Ismail e Helena Kadare
Fatmir Gjata me të shoqen, balerinë e TOB, punonin që të dy në arë në Lapardha të Beratit.
Goditjet ishin të papritura. Nuk kishte të “paprekshëm”. Madje, ata që mendoheshin si të tillë e pësonin të parët. Në frymën e Revolucionit Kulturor Kinez ndër vitet 1966-1969, ishte radha e shkrimtarëve dhe artistëve që të shkriheshin “njësh” me masat. Kështu lindi i famshmi qarkullim, i cili jo rrallë herë përfundonte me demaskime dhe autokritika deri në vetëposhtërim. Në kujtimet e saj, të botuara së fundi nga shtëpia botuese “Onufri”, Helena Kadare tregon atë kohë, kur shkrimtarët thirreshin një për një në Lidhje e dërgoheshin në qytete e fshatra, në rastin më të mirë me kërkesë të tyre. “Qarkullimi” qëlloi i pafat për shkrimtarët Petro Marko, i cili në të vërtetë kishte qenë gjithnjë “problematik”, shkrimtari socialist, Fatmir Gjata, i detyruar të punonte në arë, bashkë me të shoqen apo Dhimitër Xhuvani, të cilin e çuan si montator kantiereve të Shqipërisë. Ndërkaq, Ismaili kishte shkuar në Berat, ku merrte vazhdimisht letra provokuese me pseudonime femrash, me shumë gjasë dërguar nga Sigurimi.
Mbledhja për qarkullimin e shkrimtarëve u bë në fund të janarit të vitit 1966. Në Shqipëri asgjë nuk bëhej kurrë me shpejtësi. Çdo gjë zvarritej sipas të famshmes shprehje “avash-avash”. Pas mbledhjes, pati njëfarë shprese se, si shumë gjëra të tjera, edhe ky vrull i qarkullimit do të binte. Kishte edhe një shpresë se kjo do të bëhej për t’iu pëlqyer kinezëve, por pastaj do të hiqej dorë prej saj.
Mirëpo, s’po dilte ashtu. Vërtet gjërat zvarriteshin në Shqipëri, por jo të këqijat. Brenda javës, në fillim të shkurtit, në një të ftohtë që të mpinte krejt, qarkullimi filloi. I thërrisnin shkrimtarët një nga një në Lidhje, për t’i pyetur për vendin se ku do të shkonin e për t’i nisur me ngut.
U nis vetë kryetari i Lidhjes, Dhimitër Shuteriqi, për t’u vendosur pranë minierës së Rubikut. U nisën shkrimtarë të çmuar, si Llazar Siliqi e Fatmir Gjata, i pari në Shkodër, i dyti në një fshat të Beratit. Pastaj shkrimtari i shquar Petro Marko, romani i të cilit, “Qyteti i fundit”, ishte bërë aq i dashur për ne kur ishim studentë, u nis për në Himarën e largët, Kolë Jakova në luginën e Matit, poeti Fatos Arapi në Vlorë. Sipas kërkesës së tij, Is e caktuan në Berat si korrespondent të gazetës “Drita”. Nuk foli në asnjë mbledhje dhe, për një habi të madhe, nuk iu duk keq të ikte ca kohë nga Tirana. Atmosfera e kohëve të fundit, ndalimi i “Përbindëshit”, intrigat, psikoza e sëmurë e inteligjencies, kishin filluar ta rëndonin.
Në një ditë të ftohtë, me një makinë të rastit, e shoqërova deri në Berat. Ishte si i ngrirë dhe gjatë udhëtimit pothuajse nuk foli fare. I kishin dhënë një dhomë në një ndërtesë të porsambaruar. Dhoma ishte e vogël, por e këndshme, me ballkon nga ana e lumit. Ia fshiva e ia pastrova, i rregullova shtratin dhe i shtrova çarçafët dhe kuvertat që kishim sjellë nga Tirana. Mbi një tryezë të vogël ishte një copë letër me fjalët “Mirë se erdhe në qytetin tonë”. E kishin vënë një grup inxhinierësh të kombinatit të tekstileve. Po ata ishin interesuar për të sjellë në dhomë shtratin, tryezën dhe një karrige.
Kjo ngrohtësi njerëzore ishte në kundërshtim të plotë me atmosferën e nisjes dhe unë u preka shumë. Por Is-së, ngaqë vazhdonte të ishte si i trullosur, nuk i bëri ndonjë përshtypje…
Ashpërsimi i klimës u ndje edhe më fort në qëndrimin ndaj jetës së kulturës. Jo vetëm nuk u shpreh asnjë mirënjohje për shkrimtarët e artistët që lanë shtëpitë e u shpërndanë anembanë vendit, por u bë tjetër gjë. Filloi një përgjim meskin se a ktheheshin ata çdo të shtunë në kryeqytet, bëheshin vërejtje se si shumë shpesh vinin në Tiranë etj. Kishte edhe propozime që t’u ndalohej kjo gjë, njëlloj sikur të ishte fjala për të internuar. Një pjesë e shkrimtarëve dhe e artistëve të qarkulluar kishin probleme shëndetësore, megjithatë nuk guxonin të ngrinin zërin se do t’ju merrej për keq. Kur vinin në Tiranë nuk dilnin në rrugë ose në kafene, për të mos rënë në sy.
Kopertina e librit të Helena Kadaresë
I dyti që ra ishte Fatmir Gjata. Kjo gjë shkaktoi një hutim edhe më të madh, sepse, ndryshe nga Petro Marko, që kishte qenë gjithmonë me probleme, F. Gjata nuk kishte pasur kurrë të tilla. Ai konsiderohej një ndër dy-tre klasikët e gjallë të letërsisë shqipe, kishte punuar një kohë të gjatë në Komitetin Qendror dhe ishte shkrimtar komunist që jepte shembullin kudo. Edhe në aksionin e qarkullimit ishte ngritur i pari e kishte propozuar për veten të shkonte në një nga vendet më të largëta, në fshatin Lapardha të Beratit.
Gjatë një udhëtimi në Zvicër (edhe gjatë qarkullimit delegacionet e Lidhjes së Shkrimtarëve vazhdonin), bashkë me dramaturgun Tefik Çaushi, bënë një “gabim”, që sa më shumë ta dëgjoje, aq më pa kuptim dukej (kishin kërkuar ndihmën e një “polici kapitalist” kundër kërcënimeve të një psikopati). Kuptohet që ashtu si në rastin e Petros, ishte kërkuar një pretekst dhe kaq.
Dënimi i F. Gjatës e i T. Çaushit u bë publikisht. U vendos që të dy ta shlyenin fajin me punë të rëndë fizike, gjë që gjer atëherë nuk kishte ndodhur me asnjë shkrimtar të qarkulluar. T. Çaushi shkoi në punë ndërtimi në Fier.
F. Gjata qëndroi aty ku ishte, në Lapardha, por këtë herë do ta nxirrte bukën e gojës jo si shkrimtar, por si fshatar kooperativist. Me këtë dënim të F. Gjatës, shkrimtarit të nderuar të epokës socialiste, ish-luftëtarit të rezistencës fashiste, u tregua hapur se ishte e kotë që të tjerët të shpresonin ndonjë farë zbutjeje.
Bashkë me verën erdhi dhe goditja e tretë: Dhimitër Xhuvani. Shkak për të u gjet romani “Tuneli”, që sapo ishte botuar. Megjithëse ishte roman për minatorët e Bistricës, pra një temë që quhej tepër e kërkuar, romani u godit me vrazhdësi, si një vepër pesimiste, që e nxinte realitetin socialist.
Dhimitër Xhuvanit iu kërkua të bënte autokritikë, jo thjesht autokritikë, por vetëposhtërim. Gjithë zemërimi dhe pakënaqësia kundër shkrimtarëve dhe artistëve u shkarkua ato ditë mbi të. Si dënim u kërkua që ai të shkonte e të punonte vetë në ndonjë tunel. U bë një si lëshim që nuk u çua atje, por në punë fizike, si montator nëpër fabrika. Dhimitri vuajti për vite të tëra kantier më kantier, larg familjes, në kushte të rënda fizike dhe psikike.
Psikoza kundër shkrimtarëve vazhdonte anembanë Shqipërisë. Komitetet e partisë së rretheve, në të cilat kishte shkrimtarë dhe artistë të qarkulluar, ishin vënë në një si garë të keqe se kush e kush të gjente gabime më parë te “borgjezët e ardhur nga kryeqyteti”.
Në një nga kthimet e së shtunës, Is më tregoi se kishte shkuar për të parë F. Gjatën në katund. Ishte tmerruar. Shkrimtari bashkë me të shoqen, balerinë e Teatrit të Operës dhe Baletit në Tiranë, që e kishin detyruar të vinte pranë të shoqit, punonin që të dy në arë. Nuk njiheshin fare se ç’kishin qenë!
Is më tregoi pastaj ca letra të dyshimta që merrte rregullisht. Ishin letra të turbullta, me pseudonimin Linda, gjysmë erotike, gjysmë me aluzione politike, një pjesë shqip e një pjesë rusisht. “Inxhinierët” i kishin thënë se ishin letra tipike provokative, të cilat nuk duhej t’i mbante në asnjë mënyrë në banesë, ngaqë në kontrollin më të parë do të akuzohej për to. Në vitet e ardhshme një gjë e tillë do të na ndodhte herë pas here, por ndërkaq ne e kishim mësuar se këto ishin metoda të njohura të të gjitha policive sekrete të vendeve komuniste. Poshtë derës në apartamentin tonë në Tiranë na ndodhte të gjenim letra të bëra me laps kopjativ dhe me shkronja kapitale, që të mos njihej shkrimi, të nënshkruara gjoja nga organizata të fshehta me emra “Vjosa” apo “Hakmarrja e Mallakastrës” etj. Kur komunizmi ra në Shqipëri askund nuk dolën autorët e këtyre letrave. Në vendin ku qëllonte që njerëzit të mburreshin qoftë dhe për një gjysmë fjale që kishin thënë kundër këto trakte të “guximshme”, për çudi mbetën pa zot!
Atmosfera e keqe shoqërohej kudo me provokime të tjera. Fyerja që u bëhej shkrimtarëve tani u bë e modës. I thërrisnin nëpër qendra pune ose shkolla për të bërë takime me ta (takimi i shkrimtarëve me popullin, sidomos gjatë muajit tetor, që ishte “muaji i letërsisë”) dhe befas fillonin pyetjet, si në një proces: Ç’kuptim ka kjo frazë që keni përdorur dhe përse ky personazh vepron kështu, apo ashtu?
Po aq dëshpëruese sa atmosfera e brendshme ishte indiferenca e plotë e botës së jashtme. Asnjë shkrimtar i Europës, asnjë organizatë ose Pen Klub nuk ngriti zërin për këtë persekutim masiv shkrimtarësh. Nga gazetat dhe revistat e emigracionit shqiptar, që ndiqnin me vëmendje çdo gjë që ndodhte në Shqipëri, asnjëra nuk e përmendi këtë dramë. Vetëm Martin Camaj, në Munih të Gjermanisë, siç u mor vesh më vonë nga ata që kishin folur me të, kishte thënë disa herë “se duhet t’i kujtojmë vuajtjet e shkrimtarëve shqiptarë”.
Shpesh herë kur ka rënë fjala në Perëndim për këtë ngjarje të dhimbshme, Is ka pasur polemika me gazetarët e shkrimtarët perëndimorë, sidomos me ata që e kishin bërë zakon të jepnin mësime morali pas rënies së komunizmit. Pyetjes së Is se përse ata nuk bënë asgjë, përse nuk shkruan asnjë radhë në shtyp për atë pothuajse internim të shumicës së kolegëve të tyre shqiptarë, ata i përgjigjeshin me mosdijen që kishin pasur, për shkak të izolimit total të Shqipërisë. Por, mendoj se ky ishte një justifikim jo dhe aq i besueshëm. Sado e izoluar të ishte Shqipëria, fushatat e spastrimeve, sikurse dhe fushatat e tjera, siç qe ajo e shkatërrimit të kishave dhe të xhamive dhe e çdo objekti kulti, merreshin vesh kudo. Në fund të fundit, kishte disa ambasada perëndimore në Tiranë, midis të cilave ajo e Francës dhe e Italisë dhe fushata kundër shkrimtarëve dhe kulturës nuk vazhdoi disa javë, por me vite.
Nga ajo që pësuan në vitet 1966-1969, shkrimtarët e artistët shqiptarë e kuptuan një herë e mirë se ata ishin krejtësisht të pambrojtur e të vetmuar. Diktatura e vendosur mirë tanimë, mund të bënte ç’të donte me ta, pa u bezdisur asfare prej kurrkujt. Shkrimtarët dhe artistët shqiptarë e hoqën kështu çdo shpresë nga bota e jashtme. Ata duhej të mbroheshin vetë.
HELENA KADARE
