Shkruan : Flori Bruqi,PHD
Studimet gjenetike te shqiptarët përfshijnë studimet gjenetike që janë bërë mbi popullsinë aktuale shqiptare, duke përfshirë këtu popullatat shqipfolëse edhe jashtë Shqipërisë dhe rajonin e Ballkanit në tërësi. Shqiptarët ndajnë gjenetikë të ngjashme me popullsitë etnike fqinje me grupime të ngushta që formohen kryesisht me grekët e kontinentit dhe popullsinë e Italisë së Jugut.
Origjina e shqiptarëve ka qenë objekt i studimeve historike, gjuhësore, arkeologjike dhe gjenetike. Shqiptarët vazhdimisht shfaqen për herë të parë në të dhënat historike në burimet bizantine të shekullit të 11-të. Në këtë pikë, ata tashmë ishin plotësisht të krishterizuar .
Shqiptarët kanë origjinë paleo-ballkanike .Teoritë të cilat në mënyrë specifike ato ndryshojnë midis atribuimit të kësaj origjine tek ilirët, trakët , dakët ose një popull tjetër paleo-ballkanik, gjuha e të cilëve ishte e pavërtetuar; midis atyre që mbështesin origjinën ilire, ekziston një dallim midis teorisë së vazhdimësisë nga koha ilire dhe atyre që propozojnë një migrim të një popullsie të ndryshme ilire. Megjithatë, këto propozime nuk përjashtojnë njëra-tjetrën. Shqiptarët janë gjithashtu një nga popullsitë evropiane me numrin më të madh të paraardhësve të përbashkët brenda grupit të tyre etnik, edhe pse ata kanë paraardhës me grupe të tjera etnike.
Y-ADN
Tre haplogrupet më të lidhura me shqiptarët janë E-V13, R1b dhe J2b -L283.
- E-V13, nënklada më e zakonshme evropiane e E1b1b1a (E-M78) përfaqëson rreth 1/3 e të gjithë meshkujve dhe majave shqiptare në Kosovë (~40%). Shpërndarja aktuale e kësaj prejardhjeje mund të jetë rezultat i disa zgjerimeve demografike nga Ballkani, si ai i lidhur me epokën e bronzit ballkanik, dhe së fundmi, gjatë epokës romake me të ashtuquajturën "ngritja e ushtrisë ilire". Kulmi i haplogrupit në Kosovë, megjithatë, i është atribuar zhvendosjes gjenetike.
- R1b-M269 përfaqëson rreth 1/5 e meshkujve shqiptarë, kryesisht nën kategorinë R-Z2103 dhe R-PF7562. Ajo lidhet me futjen e gjuhëve indoevropiane në Ballkan.
- Mostra më e vjetër R1b (> R-RPF7562) në rajonet e banuara historikisht nga shqiptarët është gjetur në EBA Çinamak, në Shqipërinë veriore, 2663-2472 calBCE (4045±25 BP, PSUAMS-7926). Në të njëjtin vend gjatë epokës së hekurit, gjysma e burrave mbanin R-M269 (R-CTS1450 x1).
- J 2b-L283 përfaqëson 14-18% të meshkujve shqiptarë. Ajo arrin majat në veri të Shqipërisë.
- Mostra më e vjetër J-L283 (> J-Z597) në Shqipëri e gjetur në MBA Shkrel qysh në shekullin e 19-të para Krishtit. Fillimisht u përhap nga Ballkani veriperëndimor në drejtim të jugut gjatë EBA/MBA me kultura si Cetina (Dalmacia) dhe grupe me prejardhje nga Cetina të cilat kanë dhënë shumicën e mostrave J-L283 në antikitet.
- Në një studim të vitit 2022, J-L283 dhe kladi i tij atëror J-M241 u gjetën në 3 nga 7 mostrat Daunian Në IA Çinamak (Shqipëria e Veriut), gjysma e mostrave i përkisnin J-L283.
- Y haplogrupi I përfaqësohet nga I1 më i zakonshëm në Evropën veriore dhe I2 ku disa nga nën-klasa e tij gjenden në sasi të konsiderueshme në popullatën sllave të jugut.
- Nënklada specifike I, e cila ka tërhequr më shumë diskutime në studimet ballkanike, aktualisht referohet si I2a1b, e përcaktuar nga SNP M423
- Kjo klasë ka frekuenca më të larta në veri të zonës Albanofone, në Dalmaci dhe Bosnje. Zgjerimi i I2a-Din ndodhi gjatë antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme dhe sot është i zakonshëm në popujt sllavishtfolës.
- Haplogrupi R1a është i zakonshëm në Evropën Qendrore dhe Evropën Lindore. veçanërisht në kombet sllave,(dhe është gjithashtu i zakonshëm në Azinë Qendrore dhe nënkontinentin Indian ). Në Ballkan lidhet fort me zonat Sllave
Një studim nga Battaglia et al. në vitin 2008gjeti shpërndarjet e haplogrupeve të mëposhtme midis shqiptarëve në vetë Shqipërinë:
| N | E-M78* E1b1b1a* | E-M78 V13 E1b1b1a2 | G P15* G2a* | I-M253* I1* | I M423 I2a1* | I M223 I2b1 | J M267* J1* | J M67* J2a1b* | J M92 J2a1b1 | J M241 J2b2 | R M17* R1a1* | R M269 R1b1b2 |
| 55 | 1.8% (1/55) | 23.6% (13/55) | 1.8% (1/55) | 3.6% (2/55) | 14.5% (8/55) | 3.6% (2/55) | 3.6% (2/55) | 3.6% (2/55) | 1.8% (1/55) | 14.5% (8/55) | 9.1% (5/55) | 18.2% (10/55) |
I njëjti studim nga Battaglia et al. (2008) gjeti gjithashtu shpërndarjet e mëposhtme midis shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut :
| N | E-M78* E1b1b1a* | E-M78 V13 E1b1b1a2 | E-M123 E1b1b1c | G P15* G2a* | I M253* I1* | I P37.2* I2a* | I M423 I2a1* | I M26 I2a2 | J M267* J1* | J M67* J2a1b* | J M241 J2b2 | R M17* R1a1* | R M269 R1b1b2 |
| 64 | 1.6% </br> (1/64) | 34.4% </br> (22/64) | 3.1% </br> (2/64) | 1.6% </br> (1/64) | 4.7% </br> (3/64) | 1.6% </br> (1/64) | 9.4% </br> (6/64) | 1.6% </br> (1/64) | 6.3% </br> (4/64) | 1.6% </br> (1/64) | 14.1% </br> (9/64) | 1.6% </br> (1/64) | 18.8% </br> (12/64) |
I njëjti studim nga Battaglia et al. (2008) gjeti gjithashtu shpërndarjet e mëposhtme midis shqiptarëve në vetë Shqipërinë dhe shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut :
| N | E-M78* E1b1b1a* | E-M78 V13 E1b1b1a2 | E-M123 E1b1b1c | G P15* G2a* | I M253* I1* | I P37.2* I2a* | I M423 I2a1* | I M26 I2a2 | I M223 I2b1 | J M267* J1* | J M67* J2a1b* | J M92 J2a1b1 | J M241 J2b2 | R M17* R1a1* | R M269 R1b1b2 |
| 55+ </br> 64= </br> 119 | 1.68% </br> (2/119) | 29.4% </br> (35/119) | 1.68% </br> (2/119) | 1.68% </br> (2/119) | 4.2% </br> (5/119) | 0.84% </br> (1/119) | 11.76% </br> (14/119) | 0.84% </br> (1/119) | 1.68% </br> (2/119) | 5.04% </br> (6/119) | 2.52% </br> (3/119) | 0.84% </br> (1/119) | 14.3% </br> (17/119) | 5.04% </br> (6/119) | 18.5% </br> (22/119) |
Një studim nga Peričić et al. në vitin 2005 gjeti frekuencat e haplogrupit Y-Dna në vijim te shqiptarët nga Dardania me nënklasë E-V13 të haplogrupit E1b1b që përfaqëson 43,85% të totalit (vini re se shqiptarët nga rajonet e tjera kanë përqindje pak më të ulëta të E-V13, por të ngjashme J2b dhe R1b):
| N | E-M78* E3b1 | E-M78* α* E3b1-α | E-M81* E3b2 | E-M123* E3b3 | J-M241* J2e1 | I-M253* I1a | I-P37* I1b*(xM26) | R-M173* R1b | R SRY-1532* R1a | RP*(xQ,R1) |
| 114 | 1.75% </br> (2/114) | 43,85% </br> (50/114) | 0,90% </br> (1/114) | 0,90% </br> (1/114) | 16.70% </br> (19/114) | 5,25% </br> (6/114) | 2.70% </br> (3/114) | 21.10% </br> (24/114) | 4,40% </br> (5/114) | 1.75% </br> (2/114) |
I njëjti studim nga Peričić et al. në vitin 2005 gjeti frekuencat e haplogrupit Y-Dna në vijim te shqiptarët nga Dardania me nënklasë E-V13 të haplogrupit E1b1b që përfaqëson 43,85% të totalit (vini re se shqiptarët nga rajonet e tjera kanë përqindje pak më të ulëta të E-V13, por të ngjashme J2b dhe R1b):
| N | E3b1-M78 | R1b-M173 | J2e-M102 | R1a-M17 | I1b* (xM26)-P37 | I-M253* I1a |
| 114 | 45.60% </br> (52/114) | 21.10% </br> (24/114) | 16.70% </br> (19/114) | 4,40% </br> (5/114) | 2.70% </br> (3/114) | 5,25% </br> (6/114) |
Shënimet e tabelës:
- ^abc IE=Indo-European
- ^ ab First column gives the amount of total Sample Size studied
- ^ab Second column gives the Percentage of the particular haplogroup among the Sample Size
Një studim mbi haplotipet e kromozomit Y DYS19 STR dhe YAP dhe mbi ADN-në mitokondriale nuk gjeti ndonjë ndryshim domethënës midis shqiptarëve dhe shumicës së evropianëve të tjerë.
Mostrat më të mëdha të mbledhura nga projektet e udhëhequra nga vullnetarët, tregojnë se shqiptarët i përkasin kryesisht kromozomeve Y J2b2-L283, R1b-Z2103/BY611 dhe EV-13 nga popullatat e lashta të Ballkanit.
Në një studim të vitit 2013, i cili krahasoi një kampion shqiptar me mostrat e tjera evropiane, autorët arritën në përfundimin se ai nuk ndryshonte ndjeshëm me popullatat e tjera evropiane, veçanërisht grupet si grekët
italianët dhe maqedonasit.
Një studim tjetër i popullatave të vjetra ballkanike dhe afiniteteve të tyre gjenetike me popullatat aktuale evropiane është bërë në vitin 2004, bazuar në ADN-në mitokondriale në mbetjet skeletore të disa popullatave të vjetra trake nga juglindja e Rumanisë, që datojnë nga epoka e bronzit dhe e hekurit. Ky studim ishte gjatë gërmimeve të disa kockave fosile njerëzore të 20 individëve që datojnë rreth 3200-4100 vjet, nga epoka e bronzit, që i përkasin disa kulturave si Tei, Monteoru dhe Noua u gjetën në varre nga disa nekropole në jug të Rumanisë, përkatësisht në Zimnicea., Smeeni, Candesti, Cioinagi-Balintesti, Gradistea-Coslogeni dhe Sultana-Malu Rosu; dhe kockat fosile njerëzore dhe dhëmbët e 27 individëve nga epoka e hershme e hekurit, që datojnë nga shekulli i 10-të deri në shekullin e 7-të para Krishtit nga epoka e Hallstatt (kultura Babadag ) , u gjetën jashtëzakonisht në juglindje të Rumanisë pranë bregut të Detit të Zi, në disa vendbanime nga Dobruja, përkatësisht: Jurilovca, Satu Nou, Babadag, Niculitel dhe Enisala-Palanca.Pasi e krahasuan këtë material me popullsinë e sotme evropiane, autorët arritën në përfundimin:
Llogaritja e frekuencës së mutacioneve pika të përbashkëta të popullsisë së sotme evropiane me popullsinë trake ka rezultuar se italiani (7.9%), shqiptari (6.3%) dhe ai grek (5.8%) kanë treguar një anim më të afërt [mtDna] farefisnia gjenetike me individët trakas sesa individët rumunë dhe bullgarë (vetëm 4.2%).
Analiza e ADN-së autosomale, e cila analizon të gjithë komponentët gjenetikë, ka nxjerrë në pah se ekzistojnë pak ndërprerje të ngurtë gjenetike në popullatat evropiane, përveç disa veçorive të caktuara si Sami Sardenjat, Baskët, Finlandezët dhe Shqiptarët e Dardanisë . Ata zbuluan se shqiptarët, nga njëra anë, kanë një sasi të lartë identiteti nga ndarja e prejardhjes, duke sugjeruar që shqipfolësit rrjedhin nga një popullsi relativisht e vogël që u zgjerua kohët e fundit dhe me shpejtësi në 1500 vitet e fundit. Nga ana tjetër, ato nuk janë tërësisht të izoluara apo endogame, sepse mostrat greke dhe maqedonase kishin një numër shumë më të madh të paraardhësve të përbashkët me shqipfolësit sesa me fqinjët e tjerë, ndoshta si rezultat i migrimeve historike, ose përndryshe efekte më të vogla të ekspansionit sllav në këto popullatat. Në të njëjtën kohë, italianët e kampionuar ndanë pothuajse po aq IBD me shqipfolësit sa edhe me njëri-tjetrin.
Në Lazaridis et al. (2022) u testuan një transekt i mostrave nga Shqipëria që datojnë nga EBA deri në ditët e sotme. Popullsia e Shqipërisë "duket se përbëhet kryesisht nga të njëjtët përbërës në përmasa të ngjashme" që nga MBA. Pjesa kryesore e këtij profili përbëhet nga 50% fermerë neolitikë anadollakë, 20-25% gjuetarë-mbledhës të Kaukazit, 10-15% gjuetarë-mbledhës lindorë. Sipas këtij studimi, folësit e shqipes, si dhe greqishtes dhe gjuhëve të tjera paleo-Ballkanike, kthehen drejtpërdrejt në migrimin e blegtorisë së stepës së Yamnaya në Ballkan rreth 5000 deri në 4500 vjet më parë, përzierja e të cilëve me popullsinë vendase krijoi një sixhade. me prejardhje të ndryshme, që te shqiptarët rezultuan në komponentët e lartpërmendur.
Një studim tjetër, i vitit 2023, arrin në përfundimin se "një pjesë e konsiderueshme" e prejardhjes atërore të shqiptarëve modernë vjen nga Ballkani Perëndimor "duke përfshirë ata që tradicionalisht njihen si ilirë "
Hipoteza e vjetëruara italiane
Laonikos Chalkokondyles (rreth 1423–1490), historiani bizantin, i konsideronte shqiptarët si një zgjatim të italianëve . Teoria e ka origjinën në përmendjen e parë të shqiptarëve, e diskutueshme nëse ajo u referohet shqiptarëve në kuptimin etnik, e bërë nga AAttaliates (shek. XI): "...Sepse kur komandantët e mëvonshëm bënë plane dhe vendime të ulëta dhe të turpshme., jo vetëm që ishulli i humbi Bizantit, por edhe pjesa më e madhe e ushtrisë, fatkeqësisht njerëzit që dikur kishin qenë aleatët tanë dhe që kishin të njëjtat të drejta si qytetarët dhe të njëjtën fe, pra shqiptarët dhe latinët, të cilët jetojnë në rajonet italiane të Perandorisë sonë përtej Romës Perëndimore, krejt papritur u bënë armiq kur Michael Dokeianos drejtoi çmendurisht komandën e tij kundër udhëheqësve të tyre..."
Hipoteza kaukaziane
,mbi origjinën e shqiptarëve, e konsideruar tashmë e vjetëruar, i identifikoi gabimisht protoshqiptarët me një zonë tëHipoteza pellazge
Për sa i përket teorive historike, një teori e vjetëruar është teoria e shekullit të 19-të që shqiptarët rrjedhin në mënyrë specifike nga Pellazgët një term i gjerë i përdorur nga autorët klasikë për të treguar banorët autoktonë, paraindo-evropianë të Greqisë dhe Ballkani jugor në përgjithësi. Megjithatë, nuk ka asnjë provë për gjuhën, zakonet dhe ekzistencën e mundshme të pellazgëve si një popull i veçantë dhe homogjen dhe kështu ndonjë lidhje e veçantë me këtë popullsi është e pabazuar. Kjo teori u zhvillua nga gjuhëtari austriak Johan Georg Hann në veprën e tij Albanesische Studien në 1854. Sipas Hahnit, pellazgët ishin protoshqiptarët origjinal dhe gjuha e folur nga pellazgët, ilirët,epirotet dhe maqedonasit e lashtë ishin të lidhura ngushtë. Në teorinë e Hahn-it termi pellazgë përdorej më së shumti si sinonim për ilirët . Kjo teori tërhoqi shpejt mbështetje në qarqet shqiptare, pasi vendosi një pretendim përparësi ndaj kombeve të tjera ballkanike, veçanërisht ndaj grekëve. Përveç vendosjes së "të drejtës historike" për territor, kjo teori vërtetoi gjithashtu se qytetërimi i lashtë grek dhe arritjet e tij kishin një origjinë "shqiptare". Teoria fitoi mbështetje të fortë mes publicistëve shqiptarë të fillimit të shekullit të 20-të. Kjo teori është hedhur poshtë nga studiuesit sot.Në kohët bashkëkohore me ringjalljen arvanitase të teorisë pellazge, ajo është huazuar së fundmi edhe nga popullsi të tjera shqipfolëse brenda dhe nga Shqipëria në Greqi për të kundërshtuar imazhin negativ të komuniteteve të tyre.
Hipoteza e "Dakisë së lirë"
Në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të, gjuhëtari rumun Hasdeu spekuloi origjinën e shqiptarëve nga dakët e lirë (dmth., sipas tij, Costoboci, Carpi dheBessi) , pas migrimit të tyre të supozuar drejt jugut nga jashtë limes Danubiane ose Karpate gjatë Kohët Perandorake Romake. Metodat e tij të vjetruara janë gjuhësisht të paqëndrueshme dhe rrëfimi i tij i rindërtuar bazohet në asnjë provë faktike. Ky tregim i pabazuar u ringjall në fund të shekullit të 20-të nga historiani rumun I.I. Russu me këmbëngulje dhe përtej njohurive shkencore që u arritën ndërkohë. Pavarësisht se kishte një sfond historik,ai bëri pretendime në fushën e filologjisë dhe gjuhësisë krahasimtare , i etur për të provuar autoktoninë e popullit rumun në vatrat e tyre të sotme (kryesisht në veri të Danubit dhe në Transilvani). Sipas tij, elementi leksikor pararomak i përbashkët me rumanishten ("trako-dakisht"), elementi leksikor masiv romak në shqipe dhe elementi i vogël grek i vjetër, tregojnë një origjinë nga Carpi trak përtej kufijve verilindorë të Perandorisë., në zonat Karpato-Danubiane ku romanizimi mund të ishte shmangur. Megjithëse vetë Russu raportoi argumentin e Pedersenit sipas të cilit pikërisht ndikimi i madh latin dhe ndikimi i vogël grek i lashtë flasin në favor të origjinës ilire të shqipes, lind pyetja pse Russu injoroi faktin se ndikimi i madh latin tregon në të vërtetë vendndodhjen e Shqiptari brenda botës romake dhe jo jashtë saj. Analiza gjuhësore e Russu-së padyshim ka gabime dhe mbi të gjitha mënyra e tij e argumentimit shkon përtej rrëfimit romantik të Hasdeut.
No comments:
Post a Comment