Gezim Hajdari: Ja shkrimtarët zëdhënës të regjimit komunist

“Gjëmë” u botua nga shtëpinë botuese “Mësonjëtorja” në korrik të 2010. Gazeta “Shqip” njoftoi botimin më 21 korrik, në rubrikën “Libra të rinj”, ndërsa kapitulli i parë u botua në gazetën “Dielli” në New York në të njëjtin muaj.

Ajo nga e cila nuk duam të ndahemi kollaj është e kaluara edhe pse kjo e kaluar është kriminale. E mbajmë fort si një identitet tonin dhe kemi frikë, se nëse na e heqin me dhunë, zemërohemi dhe i rikthehemi krimeve të së kaluarës. Ky është thelbi i librit “Gjëmë, genocidi i poezisë shqipe” është kujtesë për të mos harruar çfarë ndodhi gjatë regjimit komunist dhe gjatë kohës kur ekzistonte realizmi socialist. Autori është Gëzim Hajdari, një nga poetët më të njohur shqiptarë, që ne nuk duam ta kujtojmë dhe e lëmë në harresë, sepse të vërtetat e tij sëmbojnë një, dy, tre, disa njerëz. Dhe pikërisht që të mos na mërziten këto një, dy, tre dhe disa njerëz, ne më mirë preferojmë të harrojmë se ekziston dhe Gëzim Hajdari dhe vepra e tij dhe të flemë të qetë në shtëpi, “sot nuk mërzita asnjë njeri”. Gjëma e shqiptarëve sipas Hajdarit, por edhe historisë, ishte komunizmi, nga i cili vuajmë ende. Gjëma e letërsisë ishte realizmi socialist, pjellë e keqe dhe e shpërfytyruar e komunizmit, i cili lëvrohet sot lehtë, dhe autorët e tij janë në piedestalin e këtij vendi. Hajdari, përveçse përmend të gjitha viktimat e komunizmit, ato viktima që po të ishin gjallë, do ishin një shtresë e fuqishme intelektualësh, shkrimtarësh dhe poetët, me të cilët historia e letërsisë do të ishte krejt tjetër, përmend edhe autorët e realizmit socialist, që i konsideron përgjegjës për mbijetesën e diktaturës. “Gjëmë, genocidi i poezisë shqiptare” mund të gjendet në të gjitha libraritë e vendit, ka 316 faqe, kushton 1000 lekë dhe është botim i shtëpisë botuese “Mësonjëtorja”.


Gjëma’ i demistifikon pseudomitet e letërsisë komuniste të Enver Hoxhës që ende në mijëvjeçarin e tretë u serviren lexuesve shqiptarë si simbole të letërsisë moderne shqiptare dhe si mbrojtës të të drejtave të njeriut”. Kështu, shprehet në një intervistë për “Gazeta Shqiptare” poeti Gëzim Hajdari, pas botimit të librit të tij “Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe”. I persekutuar nga regjimi komunist, ai sot flet për ato që i quan ideatorë e xhelatë të terrorit shtetëror që vlerësohen “me çmime vjetore nga shteti apo qeveritarët ‘demokratë’ e ‘socialistë’ të Tiranës, për faktin se i kanë shërbyer atdheut të djeshëm komunist me devocion”. Nga ç’duket ai i ndan poetët shqiptarë në të dënuar e “dënues” dhe këto i thotë me emra në intervistën e mëposhtme.

Vitin e shkuar ju botuat librin “Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe”. Është libri i parë në llojin e tij mbi letërsinë e dënuar gjatë komunizmit në Shqipëri.

Si lindi kjo vepër?

“Gjëmë” u botua nga shtëpinë botuese “Mësonjëtorja” në korrik të 2010. Gazeta “Shqip” njoftoi botimin më 21 korrik, në rubrikën “Libra të rinj”, ndërsa kapitulli i parë u botua në gazetën “Dielli” në New York në të njëjtin muaj. E theksoj një gjë të tillë se, disa kohë më parë, miku im, Visar Zhiti, në intervistën “Jeta ime ferr dhe parajsë” dhënë Rezarta Dhogas për “Tirana Observer”, botuar më 19 nëntor 2010, duke folur për librin e tij: “Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar”, – thotë se “paralelisht me librin tim ka dalë dhe “Gjëmë” e Gëzim Hajdarit”! S’është e vërtetë. Për të qenë më të saktë, libri i Zhitit, është botuar në muajin tetor të 2010-ës dhe jo në korrik. Përkundrazi, dorëshkrimi im është dorëzuar botuesit të Tiranës në fillim të 2010 dhe sipas kontratës, libri duhet të dilte në prill të 2010. U shty për motive teknike. Dëshmi tjetër për botimin e librit tim është dhe artikulli i Ylli Polovinës “Migrantë, por jo të ikur”, botuar në “Gazeta Shqiptare” më 3 tetor 2010. Shkrimi i Polovinës, i cili në fund të faqes mban shënimin “Peshkopi, në një hotel 11-13 shtator 2010″, u dorëzua në kohë në redaksinë e të përditshmes së mësipërme, por çuditërisht, “Gazeta Shqiptare” e vonoi botimin e tij. Shkaku? Priti të dalë libri i Visarit dhe botoi shkrimin mbi librin e tij. Por, libri im ka zanafillë tejet të hershme, nis me një studim me titull “Breve panorama della poesia albanese dagli anni Trenta ad oggi” (Poezia shqipe nga vitet ’30 gjer në ditët e sotme), botuar në revistën italiane “Si scrive”, maj 2000, Cremona, f. 185-235. Veç kësaj, revista gjermane Matrix, 1/2009 (15), e cila botohet në Ludwigsburg, botoi 40 faqe (f. 58 – 84) të “Gjëmës” sime. Kapitulli titullohet: “Der Genozid der albanischen Lyrik”, përkthyer nga Stefanie Golisch. Pra, kam më se dhjetë vite që i kushtohem masakrës komuniste kundër poetëve shqiptarë.

Ndoshta është rasti të tregoj se si lindi libri i Visarit. Vitin që shkoi u takova me Zhitin, asokohe atashe kulturor pranë ambasadës sonë në Romë, në një kafe afër stacionit të trenave në Termini. Në bisedë e sipër, midis të tjerash, i rrëfej se kisha përfunduar librin “Gjëmë – Genocidi i poezisë shqipe”. Pasi me uroj për veprën time, më tha: “…edhe unë kam një kapitull të botuar mbi shkrimtarët e dënuar, do ta bëj libër më vete…”. Me të thënë e me të bërë, libri i Zhiti shkruhet dhe botohet. Sigurisht më bëhet shume qejfi që kolegu im, Zhiti, botoi “Panteonin” e tij, dhe mirë se të vijnë libra të këtij lloji, dëshmi të tilla janë gjithnjë të mirëpritura. Qëllimi i këtyre radhëve s’është personal, por etik dhe ka të bëj me ndershmërinë intelektuale, sepse ka rrezik që teksa flasim për të “çliruar” poetë e libra të dënuar gjer dje në burgjet komuniste, “dënojmë” librat e kolegëve tanë sot në “demokraci”…!

Cili është qëllimi i “Gjëmës”?

“Gjëma…” s’është një libër i shkruar rastësisht, për të marrë ndonjë primat në letërsinë e burgjeve apo për të fituar çmime nga ministria e Qeverive të Tiranës, përkundrazi është pjesë e misionit tim, një projekt që zgjat prej dhjetëra vitesh. Qëllimi i “Gjëmës” është rindërtimi i memories kolektive të popullit tonë. Një vepër e tillë synon – për herë të parë në letërsinë shqiptare – të bashkojë fragmentet e thyera të memories kolektive, për sa kohë që dosjet të mbeten të mbyllura. Nuk mund të ketë demokraci në Shqipëri nëse s’do të mund të konfrontohemi me të vërtetën historike. Pra, në këtë vepër përshkruaj fate, jetë, rrethana, rrëfej akuza, arrestime, burgosje; dëshmoj qelitë, internimet, krimet, dënimet, torturat kundër poetëve tanë të pafajshëm; tregoj për kobin, llahtarinë, rënkimet, plagët, terrorin, tmerrin që u desh të pësonin njerëzit e kulturës nga xhelatët e kuq të Enver Hoxhës; rrëfej banalitetin, absurditetin, tragji-komedinë e regjimit të diktaturës së proletariatit, por dhe tonën si shqiptarë nëpërmjet fakteve, dëshmive, dokumenteve, arkivave, vargjeve, librave, intervistave të të afërmeve të viktimave dhe miqve të tyre; ekzaltoj heroizmin e pashoq të martirëve të Verbit të kombit tonë si Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka dhe Havzi Nela etj pa harruar përgjegjësit, me emër e mbiemër, që shkaktuan kësi tragjedish të përbindshme. Mendoj se çdo shqiptar duhet të njihet pikërisht me të vërtetën e këtij libri dhe të ngjashmëve të tij, nëse duam të ndërtojmë një të ardhme më paqësore, më vëllazërore, më të drejtë, më trasparente, më të ndershme, më qytetare e më europiane. Ndryshe ndjeja e fajit dhe hija e krimit do të na persekutojë edhe në “botën e përtejme”. Pra, “Gjëmën” e kam shkruar për të mos harruar, për t’i thënë stop politikës së poshtër të harrimit, për t’u konfrontuar me të vërtetën historike. E kam shkruar për lexuesin dhe për brezat e rinj, që të hedh dritë mbi krimet e djeshme e të identifikoj përgjegjësit e tragjedisë komuniste. Terrori shtetëror ka qenë një sistem, një parim ideologjik mbi të cilën mbështetej diktatura enveriste. E theksoj një gjë të tillë sepse shpesh e kaluara në Shqipëri identifikohet vetëm me viktimat dhe harrohen komisarët e kuq që përmbushën një kasaphanë të tillë të përbindshme. Gjer më sot, tragjedia komuniste shqiptare s’ka pasur asnjë përgjegjës; s’ka pasur as dhe një dënim, të paktën moral. Qeveritë postkomuniste presin që të zhduket brezi i të persekutuarve dhe, së bashku me të, çdo dëshmi okulare, çdo dëshmi e gjallë, çdo kujtim i historik. Përderisa Parlamenti i Tiranës nuk do të shpallë terrorin shtetëror si një krim kundër njerëzimit, s’do të ketë demokraci në Shqipëri.

Libri juaj është një vepër krejt e pazakontë, mund të na thoni diçka rreth formës së tij?

“Gjëmë” s’ështe ese akademike në termin klasik, është tragjedi në vargje, poemë dramatike, pamflet, elegji, por në të njëjtën kohë është dhe ese, dhe tragjedi, dhe poemë dramatike dhe pamflet dhe elegji; pra është një libër i pa katalogueshëm. “Gjëmë” është një këngë morti shkruar sipas gjëmës tonë të veriut, e cila përkon me episodin e grekëve të lashtë. “Gjëmë” është një libër tronditës i cili rrëfen të vërtetën tronditëse mbi masakrën ushtruar kundër poetëve shqiptarë nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës. Për një poet të vërtetë s’majfton vetëm të shkruaj libra me vlerë, por të gjej dhe forma të reja letrare.

Kujt i kushtohet kjo “Gjëmë”?

Siç e theksova dhe më sipër, “Gjëma” u kushtohet poetëve dhe shkrimtarëve të vendit tonë, viktima të pafajshme të Terrorit komunist. E kam nisur ta shkruaj këtë libër në Darsinë time, në Lushnjë, në vitin 2000, për ta përfunduar në Itali në 2011, në Ezilin Çoçar. Janë vite kërkimi, studimi, hulumtimi, leximi, reflektimi, takimesh me miqtë dhe me familjarët e viktimave. Vite të dendura, dramatike, përplot me ankthe dhe tmerr, të cilat kanë shënuar një herë e përgjithmonë ekzistencën time. S’e kam pasur të lehtë t’u jap emër, fytyrë, trup dhe zë poetëve martirë apo vdekur nga vuajtjet në lager apo në kampet e internimit. Pasi mbarova së shkruari faqen e fundit të kësaj poeme të përmortshme, m’u duk sikur u shtypa nga pesha e asaj që përfaqëson pjesën më të kobshme të Historisë sonë.

A keni hasur vështirësi në shkrimin e librit tuaj?

Vështirësitë në këtë ndërmarrje kanë qenë të shumta pasi përgjegjësit e një masakre të tillë, sot mbulojnë përgjegjësi të larta politike dhe qeveritare në Shqipërinë postkomuniste dhe veç kësaj, bëjnë ç’është e mundur për ta varrosur memorien e djeshme. Ata që guxojnë të hedhin dritë mbi krimet barbare komuniste, si në rastin tim, konsiderohen armiq dhe dënohen me heshtje nga kultura zyrtare e Tiranës. Familjarët e viktimave kanë afër shtatëdhjetë vjet që presin të dinë të vërtetën mbi tmerret që kanë ndodhur në dhomat e llahtarta të ish-sigurimit. Dhe shpresojnë që Parlamenti i Tiranës t’i dënojë, më në fund, krimet kundër njerëzimit të epokës enveriste. Ende s’dinë se ç’fund kanë pasur trupat martirë dhe dorëshkrimet e të dashurve të tyre, ndërsa ideatorët dhe xhelatët e Terrorit shtetëror vlerësohen me çmime vjetore nga shteti apo qeveritarët “demokratë” e “socialistë” të Tiranës, për faktin se i kanë shërbyer atdheut të djeshëm komunist me devocion! Shqipëria është shndërruar në një varrezë: çdo ditë zbulohet një gropë anonime me eshtrat e burrave, grave dhe fëmijëve, konsideruar armiq të Partisë së Punës dhe diktaturës së proletariatit, e jo më larg javën e shkuar u zbuluan eshtrat e dy martirëve të revoltës së Qafë-Barit. Te “Gjëma” kam shmangur çdo polemikë ideologjike, se desha t’iu jap zë martirëve dhe të mbijetuarve, që kanë mundur të dëshmojnë mbi tragjedinë, çmendurinë, banalitein pervers të diktaturës.

Në libri tuaj “genocidi” kundër poetëve shqiptarë s’shihet si një fakt i kufizuar, por nën kontekstin e vendeve ish-komuniste të Lindjes. Përse një kontekst i tillë?

“Gjëma” s’është thjesht renditje faktesh, por një histori korale që i kapërcen kufijtë e Shqipërisë. Në libër flitet, jo vetëm për persekutimin e poetëve gjatë komunizmit, por dhe për persekutimin e poetëve shqiptarë edhe gjatë regjimit zogist, fashizmit dhe nazismit. Përshkohet historia tragjike e poezisë shqipe, dhe nëpërmjet saj, historia e kulturës sonë nga vite ’20 deri në 1989, vit i cili përkon me varjen në litar të poetit Havzi Nela. “Gjëma” s’është një libër që flet vetëm për poetët martirë shqiptarë, por dhe për poetët disidentë e martirë sovjetikë, kinezë, çekosllovakë, rumunë etj. Masakra komuniste kundër poetëve shqiptarë s’ka qenë një masakër e izoluar, por është parë nën kontekstin e bllokut komunist të Lindjes. Ç’ka ndodhte në Bashkimin Sovjetik, huazohej nga Kina e Mao Ce Dunit dhe me pas imitohej, por me një egërsi të pashoqe në Shqipëri, po edhe në Çekosllovaki, Rumani, Bullgari, Poloni etje.

Përse e ke titulluar këtë vepër pikërisht “Genocidi i poezisë shqipe”?

Nëse ekziston një memorie letrare në vendet e Lindjes, kjo falë poezisë e cila ka qenë avangarda e lëvizjeve kulturore. Profetët e Verbit, gjatë diktaturës komuniste, arritën ta sfidonin hapur Terrorin e Kuq dhe pushtetin gjakatar të diktaturës së proletariatit, në emër të lirisë dhe të drejtave njerëzore, duke u bërë protagonistë emblematikë të shekullit XX. Mund të thuhet pa ngurrim se opozitarët e parë të kastës gjakësore të Enver Hoxhës, qenë pikërisht poetët. Ata u përleshën heroikisht pa kursyer as jetën kundër Terrorit të kuq. Diktatori i frikësohej zërit të poetëve ndaj përdori grushtin e hekurt, duke ndërsyer kundër tyre Sigurimin e Shtetit. Inkuizicioni shtetëror ishte i dhunshëm, i tmerrshëm dhe rrëqethës. Lista e të pushkatuarve nga regjimi është e gjatë dhe i përngjan një gojëdhëne të pabesueshme, mjafton të përmendim emrat: Vinçenc Prenushi, Lazër Shantoja, Bernardin Palaj, Mark Çuni, Ndre Zadeja, Lazër Radi, Et’hem Haxhiademi, Kudret Kokoshi, Frederik Reshpja, Musine Kokalari, Kasem Trebeshina e Bilal Xhaferri. Është rasti të kujtojmë dhe stinën e jashtëzakonshme poetike në ish-Bashkimin Sovjetike: poetët si Bllok, Klebnikov, Majakovskij, Gumilëv, Esenin, Mandelstam, Akmatova e mjaft të tjerë, kanë bërë legjendë në historinë e artit europian. Thuajse të gjithë studiuesit pohojnë se arti më i madh në vendet e Lindjes ka qenë pikërisht poezia. E thënë me fjalët e Pasternakut: “…poezia është më simbolikja dhe më e çmuara e të gjitha arteve të racës së poetëve në Europën e Lindjes”. “Majakovski – shkruan Pietro Cittati – recitoi në skenën e historisë duke thënë se gjaku i vërtetë është ai që rrjedh nga venat e prera apo nga zemrat e çara. Në asnjë tjetër teatër të botës, në asnjë histori të kohës sonë, s’ka patur aktorë kaq gjigantë dhe ngjarje kaq të mahnitshme si spektakli që na ka ofruar Rusia në ato vite, ku poetët u kthyen në protagonistë të pashoq të një tragjedie korale. Kush, më mirë se Majakovski, e parandjeu katastrofën revolucionare bolshevike?!” Në moshën 30 vjeç pushkatohet Ryleev, 36 çmendet Batjuskov, 34 vritet Griboedov, 35 pushkatohet Gumilëv, 44 Mandelstami, 30 vjeç varet Esenini, 36 vetëvritet Majakovski, 49 Cvetajeva. Pa harruar pushkatimet, me urdhër të Stalinit, të poetëve: Babel, Kljuev, Belyj, Vedenskij, Charms, Vesëlyj, Erdman, D. Mirskij, Oresin, Ganin, Klyçkov. Kishin ëndërruar një Revolucion sipas motos së tyre.

Në librin tuaj, midis të tjerash, dalin në pah poetë që e kanë kundërshtuan hapur diktaturën komuniste dhe poetët e realizmit socialist që bashkëpunuan me regjimin e Enver Hoxhës. Si e shpjegoni që asnjë krijues shqiptar gjer më sot, s’e ka pasqyruar një përballje të tillë në një vepër si “Gjëma”?

Vërtet, “Gjëma” vë përballë fatet e martirëve të Verbit shqiptar, që me vargjet e tyre sfiduan një nga diktaturat më gjakatare të shekullit XX, duke mos kursyer as jetën e tyre, në emër të lirisë së krijimit letrar, dhe nga ana tjetër zëdhënësit e regjimit komunist si LL. Siliqi, Çaçi, Musaraj, Shuteriqi, Gjata, Kadare, Agolli, A. Shehu, Arapi (I përkasim Komunizmit), K. Petriti, N. Lako, etje., të cilët i thurën romane e poema madhështore Enver Hoxhës, luftës së klasave dhe komunizmit. “Gjëma” i demistifikon pseudomitet e letërsisë komuniste të Enver Hoxhës që ende në mijëvjeçarin e tretë u serviren lexuesve shqiptarë si simbole të letërsisë moderne shqiptare dhe si mbrojtës të të drejtave të njeriut. Mafia politike dhe kulturore e Tiranës ka shpenzuar miliarda lekë për të rinovuar maskat e tyre komuniste për t’i imponuar këto mite të rremë qarqeve letrare kombëtare e ndërkombëtare (gjer në histeri kolektive), duke kryer kështu një masakër të re kundër martirëve të kulturës sonë kombëtare. Madje 99 për qind e gazetave dhe shoqatave kulturore shqiptare në Itali dhe në Europë janë krijuar me urdhër për të promovuar letërsinë e realizmit socialist. Krijuesit zyrtarë të Tiranës s’mund të shkruanin një “Gjëmë” të tillë sepse, fatkeqësisht, vuajnë “sindromën e Stokholmit”, veç kësaj, kolegët e mi shqiptarë i kanë shërbyer si Enver Hoxhës ashtu dhe pushtetarëve post-komuniste: Nanos dhe Berishës. Poetët e Tiranës janë njerëz të pushtetit dhe kanë përfituar nga pushtetet.

“Gjëma” është homazh vetëm për kulturën shqiptare?

Jo,”Gjëma” s’është homazh vetëm për kulturën shqiptare, po edhe për kulturën italiane, franceze, greke, gjermane, austriake e amerikane. Poetët dhe shkrimtarët e persekutuar shqiptarë ishin formuar në universitetet më të famshme të Europës Perëndimore e, në vend që të bënin karrierë profesionale dhe të parapëlqenin rehatin e tyre vetjak, u kthyen në atdhe për t’i shërbyer përparimit shoqëror, kultural, ekonomik dhe shpirtëror të vendit amtar. Veç të tjerash, këta korifenj u bënë edhe mbartës të një kulturë perëndimore dhe të një konceptimi të ri kulturor e shkencor dhe urë lidhës të Shqipërisë me Europën e qytetëruar. Në vend që ata të trajtoheshin si baballarë të Shqipërisë, të shtetit demokratik shqiptar dhe kulturës kombëtare, ata u varrosën të gjallë nga tirani Enver Hoxha dhe bashkëpunëtorët e tij të zellshëm.

Si e shpjegon faktin që vepra juaj “Gjëmë – Genocidi i poezisë shqipe” u dënua me heshtje nga shtypi dhe mediat shqiptare?

“Gjëma” duhej te ishte cilësuar si libri i vitit në Shqipëri, dhe autori i saj duhet të ishte ftuar në panairin e Tiranës si mik nderi për prezantimin e tij. Përkundrazi libri s’bëri pjesë as në radhorin e çmimeve vjetore!!! Arsyeja e një qëndrimi të tillë tejet cinik, është se vepra ime tregon të vërtetën; “Gjëma” mbetet një akt-akuzë tronditëse dhe e pa kompromis kundër pushtetarëve të djeshëm/të sotëm të Tiranës tirane, dhe, në të njëjtën kohë, ngrihet kundër poetëve që kanë hyjnizuar luftën e klasave dhe komunizmin e Enver Hoxhës. S’është hera e parë që krijimtaria ime letrare injorohet në mënyrën më cinike nga mafia politike dhe kulturore e vendit tonë. Me heshtje u dënua edhe “Poema dell’esilio/ Poema e mërgimit”, Fara Editore, botimi i 2005; botimi i II në 2007. Mund të them se u kam paraprirë në kohë tragjedisë së Gërdecit. “Poema e mërgimit” është një poemë prej 1600 vargjesh ku gërshetohet elementi epik me atë lirik. Përmbajtja e saj është e gjerë dhe komplekse: në të rroken aspekte antropologjike, politike, shoqërore, kulturore dhe shpirtërore. Në këtë poemë, mes të tjerash, denoncohet trafiku i organeve, i armëve, korrupsioni, lidhjet midis politikës dhe mafies, krimet e komunizmit, vjedhja e pronës, korrupsioni, bankat fantazmë, grabitja e pasurisë kombëtare, trafiku i drogës, i prostitucionit dhe i klandestinëve… denoncohen pseudo-poetët dhe pseudo-intelektualët zyrtarë të Tiranës, pseudomitet që i kënduan Enver Hoxhës dhe luftës së klasave, pushtetarët e djeshëm/ e të sotëm që kanë uzurpuar çdo qelizë të jetës politike, ekonomike dhe kulturore të vendit dhe që e mbajnë peng zhvillimin e vendit. Por ç’ka e verbon më shumë mafien politike dhe kulturore të Tiranës është fakti pse unë s’u kam kënduar partive, tiranëve, luftës se klasave, terrorit shtetëror; pse unë s’kam qenë kurrë poet oborri, poetë stinësh, servil, i pafytyrë e dredharak. Përkundrazi e kam krijuar korpusin e veprës sime me stërmundime të pafundme dhe me ndershmëri intelektuale, duke iu imponuar kritikës ndërkombëtare falë vlerave letrare, pa përmendur kontributin tim politik gjatë proceseve demokratike. Ndaj vepra ime u fut frikën panteonit të poetëve të Tiranës; ndryshe s’ka s’i shpjegohet fakti që në harkun e 50 vjetëve autori i kësaj interviste s’është ftuar kurrë të lexoj veprën e tij në Shqipëri. Edhe pse konsiderohem nga shtypi dhe kritika botërore si poeti më i shquar shqiptar dhe njëri ndër poetët më të mëdhenj në botë. Madje në 1997, kur unë fitova çmimin “Montale” për poezinë, çmimi më prestigjioz për poezinë në Itali, shtypi shqiptar s’shkroi sikur dy fjalë! Shqipëria është si Medea i ka shqyer gjithnjë poetët e saj të vërtetë.

Kur do të botohet “Genocidi i poezisë shqipe” në Itali?

“Gjëma” do të botohet në Itali brenda këtij viti. Më pas do të botohet në Francë dhe Gjermani; varianti në gjuhët e huaja do të ketë rreth 100 faqe më shumë kundrejt botimit të parë në Tiranë. Ashtu si dhe “Poema e mërgimit”, “Gjëmë” është një vepër e hapur. Për masakrën ndaj poetëve shqiptarë gjatë diktaturës komuniste s’është folur kurrë deri sot përtej kufijve të Shqipërisë, përkundrazi, është bërë ç’është e mundur për ta fshehur atë ç’ka ka ndodhur.

Ndonjë libër i ri që do të pasojë “Gjëmën”?

Së shpejti do të dalë nga shtypi dhe një tjetër libër që ka të bëjë me Memorien kulturore dhe historike tonën. Këtë herë s’po e zbuloj përse bëhet fjalë…”Frikem” se mos ndonjë nga kolegët në Tiranë më “merr” primatin…!!

Fatmira Nikolli/Gazeta Dielli

Shekulli XX në 20 romane

Katër shkrimtarë shqiptarë dhe katër romane janë përfshirë në 20 emra të letërsisë botërore. Mund të duket e ekzagjeruar, por nuk është. Letërsia e servirur me këtë lloj grafikash e hit paradash ka edhe një të vërtetë politike, politikën e botimit. Eshtë fare e natyrshme dhe e shumëpritur që një e përditshme si Gazeta “Koha Ditore” e Prishtinës, në bashkëpunim me shtëpinë botuese spanjolle “Mediasat Group S.A”, t’i sjellë lexuesit një herë në javë, gjatë 20 javëve, jo vetëm informacionin e përditshëm, por edhe atë informacion konsekuent të letërsisë dhe librit klasik të bibliotekës. Të dyja këto subjekte kanë bërë të mundur të zbatojnë në Kosovë një projekt ambicioz i quajtur “Shekulli i XX në 20 romane”, që një ditë do donim ta preknim edhe ne këtu në Shqipëri. Në këtë kolanë me shkrimtarë nga më të shquarit e shekullit XX, përfshihen katër shkrimtarët shqiptarë Vath Koreshi, Fatos Kongoli, Zija Çela, Ismail Kadare. Libri i parë i kësaj kolane, me të cilën ajo nisi rrugën në 2 shkurt të këtij viti, ishte romani “Emri i trëndafilit” i Umberto Ekos, ndërsa më 9 shkurt doli në qarkullim libri “Ulku dhe Uilli” i shkrimtarit shqiptar Vath Koreshi. Kolana “Shekulli i XX në 20 romane” do të publikojë çdo të mërkurë për 20 javë rresht nga një roman të ri. Ky koleksion i cilësisë së lartë, ndryshe nga të gjithë ata të përpunuar deri tani, përbëhet nga veprat e 20 autorëve të shekullit XX : Umberto Eko, Emri i trëndafilit”; Mihail Bulgakov, “Mjeshtri dhe margarita”; Vath Koreshi, “Ulku dhe Uilli” ; Çarls Bukovski, «Zonja vdekje» ; Zhan Pol Sartër, “Muri”; Franc Kafka, “Procesi”; Henri Miler, “Ditë të qeta në Klishi”; Marsel Prust, “Kur dashuronte Suani” ; Fatos Kongoli, “I humburi”; Herman Hese, “Siddart’ha”; Vladimir Nabokov, “Lolita”; Margëritë Jursënar, “Kujtimet e Adrianit”; Ulliam Folkner, “Këlthitja dhe mllefi”; Margëritë Dyras, “Dashnori” ; Zija Cela, “Gjaku i dallëndyshes” Alberto Moravia, “Gruaja Leopard”; Ismail Kadare, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” Xhon Stainbek, “Vitet e zëmërimit”; Albert Kamy, “I huaji” dhe Jukio Mishima me “Tempulli i pavionit të artë”. Në fletëpalosjen e entit botues, ku prezantohen 20 veprat e sipërcituara, për romanin “Ulku dhe Uilli” bëhet ky shënim: “Në periudhën e pashpresë të tranzicionit, Vath Koreshi i solli letërsisë shqiptare një roman mbi luftën mes mëkatit dhe mirësisë, mbështetur në jetën shqiptare. Romani “Ulku dhe Uilli” është krahasuar me vepra të mëdha të Ismail Kadaresë si “Ura me tri harqe”, “Prilli i thyer”, “Dosja H”. Ndonëse në pak më shumë se 100 faqe, autori përmbledh me mjeshtëri dhe gjetje gjuhësore konfliktin e fshehtë mes moralit fetar dhe mëkatit njerëzor, gjurmon mbi dëshirën e njeriut për të kërkuar diçka, përshkruan dramën dhe ndjenjën e njeriut të braktisur, të harruar, numëron sfidat e jetës, ndriçon fatalitetin në jetën e njeriut dhe paralajmëron ringjalljen shpirtërore. Koreshi është një njohës brilant i gjuhës shqipe, një përparësi e madhe në krahasim me shumë autorë shqiptarë. Lehtësia e durueshme, me të cilën ai si një magjistar kalon nga dialekti në dialekt dhe shkrirja e tyre e natyrshme është dëshmi për madhështinë e shprehjes dhe ndeshjen e dy botëve të ndryshme: Ulku – egërsia përballë Uillit – dritës, amëshimit”. Me botimin e autorëve shqiptarë në Kosovë një tjetër lidhje e fortë krijohet mes botëve shqiptare gjysmë të ndara, gjuhës, kulturës dhe letërsisë. Romani i Vath Koreshit, edhe pse në Shqipëri është botuar disa vjet më parë, ka pasur jehonën e premierës në Prishtinë. “Me romanin “Ulku dhe Uilli” do të jemi më pranë rrënjëve tona, më pranë mësimit të së vërtetës së shpirtit tonë, traditës, kundërthënieve etj. Koreshi na ka dhënë në dorë një çelës të çmueshëm të hulumtojmë në historinë tonë, në pjesën e panjohur dhe të errët, në atë mënyrë që nuk e kemi njohur më parë. Një derë për në mesjetën shqiptare, një dritare në shpirtin që po dvarej. Krisjet e para në rendin e kulturës fetare, ndërskamcat, lajthitjet, shpirtërat e epur dhe ata idealë, amullia dhe frika që u rri mbi kokë njerëzve është trungu i romanit “Ulku dhe Uilli”, shkruan Adem Abazi në shënimin e tij kritik “Një derë për në mesjetën shqiptare”. Vath Koreshi u lind në vitin 1936 në Lushnje. Studioi gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës. Eshtë autor i disa romaneve, novelave e vëllimeve me tregime si “Dy të shtunat e Suzanës”, “Mali mbi kënetë”, “Requiem për një grua”, “Haxhiu i Frakullës”, “Dasma e Sakos”, “Konomea”. Ai është skenarist i së paku 20 filmave si “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Liri a vdekje”, “Balada e Kurbinit”.

Shkrimtari i Ri Shqiptar, ose “Shkëlqimi dhe Mjerimi i Një Romani”

nga Loer Kume

Duke lexuar në një gazetë debatin e hapur për letërsinë e pas ’90-ës në Shqipëri dhe për shkrimtarët e rinj që një shkrimtare e huaj e interesuar për artin në Shqipëri, i kërkon me qiri nëpër Tiranë, më erdhi ndër mend një përrallë. Një përrallë urbane që flet për një shkrimtar shqipëtar pas viteve ’90. Dhe për romanin e tij të parë. Atëherë, na ishte njëherë një tip. Kishte qëlluar me shpirt të ndjeshëm. Poezia hyri në të që në moshë të njomë fare. Dhe ai e nxirrte nga vetja shumë bukur. Që në moshën 6 vjeçare kur sapo kishte njohur gërmat, shkroi poezinë e parë. Dhe kështu eci ai në rrugën e tij, vit pas viti, poezi pas poezie, derisa u rrit disi. Hyri në gjimnaz. Lexonte e lexonte…shkruante e shkruante… Duronte talljet e shokëve që kishin alergji nga librat, dhe kalonin kohën nga masturbimi i rradhës te matja e rrugëve tërë ditën e ditës. Duronte vështrimet përbuzëse të vajzës që pëlqente se ajo ishte më e bukura dhe ai poeti shkarravinë. Shtrëngonte dhëmbët. Do më shihni, – thoshte me vete,dikur unë do shkruaj librin tim të madh. Dhe të tërë ju do më respektoni, doni apo nuk doni. Ai ishte rebel. Dëgjonte rock. Shkruante e shkruante. Madje, një herë fitoi dhe çmimin e dytë në konkurs. I pari ishte për njerëz të fuqishëm. Do më shihni më vonë kur unë të jem njëri i fuqishëm, – tha prapë me vete duke shtrënguar dhëmbët. Sepse talenti i tij ishte gati hyjnor. Filloi studimet për gjuhë letërsi. Ndoqi pasionin e tij të jetës. Atë që i buronte nga brënda vrullshëm. Aty ishte në botën e tij. Të tërë ishin si ai. Letrarë. Dhe puthi për herë të parë një vajzë. Dhe jetoi vitet e shkollës me pasion dhe përkushtim prej asketi. Ajo ishte puna e tij. Ajo që po bënte ishte ai. Do i jepte famën, dhe çdo gjë që të donte. Mbaroi shkollën, doli për herë të fundit nga dera e saj, dhe në kokë i ra freskia e çmendur e fustaneve verore. Iu vu pas. U thoshte që ishte gjeni, që e vleresonin tërë ata që merrnin vesh nga letërsia. Askush nuk i jepte më shumë se një buzëqeshje të ftohtë. Cu hynte në punë një gjeni letrar? Ato kishin nevojë për para. Paraja. U kujtua një moment, dhe kërkoi punë. Hiç. E kujt i duhej një gjeni letrar? Askujt. Ishte mall që nuk shitej. Filloi diku në një librari si shitës. Këshillues librash i pëlqente të quante veten. Thoshte se merrej me drejtimin e brezit të ri në letërsi. Merrte 15000 lekë rrogë. Rrinte tërë ditën duke lexuar dhe ngrënë bukë e groshë në shtëpinë e babait. Ishte 28 vjeç. Dhe shkruante. Përfundoi më në fund romanin e tij. Romanin e parë. Një roman të mahnitshëm për shpirtin dhe botën. Tani jeta do ti ndryshonte. Kritika do e kuptonte thelbin e filozofisë së tij. Do bëhej i madh si ‘X ‘dhe ‘Y’ dhe romani i tij me pak fat do përkthehej nga një përkthyes i njohur. Do lexohej dhe kuptohej në botë, njerëzit do ndriçoheshin nga libri i tij. Dhe ai do shkruante emrin e tij në librin e madh të shkrimtarëve botërorë. E hodhi dorëshkrimin në kompiuter në një internet kafe duke paguar me lekët e kursyera me zor nga rroga për të.. Dhe pasi e masterizoi filloi të kërkonte botues. Aty u vu për herë të parë përballë realitetit të vërtetë. “Ti, më fal që po tregohem disi harbut, por po të flas hapur, nuk je askushi. Je, nëse më lejon të shprehem me figurë letrare, mall i ri në treg. Që do të thotë mall i pasigurtë. Me shumë mundësi nuk do kesh sukses që me librin e parë. Nuk mund të rrezikojme paratë tona. Duhen lekë për botim. Të paktën 2000 euro. Vetëm 500 kopje. Lidhje cilësore.” Ku te gjente 2000 euro një dikush me 15000 lekë rrogë në muaj? Atëhere mësoi të lëpihej. Ti lëpihej atij që kishte para. Biznesmenit. Dhe ata e dëgjonin duke pirë puron e tyre dhe buzëqeshnin. Entuziazmoheshin nga talenti i tij, por sapo dilte nga dera e harronin. Sepse duhet të bënin para. Dhe ai filloi ta ndjente veten parazit. Dhe lypës. Po u lypte para të tjerëve. Megjithatë njërit që e donte letërsinë e bukur dhe kishte kohë më shumë se të tjerët, i erdhi keq. Paratë u gjetën. Libri u faqos, shtyp, lidh dhe botua. Ishte emocion prindëror të mbaje në dorë librin tënd të parë. Gati si foshnje. Me atë kopertine të bukur, të shkëlqyeshme. Me atë kopertinë që do e preknin mijra duar, do e dashuronin mijra mëndje…dhe filloi faza tjetër e punës. Të bridhje libraritë, kinkaleritë, bibliotekat, shkollat. Për të shitur librin. Sigurisht jo me lekë në dorë. Libri vihej në vitrinë, dhe blihej, atëherë ai merrte lekët. Libri u vu në vitrinën e librarive. Kalonte afër saj dhe shihte tërë krenari kopertinën e bukur e të shkëlqyeshme e tërë ngjyra. Kopertinën që u bë e verdhë nga dielli dhe gri nga pluhuri. Sepse libri ishte vendosur në krahun e librarisë ku pluhuri nuk fshihej kurrë. Në atë krah ku dergjeshin dhjetra libra të tjerë, idiotë, bastardë, deri edhe gjenialë. Libra të shkruar rishtazi, pas ’90-ës. Kritikët nuk e morën vesh ndonjëherë që ishte botuar një libër i ri nga mënyra e të shkruarit në Shqipëri nga një shkrimtar i ri premtues. Ata kishin punë. Të merreshin me politikë. Dhe të shkruanin artikuj kritike të tipit “pse nuk ka kritikë letrare…” Kuptoi që askujt në këtë vend të çuditshëm nuk ia ndjente për letërsi. Sepse nuk kishte bukë në qarkullim. Njerëzit e shkretë ishin në kërkim të dy lekëve për të ushqyer familjen. Gjëja që i gëzonte më tepër ishin ardhja e dritës dhe ujit. E ç’mund tu hynte në xhep atyre për një roman të ri qoftë edhe gjenial? Ai s’bënte për të ngrënë. As për të pirë.. Të kapitur, me mirë dëgjonin predikimet e një feje se faqet mbushur me nota optimizmi e shpirti të një romanit të parë të shkrimtarit të ardhshëm me famë botërore. Dhe cinizmi që e pushtoi kur ndjeu disfatën, ia thau burimin e frymëzimit. Nuk kishte më tema shkrimi. Jeta e përditshme nga puna te klubi e te shtrati nuk ofronte brumin e nevojshëm. Mendimet e vrullshme për të parë vëndet e botës e njohur njerëz të rinj u bënë ëndërra të buta për të fjetur gjumë. Ndërkohë ishte shëndoshur, thinjur, dhe flokët i ishin rralluar në ballë. Ishte bërë burrë. Filloi të shkruante artikuj për gazeta e të kërkonte në dyert e redaksive honorarin. Por, nuk kishte honorar për artikujt kritikë të artit. Nuk kërkohej kritikë letrare në treg. Ndaj, sipas këshillës së një miku, filloi të ndiqte ngjarjet politike. Duhej të fitonte para duke u angazhuar me një forcë dhe duhej të gjente grua. E vendosi një ditë para një gotë konjaku vendi. Do të behej analist…Egzistojnë dhe të paktën tre variante të tjera të kësaj përralle. Në njërin, është po e njejta rrjedhë por me ndryshimin se shkrimtari nuk kishte talent. Në një tjetër, shkrimtari prapë nuk kishte talent, por ngjarja u zhvillua bukur, duke e bërë shkrimtarin një pop star sepse babai kishte paratë dhe lidhjet e duhura me televizionet të cilat i bënë reklamë dhe e ftuan nëpër shfaqe. Ai ishte i bukur dhe vishej bukur. Duhet të jetë dhe varianti i katërt, ku ai kishte talent dhe pjesën tjetër e bente babai, po unë nuk kam dëgjuar gjë. Do ishte bukur. Por… Varianti i parë i përrallës mbetet në fuqi, sepse ai tregohet më shpesh në realitetin urban Shqipëtar. Ai është shkrimtari i ri. Mund ta gjesh në kafenë e lagjes, apo në klubin ku mbidhen të mëdhenjtë, për të vjedhur ndonjë fjalë me vesh e nxjerrë ndonjë lek. Kështu do të isha dhe unë sikur mos kisha ndjekur zërin pragmatist të mëndjes e të mos kisha studiuar stomatologji. Dhe kjo arsye më bindi plotësisht kur jo më larg se para dy ditesh, pyes në librari për gazetat letrare sepse doja të botoja diçka të shkruar për pasion, dhe marr vesh që në këtë moment që po shkruaj nuk ekziston të paktën as një suplement letrar, jo gazeta të mirëfillta letrare që nuk shihen kurrkund. Të kanë lezet dhe bukuri kronikat e zeza tërë gjak e vrasje misterioze me të cilat E.A.Poe do ndërtonte një perandori letrare njëqind herë më të madhe se ajo që shkroi.

Të jesh shkrimtar shqiptar

Ardian MARASHI

Për të vlerësuar ç'është një shkrimtar shqiptar, lipset të kujtojmë ç'ka qenë shkrimtari shqiptar.

Vetëdija e të qenit shkrimtar shqiptar duket se ka lindur bashkë me shkrimin shqip, në kohët kur shqipja shkruhej sipas ndikimit të qarkut kulturor-fetar: me alfabet latin për katolikët e Veriut dhe për arbëreshët, me alfabet grek për ortodoksët e Jugut, me alfabet arab për autorët e ndikimit oriental dhe me alfabete vetjake, që shkonin në mbi 50 germa origjinale, për autorë të veçantë. Atëbotë, të ishe shkrimtar shqiptar qe një sakrificë e pashembullt. Mbas vështirësisë së parë, që lidhej me zgjedhjen, përshtatjen apo krijimin e tipit të alfabetit, vinte vështirësia kryesore, ajo e shtypshkrimit dhe e sigurimit të lejes dhe të fondeve për shtypshkrim. Duhet pasur në vëmendje se këto ndodhnin në një kontekst kulturor herë krejtësisht të pafavorshëm e herë krejtësisht armiqësor: së pari, shqipja ishte krejt e panjohur për botën joshqiptare; së dyti, bota shqiptare nuk kishte shkolla të sajat, e pra as lexues potencialë të shqipes; së treti, qarqet kulturore brenda botës shqiptare injoroheshin reciprokisht, aq sa kurrfarë komunikimi mes tyre nuk mund të ekzistonte. Në këto rrethana, të ishe shkrimtar shqiptar qe një koncept pothuaj tërësisht virtual, nëse pranojmë se s'mund të ketë shkrimtar pa lexues dhe se finaliteti i tekstit të shkruar është lexuesi. Së fundi, deri me pavarësimin e vendit, më 1912, individi i potencuar për të qenë shkrimtar shqiptar ishte specia që luftohej me të gjitha format e mjetet e drejtpërdrejta e të tërthorta, që nga injorimi monumental e deri te vrasja me helmim e me armë nga kundërshtarët e shqiptarizmës.

Deri në periudhën e Rilindjes Kombëtare, pra deri në epokën e postromantizmit europian, gjendja vazhdoi pak a shumë e këtillë: pati autorë shqiptarë, por jo letërsi shqipe të zhvilluar - për sa kohë që skenës kulturore shqiptare i mungonte lexuesi. Vetëm mbas gjysmës së dytë të shekullit XIX, me afirmimin e letërsisë kombëtare të Rilindjes, mund të thuhet se vetëdija e të qenit shkrimtar shqiptar nis të kristalizohet plotësisht. Për inerci të politikave gjeokulturore rajonale, situata vazhdon të mbetet e turbullt: qendra e shkrimtarëve shqiptarë gjatë periudhës së Rilindjes nuk është hapësira autoktone shqiptare, por metropolet kulturore të perandorisë otomane, që nga Stambolli, Bukureshti, Sofja, Athina e Janina dhe deri në Aleksandri të Egjiptit, duke kaluar nëpër Horën e Arbëreshëve. Sidoqoftë, me lëvizjen e Rilindjes tabloja ndryshon rrënjësisht, duke qenë se autorët rilindas bashkëpunojnë për një projekt kombëtar dhe kanë një mesazh qartazi shqiptar për t'ia përcjellë një publiku që u duhet ta krijojnë vetë.

Është për t'u marrë parasysh një veçori mjaft e rëndësishme, që lidhet me mbarë autorët shqiptarë të periudhës nga fillimet e shkrimit shqip e deri në pavarësimin politik të vendit. Pothuaj të gjithë këta autorë shkruajnë në një, dy e madje tri gjuhë të tjera përveç shqipes: latinisht për autorët e qarkut Verior, greqisht për ortodoksët e Jugut, turqisht e persisht për poetët me frymëzim oriental, ndërkohë që autorët rilindas shkruajnë e botojnë edhe në gjuhët e reja të kulturës europiane, në italisht, frëngjisht, anglisht e gjermanisht. Në njëfarë mënyre, kjo dëshmon se autorët shqiptarë të epokës nuk janë pajtuar me mungesën e lexuesit vendas dhe janë rrekur ta kompensojnë këtë mangësi thelbësore, duke kërkuar me ngulm lexues potencialë të origjinave kulturore në afinitet me shqiptarët. E rëndësishme është se me kalimin e viteve letërsisë shqipe i janë shtuar mjaft vepra themelore përmes përkthimit nga gjuhët e ndryshme, siç janë dy veprat historike të Barletit, romani, esetë dhe poezitë e Pashko Vasës, disa poema nga Naimi, tekste të ndryshme nga Samiu, tekste e vepra nga autorët arbëreshë, si dhe vepra e materiale studimore të Konicës e Nolit, apo të vetë Çabejt - siç është rasti i përkthimit tash së fundi të doktoraturës së tij austriake.

* * *
Me krijimin e shtetit shqiptar ndryshon përfundimisht edhe statusi i shkrimtarit. Epiqendra e prodhimit letrar zhvendoset brenda kufijve politikë të Shqipërisë e, kështu, letërsia shqipe del nga kuadri i një letërsie diasporike dhe mërgimtarësh. Shkrimtari bëhet protagonist i mediave të shkruara - gazeta e revista - dhe mëton të ketë lexuesin e vet. Rrjeti arsimor i ngritur në të gjitha qytetet e Shqipërisë shtron nevojën e një prodhimi letrar cilësor e njëkohësisht siguron vazhdimësinë e profesionit. Në vitet e Mbretërisë Shqiptare, falë stabilitetit politik e social, letërsia shqipe jeton periudhën e vet të artë, pavarësisht se në gjysmën e trojeve shqiptare, ndër shqiptarët e Kosovës, Maqedonisë e Malit të Zi, jeta kulturore pëson një goditje më të rëndë se dikur nën perandorinë otomane. Gjithsesi, duke mbetur në kufijtë e Shqipërisë politike, vërejmë se jeta letrare arrin një kulm, duke nxjerrë në ballë të skenës individualitete të denja për prodhimin më të mirë letrar europian. Autorë si Fishta, Koliqi e Migjeni, si Konica, Noli e Spasse, si Poradeci, Kuteli e Marko, dëshmojnë se letërsia shqipe e periudhës mes dy Luftërave Botërore kishte mbërritur pjekurinë e nevojshme letrare dhe estetike për t'u inkuadruar në letërsinë e madhe të kontinentit.

Thyerja që solli epoka e diktaturës e prishi rrjedhën e natyrshme të procesit letrar në Shqipëri. Pikësëpari, dolën nga skena letrare të gjithë ata shkrimtarë të traditës e të ditës, si dhe të gjithë autorët e huaj të shekullit XX, pikëpamjet e të cilëve nuk përputheshin me sistemin. Për të plotësuar kuadrin e boshatisur, u promovua në rangun e shkrimtarit kushdo që arrinte të rimonte vargje me Parti / liri dhe me Enver / kurdoherë: më të zellshmit, madje, e rrallëherë më të talentuarit, përfituan pension shkrimtari dhe leje krijimtarie, që mund të zgjaste nga disa muaj deri gjithë jetën. I mikluar me privilegje të këtij lloji, shkrimtari u quajt dhe u bë "ndihmës i Partisë": nuk kishte si të ndodhte ndryshe, përderisa Partia mbahej në pushtet jo aq prej ekonomisë, sesa prej ideologjisë marksiste-leniniste të sanksionuar në Kushtetutën e vendit si e vetmja e lejueshme. Izolimi nga Europa qe total, kurse ligji i dënonte poetët me punë fizike të detyruar, me burg, litar ose pushkatim. Shpesh, madje, kërkohej "ekspertiza" e një shkrimtari ose grupi shkrimtarësh për të dënuar kolegët e vet. Në këtë mënyrë, besnikëria ndaj Partisë kthehej nga detyrim në dëshirë. Dëmi qe i pallogaritshëm dhe shumë shkrimtarë të djeshëm vazhdojnë ta vuajnë në intimitetin e tyre (kur ky intimitet nuk është shkatërruar) pabesinë e dikurshme ndaj sivëllezërve të vet.

Në këtë klimë çmendurie, letërsia nuk u çmend e gjitha. Pjesa e saj më e zgjuar përdori alibinë e historisë që të mos shkruante vetëm broçkulla, ose u rrek të gjente tema që i bishtnonin aktualitetit. Pjesa e saj më e guximshme ekzistoi pa u shfaqur, si letërsi e nëndheshme, e shkruar nga autorë të ‘paakredituar' në Lidhjen e Shkrimtarëve ose nga të burgosur të ndërgjegjes. Pjesa e saj më fatlume lindi dhe u realizua në liri, në Perëndim ose në Amerikë, duke e kthyer mërgimin në shans jete. Ndërkaq, shqiptarët e Kosovës e të Maqedonisë përfituan si mundën nga një rënie relative e tensionit ndëretnik në vitet shtatëdhjetë dhe nga hapja ndaj Perëndimit, për të konsoliduar një letërsi disi ndryshe, më të çlirët e më të sofistikuar në aspektin formal, por po aq të shtrënguar në fyt nga simbolika atdhetare, sa ç'qe letërsia brenda Shqipërisë nga partishmëria komuniste. Shkrimtari shqiptar, veç, andej e këndej kufirit politik, e kishte të vështirë, në mos të pamundur, ta shihte veten jashtë marrëdhënieve me pushtetin: këndej për ta adhuruar pushtetin deri në delir, andej për ta kundërshtuar deri në vetëmohim.

* * *
Në ditët e sotme tabloja ka ndryshuar, por mjaft dukuri aktuale e gjejnë shpjegimin në traditën jo të largët dhe në atë më të afërt. Po vijojmë me dukuritë e trashëguara, në mënyrë që të mund të shohim, shkurtimisht por nën një dritë më të qartë, proceset origjinale të sotme, si edhe, në fund, ato që mendojmë se mund të jenë ose mund të bëhen prirje të së ardhmes.

Përgjithësisht, ende sot vërehet një prirje e shkrimtarëve për të qenë sa më afër pushtetit, ose, së paku, për të hyrë në zonat e tij të afërta të influencës. Mendohet se në këtë mënyrë fitohet më shpejt dhe më me siguri ajo që në letërsi paraqitet si proces i ngadalshëm dhe i pasigurt: promovimi publik dhe mirënjohja publike. Në situatën e sotme, është e paarsyeshme që kjo sjellje të konsiderohet si një e metë ose si një ves i trashëguar; përkundrazi, në mungesën e mekanizmave të një tregu të konsoliduar dhe të një kritike profesionale, kjo lipset parë si një mënyrë me të cilën autorët përpiqen t'i influencojnë opinion dhe tregun në dobi të tyre, duke u përpjekur për t'i bërë vetes atë marketing që, në kushte normale, do të duhej ta bënin agjenti letrar privat (alias atasheu letrar i shkrimtarit), botuesi dhe kritika. Sado që marketingu ‘pushtetar' shihet si një lloj konkurrence e paligjshme nga kolegët më të tërhequr, për kushtet e sotme ky është një ndër shërbimet e vogla që shkrimtari detyrohet t'ia bëjë vetes, kur sistemi s'ia jep këtë mundësi.

Një formë tjetër e vetëpromovimit të autorëve shqiptarë, akoma më e efektshme dhe mjaft më realiste se përfshirja ose bashkëpunimi me sferën politike, vazhdon të mbetet dygjuhësia. Nëse kjo formë krejtësisht autentike e shkrimit, megjithëse traditë e qenësishme e letrave shqipe, u ndërpre në kushtet e izolimit të ftohtë, jashtë Shqipërie ajo vazhdoi me një sukses relativ, e këtu kemi parasysh shkrimet në italisht të Koliqit, Camajt e Pipës, apo ato në anglisht e frëngjisht të Pipës e të Luzajt, të cilat sidoqoftë nuk patën efektin e pritshëm, meqenëse të gjithë këta autorë i përdorën gjuhët e huaja për tekste kritike dhe të dorës së dytë, kurse për veprën e mirëfilltë letrare ata vazhduan të përdorin shqipen, e cila i pati pjekur si shkrimtarë para se të largoheshin nga Shqipëria.

Autorë të brezit të mbasdiktaturës, në të kundërt, të cilët arritën të afirmohen si shkrimtarë me mediumin e një gjuhë të huaj të madhe, e ruajnë këtë gjuhë të huaj si shprehje gjuhësore unike, siç është rasti i Orjana Vorpsit me italishten dhe, pak më ndryshe, i Skender Sherifit e Katrinë Preljocajt me frëngjishten, ose xhonglojnë nga gjuha e huaj në shqipe e anasjelltas, siç veprojnë natyrshëm Elvira Dones, Gjekë Marinaj, Niko Kacalidha e të tjerë. Mjaft shqiptarë të emigracionit duket se kanë zgjedhur përfundimisht gjuhën e emigrimit si gjuhë të shprehjes së tyre letrare, çka u ka dhënë një rol në jetën letrare aktive të vendit përkatës. Emrat e këtyre janë të mirënjohur në të dy kulturat, në atë të origjinës dhe në atë të adaptimit: Luan Starova, Besa Myftiu, Gëzim Hajdari, Ron Kubati, Astrit Cani, Ardian-Kristian Kyçyku e mjaft të tjerë, shprehin një tendencë të re, atë të shkrimtarit shqiptar që shkruan (edhe) joshqip. Kjo tendencë lipset ndjekur d studiuar me vëmendje, për vetë faktin se ka gjasa të krijojë një traditë të vetën, ndikimi i së cilës në zhvillimet letrare të brendshme pritet të forcohet e të zgjerohet në dhjetëvjetshin e ardhshëm.

Përgjithësisht, kalimi përmes një gjuhe të huaj, në formë të shkrimit origjinal ose përmes përkthimit, konsiderohet si një sukses i veçantë i autorit dhe si një vlerësim i konfirmuar i talentit të tij. Duket se këtu ka shërbyer si model magnetizues rasti i Kadarese, suksesi i të cilit në fillim të viteve 70-të përcaktoi në një masë të madhë statutin e tij si shkrimtari i vetëm shqiptar botërisht i suksesshëm. Rasti i Mustafajt në fillim të viteve 90-të dhe ai i Kongolit prej disa vitesh, kanë nxitur te brezi më i ri padurimin për të qenë i përkthyer në një gjuhë perëndimore ose, së paku, për të qenë i përfshirë në ndonjë nga antologjitë jo të pakëta që botohen periodikisht, me sigurinë se aty fillon suksesi i pandalshëm.

Impenjimi për të qenë i përfshirë në proceset letrare më të fundit, e madje për të inciuar vetë procese të tilla në rang rajonal e më gjerë, siç është rasti i aktiviteteve dhe i botimeve tashmë të mirënjohura nën siglën Poeteka, apo i mbrëmjeve poetike të Strugës, flasin për një dinamikë të mirëorientuar, e cila i mban poetët në lidhje organike me aktualitetin letrar ndërkombëtar e njëkohësisht u hap rrugë që të bëhen aktorë të këtij aktualiteti.

Sidoqoftë, jemi të vetëdijshëm se kjo paraqet vetëm faqen e bardhë të gjërave, kurse ekziston edhe një tjetër faqe, më pak e bardhë, e cila dëshmon për vështirësitë reale dhe për sfidën e të qenit shkrimtar shqiptar. Të jesh sot shkrimtar shqiptar do me thënë të jesh i vetëm në fushën e lojës, të bëhesh pre e botuesve që punojnë pa kontratë, e shpërndarësve dhe librarëve mospërfillës dhe e organizmave që shpërdorojnë të drejtën e autorit. Do me thënë të botohesh pa marrë asnjë pagesë për punën tënde, ose mbasi ta kesh paguar vetë botuesin. Do me thënë të shkruash gjithë jetën për të tjerët dhe rrallë, ose kurrë, të shkruajnë të tjerët për ty. Të jesh sot shkrimtar shqiptar do me thënë, njëkohësisht, që të hetosh ç'të reja mund të sjellësh në letërsinë e vendit, si dhe të dish të vlerësosh potencialin e jashtëzakonshëm të mjedisit shqiptar në situatën aktuale, ku gjithçka mund të kthehet në materje letrare, që nga dramat individuale e kolektive, deri tek energjia e çuditshme e ‘botës sënë' dhe te larmia e saj e jashtëzakonshme.

Të jesh shkrimtar shqiptar, kudo në hapsirën gjeokulturore shqiptare dhe kudo ku shkruhet e ku botohet letërsi, do me thënë të kesh fatin të jesh bartës i realiteteve njerëzore dhe kulturore autentike, të cilat vetëm presin një sy për t'i parë, një shpirt për t'i ndjerë dhe një penë për t'i trupëzuar me përjetësi. Presin, sigurisht, edhe një formim shkrimtari, ku talenti luan rol veç në nisje.

NJE POPULL PA SHKRIMTARE DHE PA ARTISTE... !

Alban Guri


Ne Gjermani asokohe Gëthe thoshte: "Sot gjermanët diskutojnë se kush është më i madh, un apo Shileri !"... pra shkrimtarët e vërtetë duheshin, rivalizonin por mbi të gjithë qendronte GJERMANIA.

Ndërsa në Shqiperine e regjimeve dhe ate tranzicjonale, otomane, relativiste, shkrimtarucet e vegjel, hajdutet e ideve, shohin se si t`u bejne gropen gjenive. Dhe populli therret: "Joooooooooooooooo, Kadareja eshte me i madhi...Eshte absolut...!"...Sepse populli s`di as shkrim as lexim. Jeton me borxhe dhe me pensjonet e qeverive, qe prodhojne shkrimtaruce hajdute.

Ku do perplaset nje popull qe vret dhe mbulon me harrese shkrimtaret dhe artsitet e tij me te medhenj ?! Ku do perplaset nje popull qe vret gjenit e tij dhe krijon artificjalisht shkrimtare si Kadare&Co qe karrieren e kane filluar dhe vazhduar si agjente ne Moske e me tej...! Njerez qe kane perfituar nga rregjimet, qe kane qene te perkedhelurit e tyre dhe qe kur kane kritikuar ndonjeher, e kane bere ne emer te egoizmit te tyre te semure dhe te luftes brenda llojit, me ankthin per marre pushtet dhe podiume.

Ky popull shkon ne humnere. Ne humneren aktuale, ku drejtojne qyrravecet, injorantet, te dhunshmit, hajdutet, agjentet antishqiptare. Ky popull rrezikon te shuhet nga faqja e historise...sepse Ismail Kadare por edhe askush tjeter ne rrangje te tjera, nuk ka bere mea culpa.

Duke filluar me shkrimtaret e veriut, ne fakt te Shkodres, ne fakt katolike, ne fakt prifterinj katolike. Pastaj duke vazhduar me Kutelin e madh, Poradecin etj, etj, mund te themi se ne i kemi vrare poetet, shkrimtaret, artistet e vertete. Ata te veriut, te Shkodres, katoliket, prifterinjte, duke filluar qe me Fishten , Harapin, Shantojen, Zadejen, Palajn, Prennushin, Shllaket (te dy), Kurti, Sirdani etj,etj, kishin ngritur flamurin shqiptar, kishin bere te mundur ekzistencen e alfabetit shqip ne familjen e kombeve, kishin realizuar Pavaresine e Shqiperis nga Turqia mizore, por ne i vrame.
Po keshtu me te tjeret, kapacitete dhe mendje te ndritura me te cilat do krenohej cdo komb i dheut, por edhe ata i vrame ose i poshteruam, i burgosem, i torturuam. Pastaj aty ku i ndryme neper burgje, i plackitem edhe nga prona e tyre e vetme, nga krijimtaria e tyre. Dhe keshtu krijuam retushues te spikatur, si Kadareja, i cili morri nje mal me doreshkrime nga ish-miku i tij Fecor Shehu, i cili ua kish grabitur ne burgje atyre qe torturonte e me pas vriste. Kete kasaphane nuk e beri Enver Hoxha.
Kete tmerr dhe turp njeheresh nuk e beri nje njeri i vetem. Kete padenjesi historike e kemi bere ne te gjithe, un , ti, babai, gjyshi, daja, xhaxhai, tezja, gjyshja. Ne te gjithe, ne injorantet e sotem, bij dhe nipa te mostrave te djeshem. Po, po, kete faj nuk mund dhe nuk duhet ta mbaje mbi kurriz nje person i vetem, Enver Hoxha, sepse kjo eshte shume komode, por edhe shume mizore. Ne te gjithe ishim dhe jemi fajtore, sot njesoj si dje. Ne nuk i duam te talentuarit, artistet, shkrimtaret, sharmantet. Ne duam te lyrshmit, grykesit, provincjalet, arrivistet, krimbat, minjte e pushteteve, skuthet, hajdutet e ideve, plagjatoret. Ne duam Kadarene, qe vjedh e mbijeton me veprat e te tjereve.
Ne duam dhe mbrojme modelin e atij qe te dhunon nenen dhe te poshteron baben, sepse kete kulture dhe mentalitet na la turqia. Ne duam Sali Berishen dhe te gjithe sojin e politikaneve qyrravece, qe per 20 vjet tranzicjon nuk gjeten dot nje fond per te vleresuar apo dekoruar artiste, shkrimtare apo mendimtare, apo per t`u dhene atyre pensjonin e merituar te dinjitetit, qe artistet dhe shkrimtaret te mos mbyllen neper shtepite e tyre per faktin se nuk kane para per te paguar kafen e tyre.
Ne artistet apo shkrimtaret i denigrojme, ua vjedhim pronen e tyre intelektuale, sepse jemi bij te se keqes. Sepse ne lexojme Kadarene. Sepse ne votojme Sali Berishen. Te dy mostra. Te dy ish-agjente antishqiptare. Te dy ish-funksjonare te larte te asaj aprtie kuçeder, qe shkaterroi eliten dhe ngriti ne kateder e ne podium krimbat, hajdutet, meskinet, provincjalet, karrieristet, militantet e partise.

Ky eshte turpi jon i madh. Qeveritaret e sotem nuk hedhin nje pese leksh per kulturen apo per artin. Kadareja ne maje, pa merite, per konjukture, per nomenklature. Pas tij, pas te “vetmit shkrimtar” shqiptar, me njemije skelete ne dollap, rri i gjithe sistemi yne i shemtuar, i cili vrau dhe poshteroi gjithe eliten tone kombetare. Kjo e gjitha eshte mesjetare, bizantine, otomane. Kjo situate, nuk ka lidhje me Francen qe paturpsisht mban dhe mbron nje krimb si Kadareja. Kjo situate nuk ka lidhje me Europen dhe me Naton qe bashkepunon dhe mban maje plehut nje pleh kooperative si Berisha. Kjo situate nuk lidhje me qyteterimin, qe kur ne kete vend eshte me i rendesishem kamerieri (spiun dhe pederast), roja (rrugaç dhe analfabet) dhe polici katunar dhe militant partie, se shkrimtari apo artisti.

Nje popull qe nuk ka respekt dhe para per artistet e per shkrimtaret e tij, eshte nje grumbull krimbash te destinuar te zvarriten deri sa nje kembe e dhunshme t`i shtype me percmim !
Sot ne Shqiperi, nuk disktutohet me se kush shkrimtar apo artist eshte me i madh se tjetri, sepse konkurset dhe garat jane me qark te mbyllur, brenda te njejtit lloj…dhe gjithmone me pse lek, me cmime qesharake, mbijetese.
Ne kete vend, disktuohet se kush e ka me te bukur makinen, i biri i kryeministrit, apo Jari qe ka 20 vrasje mbi kurriz.
Ky eshte vendi per te cilin ne te gjithe jemi fajtore, un i pari, por me shume se une, jane fajtore Kadareja dhe Berisha, qe e ndertuan kete sistem dhe e mbrojne ende sot me fanatizem, ne menyre qe te shkelqeje vetem fija e barit te tyre, si gjithmone keto 500 vjetet e fundit, brenda oborreve te sulltaneve.
Ne shkrimtaret dhe artistet i vrasim. Cubat dhe bukeshkalet e provinces i votojme e i duartrokasim ! Prandaj jemi vetem nje hap nga gremina, 50 cm !

Cifutet midis se mires dhe se keqes, preferuan te keqen, zgjodhen te shpetonin Baraben. Per Jezusin thane: "Kryqezojeni! Kryqezojeni !". Edhe ne, njesoj si ata, u bejme lapidare Azemit me shoke, Tanit te Topit, apo trimave qe bien ne kanal rrugve te fshatit e vdesin per rivalitete te pista mes tyre. Kurse heronjte, artistet, shkrimtaret, i burgosim, i poshterojme, i gjunjezojme, ose i vrasim. Por edhe i vjedhim e i plackisim nga prona e tyre e vetme, nga krijimtaria e tyre. Kete e bejme sepse jemi ziliqare te vegjel si cifutet, miqte e Barabes. Por e bejme edhe pse shume prej nesh jane bij e nipa te hordhive turko-otomane, qe dhe ata, kur erdhen ketyre aneve, problemin me te madh e kishin me artin dhe e kulturen vendase. Asaj i rane me shpate, kultures, para se te prisnin kokat e races shqiptare.
Po, po, ketyre njerezve ua ka fajin arti dhe letersia, sepse nuk e duan, sepse nuk e kuptojne. Gati-gati, e urrejne.

Figurat më të ndritura të letërsisë që u është refuzuar çmimi i madh Nobel

Figurat më të ndritura të letërsisë që u është refuzuar çmimi i madh Nobel

Çmimi Nobel konsiderohet si nderimi më i madh që mund t’i bëhet një personi që ka kontribuar në mënyrë të jashtëzakonshme në një fushë të caktuar.

Kur dëgjojmë emrin e një shkrimtari që ka shërbyer si gur themeli në letërsinë moderne duket si e pamundur të mendohet se ai është refuzuar me dhjetëra herë nga komiteti i i ndarjes së çmimit Nobel. Mark Twein është një prej shkrimtarëve më të mëdhenj të botës që është refuzuar dhjetë herë nga komiteti. Te dhjetë herët çmimi u ka shkuar autorëve të tjerë si Sully Prudhomme, Theodor Mommsen, Frederic Mistral, Rudyard Kipling, Selma Lagerlof etj. Leon Tolstoy, shembulli më madhështor i realizmit letrar në histori dhe mbase një prej shkrimtarëve më të mëdhenj në histori.

Dy veprat e tij të mëdha, “Lufta dhe paqja” dhe “Ana Karenina” do të kishin qenë më se të mjaftueshme për t’i siguruar një shkrimtari çfarëdo një çmim Nobel. Por jo të madhit Tolstoy. Komiteti nuk mendoi se Tolstoy po e çonte letërsinë moderne në “drejtimin ideal”. James Joyce është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj irlandezë dhe botërorë. Ai është mjeshtër i rrymës së përroit të ndërgjegjes dhe praktikisht ka krijuar idenë moderne të krijimit spekulativ me veprën e tij finale “Zgjimi i Fineganëve”, e cila është thuajse e palexueshme.

Ai e konsideron atë veprën e tij më të mirë, por në fakt nga kritika konsiderohet “Uliksi” dhe “Dublinasit”. Henrik Ibsen është shkrimtari më i madh norvegjez dhe një prej shkrimtarëve të dramës moderne më të mirë në histori. Ai ka pasur shtatë mundësi për të fituar çmimin Nobel që në vitin 1901, kur filloi ndarja e tyre, por ai humbi për shkak të debatit mbi kërkesat që kishte lënë Alfred Nobel në testament. Ai donte që fituesit të kishin “idealizëm të lartë dhe të fuqishëm”, por komiteti mendonte se ai donte të thoshte “drejtim ideal”. Robert Frost është poeti më i madh amerikan i shekullit të 20-të. Ai ka fituar katër çmime Pulitzer për poezitë e tij, ka marrë 40 çmime nderi nga universitetet më të mëdha të botës, por s’ka fituar asnjëherë një çmim Nobel.

Çmimi i katër Pulitzer i shkoi Frost-it njëzet vjet para se të vdiste. Në ato 20 vjet komiteti i çmimit Nobel nuk e mori në konsideratë. Emile Zola është një tjetër rast i shkrimtarit të madh që s’ka fituar kurrë në jetën e tij një çmim Nobel. Është një nga ato rastet, kur fitojnë shkrimtarë që për publikun nuk janë dhe aq të njohur, por shkrimtari i madh duket sikur përçmohet nga komiteti i shpërndarjes së çmimeve. Ai ka shkruar mbi 30 romane dhe ka pasur dy herë mundësi për të marrë çmimin, por asnjëherë s’e ka marrë. Vladimir Nabokov është i mirënjohur për romanin e tij “Lolita”. Ai ka shkruar shumë vepra të tjera të rëndësishme, kritika, përkthime dhe poezi.

Ai u dominua në vitin 1974, së bashku me Graham Greene dhe nuk arriti të fitonte një çmim Nobel. Çmimin e fitoi suedezi Eyvind Johnson me Harry Martinson, të dy anëtarë të komitetit të çmimit Nobel në atë kohë. Jorge Luis Borges është menduar si kandidat i mundshëm për çmimin Nobel më shumë se njëherë, por komiteti i ndarjes së çmimit ka refuzuar për shkak të mbështetjes së këtij shkrimtari ndaj diktatorit Pinochet. Borges ka shkruar veprat më të mira surrealiste dhe ka fituar çmimin e parë “International Pulitzer”.

Mark Twain
1835-1910
Mark Twain mbahet krijuesi i romanit amerikan që u bë i famshëm fillimisht me Tom Sojerin dhe Hakelberri Fin, si dhe një prej romancierëve, humoristëve, eseistëve, kritikëve më të famshëm të gjithë kohërave. Ashtu si Tolstoy ai ka pasur dhjetë raste për marrë çmimin Nobel dhe të dhjetë herët ai u ka shkuar autorëve të tjerë si Sully Prudhomme, Theodor Mommsen, Frederic Mistral, Rudyard Kipling, Selma Lagerlof etj.

Leo Tolstoy
1828-1910
Leon Tolstoy Shembulli më madhështor i realizmit letrar në histori dhe mbase një prej shkrimtarëve më të mëdhenj në histori. Dy veprat e tij të mëdha, “Lufta dhe paqja” dhe “Ana Karenina” do të kishin qenë më se të mjaftueshme për t’i siguruar një shkrimtari çfarëdo një çmim Nobel. Por jo të madhit Tolstoy. Komiteti nuk mendoi se Tolstoy po e çonte letërsinë moderne në “drejtimin ideal”.

James Joyce
1882-1941
James Joyce është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj irlandezë dhe botërorë. Ai është mjeshtër i rrymës së përroit të ndërgjegjes dhe praktikisht ka krijuar idenë moderne të krijimit spekulativ me veprën e tij finale “Zgjimi i Fineganëve”, e cila është thuajse e palexueshme. Ai e konsideron atë veprën e tij më të mirë, por në fakt nga kritika konsiderohet “Uliksi” dhe “Dublinasit”.

Marcel Proust
1871-1922
Marsel Proust është autori i veprës më monumentale të shekullit të 20-të, “Në kërkim të kohës së humbur”. Është një roman me shtatë volume që shfaq një prej shembujve të parë, në mos të parin të përroit të ndërgjegjes. Por komiteti i ndarjes së çmimit Nobel vendosi t’ia jepte këtë çmim në vitin 1920 norvegjezit Knut Hamsun dhe jo Proust-it.

Henrik Ibsen
1826-1906
Henrik Ibsen është shkrimtari më i madh norvegjez dhe një prej shkrimtarëve të dramës moderne më të mirë në histori. Ai ka pasur shtatë mundësi për të fituar çmimin Nobel që në vitin 1901, kur filloi ndarja e tyre, por ai humbi për shkak të debatit mbi kërkesat që kishte lënë Alfred Nobel në testament. Ai donte që fituesit të kishin “idealizëm të lartë dhe të fuqishëm”, por komiteti mendonte se ai donte të thoshte “drejtim ideal”.

Emile Zola
1840-1902
Emile Zola është një tjetër rast i shkrimtarit të madh që s’ka fituar kurrë në jetën e tij një çmim Nobel. Është një nga ato rastet, kur fitojnë shkrimtarë që për publikun nuk janë dhe aq të njohur, por shkrimtari i madh duket sikur përçmohet nga komiteti i shpërndarjes së çmimeve. Ai ka shkruar mbi 30 romane dhe ka pasur dy herë mundësi për të marrë çmimin, por asnjëherë s’e ka marrë.

Robert Frost
1874-1963
Robert Frost është poeti më i madh amerikan i shekullit të 20-të. Ai ka fituar katër çmime Pulitzer për poezitë e tij, ka marrë 40 çmime nderi nga universitetet më të mëdha të botës, por s’ka fituar asnjëherë një çmim Nobel. Çmimi i katër Pulitzer i shkoi Frost-it njëzet vjet para se të vdiste. Në ato 20 vjet komiteti i çmimit Nobel nuk e mori në konsideratë.

W. H. Auden
1907-1973
W.H. Auden është një prej poetëve më të mëdhenj në histori. Ai ka fituar çmimin Pulitzer, “National Book Aëard” dhe ka influencuar në një numër të madh poetësh që kanë ardhur pas tij. Mendohet se komiteti i çmimit Nobel ka refuzuar t’i japë atij nj çmim për arsye se ai kishte bërë gabime në përkthimin e një libri të Dag Hammarskjold, fitues i çmimit Nobel dhe pse kishte sugjeruar se ky autor ishte homoseksual.

Vladimir Nabokov
1899-1977
Vladimir Nabokov është i mirënjohur për romanin e tij “Lolita”. Ai ka shkruar shumë vepra të tjera të rëndësishme, kritika, përkthime dhe poezi. Ai u dominua në vitin 1974, së bashku me Graham Greene dhe nuk arriti të fitonte një çmim Nobel. Çmimin e fitoi suedezi Eyvind Johnson me Harry Martinson, të dy anëtarë të komitetit të çmimit Nobel në atë kohë.

Jorge Luis Borges
1899-1986
Jorge Luis Borges është menduar si kandidat i mundshëm për çmimin Nobel më shumë se njëherë, por komiteti i ndarjes së çmimit ka refuzuar për shkak të mbështetjes së këtij shkrimtari ndaj diktatorit Pinochet. Borges ka shkruar veprat më të mira surrealiste dhe ka fituar çmimin e parë “International Pulitzer”.

Shkrimtaret e territ...

Shkrimtari shqiptar i ketyre koheve eshte si Sokrati i Athines se lashte qe shoqeria e ka shenjuar si plengprishes dhe Shteti e ka dendur me helmin e nencmimit. Kjo sepse sikurse ne Athinen e kohes se gelimit te te keqijave dhe veseve ai qe flet per kulturen e virtytin degdiset ne zgripin e mbijeteses. Gjergj Fishtes ia hodhen eshtrat ne Drin e per kete mund te fajesohet nje tirani por granaten e flakur ndaj monumentit te Gjergj Fishtes para pak vitesh nuk ka ligj qe ta perligje e as arsye qe ta pranoje
1.
Pergjegjesine e shkrimtareve e ka pershkruar shume bukur Lumo Skendo ne nje ese ku u drejtohet atyre. Sipas Skendos Me pare se cdo gje shkrimtari ka nje detyre dhe pergjegjesi kundrejt vetes se tij dhe ajo eshte qe te perpiqet te fitoje per veten e tij diturine e nevojshme karakterin serioz dhe te matur urtesine dhe patriotizmin. Sipas Skendos ngjallja e shume kombeve ka nisur me frymen e poeteve dhe kjo sepse forca qe i jep shpirtit pushtetin moral fryma e ardhur prej letersise i kunderqendron cdo sulmi edhe ne qofte se fati e poshteron ndonjehere prape rri e gjalle e rilind nga hiri i saj.
Dhe ato qe kane shkruar shkrimtaret shqiptare dhjetevjecare me pare jane aktuale jo vetem sa i perket pergjegjesise se shkrimtareve por fatkeqesisht edhe per gjendjen e shoqerise shqiptare. Them fatkeqesisht sepse te dhemb kur sheh se sa aktual eshte Fan Noli sot kur lexon se si ka shkruar per anarkine fetare morale patriotike dhe te idealeve ne shoqerine shqiptare. Po keshtu Cajupi i cili thote Tani disa vjet kemi rene teper pas politikes. Politika Fort mire. Por na duhet dhe letratura per zone Kemi nevoje te defrejme e te cdefrejme dopak te jetojme me enderra. Aktual eshte sot edhe Branko Merxhani kur kerkon organizimin e kaosit te shoqerise shqiptare apo Krist Maloki i cili pasi deften se lindori shqiptar ka zaptuar te gjitha institucionet e shtetit ben thirrje per lartesi morale duke thene se Heroizem skerkohet prej askujt porse lartesia morale e nje perendimori matet me graden e nje vetemohimi e veteflijimi rreth nje ideje te larte rreth nje ideje qe ska pune me kolltuqe apo llokma.
2.
Shkrimtaret jo vetem nuk vleresohen por shperfillen. Kini parasysh vetem kete fakt Ne vitin 1997 kur poeti shqiptar ne ekzil Gezim Hajdari mori cmimin prestigjioz nderkombetar Montale per poezine e pabotuar keshilli bashkiak i Frosines nje qyteze mes Romes e Napolit ku poeti pasi kishte emigruar ne fillim pati jetuar ne nje ndertese te braktisur i ofroi nje apartament. Kjo perben nje shembull te shkelqyeshem dallimi mes nje mendesie perendimore te qasjes ndaj shkrimtareve te nje vendi perendimor dhe mendesise orientale te shoqerise sone e cila po i le ne mjerim shkrimtaret shqiptare.
Shkrimtari shqiptar i ketyre koheve eshte si Sokrati i Athines se lashte qe shoqeria e ka shenjuar si plengprishes dhe Shteti e ka dendur me helmin e nencmimit. Kjo sepse sikurse ne Athinen e kohes se gelimit te te keqijave dhe veseve ai qe flet per kulturen e virtytin degdiset ne zgripin e mbijeteses. Gjergj Fishtes ia hodhen eshtrat ne Drin e per kete mund te fajesohet nje tirani por granaten e flakur ndaj monumentit te Gjergj Fishtes para pak vitesh nuk ka ligj qe ta perligje e as arsye qe ta pranoje.
Nuk ka arsye qe ta pranoje as perbaltjen e shkrimtareve shqiptare gjate ketyre viteve me fushata te permuajshme sulmesh shpifjesh thashethemesh trillimesh fantazmagorike ndaj ketyre lsquosokrateve te vuajtur qe duhet te durojne gjithe pushtetin e derrave te kenaqur qe kane zaptuar hapesiren e lirise. Qendrimi qe ka mbajtur Shteti dhe kjo shoqeri ndaj shkrimtareve eshte percmues. Stereotipi i perceptimit masiv te nje shkrimtari nga shoqeria sot eshte ose ai i nje te marri qe ecen me koke ne re ose i nje gjynahqari te papune.
A e dine padronet e kultures nese shkrimtaret e antologjise se letersise shqipe krijuesit e veprave te perjetshme qe formesojne ndergjegjen e brezave jane ende gjalle dhe si jetojne Sa per kujtese po u themi se Trebeshina per shembull ndihet i huaj ne kete vend i tehuajtur si i denuar me vdekje. Aq i madh eshte pikellimi trebeshinian sa ka hequr dore
nga te qenit shkrimtar shqiptar cka per momentin nenkupton te qenit i shperfillur dhe i percmuar. E pse te mos botoje Shteti dhe shoqeria nje pjese nga 100 veprat e pabotuara te ketij shkrimtari por ta perdore kenaqesine e te jetuarit ne ishullin e banalitetit si maske dhe alibi per te fshehur pamundesine e nje vizioni qe sheh pertej te perkohshmes prej konsumatori ne te perhershmen e te perjetshmen
Investim i perkohshem nga shteti eshte organizimi i festave per rinine qe te defreje. Investim i perhershem eshte krijimi i sallave publike te leximit ku te rinjte qe duan te studiojne mund te ulen e te selitin mendjen. Investim i perhershem eshte shnderrimi i bibliotekave kioske te ketyre universiteteve ne biblioteka te pasura te cilat plotesojne nevojat e studenteve me se paku me librat qe jane ne programet mesimore sic ua ka hije universiteteve te Evropes.
E perhershmja qendron tek magjepsja pas leximit qe te jep fuqine e argumentit pasurine e imazheve dhuntine e krahasimit hir lehtesi ne te shprehur ose ne te imagjinuar mencuri kontraste te befasishme lakonizem thjeshtesi. Predikimi i shenjterise se librit nuk do te lejonte kurre qe ne kete vend te ishin djegur bibliotekat sikurse ka ndodhur. Shenjterimi dhe jo perdhosja e tij. Sepse burgosja intelektuale e rinise ne libra te dobet vetem e largon prej tij. Edhe arroganca e shperfillja shteterore e shoqerore ndaj shkrimtareve vetem sa i ysht armiqte e librit.
3.
Ne letersine shqipe rendom permendet brezi i letrareve te vitit '30 ,'60 dhe '90 te shekullit te kaluar si vite te manifestimit te nje fryme te re qe e ka e riperterire letersine me konceptim tjeter ndryshe e gjak te ri gjuhe ne rrembat e saj. Si duket nje here ne tridhjete vjet letersia shqipe ka siguruar mekanizmin e riperteritjes per te qene serish e gjalle me lengun jetesor te artit qe merr fuqi nga stihia e gjuhes shqipe dhe talenteve qe shperthejne per te permbysur klishete e neveritshme qe krijon koha.
Koha ecen pandalshem dhe ne njefare menyre procesi letrar riformatohet vit pas viti. Gjate kesaj kohe dalengadale eshte krijuar edhe nje brez tjeter letraresh si ai rrethi ne trungun e lisit brez qe nuk mund te thuhet se i perket atij te vitit lsquo90 pasi librat e pare i ka botuar rreth vitit 2000 dhe meqe jo pak here eshte quajtur me te drejte underground generation propozoj ti quajme shqip shkrimtare te territ. Jane shkrimtare te territ sepse jane larg vemendjes se kritikes e cila kemi shprese qe ndonje dite te ngjallet se vdekurish. Jane larg vemendjes se shoqerise institucioneve te kultures te cilat vetem me kulture nuk merren perderisa nepunesit tyre nuk kane aq kulture sa te perkrahin nje brez te ri letraresh. Mbi te gjitha ky brez shkrimtaresh terri eshte larg lexuesit ne kuptimin klasik pasi eshte i privuar nga te gjitha sa permenda me siper.
4.
Sa per fillim si shkrimtare te territ propozoj keto emra Astrit Cani Majlinda Bashllari Almona Bajrami Indrit Sinanaj Lindita Komani Norel Zaimi Sidorela Risto Alisa Velaj Ardian Saliaj Lorena Kadzadej Rudina Madani Ardiana Shala Prishtina Ermira Rista Dorian Kulla Ardita Jatru Arlind Farizi.
Themi sa per fillim sepse lista e emrave gjithmone eshte e paperfunduar sikurse lista e veprave sikurse vete letersia qe nuk perfundon kurre. Ketu mund te hyjne edhe ata shkrimtare te cilet nuk jane identifikuar plotesisht me brezin e shkrimtareve te viteve lsquo90 pasi jane vetmitare prej natyre nder ta Petrit Nika Flurans Ilia e te tjere qe shkruajne ne nje zone te ndermjetme mes qiellit e tokes. Por keta emra mund te sherbejne fare mire si busull orientuese per ata qe duan te dine se cfare po ndodh ne procesin e sotem letrar. Karakteristike e ketij brezi eshte shperndarja gjeografike neper shtete te ndryshme ku studiojne kane mbaruar studimet ose jetojne. Duke perthithur nje kulture evropiane letrare ky brez realizon vijueshmerine e kohes se re estetike ne letrat shqipe.
Jane shkrimtare te territ per shkak te mungeses se organeve te mirefillta letrare e kulturore ku te mundesohej nyjetimi i kenges se re te ketij brezi. Jeta e corganizuar letrare pamundesia e debatit kulturor ne bashkesine e shkrimtareve per ate cka na shqeteson ne sot eshte e frikshme per kaosin qe shkakton e dhimbshme per pasojat qe le pas dhe e papranueshme per nje kryeqytet normal te nje vendi evropian. Kesisoj librat e shkruar nga shkrimtaret e rinj shqiptare ne njefare menyre sot jane libra te shkruar ne terr per vetveten dhe nje lexues imagjinar me ate idealizem e magjepsje qe te ngjall dashuria per fjalen e shkruar dhe kulturen shqipe. Shkrimtaret e territ jane te izoluar ne nje bote kaotike letrare ku hapesira e ekzistences zaptohet me mjete jashte letrare.
Shkrimtaret e kapercyellit te shekullit sidoqofte do ta kendojne kengen e tyre edhe pse ne shkretetiren materialiste te ketij realiteti armiqesor e agresiv nuk ka vend per ta. Koha punon per ata qe punojne. Zaret ka kohe qe serishmi jane hedhur. Hapni syte e shihni o te verber