Ismail Kadare në shtëpinë e Enver Hoxhës në maj të vitit 1971
Një kafe në shtëpinë e udhëheqësit në maj të vitit 1971.
“Përshtypja tjetër ishte zgjuarsia e tij. M’u duk jashtëzakonisht inteligjent dhe i përzemërt”.
Një kafe tek Enver Hoxha jo pa të drejtë ishte një ngjarje e madhe për këdo. Nga ajo kafe varej fare. Nga ajo kafe mund të ngriheshe, por edhe mund të fundoseshe. Kjo ftesë i erdhi një ditë dhe Ismail Kadaresë. Po shkruante “Dimrin e vetmisë së madhe” dhe e shoqja e udhëheqësit, Nexhmija, u bën një telefon për një vizitë në shtëpi, ku të diskutonin rreth librit dhe ndonjë ndihme të mundshme që ajo mund t’i jepte në lidhje me mbledhjen e 80 partive në Moskë. Nuk mund të thuash se çifti Kadare ishte pushtuar nga frika, por ama një merak e kishin. Të gjithë thoshin se Enver Hoxha ishte si një lloj magjistari. Ai mundej të “lexonte” mendjet… Në librin me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, Helena Kadare tregon vizitën në shtëpinë e udhëheqësit në maj të vitit 1971. Për çfarë u bisedua dhe cila ishte përshtypja që u la Enver Hoxha?
Plot 14 vjet më pas, diktatori do të ndërronte jetë. Helena Kadare na tregon atë ditë, kur ndërsa Hoxha jepte frymën e fundit, në Lidhjen e Shkrimtarëve dënohej vepra e Kadaresë “Nata me hënë”. al.mi
Gjatë gjithë kohës që vazhdoi historia e “Dimrit”, jo vetëm ai, por edhe ne që ishim pranë tij, vumë re se marrëdhëniet shkrimtar-shtet ndryshuan stil krejtësisht. Askush gjatë kësaj kohe nuk guxoi të ndërhynte e të merrte vesh si po shkonte puna e si po vinte shkrimi i këtij romani. Askush nuk pyeste se ç’po gatuante Is në studion e tij. Kur dorëshkrimi ishte duke mbaruar, Ramiz Alia me druajtje “në mënyrë miqësore”, “për kuriozitet”, siç u shpreh ai, me anë të mikut tonë Todi Lubonja, kërkoi ndonjë copë të librit për lexim. Is i dha Todit pjesën e katërt “Pashaliman”. Sipas kontratës, Is u bë gati t’i dërgonte drejtoreshës së Arkivit, Nexhmije Hoxhës, 40 faqet në të cilat ishte shfrytëzuar dosja sekrete e dokumenteve të mbledhjes së Moskës. Me një fjalë, në tërë këtë periudhë u pa një sjellje prej xhentëlmeni (nëse më lejohet ta quaj kështu) e shtetit shqiptar, e paparë dhe e padëgjuar ndonjëherë në këtë vend, ku përgjoheshin dhe kontrolloheshin edhe letrat e dashurisë.
Is në mënyrë naive besonte se ky stil i ri do të bëhej zotërues në marrëdhëniet shkrimtar-shtet. Kjo gjë natyrisht nuk ndodhi ashtu, por, nga ana tjetër, nuk mund të thuhet se asgjë nuk u fitua. Së paku, atij vetë askush nuk guxoi t’i kërkonte për lexim ndonjë dorëshkrim të tij përpara botimit. I vetmi rast i një kërkese të pazakontë ishte kërkesa për zhdukjen e dorëshkrimit të poemës “Pashallarët e kuq”.
Në mes të kësaj atmosfere disi të habitshme për atë kohë (ndërkaq nga “Dimri” në mos gaboj, nuk ishte shkruar as gjysma) ndodhi takimi me Enver Hoxhën. Ishte muaji maj i vitit 1971. Ky ishte takimi i parë dhe i fundit i Is me të.
Kur Nexhmije Hoxha lajmëroi me telefon se mund të shkonim po të donim për një kafe tek ajo, për të bërë muhabet e për të folur për ndonjë dokument plotësues, nëse Is do kishte nevojë, ne nuk e dinim se do të takonim E. Hoxhën. Megjithatë, mendja na shkoi.
Të kishe një ftesë për te shtëpia e Enver Hoxhës, në atë kohë ishte një gjë tepër e rrallë dhe, për shumicën e njerëzve, e ëndërruar. Ata që ishin të dhënë pas karrierës, e merrnin këtë si një shenjë të sigurt të ngritjes. Ata që nuk i kishin punët mirë, e kuptonin si mbarim të anktheve të tyre. Si në rastin e parë, si në të dytin, njerëzit e kthenin këtë gjë në festë familjare. Dhe kishin arsye të plotë, sepse rrethi familjar ishte ai mbi të cilin ndiheshin pasojat e ngritjes në karrierë ose rrokullisjes tatëpjetë.
Kopertina e librit të Helena Kadaresë
Në të vërtetë, po të kishe një farë dijenie për atë që ndodhte në Bllok dhe për mënyrën se si funksiononte mendja e E. Hoxhës, kishte arsye për shqetësim. Falë njohjes sonë me njerëzit që jetonin atje dhe falë gjithë atyre që Is kishte ditur më parë e që kishim lexuar andej-këndej, ne kishim një informacion të saktë për shumë gjëra. Ndërsa shumica e njerëzve e merrnin një takim me E. Hoxhën si një shenjë të mirë, ne e dinim se mund të ishte edhe anasjelltas. Ishte e vërtetë që shumica e atyre që ngjiteshin në karrierë kishin një takim me udhëheqësin, por ishte aq e vërtetë se një pjesë e atyre që do të binin në fatkeqësi po ashtu e kishin pasur një takim me të. Këta të fundit zakonisht nuk bënin veçse një bujë të shkurtër, ngaqë fatkëqijtë i përpinte harrimi. Kështu që mbaheshin mend rastet e lumtura.
Is nuk kishte ndonjë problem që të lidhej drejtpërdrejt as me ngjitje në karrierë e as me rrokullisje. Shqetësimin na e krijoi tjetër gjë. Qarkullonte mendimi se E. Hoxha ishte si ndonjë magjistar që kur t’i ngulte sytë, e kuptonte se ç’kishe ti në kokën tënde. Njerëzit e thoshin këtë në mënyra të ndryshme: me admirim ose me ironi të fshehtë. Shumë kohë më parë, Drago Siliqi ia kishte thënë shprehimisht Is një gjë të tillë. “I vetmi që kam frikë të takoj është E. Hoxha, ngaqë jam i sigurt se do ta kuptojë ç’kam në kokë”.
Nefoja (e shoqja e Manush Myftiut) na kishte treguar gjithashtu se si i thërriste në zyrë ata që vendoste t’i fuste në Komitetin Qendror, si bënte bisedë të gjatë me ta dhe në fund vendoste: ky bën, ose ky të vejë prapë në kooperativë me delet.
Is kishte një problem serioz me “terminologjinë socialiste”. Ai, për shembull, nuk i thoshte dot natyrshëm fjalët “shoku X”, kur i drejtohej ndonjë zyrtari (te “Dimri” e ka përshkruar këtë që në kapitullin e parë, ku personazhi kryesor, Besnik Struga, e ka të vështirë t’i drejtohet vjehrrit të tij me fjalët shoku…). Po kështu Is ishte i pazoti për fjalë prekëse, mallëngjyese, me të cilat udhëheqësit ishin mësuar kur takoheshin me njerëzit. Kurse qëndrimi i tij i jashtëm ishte një katastrofë. Buzëqeshte me vështirësi (po të shikosh kronikat kinematografike ose fotografitë, në raste të tilla vërehet lehtë një gjë e tillë). Kjo ftohtësi stononte keqas me ekstazën që krijohej zakonisht nga prania e udhëheqësve dhe për çdo sy të kujdesshëm krijonte një përshtypje të keqe. Shpesh njerëzit e afërt më thoshin: thuaji atij të qëndrojë një çik më i gjallë, si shumë i ngrirë duket.
S’është e vështirë të merret me mend se vajtja për vizitë në shtëpinë e E. Hoxhës ishte një provë jo e lehtë për të. Disa herë më tha: “Sa mirë që jemi bashkë”, ngaqë dihej tashmë se unë fare lehtësisht korrigjoja në njëfarë mënyre këtë mangësi të tij.
Vizita ndodhi ashtu siç e kishim marrë me mend. Is e ka përshkruar saktësisht në një shkrim të botuar fill pas vdekjes së udhëheqësit, por të shkruar qysh në kohën që ai ishte gjallë.
Përshtypja ime personale nga ai takim, përveç shtëpisë që m’u duk modeste dhe pa salltanetet që unë, si shumica si shumica e bashkëkombësve të mi, i përfytyronim ndryshe, ishte sjellja e tij tepër e kulturuar dhe e njerëzishme. Gjatë takimit që zgjati gati tri orë, nuk pati asnjë shenjë, sado të tërthortë, prepotence apo shfaqje të gjesteve e mënyrës së të folurit me parulla dogmatike, që ishte aq e njohur për udhëheqësit komuniste, gjë nga e cila edhe po të donin, nuk shkëputeshin dot (Vite më pas, në Paris, kur lexova librin e Simone Signoret-së “La nostalgjie n’est plus ce qu’elle etanit”, u habita kur gjeta këtë mendim, lidhur me takimin e saj e të Ive Montand-it e Titon, gjatë vizitës së tyre në Jugosllavi: Titoja tregonte duke bërë shakara, shkruante ajo. E pra, ai Tito, që të gjithë e njihnin për njeri të dorës së fortë e të përmbajtur). Në shtëpinë e Enver Hoxhës, ku ne u gjendëm, një njeri i jashtëm, i rënë aty nga një botë tjetër, që nuk e dinte se ç’ishin këta dy njerëz, do të mendonte se ishin dy intelektualë, nga i njëjti qytet, madje nga e njëjta lagje, që flisnin për qytetin e tyre të lindjes, për çështje që lidheshin me prejardhjen e gjuhës shqipe, si dhe për një qytet tjetër, Moskën, atje ku kishin ndodhur ngjarje të rëndësishme për Shqipërinë.
Përshtypja tjetër ishte zgjuarsia e tij. Ndryshe nga hera e shkuar, kur e kisha dëgjuar të fliste atje, në takimin me shkrimtarët e artistët, në një nga pushimet e seancave të Kongresit të shkrimtarëve dhe që mua më qe dukur si i fjetur, këtë herë ai m’u duk jashtëzakonisht inteligjent dhe i përzemërt. Fliste bukur, me një figuracion të pasur e të saktë, karakteristikë kjo e gjirokastritëve, që e kisha njohur nga hallat e mia fjalëshuma, e sidomos nga fisi i Kadarenjve më pas. E. Hoxha kishte po atë kolorit të pasur kur tregonte kujtime nga Gjirokastra, si për shembull, futjen për herë të parë të llambave me vajguri për ndriçimin e shtëpive, ose ngjarje nga Moska, siç qe darka në Kremlin, në prag të mbledhjes së famshme, si dhe nata që e pasoi, ajo që Is e ka përshkruar te “Dimri” si “nata e zimave të zinj”.
Gjatë bisedës, Is pothuajse nuk ndërhyri. Një herë që deshi ta bënte këtë, u pendua, siç më tregoi në kohën që po ktheheshim në shtëpi. Nuk më kujtohet përse qe fjala dhe Is tha “jam dakord me ju” dhe aty për aty e kishte kuptuar që kishte bërë një gafë. I thuheshin vallë fjalët “jam dakord me ju” njeriut që nuk ishte mësuar kurrë që bashkëfolësi ta kundërshtonte ose të mos ishte në një mendje me të?
Kulmi i rafinimit në këtë takim na u dukën të dyve fjalët e të zotit të shtëpisë, pas dhurimit të botimit komplet të “Komedisë njerëzore” të Balzakut në frëngjisht. Ai i tha Is se kishte mundësi që të mos e çmonte fort Balzakun, ngaqë shkrimtarët e rinj kanë prirje për letërsinë moderne, kështu që, pa dashur të ndikonte në shijet letrare të Is, i kërkonte ndjesë që po i dhuronte një shkrimtar klasik, që ai e donte shumë, për shkak ndoshta edhe të moshës…
Një tolerancë e tillë ishte e papërfytyrueshme në Shqipërinë e vitit 1971, në vendin e ashpër stalinist, ku vetëm për leximin e letërsisë moderne mund të përfundonte në burg, pale pastaj për pëlqimin e saj.
Aty nga ora tetë e gjysmë e mbrëmjes, të zotët e shtëpisë na përcollën deri te dera. Is bëri dhe një “gafë” të fundit. I dha dorën Nexhmijes, pastaj atij.
U kthyem në shtëpi të lehtësuar që, përgjithësisht, gjithçka shkoi mirë. Përveç Gimit (djali i Manush Myftiut) dhe I. Uruçit nuk i kishim thënë asnjërit për ftesën. Kujdesi i fundit ishte te telefoni. Për asnjeri nuk ishte gjë e re që telefonat të përgjoheshin. Mund të na shpëtonte ndonjë fjalë e pakujdesshme, e lehtë, jo serioze. Gimi kishte marrë disa herë në telefon në mungesën tonë. Më në fund, na kapi. Pyetjes “si shkoi?”, Is iu përgjigj shkurt “shumë mirë”.
Pas pak, Gimi erdhi vetë. Bashkë me “Komedinë njerëzore” Is i tregoi episodin me Balzakun. Që të tre e gjykuam si një ogur të mirë. Pra, ky njeri që kishte në dorë fatin e Shqipërisë, kuptonte çdo gjë. Po të donte ai, mund të bënte atë që duhej. Ne e dinim, e kishim biseduar kaq herë që ai ishte një aktor i madh. Megjithatë, përshtypja direkte e liberalizimit të tij ishte kaq e fortë, saqë po besonim se diçka e mirë mund të ndodhte më në fund.
**
Ndërkaq, vitit oruellian po i afrohej fundi. Zërat për sëmundjen e Enver Hoxhës sa vinte dhe shtoheshin. Në fillim të vitit të ri, novela e gjatë “Nata me hënë” u kritikua rëndë. Por, i mësuar tani me rituale të tilla, Is e priti kritikën me qetësi të plotë. Më 10 prill 1985, ndërsa kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve ishte mbledhur për të dënuar novelën, Enver Hoxha kishte dhënë shpirt. Sipas Is, së paku dy nga pjesëmarrësit e mbledhjes e dinin këtë gjë. Megjithatë, për asnjë çast nuk kishin menduar ta shtynin mbledhjen e paracaktuar. Siç e shpjegonte Is, kjo tregonte se ritet e një tiranie nuk mund t’i prishte asgjë.
Të nesërmen, në paraditen e 11 prillit, vdekja u shpall.
Atë ditë, unë së bashku me shoqen time të zyrës, Nasta Haxhin, ishim nisur ne shërbim nga redaksia në qytetin e Fierit. Sapo zbritëm në stacionin e trenit të Fierit, veshët na dëgjuan ca fjalë të pathënshme. Punonjësit e hekurudhës kishin nxjerrë drejt e në platformë një radio të madhe të vjetër dhe prej andej vinte uturueshëm dhe plot zi zëri i spikerit që lajmëronte vdekjen e udhëheqësit të vendit: Komiteti Qendror i Partisë me hidhërim të thellë njofton…
Ne të dyja ngelëm pa frymë. Ajo që po dëgjonim, ngjante me skenat që kishim dëgjuar shumë vite më parë, kur kishte vdekur Stalini. Mendimi i parë që na erdhi në mendje ishte se stacioni i radios duhej të ishte ushtuar nga ndonjë forcë e huaj. Më pas, kur e kujtonim të dyja këtë ngjarje, nuk e gjenim dot se përse na ishte dukur ashtu. Kur mbërritëm në Hotel Turizmin e qytetit, ku kishim rezervuar vend, mora në telefon shtëpinë. Në anën tjetër, dorezën e kapi Is. Zëri i tij ishte i qetë, i pakuptueshëm. “Mbërrite?- tha. Epo tani kthehu, menjëherë!”.
Në të vërtetë, atë kishim menduar të bënim edhe ne të dyja, por prapë s’m’u ndenj pa pyetur: “E vërtetë është… ajo që…?”. Por doreza ishte mbyllur ndërkaq.
Tren për t’u kthyer nuk kishte më. Me një makinë të rastit që vinte nga Vlora, u nisëm më në fund në Tiranë.
Shenjat e zisë kishin mbështjellë tërë kryeqytetin. Muzikë funebre, flamuj në gjysmështizë, fytyrat plot lot të njerëzve.
Sapo hapa derën e apartamentit, Is që më priste në këmbë, duke bërë ato vajtje-ardhjet e tij, sipas zakonit, ndaloi në vend, më mori në krahë dhe më përqafoi.
Dukej sikur një erë e re po vinte…
**
Is më thoshte shpesh gjysmë me shaka se, që të quheshe banor i besueshëm i perandorisë komuniste, duhej, së paku, të kishe qenë i pranishëm në dy vdekje diktatorësh të saj. Të rrallë ishin ata me tri vdekje, kurse të tjerët me asnjë të tillë, sipas Is, hynin tek fillestarët.
Në prill të vitit 1985, kur Enver Hoxha vdiq, shumica e njerëzve kujtonin ditët që kishin përjetuar në vdekjen e Stalinit. Në shkollën fillore në Elbasan më kujtohet se lajmin e hidhur na e dha mësuesi, bashkë me fjalët “tani do qajmë së bashku”.
Të qarat për vdekjen e Stalinit kujtoheshin kudo. Të qeshurat, megjithëse kishin qenë të rralla, kujtoheshin edhe më shumë. Më kujtohet se si babai i tregonte nënës se si kishin mbyllur farmacinë për të “qarë lirisht”, por që një farmaciste e re s’kishte mundur ta mbante një lloj të qeshuri pothuajse histerik dhe pa sens. Mbaj mend se prej kësaj të fundit shumë njerëz ishin marrë më qafë. Sepse nuk pati shkollë apo ndërmarrje ku të mos kishte qëlluar ndonjë që kishte qeshur. Siç e shpjegonin më vonë psikologët, ajo nuk ishte qeshje e mirëfilltë apo qeshje “politike”, aspak. Ishte një si farë reagimi i pakontrollueshëm, gjë që njihej.
Siç e tregova, dita e shpalljes së vdekjes së Enver Hoxhës na gjeti me shoqen time, Nastën, në udhëtim. Rrugës, ndërsa po ktheheshim, midis heshtjes së përzishme që kërkonte rasti, sillja ndër mend ato që kishin biseduar për mbarimin e mundshëm të diktatorit. Is s’kishte lënë version pa përllogaritur, nga ata më optimistët te më pesimistët…
Hoxha vdiq më shpejt se ç’e kishte përllogaritur ai.
**
Të gjithë njerëzit, donin apo s’donin, u vendosën në një raport me vdekjen e tij. Komunistët militantë i kapi një farë “sentimentalizmi heroik”, po të përdor këtu një përcaktim të Is. Ata ishin të mallëngjyer, por sytë e tyre kishin një si acarim të brendshëm që përkthehej pak a shumë kështu: mos po gëzoni gjë?
Disa ecnin gjithë mllef në rrugë. Ca të menduar. Ca pikë e helm. Ca të pakuptueshëm.
Tek shkoja në shtëpinë botuese, godina e së cilës ishte pranë Unazës, pra në anën tjetër të lagjes sonë, vura re aty-këtu se kishte gra që më ndiqnin me një shikim disi të acaruar. Kur mbërrita, shoqet e zyrës më treguan të njëjtën gjë. Shkaku, sikurse e mora vesh më pas, ishte të kuqtë e buzëve. Kjo dukuri do të vazhdonte gjithë javën në vazhdim.
Në shumë zyra, por sidomos nëpër familje e shtëpi bëhej e njëjta bisedë: ç’do të bëhej tani? Do të kishte ndryshime?
Pyetja “a do të kishte ndryshime”, në të vërtetë përkthehej: a do të kishte zbutje?
Fanatikët e Enver Hoxhës, që nuk ishin të paktë, ndodheshin në përgjim. Në mjediset e tyre ata përpunonin gjithashtu projektet e ardhshme. Nga fjalët që qarkullonin me shpejtësi, merrej vesh se ideale për ta do të ishte që vejusha Hoxha të zinte vendin e burrit të saj. Dhe jo vetëm kaq, por dy djemtë të merrnin postet kyçe: i madhi të bëhej ministër i Mbrojtjes, pra të kishte Ushtrinë, i dyti ministër i Brendshëm, pra Policinë. Vetëm kështu do të sigurohej “vazhdimësia”….
Më në fund u mor vesh ajo që pritej: vendin e diktatorit të vdekur e zuri R. Alia. Shprehja e parë tallëse doli që pasditen e parë të shpalljes së lajmit. Dhe natyrisht vinte nga Shkodra, qytet i njohur për batutat e kripura. “Kësaj i thonë jo Ali hoxha, por hoxhë Alia”. Ishte një shprehje e vjetër e njohur, që u përshtatej për mrekulli dy personazheve.
Helena Kadare
