kur i drejtohej ndonjë zyrtari (te “Dimri” e ka përshkruar këtë që në kapitullin e parë, ku personazhi kryesor, Besnik Struga, e ka të vështirë t’i drejtohet vjehrrit të tij me fjalët shoku…). Po kështu Is ishte i pazoti për fjalë prekëse, mallëngjyese, me të cilat udhëheqësit ishin mësuar kur takoheshin me njerëzit. Kurse qëndrimi i tij i jashtëm ishte një katastrofë. Buzëqeshte me vështirësi (po të shikosh kronikat kinematografike ose fotografitë, në raste të tilla vërehet lehtë një gjë e tillë). Kjo ftohtësi stononte keqas me ekstazën që krijohej zakonisht nga prania e udhëheqësve dhe për çdo sy të kujdesshëm krijonte një përshtypje të keqe. Shpesh njerëzit e afërt më thoshin: thuaji atij të qëndrojë një çik më i gjallë, si shumë i ngrirë duket.
S’është e vështirë të merret me mend se vajtja për vizitë në shtëpinë e E. Hoxhës ishte një provë jo e lehtë për të. Disa herë më tha: “Sa mirë që jemi bashkë”, ngaqë dihej tashmë se unë fare lehtësisht korrigjoja në njëfarë mënyre këtë mangësi të tij.
Vizita ndodhi ashtu siç e kishim marrë me mend. Is e ka përshkruar saktësisht në një shkrim të botuar fill pas vdekjes së udhëheqësit, por të shkruar qysh në kohën që ai ishte gjallë.
Përshtypja ime personale nga ai takim, përveç shtëpisë që m’u duk modeste dhe pa salltanetet që unë, si shumica si shumica e bashkëkombësve të mi, i përfytyronim ndryshe, ishte sjellja e tij tepër e kulturuar dhe e njerëzishme. Gjatë takimit që zgjati gati tri orë, nuk pati asnjë shenjë, sado të tërthortë, prepotence apo shfaqje të gjesteve e mënyrës së të folurit me parulla dogmatike, që ishte aq e njohur për udhëheqësit komuniste, gjë nga e cila edhe po të donin, nuk shkëputeshin dot (Vite më pas, në Paris, kur lexova librin e Simone Signoret-së “La nostalgjie n’est plus ce qu’elle etanit”, u habita kur gjeta këtë mendim, lidhur me takimin e saj e të Ive Montand-it e Titon, gjatë vizitës së tyre në Jugosllavi: Titoja tregonte duke bërë shakara, shkruante ajo. E pra, ai Tito, që të gjithë e njihnin për njeri të dorës së fortë e të përmbajtur). Në shtëpinë e Enver Hoxhës, ku ne u gjendëm, një njeri i jashtëm, i rënë aty nga një botë tjetër, që nuk e dinte se ç’ishin këta dy njerëz, do të mendonte se ishin dy intelektualë, nga i njëjti qytet, madje nga e njëjta lagje, që flisnin për qytetin e tyre të lindjes, për çështje që lidheshin me prejardhjen e gjuhës shqipe, si dhe për një qytet tjetër, Moskën, atje ku kishin ndodhur ngjarje të rëndësishme për Shqipërinë.
Përshtypja tjetër ishte zgjuarsia e tij. Ndryshe nga hera e shkuar, kur e kisha dëgjuar të fliste atje, në takimin me shkrimtarët e artistët, në një nga pushimet e seancave të Kongresit të shkrimtarëve dhe që mua më qe dukur si i fjetur, këtë herë ai m’u duk jashtëzakonisht inteligjent dhe i përzemërt. Fliste bukur, me një figuracion të pasur e të saktë, karakteristikë kjo e gjirokastritëve, që e kisha njohur nga hallat e mia fjalëshuma, e sidomos nga fisi i Kadarenjve më pas. E. Hoxha kishte po atë kolorit të pasur kur tregonte kujtime nga Gjirokastra, si për shembull, futjen për herë të parë të llambave me vajguri për ndriçimin e shtëpive, ose ngjarje nga Moska, siç qe darka në Kremlin, në prag të mbledhjes së famshme, si dhe nata që e pasoi, ajo që Is e ka përshkruar te “Dimri” si “nata e zimave të zinj”.
Gjatë bisedës, Is pothuajse nuk ndërhyri. Një herë që deshi ta bënte këtë, u pendua, siç më tregoi në kohën që po ktheheshim në shtëpi. Nuk më kujtohet përse qe fjala dhe Is tha “jam dakord me ju” dhe aty për aty e kishte kuptuar që kishte bërë një gafë. I thuheshin vallë fjalët “jam dakord me ju” njeriut që nuk ishte mësuar kurrë që bashkëfolësi ta kundërshtonte ose të mos ishte në një mendje me të?
Kulmi i rafinimit në këtë takim na u dukën të dyve fjalët e të zotit të shtëpisë, pas dhurimit të botimit komplet të “Komedisë njerëzore” të Balzakut në frëngjisht. Ai i tha Is se kishte mundësi që të mos e çmonte fort Balzakun, ngaqë shkrimtarët e rinj kanë prirje për letërsinë moderne, kështu që, pa dashur të ndikonte në shijet letrare të Is, i kërkonte ndjesë që po i dhuronte një shkrimtar klasik, që ai e donte shumë, për shkak ndoshta edhe të moshës…
Një tolerancë e tillë ishte e papërfytyrueshme në Shqipërinë e vitit 1971, në vendin e ashpër stalinist, ku vetëm për leximin e letërsisë moderne mund të përfundonte në burg, pale pastaj për pëlqimin e saj.
Aty nga ora tetë e gjysmë e mbrëmjes, të zotët e shtëpisë na përcollën deri te dera. Is bëri dhe një “gafë” të fundit. I dha dorën Nexhmijes, pastaj atij.
U kthyem në shtëpi të lehtësuar që, përgjithësisht, gjithçka shkoi mirë. Përveç Gimit (djali i Manush Myftiut) dhe I. Uruçit nuk i kishim thënë asnjërit për ftesën. Kujdesi i fundit ishte te telefoni. Për asnjeri nuk ishte gjë e re që telefonat të përgjoheshin. Mund të na shpëtonte ndonjë fjalë e pakujdesshme, e lehtë, jo serioze. Gimi kishte marrë disa herë në telefon në mungesën tonë. Më në fund, na kapi. Pyetjes “si shkoi?”, Is iu përgjigj shkurt “shumë mirë”.
Pas pak, Gimi erdhi vetë. Bashkë me “Komedinë njerëzore” Is i tregoi episodin me Balzakun. Që të tre e gjykuam si një ogur të mirë. Pra, ky njeri që kishte në dorë fatin e Shqipërisë, kuptonte çdo gjë. Po të donte ai, mund të bënte atë që duhej. Ne e dinim, e kishim biseduar kaq herë që ai ishte një aktor i madh. Megjithatë, përshtypja direkte e liberalizimit të tij ishte kaq e fortë, saqë po besonim se diçka e mirë mund të ndodhte më në fund.
**
Ndërkaq, vitit oruellian po i afrohej fundi. Zërat për sëmundjen e Enver Hoxhës sa vinte dhe shtoheshin. Në fillim të vitit të ri, novela e gjatë “Nata me hënë” u kritikua rëndë. Por, i mësuar tani me rituale të tilla, Is e priti kritikën me qetësi të plotë. Më 10 prill 1985, ndërsa kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve ishte mbledhur për të dënuar novelën, Enver Hoxha kishte dhënë shpirt. Sipas Is, së paku dy nga pjesëmarrësit e mbledhjes e dinin këtë gjë. Megjithatë, për asnjë çast nuk kishin menduar ta shtynin mbledhjen e paracaktuar. Siç e shpjegonte Is, kjo tregonte se ritet e një tiranie nuk mund t’i prishte asgjë.
Të nesërmen, në paraditen e 11 prillit, vdekja u shpall.
Atë ditë, unë së bashku me shoqen time të zyrës, Nasta Haxhin, ishim nisur ne shërbim nga redaksia në qytetin e Fierit. Sapo zbritëm në stacionin e trenit të Fierit, veshët na dëgjuan ca fjalë të pathënshme. Punonjësit e hekurudhës kishin nxjerrë drejt e në platformë një radio të madhe të vjetër dhe prej andej vinte uturueshëm dhe plot zi zëri i spikerit që lajmëronte vdekjen e udhëheqësit të vendit: Komiteti Qendror i Partisë me hidhërim të thellë njofton…
Ne të dyja ngelëm pa frymë. Ajo që po dëgjonim, ngjante me skenat që kishim dëgjuar shumë vite më parë, kur kishte vdekur Stalini. Mendimi i parë që na erdhi në mendje ishte se stacioni i radios duhej të ishte ushtuar nga ndonjë forcë e huaj. Më pas, kur e kujtonim të dyja këtë ngjarje, nuk e gjenim dot se përse na ishte dukur ashtu. Kur mbërritëm në Hotel Turizmin e qytetit, ku kishim rezervuar vend, mora në telefon shtëpinë. Në anën tjetër, dorezën e kapi Is. Zëri i tij ishte i qetë, i pakuptueshëm. “Mbërrite?- tha. Epo tani kthehu, menjëherë!”.
Në të vërtetë, atë kishim menduar të bënim edhe ne të dyja, por prapë s’m’u ndenj pa pyetur: “E vërtetë është… ajo që…?”. Por doreza ishte mbyllur ndërkaq.
Tren për t’u kthyer nuk kishte më. Me një makinë të rastit që vinte nga Vlora, u nisëm më në fund në Tiranë.
Shenjat e zisë kishin mbështjellë tërë kryeqytetin. Muzikë funebre, flamuj në gjysmështizë, fytyrat plot lot të njerëzve.
Sapo hapa derën e apartamentit, Is që më priste në këmbë, duke bërë ato vajtje-ardhjet e tij, sipas zakonit, ndaloi në vend, më mori në krahë dhe më përqafoi.
Dukej sikur një erë e re po vinte…
**
Is më thoshte shpesh gjysmë me shaka se, që të quheshe banor i besueshëm i perandorisë komuniste, duhej, së paku, të kishe qenë i pranishëm në dy vdekje diktatorësh të saj. Të rrallë ishin ata me tri vdekje, kurse të tjerët me asnjë të tillë, sipas Is, hynin tek fillestarët.
Në prill të vitit 1985, kur Enver Hoxha vdiq, shumica e njerëzve kujtonin ditët që kishin përjetuar në vdekjen e Stalinit. Në shkollën fillore në Elbasan më kujtohet se lajmin e hidhur na e dha mësuesi, bashkë me fjalët “tani do qajmë së bashku”.
Të qarat për vdekjen e Stalinit kujtoheshin kudo. Të qeshurat, megjithëse kishin qenë të rralla, kujtoheshin edhe më shumë. Më kujtohet se si babai i tregonte nënës se si kishin mbyllur farmacinë për të “qarë lirisht”, por që një farmaciste e re s’kishte mundur ta mbante një lloj të qeshuri pothuajse histerik dhe pa sens. Mbaj mend se prej kësaj të fundit shumë njerëz ishin marrë më qafë. Sepse nuk pati shkollë apo ndërmarrje ku të mos kishte qëlluar ndonjë që kishte qeshur. Siç e shpjegonin më vonë psikologët, ajo nuk ishte qeshje e mirëfilltë apo qeshje “politike”, aspak. Ishte një si farë reagimi i pakontrollueshëm, gjë që njihej.
Siç e tregova, dita e shpalljes së vdekjes së Enver Hoxhës na gjeti me shoqen time, Nastën, në udhëtim. Rrugës, ndërsa po ktheheshim, midis heshtjes së përzishme që kërkonte rasti, sillja ndër mend ato që kishin biseduar për mbarimin e  mundshëm të diktatorit. Is s’kishte lënë version pa përllogaritur, nga ata më optimistët te më pesimistët…
Hoxha vdiq më shpejt se ç’e kishte përllogaritur ai.
**
Të gjithë njerëzit, donin apo s’donin, u vendosën në një raport me vdekjen e tij. Komunistët militantë i kapi një farë “sentimentalizmi heroik”, po të përdor këtu një përcaktim të Is. Ata ishin të mallëngjyer, por sytë e tyre kishin një si acarim të brendshëm që përkthehej pak a shumë kështu: mos po gëzoni gjë?
Disa ecnin gjithë mllef në rrugë. Ca të menduar. Ca pikë e helm. Ca të pakuptueshëm.
Tek shkoja në shtëpinë botuese, godina e së cilës ishte pranë Unazës, pra në anën tjetër të lagjes sonë, vura re aty-këtu se kishte gra që më ndiqnin me një shikim disi të acaruar. Kur mbërrita, shoqet e zyrës më treguan të njëjtën gjë. Shkaku, sikurse e mora vesh më pas, ishte të kuqtë e buzëve. Kjo dukuri do të vazhdonte gjithë javën në vazhdim.
Në shumë zyra, por sidomos nëpër familje e shtëpi bëhej e njëjta bisedë: ç’do të bëhej tani? Do të kishte ndryshime?
Pyetja “a do të kishte ndryshime”, në të vërtetë përkthehej: a do të kishte zbutje?
Fanatikët e Enver Hoxhës, që nuk ishin të paktë, ndodheshin në përgjim. Në mjediset e tyre ata përpunonin gjithashtu projektet e ardhshme. Nga fjalët që qarkullonin me shpejtësi, merrej vesh se ideale për ta do të ishte që vejusha Hoxha të zinte vendin e burrit të saj. Dhe jo vetëm kaq, por dy djemtë të merrnin postet kyçe: i madhi të bëhej ministër i Mbrojtjes, pra të kishte Ushtrinë, i dyti ministër i Brendshëm, pra Policinë. Vetëm kështu do të sigurohej “vazhdimësia”….
Më në fund u mor vesh ajo që pritej: vendin e diktatorit të vdekur e zuri R. Alia. Shprehja e parë tallëse doli që pasditen e parë të shpalljes së lajmit. Dhe natyrisht vinte nga Shkodra, qytet i njohur për batutat e kripura. “Kësaj i thonë jo Ali hoxha, por hoxhë Alia”. Ishte një shprehje e vjetër e njohur, që u përshtatej për mrekulli dy personazheve.


Helena Kadare

Helena Kadare: “Internimi i Ismailit në Berat, si i vinin letra provokuese”

Ismail e Helena Kadare

Fatmir Gjata me të shoqen, balerinë e TOB, punonin që të dy në arë në Lapardha të Beratit.
Goditjet ishin të papritura. Nuk kishte të “paprekshëm”. Madje, ata që mendoheshin si të tillë e pësonin të parët. Në frymën e Revolucionit Kulturor Kinez ndër vitet 1966-1969, ishte radha e shkrimtarëve dhe artistëve që të shkriheshin “njësh” me masat. Kështu lindi i famshmi qarkullim, i cili jo rrallë herë përfundonte me demaskime dhe autokritika deri në vetëposhtërim. Në kujtimet e saj, të botuara së fundi nga shtëpia botuese “Onufri”, Helena Kadare tregon atë kohë, kur shkrimtarët thirreshin një për një në Lidhje e dërgoheshin në qytete e fshatra, në rastin më të mirë me kërkesë të tyre. “Qarkullimi” qëlloi i pafat për shkrimtarët Petro Marko, i cili në të vërtetë kishte qenë gjithnjë “problematik”, shkrimtari socialist, Fatmir Gjata, i detyruar të punonte në arë, bashkë me të shoqen apo Dhimitër Xhuvani, të cilin e çuan si montator kantiereve të Shqipërisë. Ndërkaq, Ismaili kishte shkuar në Berat, ku merrte vazhdimisht letra provokuese me pseudonime femrash, me shumë gjasë dërguar nga Sigurimi.
Mbledhja për qarkullimin e shkrimtarëve u bë në fund të janarit të vitit 1966. Në Shqipëri asgjë nuk bëhej kurrë me shpejtësi. Çdo gjë zvarritej sipas të famshmes shprehje “avash-avash”. Pas mbledhjes, pati njëfarë shprese se, si shumë gjëra të tjera, edhe ky vrull i qarkullimit do të binte. Kishte edhe një shpresë se kjo do të bëhej për t’iu pëlqyer kinezëve, por pastaj do të hiqej dorë prej saj.
Mirëpo, s’po dilte ashtu. Vërtet gjërat zvarriteshin në Shqipëri, por jo të këqijat. Brenda javës, në fillim të shkurtit, në një të ftohtë që të mpinte krejt, qarkullimi filloi. I thërrisnin shkrimtarët një nga një në Lidhje, për t’i pyetur për vendin se ku do të shkonin e për t’i nisur me ngut.
U nis vetë kryetari i Lidhjes, Dhimitër Shuteriqi, për t’u vendosur pranë minierës së Rubikut. U nisën shkrimtarë të çmuar, si Llazar Siliqi e Fatmir Gjata, i pari në Shkodër, i dyti në një fshat të Beratit. Pastaj shkrimtari i shquar Petro Marko, romani i të cilit, “Qyteti i fundit”, ishte bërë aq i dashur për ne kur ishim studentë, u nis për në Himarën e largët, Kolë Jakova në luginën e Matit, poeti Fatos Arapi në Vlorë. Sipas kërkesës së tij, Is e caktuan në Berat si korrespondent të gazetës “Drita”. Nuk foli në asnjë mbledhje dhe, për një habi të madhe, nuk iu duk keq të ikte ca kohë nga Tirana. Atmosfera e kohëve të fundit, ndalimi i “Përbindëshit”, intrigat, psikoza e sëmurë e inteligjencies, kishin filluar ta rëndonin.
Në një ditë të ftohtë, me një makinë të rastit, e shoqërova deri në Berat. Ishte si i ngrirë dhe gjatë udhëtimit pothuajse nuk foli fare. I kishin dhënë një dhomë në një ndërtesë të porsambaruar. Dhoma ishte e vogël, por e këndshme, me ballkon nga ana e lumit. Ia fshiva e ia pastrova, i rregullova shtratin dhe i shtrova çarçafët dhe kuvertat që kishim sjellë nga Tirana. Mbi një tryezë të vogël ishte një copë letër me fjalët “Mirë se erdhe në qytetin tonë”. E kishin vënë një grup inxhinierësh të kombinatit të tekstileve. Po ata ishin interesuar për të sjellë në dhomë shtratin, tryezën dhe një karrige.
Kjo ngrohtësi njerëzore ishte në kundërshtim të plotë me atmosferën e nisjes dhe unë u preka shumë. Por Is-së, ngaqë vazhdonte të ishte si i trullosur, nuk i bëri ndonjë përshtypje…
Ashpërsimi i klimës u ndje edhe më fort në qëndrimin ndaj jetës së kulturës. Jo vetëm nuk u shpreh asnjë mirënjohje për shkrimtarët e artistët që lanë shtëpitë e u shpërndanë anembanë vendit, por u bë tjetër gjë. Filloi një përgjim meskin se a ktheheshin ata çdo të shtunë në kryeqytet, bëheshin vërejtje se si shumë shpesh vinin në Tiranë etj. Kishte edhe propozime që t’u ndalohej kjo gjë, njëlloj sikur të ishte fjala për të internuar. Një pjesë e shkrimtarëve dhe e artistëve të qarkulluar kishin probleme shëndetësore, megjithatë nuk guxonin të ngrinin zërin se do t’ju merrej për keq. Kur vinin në Tiranë nuk dilnin në rrugë ose në kafene, për të mos rënë në sy.

Kopertina e librit të Helena Kadaresë

Mirëpo, as ky qëndrim nuk e kënaqi shtetin. Në këtë kohë filluan goditjet kundër shkrimtarëve të qarkulluar. I pari e pësoi Petro Marko. Kishin gjetur si pretekst një grindje fshati, ku ishte përgojuar një drejtor kampi (pushimi) dhe ku ishte gjendur, kushedi se si, edhe shkrimtari i njohur. I ishin bërë kritika dhe kërcënime vulgare, së fundi i kishin treguar haptas se “një drejtor kampi” (në të vërtetë, ky drejtor s’ishte veç një nëpunës i rëndomtë, që iu shërbente me përulësi familjeve të udhëheqësve kur vinin të pushonin në plazhet e Himarës) ishte shumë më i çmuar për shtetin se një shkrimtar i shquar. U fol në atë kohë se Petro Marko ishte në prag të arrestimit, gjë që më vonë e pësoi vërtet i biri, që u burgos në një moshë fare të re.
I dyti që ra ishte Fatmir Gjata. Kjo gjë shkaktoi një hutim edhe më të madh, sepse, ndryshe nga Petro Marko, që kishte qenë gjithmonë me probleme, F. Gjata nuk kishte pasur kurrë të tilla. Ai konsiderohej një ndër dy-tre klasikët e gjallë të letërsisë shqipe, kishte punuar një kohë të gjatë në Komitetin Qendror dhe ishte shkrimtar komunist që jepte shembullin kudo. Edhe në aksionin e qarkullimit ishte ngritur i pari e kishte propozuar për veten të shkonte në një nga vendet më të largëta, në fshatin Lapardha të Beratit.
Gjatë një udhëtimi në Zvicër (edhe gjatë qarkullimit delegacionet e Lidhjes së Shkrimtarëve vazhdonin), bashkë me dramaturgun Tefik Çaushi, bënë një “gabim”, që sa më shumë ta dëgjoje, aq më pa kuptim dukej (kishin kërkuar ndihmën e një “polici kapitalist” kundër kërcënimeve të një psikopati). Kuptohet që ashtu si në rastin e Petros, ishte kërkuar një pretekst dhe kaq.
Dënimi i F. Gjatës e i T. Çaushit u bë publikisht. U vendos që të dy ta shlyenin fajin me punë të rëndë fizike, gjë që gjer atëherë nuk kishte ndodhur me asnjë shkrimtar të qarkulluar. T. Çaushi shkoi në punë ndërtimi në Fier.
F. Gjata qëndroi aty ku ishte, në Lapardha, por këtë herë do ta nxirrte bukën e gojës jo si shkrimtar, por si fshatar kooperativist. Me këtë dënim të F. Gjatës, shkrimtarit të nderuar të epokës socialiste, ish-luftëtarit të rezistencës fashiste, u tregua hapur se ishte e kotë që të tjerët të shpresonin ndonjë farë zbutjeje.
Bashkë me verën erdhi dhe goditja e tretë: Dhimitër Xhuvani. Shkak për të u gjet romani “Tuneli”, që sapo ishte botuar. Megjithëse ishte roman për minatorët e Bistricës, pra një temë që quhej tepër e kërkuar, romani u godit me vrazhdësi, si një vepër pesimiste, që e nxinte realitetin socialist.
Dhimitër Xhuvanit iu kërkua të bënte autokritikë, jo thjesht autokritikë, por vetëposhtërim. Gjithë zemërimi dhe pakënaqësia kundër shkrimtarëve dhe artistëve u shkarkua ato ditë mbi të. Si dënim u kërkua që ai të shkonte e të punonte vetë në ndonjë tunel. U bë një si lëshim që nuk u çua atje, por në punë fizike, si montator nëpër fabrika. Dhimitri vuajti për vite të tëra kantier më kantier, larg familjes, në kushte të rënda fizike dhe psikike.
Psikoza kundër shkrimtarëve vazhdonte anembanë Shqipërisë. Komitetet e partisë së rretheve, në të cilat kishte shkrimtarë dhe artistë të qarkulluar, ishin vënë në një si garë të keqe se kush e kush të gjente gabime më parë te “borgjezët e ardhur nga kryeqyteti”.
Në një nga kthimet e së shtunës, Is më tregoi se kishte shkuar për të parë F. Gjatën në katund. Ishte tmerruar. Shkrimtari bashkë me të shoqen, balerinë e Teatrit të Operës dhe Baletit në Tiranë, që e kishin detyruar të vinte pranë të shoqit, punonin që të dy në arë. Nuk njiheshin fare se ç’kishin qenë!
Is më tregoi pastaj ca letra të dyshimta që merrte rregullisht. Ishin letra të turbullta, me pseudonimin Linda, gjysmë erotike, gjysmë me aluzione politike, një pjesë shqip e një pjesë rusisht. “Inxhinierët” i kishin thënë se ishin letra tipike provokative, të cilat nuk duhej t’i mbante në asnjë mënyrë në banesë, ngaqë në kontrollin më të parë do të akuzohej për to. Në vitet e ardhshme një gjë e tillë do të na ndodhte herë pas here, por ndërkaq ne e kishim mësuar se këto ishin metoda të njohura të të gjitha policive sekrete të vendeve komuniste. Poshtë derës në apartamentin tonë në Tiranë na ndodhte të gjenim letra të bëra me laps kopjativ dhe me shkronja kapitale, që të mos njihej shkrimi, të nënshkruara gjoja nga organizata të fshehta me emra “Vjosa” apo “Hakmarrja e Mallakastrës” etj. Kur komunizmi ra në Shqipëri askund nuk dolën autorët e këtyre letrave. Në vendin ku qëllonte që njerëzit të mburreshin qoftë dhe për një gjysmë fjale që kishin thënë kundër këto trakte të “guximshme”, për çudi mbetën pa zot!
Atmosfera e keqe shoqërohej kudo me provokime të tjera. Fyerja që u bëhej shkrimtarëve tani u bë e modës. I thërrisnin nëpër qendra pune ose shkolla për të bërë takime me ta (takimi i shkrimtarëve me popullin, sidomos gjatë muajit tetor, që ishte “muaji i letërsisë”) dhe befas fillonin pyetjet, si në një proces: Ç’kuptim ka kjo frazë që keni përdorur dhe përse ky personazh vepron kështu, apo ashtu?
Po aq dëshpëruese sa atmosfera e brendshme ishte indiferenca e plotë e botës së jashtme. Asnjë shkrimtar i Europës, asnjë organizatë ose Pen Klub nuk ngriti zërin për këtë persekutim masiv shkrimtarësh. Nga gazetat dhe revistat e emigracionit shqiptar, që ndiqnin me vëmendje çdo gjë që ndodhte në Shqipëri, asnjëra nuk e përmendi këtë dramë. Vetëm Martin Camaj, në Munih të Gjermanisë, siç u mor vesh më vonë nga ata që kishin folur me të, kishte thënë disa herë “se duhet t’i kujtojmë vuajtjet e shkrimtarëve shqiptarë”.
Shpesh herë kur ka rënë fjala në Perëndim për këtë ngjarje të dhimbshme, Is ka pasur polemika me gazetarët e shkrimtarët perëndimorë, sidomos me ata që e kishin bërë zakon të jepnin mësime morali pas rënies së komunizmit. Pyetjes së Is se përse ata nuk bënë asgjë, përse nuk shkruan asnjë radhë në shtyp për atë pothuajse internim të shumicës së kolegëve të tyre shqiptarë, ata i përgjigjeshin me mosdijen që kishin pasur, për shkak të izolimit total të Shqipërisë. Por, mendoj se ky ishte një justifikim jo dhe aq i besueshëm. Sado e izoluar të ishte Shqipëria, fushatat e spastrimeve, sikurse dhe fushatat e tjera, siç qe ajo e shkatërrimit të kishave dhe të xhamive dhe e çdo objekti kulti, merreshin vesh kudo. Në fund të fundit, kishte disa ambasada perëndimore në Tiranë, midis të cilave ajo e Francës dhe e Italisë dhe fushata kundër shkrimtarëve dhe kulturës nuk vazhdoi disa javë, por me vite.
Nga ajo që pësuan në vitet 1966-1969, shkrimtarët e artistët shqiptarë e kuptuan një herë e mirë se ata ishin krejtësisht të pambrojtur e të vetmuar. Diktatura e vendosur mirë tanimë, mund të bënte ç’të donte me ta, pa u bezdisur asfare prej kurrkujt. Shkrimtarët dhe artistët shqiptarë e hoqën kështu çdo shpresë nga bota e jashtme. Ata duhej të mbroheshin vetë.
HELENA KADARE