Prof. Dr. JOSIF PAPAGJONI
Vojsava Nelon e njoh herët, qyshkur botonte ciklet e para në gazetën “Drita” dhe revistën “Nëntori” në vitet ‘70. Ishte një poete e re, e butë, e brishtë, e çiltër sa dhe e bukur, që vinte diku thellë nga Jugu, nga qyteti i Delvinës. Vinte me ëndrra, por edhe me një brengë, diçka të trishtë si zhgënjim, sepse fati nuk ia pat dhënë prore kupën e lumturisë. Por ajo besonte fort te mirësia e njerëzve, ndaj dhe mëkoi shpresën, iu përfal rikthimit të asaj që kish humbur udhë: në jetë, në dashuri, në aspirata, në synime. Ajo i ka thënë dhe i thotë botës: cicëri! Cicëri bilbil, kanarinë! Cicëri njeri i mirë! Mirësi, cicëri!
Vojsava e solli pastërtinë e ndjenjës, edhe lirikën, ashtu paqësisht, siç buthton sythi dhe lulja në degëzën e ngopur nga lëngu i pranverës. Pranverës së moshës rinore, më saktë shpirtit të ri. Pranverës së dashurisë. Dashuria, ky liman ku poetesha, pas zhgënjimeve, tradhtive, ligësisë, vrazhdësisë, ankoronte mendjen e lodhur, zemrën e vrarë. Thyente qelqet e një iluzioni, shihte se si tretej në mug silueti i dikujt, si vala ikanake diku nëpër oqean merrte me vete një brengë njerëzore, si putheshin njerëzit, madje edhe lypsarët. E njëjta melodi, e përjetshmja melodi: dashuria, kjo mistikë e padeshifrueshme, e saj, e jona, e të gjithëve. Ajo e ndoqi Vojsavën viteve. Mori dashuri dhe fali po aq, madje më shumë dashuri. E them këtë sepse, veç miqësisë që më lidh me poeteshën, është edhe i shoqi, profesori i njohur i letërsisë dhe antropologjisë, Adem Jakllari, i cili, shpresoj, ka qenë bash ajo nënkresa ku Vojsava ka gjetur jo thjesht një çlodhje a një prehje zemre të ngarkuar nga vuajtja e botës, por edhe lexuesin e vëmendshëm, konsulentin, kritikun, pra dhe të parin dhe të fundit të mirëbesuar të poezisë së saj. Pos dashurisë, vargu i poetes ka dhe një tjetër “buall” që e tërheq: mirësinë. Mirësinë e njeriut që e kërkon botën ashtu të bukur, ashtu të qashtër, ashtu të prajshme. Mirësinë e gruas që e sheh bashkëshortin, mikun, të dashurin, djaloshin e humbur tej në tis, burrin, fantomën mistike të “dikujt” që bëhet më pas “dikush”, shi në bebe të syrit, aty ku pikon loti dhe ku kripa e lëngatës rravgon shpirtin e pafaj. Dhe vargu i përulet me respekt kujtesës, hijeve që treten e humbasin valëve, murmurimave që të ndjekin. Dhe ti i jep dorën e besimit. Dorën e pafajësisë.
Vojsava Nelo ka botuar 9 vëllime poetike si dhe tre romane. Libri i saj të fundit “Gërsheti i prerë” është vijim dhe pasurim i asaj çka ajo ka krijuar këta 30 e më shumë vjet. Libri është konceptuar 7 cikle: cikli kushtuar dashurisë me nëntitullin “Si të bëj pa shikimin tënd?!”, cikli i fëmijëve me nëntitullin “Ninullojnë”, cikli i vendlindjes “Delvina”, cikli i nënës “Nën hijen e jargavanit”, cikli i dhimbjes “Gërsheti i prerë”, cikli i indinjatës “Pse heshtin poetët”, cikle të ndryshme “Shikime që pikojnë nga yjet”. Nuk i lidh stili i poezisë, as koha e shkrimit, por përjashtimisht motivi, “brahma” ngjizëse e përjetimeve, materia ideore që plazmohen aty.
“Vojsava Nelo, - shkruan Dritëro Agolli, - është një poeteshë origjinale, e veçantë… Poezia e saj e e natyrshme, e bukur… Vjershat e saj janë vjersha të një femre delikate, të brishtë, të ndjeshme…”
“Po dashuria, - pyet aktorja e mirënjohur Margarita Xhepa, që ka recituar mjaft nga poezitë e Vojsavës, - dashuria ç’vend zë në krijimtarinë e poetes Vojsava Nelo? Fund e krye. Ndjenja e dashurisë pulson në çdo varg, në çdo poezi, në çdo libër, në çdo pikë e në çdo presje. Vetë Vojsava, gjithë qenia e saj duket si e gatuar prej kësaj ndjenje”.
Libri fillon me një poezi vërtet të bukur, të tejdukshme, si në një marramendje:
…Sikur ta dije,
Se ai muzg,
Që merrte flakë,
Tutje në male,
Ndizej prej meje,
Sikur ta dije,
se ai muzg
që merrte flakë,
tutje në fusha,
ndizej prej meje,
se ai muzg,
që merrte flakë
tutje në dete,
ndizej prej meje,
vërtik do vije,
dhe me një puthje
do fikje zjarrin.
………………
Por ti s’e dije…,
dhe muzgjet digjen
përjetësisht,
tutje në male…,
tutje në fusha…,
tutje në dete… (Sikur ta dije…)
Vargje të tilla kaq të ndjera, që ani pse të përsëritshme si në një rit dhe nga pikëpamja e hapësirë vijnë duke u zgjeruar gjer në pafundësi (muzgu-mali-fusha-deti), janë derdhje shpirtërore që rrallë vijnë me kaq finesë e sqimë poetike. Poezia e Vojsavës është poezia e dashurisë kur në ekstazë njeriu lumturohet, kur në vlerat etike e morale shpirti sublimohet, kur në hapje plagësh nga fyerja, tradhtia, vetmia, largësia gruaja e fyer dëshpërohet, pikëllohet e mallohet. Ajo e do natën, veçse kur drita hyn aty në formën e një burri të dashuruar (Pastaj u bë natë…/ Një natë e ngrohtë…, e paqtë…,/ ti erdhe tinëz, tek unë,/ në shtrat,/ dhe më përfshive me afsh!). Dhe prandaj poetja i beson mirëfilli veçse ndjenjës (Deklaratat janë thjesht mërzi./ Dashuria është vetëm ndjenjë,/ dhe këtë, besoj,/ e di dhe ti.). Madje, kur është e strukur në gji të të dashurit, vetë jeta ndryshon, fiton tjetër përmasë, transcendentohet dhe “misteret shndërrohen në realitete dhe realitetet në befasi”. Poetja ka një komunikim të shpenguar me lexuesin, është transparente në ndjenjat e saj dhe dashuria bëhet çuditërisht e “butë”, sikur të ishe në një bisedë me vetveten. Dashuria bëhet ajër, dritë, ekzistencë (Ta kam thënë dhe ta them prapë./ Më tmerron vetmia,/ lebetitem, / dhe ia mbath).
Poeten e zë malli për vendlindjen, shtëpinë, një grua plakë që largohet nga jeta, një trëndafil që vyshket, një mace që shfaqet shtëpisë së vjetër, njerëz të plakur e të rrëgjuar nga vrazhdësia e jetës, një shatërvan i vogël në oborrin e shtëpisë, një qytet i zbrazur mbushur me fytyra të trishta e pleq, dhe ajo, nëna dhe poetja, që cicërimën e një zogu nuk e zëvendëson me kafen që ia jep djali i saj, malli për nënën që shfaqet befasisht si mungesë, në një foto stampuar mbi pllakën e mermertë të varrit (Asnjë rrudhë. Asnjë thinjë./ Asnjë brengë/ nuk shtohet më./ Kështu e gjej./ Kështu e lë./ Dhe qaj nën zë...!). Dhe... ja se si metafora “digjet” ngarendur pas një grushti xixëllonjash që feksin natën te shtëpia e vjetër, tek ato rrënoja mbuluar nga bari. Përveç lotit të nostalgjisë dhe një malli që nuk shuhet, vargjet fitojnë përmasën e “dritës”, e të pastrës, e vrapit të kohës dhe ndryshimit të njeriut në të, tok me nevojën për të rendur drejt dritës e në shpirt thellë atë ta mbash, ashtu si fëmijërinë tënde të bardhë. (Xixëllonjat)
Prerja e gërshetit, prej nga e merr shtysën edhe titulli i librit, ani pse i rëndomtë në dukje, fsheh brenda një brengë dhe një ndryshim: bota “moderne”, “qytetare” ka triumfuar ndaj botës së brishtë, të sinqertë, të bukur, mbase edhe naive, provinciale, paksa e përgjumur, ku kishte buisur dikur fëmijëria, adoleshenca dhe rinia e poetes Nelo. Shkapërcimi nga një gjendje në tjetrën, ku trishtimi dhe pezmi bëhen prore të nënkuptueshme, rivlerësojnë një moshë e një kohë që s’kthehen kurrë më, por që vragën të thellë në shpirt e lënë... Zëra sorrash që krakarijnë mes acarit janë po kaq të trishta për shpirtin e lënduar e bosh të poetes sa dhe kënga e një endacaku-lypës rrugëve të Bostonit, sepse ajo vuan brengën e njeriut që i dhemb fati i tjetrit, fati i botës, përthyer në fatin e saj. Në pamje të parë asgjë “s’ndodh” në vargjet e poezisë Kur të bjerë bora flokë-flokë, por pas thurjes së një shalli ku ka aq dashuri dhe ftohtësisë a ndoshta shpërfilljes së tjetrës, që as emrin s’ia ka mësuar poetes grua e nënë, ne e kuptojmë se aty ka një plagë që në heshtje kullon gjak e që fshehtas ndez një brengë: është mungesa e solidaritetit, e mirënjohjes, e dashurisë. Vjersha “Nusëria”, paçka se tejet autobiografike, ridimensionohet në caqet e një nostalgjie, që mjaltin dhe zeherin e ka bashkë, duke përcjellë dhimbje prej femre dhe një “Ah!” që të flladit. Ti ndjen rrëqethjen e lëkurës, sepse më e bukura gjë e femrës, nusërimi, mund të ishte,ndofta, ndryshe. Vargjet strukturohen gjegjësisht përplasjes së imazhit paraprak për nusërinë-ëndërr dhe ëndërr-thyerjen në realitetin e vrazhdët ku ajo frullon, pasuar sa nga trishtimi pse ajo “nusëri” mbiu e u ngjit aty mes gërxheve të Skraparit aq dhe nga malli se ajo mbeti përjetësisht e pastër, ashtu e pafajshme, ashtu e bukur, ashtu e brylltë... Me tre strofa në vjershën Miliona njerëz lexuesi ndjen humbullimin e qenies si një trazim i vazhdueshëm ulje-ngritje në lojën mes zhgënjimit dhe besimit, shqetësimit dhe paqtimit, trishtimit dhe riafirmimit. Dhe poetja kërkon një dorë shoqërimi nga shpirti i poetit hungarez Petëf si për të bashkuar dy ndjesi: të gjallën e “vdekur” zhytur në trishtim dhe të vdekurën e “gjallë” shfaqur si rijetësim. Poetja ngazëllehet dhe rrëmbehet teksa sheh një trumb zogjsh që prej saj s’kanë frikë, dhe ashtu si zogjtë, si për t’i hequr frikën njeriut të vetmuar e të kërcënuar, ajo i drejtohet botës: Botë, moj botë, botë: Cicëri! (Botë cicëri)
Poezitë e peizazhit janë të shumta, por mua më ka mbetur në sy njëra syresh: “Erë e vjeshtës”. Nuk është vetëm gjethnaja e vjeshtës që bie prej pemëve, por edhe era që fryn në shpirtin e poetes. Kësodore peizazhi fiton konotacion, ai animohet, mbivendoset mbi të një kuptim i ri asociative, imazhi i përftuar dhe regjistri i përjetimit bëhen dy spikama e dy të shënjuara që e tejkalojnë tekstin duke u rropatur shpirtit në ekstazën poetike që shijon (më në fund!) çastin e lumnueshëm...
Në ciklin “Pse heshtin poetët” V. Nelo e harron lotin, mallin, dhimbjen, delikatesën femërore, nënën e dhembshur, dëlirësinë prej gruaje, vetminë pikëlluese dhe turret gjithë mllef e zëmërim ndaj dukurive të pista që kanë pushtuar e ndotur krejt shoqërinë, shtetin. Ajo kreshpërohet, rebelohet, e përfshin inati. Mërisë nuk i bishtnojnë dot asi femrash snobe, mendjefyl e të shpëlara që zënë kolltukë me rëndësi të shtetit jo nga merita por nga të tjera arsye, nga shtirja dhe “loja”; përtallet hipokrizia e qeveritarëve ndaj të mjerëve dhe mjerimit, fëmijëve jetim apo njerëzve pa strehë; ironizohet hidhtas dekori formal i një qeverie me qeveritarë të korruptuar që mbrohen nga “rojet” si “relikte” muzeu, me zyrtarë që s’i tund kush nga karrigia, e gjithë ajo skotë e neveritshme që u rrinë shefave nga pas si miza në b... të kalit, zorzopë mosmirënjohës e kolltukofaqë sahanlëpirës, fytyra të shpëlara si zonja X apo zonja Hiç, të cilat veç ligësi kanë e neveri të ndjellin. Në vargje fare të shkurtër ngritur mbi parimin e antinomisë, poetja sjell filozofinë e dritë-hijes së njeriut, ontologjinë e vetë qenies (vjersha: Njeriu). Po e citoj:
Të shoh në skenë,
Ndrin
Të njoh në jetë
Nxin!
Kaq bardhë e zi,
i ziu njeri.
Kaq natëditë
Kaq ditënatë,
Njeriu i ngratë?!
Në mijëra vjet
Si nuk u zbut?!
Si nuk u zbut
Qoftë dhe pak?!
Njeriu i shkretë
Njeriu i ngratë!
Poezia e Vojsava Nelos nuk është e vështirë të dekodohet, s’ka mbingarkesa kuptimesh të shumëfishta, ambiguitete, hermetizëm, ngujim nëpër skutat e misterit a transcendentales. Është e bardhë. Është e tejdukshme. E rrokshme qysh në shqiptimin e parë.Si mall i ikur. Si një kafe mëngjesi. Kjo mbresë m’u krijua ca më shumë kur ndoqa mbrëmjen poetike “Le të duhemi” me vargjet të zgjedhura të saj. Aktorët e njohur që recituan si Margarita Xhepa, Fatos Sela, Yllka Mujo, Anila Bisha, Rozi Kostani, Kastriot Ramollari, patën mundësinë që ta lartësonin ndjeshmërinë e tyre artistike në ndoca rima, ritme, tingëllima, kadenca, vallëzime imazhesh e nebuloza poetike që trokisnin lehtë-lehtë, thuajse të pabëzajta, përtej çdo zhurme e vikame, aty, në intimitetin tonë, aty, ku porta s’hapet aq kollaj sepse lipset një kod tjetër: kodi i mirëkuptimit. Ky kod, qoftë pse jo fort i vështirë e me një mori kyçesh, në veprimtari kësilloj gjakonte pikërisht simbiozën midis poezisë së thjeshtë, të brishtë e lirike me stilin po të këtillë të recitimit, çka u realizua hijshëm në këtë mbrëmje poetike elegante. Dhe siç ngjet zakonisht, vargjet duhej të nusëronin me ndoca tinguj. Violonçeli në duart e Iliard Shabës krijoi dridhmën e vargjeve, atë fluturim në mugun e tingujve rënkimtarë a flatrahapur të fantazisë, pasuar nga një interpretim, madje një gjestikulacion shprehës të vetë instrumentistit të talentuar.
Doja të shtoja për këtë mbrëmje poetike jo thjesht për Vojsavën, as vetëm për interpretimin e ngrohtë të aktorëve të shquar të teatrit, por edhe për mënyrën e përcjelljes dhe sendërtimin e asaj çka fjala e fsheh dhe loja e aktorit e shpërfaq. Koncepti i interpretimit të vargjeve dhe vendosjes së lëvizjes, gjestit, heshtjes, ritmit, dridhërimës, ruajti intimitetin falë një ndërveprimi mes aktorësh nga poezia në poezi, deri në formë dialogimi, për t’i bërë ato me të prekshme, gjithashtu duke u hedhur sipër velin e teatrores. Përtej gjithë këtyre gjërave, më e çmuara sosh për mua është nevoja që kemi ne si lexues të poezisë për të organizuar mbrëmje të tilla midis miqsh e dashamirësish të saj rëndom të munguara në rrethet tona intelektuale, diçka që të sjellin ndër mend sqimën dhe veskun aristokratik në një shoqëri fatkeqësisht ende të traumatizuar. Ndonëse pa trompeta dhe bujë mediatike, të tilla performanca poetiko-teatrore, ashtu të paqme e të thjeshta, të vetëmjaftueshme, mua sepse më ngjajnë me ato përroskat a vijëzat e holla të ujit pas shkrirjes së borës që herë ngarendin pjerrësive, herë bulojnë e kullojnë dherave të lagështa e herë tjetër ndjekin udhën e gjatë zhguallit të tokës, pyjeve, skërkave, për t’u thërrmuar më tutje në mijëra tinguj, pasione njerëzore e hove zemre nëpër zgripet e theqafjet e ndjeshmërisë poetike, të ideve pllenuese a tharmit ekzistencial të qenies, për të krijuar thuajse heshturazi atë lumin e madh, tanimë plot zhurmë, plot jehona e rrokullima që quhet ndryshe letërsi, art, kulturë shqiptare.
Unë i ndjeva që të dyja: fëshfërimën lirike të një shpirti të bukur gruaje poete dhe letërsinë shqipe ku prehet ky shpirt, pjesë e të cilës ajo është. Po, Vojsava Nelo është një grua e thjeshtë, tejet e dashur; lirizmin e ka brenda vetes, edhe mallin, edhe dhimbjen, edhe pikëllimin e heshtur. E çduhet më shumë që një shpirt poetik si i saj të derdhet në vargje? Ajo thotë se harresa do ta gëlltisë pas 30 vjetësh. Ndoshta. Por kush i njeh tekat e kujtesës?! As të ardhmen se ftojmë dot në banketin e sotëm të gjykimit kritik, ca më pak unë. Jo! Poeti shkruan sot, jo për nesër. Nesër është mot tjetër, të tjerë njerëz. Vojsava shpirtin e saj tashmë e ka “shkruar” dhe vazhdon ta “shkruaj”. Kaq mjafton...
