Xheladin MJEKU-KUR DHIMBJA DHE DASHURIA FRYMOJNË ME VARGUN SHPIRTËROR

Gjatë leximit të këtyre poezive, që vijnë me frymën e një shpirti të ndieshëm dhe me shqetësimin e ngjarjeve dhe situatave, mund të vlerësoj se Sadije Abazi - Vallqi ka bërë një rrugëtim të gjatë dhe me plot shqetësime për gjithçka e rrethon dhe e preokupon në jetë. Falë këtij angazhimi të vazhdueshëm në vite, ajo sjell tek lexuesi përmbledhjen e poezive me titullin simbolik “Në pentagramin e zemrës”, të ndërtuar në katër cikle, që secili në vete ngërthen një botë të veçantë krijimesh, gjithmonë duke prekur situatat e jetuara e të përjetuara me shqetësime, emocione dhe shpresa për një ndryshim në të mirë të jetës dhe ardhmërisë.





Meditimi si frymëzim i vargut rebelues



Ndjenja krijuese dhe preokupimi plot shqetësime tek poezia e Sadije Abazi - Vallqit vjen me frymën e shqetësimeve, të dashurisë, gëzimeve dhe shpresave që e provokojnë unin e saj krijues, me frymë rebeluese në momente të caktuara, e herë me ndjesi sensitive për tema të natyrës shoqërore, sociale e politike, në raste të caktuara.

Librit i paraprinë poezia programatike, që i është vënë edhe si titull kësaj përmbledhje poezish, që kushtimisht edhe si varg, edhe si simbolikë përmbledh gjithë opinionet letrare dhe krijuese të autores, për të vazhduar pastaj me ciklet “Ecim nëpër shekuj”, “Shtigjeve të jetës”, “Porta e zemrës” dhe “Lind dhe vdes me fjalën time”. Fryma krijuese e Sadije Abazit-Vallqit, prek ngjarjet nga një kohë në tjetrën, duke cytur unin e saj krijues në ndërlidhjen tematike për rrjeshtimin e saj krah jetës së re dhe ndryshimeve që po vijnë.

Derisa në ciklin “Ecim nëpër shekuj” takojmë një epokë të rëndësishme të historisë sonë, me të gjitha ngjarjet, mundimet, heroizmat dhe fitoret e përjetuara, që nga lashtësia e Arbërisë e deri në përvjetorin e njëqind të Pavarësisë së Shqipërisë, në ciklin tjetër “Shtigjeve të jetës” autorja shtjellon tema nga përditshmëria, nga ngjarje e situata të ndryshme dhe ndonjë përkushtim për vendlindjen, familjen, të afërmit dhe miqësinë që e preokupojnë në vazhdimësi.

Ta hapësh “Portën e zemrës” në kohën kur gjithçka është e pasigurtë për autoren, e cila shtron tema shumë të ndieshme e plot ndruajtje për të ardhmen e saj e të shoqërisë që e rrethon, ka një rëndësi të veçantë. Ky cikël i këndon dashurisë, të bukurës dhe jetës së lumtur dhe vjen si “mëlmesë” që ia shton shijen lexuesit:



“Koha zbuloi vetminë time të strukur

Duke fshirë kujtimet në qetsinë e natës.

Me shpejtësi seç më ndave nga ëndrra

Derisa të bëja portretin mes pikave të lotit

Dhe bashkuam tingujt e këngës

Për një dashuri të humbur,

Lëkundëm mendimet e së djeshmes

Nga syri i përgjumur.“



(“Tinguj dashurie”)



Poezitë, si: “Në natën e ëndrrave”, “Bulëzon dashuria”, “Edhe heshtja flet”, “Porta e zemrës”, “Do të vij” dhe ndonjë tjetër, paraqesin rrugëtimin e gjatë e plot krajata të autores në moshën e re dhe fillimisht ruan mallin për jetën dhe fatin e ndrydhur që synon ta zbukurojë me vargjet e saj emocionuese dhe plot mesazh.





Provokimi i muzës nëpër kohë



Nuk ka dyshim se e gjithë poezia e kësaj përmbledhje shpalos shpirtin e trazuar me shqetësimet, dhimbjen dhe dëshirat e pafund në realizimin e një ëndrre të madhe të autores. Për ta vulosur këtë bindje edhe tek lexuesi i saj, poetja ka përzgjedhur edhe disa poezi që kryekëput shpalosin gatishmërinë e autores të hedh në letër gjithçka e preokupon në jetë. Kjo veprimtari e Sadije Abazi-Vallqit paraqitet me përkushtim në ciklin poetik “Lind dhe vdes me fjalën time”, ku spikat pasqyrimi mjeshtëror i vargut në rrugëtimin kohor të saj, duke u ballafaquar me situata e personalitete që ia imponojnë tematikat e shtjelluara.

Tematikat e nduarndurshme që trajtohen këtu, si: atdhedashuria, historia, lufta, jeta sociale e shumë motive tjera, të kujtojnë një kompleksitet temash e ngjarjesh që, siç do të thoshte në poezinë e tij të njohur emblematike “Tri gota” poeti i respektuar Latif Berisha: ‘‘I zbraza të dyja në të tretën gotë,/ U bë idhtë e ëmbël, si është vet kjo botë”.

Këtë provokim të muzës krijuese autorja e përshkruan me kujdes në këtë cikël poetik dhe sikur bën një përmbyllje për gjithçka e prek me penën e saj krijuese, duke ia atribuar unit të saj krijues.

Poezia që shfletuam këtu ka për bazament frymën e kohës dhe të ngjarjeve dhe për këtë fakt ajo do të rrugëtojë guximshëm me përballjen e situatave, derisa të frymojë edhe vargu poetk i autores.

Kjo përmbledhje poezish vjen si dhuratë e një përkushtimi të gjatë kohor me të gjitha prekjet sensitive të jetës së autores, e cila ka vullnetin të jetë gjithmonë në valët e përballjes me fatin e saj dhe të atdheut.

Rexhep Shahu - UDHËTARI I IZET DURAKUT NËPËR MBRETËRINË E VESIT

Mbresa nga romani “Libri i Udhëtarit” të Izet Durakut, botuar nga “Naimi”, Tiranë, 2013

Unë ndjehem në pozitë të vështirë : Izet Duraku është mesuesi im i përhershëm i poezisë dhe gazetarisë, është shkolla ime. Por mbi të gjitha është miku im me të cilin kemi shumë vite që luftojmë urrejtjen dhe shembim e ndërtojmë botën siç e duam ne.

Libri i Udhëtarit, i pesti libër i Izetit (Drini i Bradhë, poezi, Pragu, publicistikë, Vezullim heshtash, poezi, Agim Spahiu, monografi), është një libër i pazakontë, i rrallë, ku detyrohesh të veshësh pa kuptuar lëkurën e secilit personazh, si në një udhëtim, që nuk dihet kur nisi e kur do të mbarojë, në të gjitha kohërat e vendet njëherësh. Aty nuk ka konture e përmasa kohe apo kufinj hapsire. Aty nuk ka vende, aty s’ka realitet e ndërkohë je mu në midis të realitetit, në të gjitha vendet që janë e s’janë, brenda dhe jashtë planetit të pafundëm Njeri, një udhëtim shumë i mundimshëm në kërkim të njeriut dhe të virtytit. Aty sheh skllavërinë e vartësinë ndaj vesit, aty sheh si vesi vret virtytin, aty sheh zgafellat e galeritë e tmerrshme të burgut, aty sheh kaushin e burgut, aty sheh vrasjen, liratin e varjes, aty sheh se koka e prerë e njeriut ruhet si një kokërr lakër lope, aty sheh se si vritet shpirti, si del shpirti, aty sheh vrasjet në kufi, tërheqjet zvarrë të armiqve, sheh telat me gjemba të klonit që kampet e përqendrimit të Hitlerit do t’i kishin zili, aty sheh vesin si institucion dhe individin që përkulet me nderim para vesit, aty sheh revoltën e tmerrshme të turmës si bollë pa krye, aty sheh si si grabitet, si vidhet e përvetësohet revolta e turmës nga tiranët e sigurimit të shtetit, si manipulohet e keqpërdoret turma, si shëndrrohet turma njerzore në kope lopësh herë të çmendura e herë të cofta, aty sheh mbretërinë e joshjes, të shtirjes, mashtrimit, aty sheh se si tradhëtohet e shitet njeriu, si shitet e tradhëtohet atdheu, aty sheh se ideali vlen pesë pare spec. Lexon këtë roman dhe sikur lutesh që të thehet pasqyra mos me e pa veten se të villet vetja. Ky roman pohon atë që thotë Izeti se realiteti është ku e ku më i tmerrshëm e fantastik se fantazia më e çmendur. Ky është një libër jo popullor e për lexues masiv, por kërkon lexues të ditur si gjithë librat e paktë që shkruhen shumë rrallë. Sapo joshesh se po lexon vetën, kohën dhe ditën tënde, historinë dhe përditshmërinë tonë, me arrogancë e përdhunë autori të flak në shkrepa honesh e pafundësi kohësh, në vorbull absurdi dhe të bën të humbasësh çdo shenjë. Libër aq sa i një bote apo planeti tjetër, i do njerzve të tjerë që lutemi të jenë të pangjashëm me ne, aq edhe libër i përditshmërisë tonë. Gjeje vetën në mundsh, gjejë udhën në mundsh. Gjeje nga lind apo nga perendon, gjeje a je në varr apo po fluturon si zog. Gjeje a shkon ti tek plumbi apo vjen plumbi tek ti. A je në ëndërr apo në zhgjëndërr.

Na duket se e shohim, e njohim, e prekim, na duket se është i ngjashmi ynë, na duket se është sejcili prej nesh udhëtari i këtij romani, por në të njëjtën kohë nuk i dallojmë asnjë kontur, asnjë shenjë, asnjë ngjyrë dhe na tretet para sysh ky udhëtar i çuditshëm që “ecën përpara po kryet e mban mbrapa, ku ikin të gjallët dhe vijnë të vdekurit…”, tretet dhe hyn në thellësitë tona të ndërgjegjës duke na kujtue përditë se “…kur ua numërojmë të këqiat të huajve, s’bëjmë gjë tjetër, veçse ripërsërisim veset tona, që s’do të donim t’i kishim por ja që i kemi me tepricë”.

Është pak të them se është arrogant dhe i pamëshirshëm në skanimin e veseve që udhëheqin dhe sundojnë jetën në planetin e njerzve të marrë ku udhëtari i Izet Durakut rend në udhën e tij pa ditë se për ku, pa ditë se kur dhe pse rend, pa ditë a shkon apo vjen, pa ditë a lind apo vdes, pa ditë a është hero apo tiran, xhelat apo viktimë. Na duket se ecën mbrapsht. Ka prekë fundin e fundit të së ligës njerzore ky udhëtar dhe na tund para syve tufën e luleve të bukura e joshëse të së ligës.

Askush nuk e di ferrin edhe pse e flasim dhe përflasim. Lexoni Librin e Udhëtarit që ta shihni ferrin mbi tokë, ferrin që e projektojnë dhe ndërtojnë përditë njerzit. Vallëzojnë veset e ligësitë si në një festival orgjish ku “lajthitja këtu është bërë traditë të durohet, falë zemërgjërësisë së sovranes së hirshme. Gjithkush është i lirë me rrjedhë, me një fjalë me u çmendë”, thotë autori.

Çmitizon, rrënon, shkatërron pa mëshirë mitet e rreme, hipokrizinë, mosmirënjohjen dhe e çon në theqafje të pakthim ligësinë me gjithë kalorësit e saj. Tallet me ironi të pashoqe me moralin e rremë, me heronjtë e rremë, që injoranca, e liga dhe interesi i ka ngritë mbi piedestale mashtrimi, që janë ku e ku më të lartë, më të fortë, të mëdhenj, gjigandë e vështirë të shembshëm, se sa piedestalet e betonta e statujat e bronxta.

Izet Duraku hiqet sikur i ka dalë shpesh prej dore udhëtari i tij dhe duket sikur vetë rri në breg të detit të marrëzisë e çmendurisë kolektive si statujë trishtimi. Aq të mëdha, të potershme e të pamëshirshme janë dallgët e detit të marrëzisë kolektive që godasin dhunshëm mbi arsyen, sa nuk ka zë njeriu që të mund të dëgjohet, sado i lartë, i fortë dhe arsyeshëm të jetë ai zë.

“Kini mendjen, bëni sytë katër, se mund t’ua marrë mendjen morri pa ngjyrë”, thotë autori. “Ardhjen e kësaj qenie të tillë e kanë paralajmëruar me kohë orakujt dhe zotat tonë me shumë gunga”, vijon ai. E kështu shohim se të vdekurit vijnë tek të gjallët, të gjallët shkojnë tek të vdekurit. E kështu pambarimisht. Të vdekurit vijnë të shtrojnë e të bëjnë zap të gjallët, të gjallët shkojnë dhe hyjnë nën thundrën e të vdekurve që u ulërasin të gjallëve “Shtroje qafën qafir!” Që do të thotë dorëzohu pa luftuar, vdis, mos bëj zë, nxirri vetë me dorën tënde sytë e tu dhe këndo këngë gëzimi, vallëzo i lumtur dhe ec pa sy nëpër tokë apo qiell, ku ”Për të kaluar këndej, zogjtë e qiellit na marrin leje, na luten të fluturojnë në qiellin tonë…” .

Kush t’i paska nxjerrë sytë që po t’i shoh zgavrat bosh? Vëllai mi nxori sytë. E shoh se t’i paska krue dhe gërrye mirë zgavrat e syve… Ja, kjo është vetëm një piskamë që thirret nga udhëtari Izet Duraku.

Por autori edhe pse nuk është zoti, ai si zoti e udhëheq udhëtarin e tij në udhët e paudha edhe të qoftëlargut, zotëron gjithçka, sheh gjithçka në dritë e terr, hyn kudo edhe ku nuk lejohet sepse shemb kufinj, hyn ku hyn drita pa droje, hyn edhe ku nuk guxon drita të hyjë, në skutat më të terrta të vesit, ligësisë, babëzisë, poshtërsisë, pandershmërisë, besëprerjes, shtirjes, hyn në skutat më të fshehta të ferrit të njeriut ku nusëron shëmtia dhe ku shpesh pa kuptuar i lëpihet njerzia, lëpihet fatziu njeri, vetëm ka qejf të mos e shohë kush kur lëpihet “ku lart verbohesh nga drita e bukuria, por poshtë shurdhohesh pa derman, siç thotë profecia…”.

Më ndodh të shoh dhe takoj ndonjë përsonazh të Izet Durakut. Shollë këpuce e kanë lëkurën e fytyrës. Nuk dinë të skuqen, nuk dinë të turpërohen, nuk dinë të ndalen, nuk dinë të ngihen me ligësi e urrejtje. Unë kam në dorë vetëm të trembem, të frikësohem prej tyre sepse janë të zotët me të vra, me ta pshurrë xhenazen, me ta djegë me benzinë, e në fund me ta hedhë në erë varrin se u shemb bota e tyre, “bota e begatisë dhe lumturisë ku jetohej e punohej si në rrethim”.

“Ti fatzi, gjendesh në fund të ferrit…, në shpëtofsh këtu poshtë prej llucës e krimbave që do t’i kesh ngjitur për së gjalli e për së vdekuri, do të ruhesh më kot prej toksave, kur të ngjitesh në botën e sipërme. O do t’i helmosh ata, o do të helmohesh prej tyre…”, kumton autori i romanit Libri I Udhëtarit.

Sa më të largët e të thellë në kohë të përpiqet të na e bëjë historinë tonë të palavdishme, sado të hijshëm, të besueshëm e të përrallshëm ta qëndisë kostumin e përrallës, siç e quan autori romanin e tij, sado të ngjeshur, të hirtë, apo të zezë ta derdhë mjegullën përmbi kokat tona e deri te qiejt e zotave, që të mos shohim qartë, aq më aktual dhe elegant del ky rrëfim i pakompromis, ky udhëtar e këta udhëtarë në këtë “udhëtim që ngjan si një fluturim i ankthshëm me zorrët te goja”, “drejt brigjeve (a do të dalim ndonjëherë)” (te brigjet) që herë të afrohen e herë të largohen, e ku “pa dalë në breg, udhëtarët i plasin si dengje në det”.

Duhet pak vemendje, pak kthjelltësi e qartësi për ta parë vetën tonë, fytyrën tonë, kohën dhe jetën tonë në këtë film si ëndërr të udhëtimit tonë nëpër absurd, nëpër shkrepat, honet dhe udhët pa emër të vetes tonë, ku “marrëveshja dhe mosmarrëveshja gjithnjë qëndrojnë në fije të perit… e ku lypset së pari me shpëtue nga kurthet e fshehta të vetvetes, në vahun për në Shehrin e Verës së Pasosur…, ku disa shqyejnë, të tjerët shqyhen”.

Sokol DEMAKU -MITI I MALIT I ROVENA VATËS NË LETËRSINË SHQIPE

Shumë akademik, historian, gjuhëtar të huaj me kohë e vite kanë rrugëtuar në vendin tonë, dhe nga ato rrugëtime ata kanë lënë dorëshkrime, të cilat përshkruajnë dhe paraqesin në mënyrë të denjë ndjenjat e tyre për vendin dhe popullin tonë.

Akademiku anglez Henri Hollant i cili kaloi në vendin tonë i mahnitur nga natyra dhe bukuritë shënon tiparet dhe karakteristikat e banorëve te vendit tonë.
Liri gjatë udhëtimit të tij thotë: male me pamje të mrekullueshme, ngushtica dhe kalime të përkryera të një bote të mahnitshme, e peisazhe që asnjë shpirt artisti apo piktori nuk do mund ti paraqes apo krijoj. Këto mrekulli shtrihen njëra pas tjetrës, shfaqën mbas pyjeve larg e larg deri në pafundësinë e asaj që të kap syri. Pllaja dhe krahina të ndara nga përdredhja e lumenjëve, fushtat shtrihën nën një ngjyrë blu të ngrohtë e të qetë. Tomorri qëndron mes tyre si një ishull blu i errët. Ai ndjek sytë e mendjes time duke më përzier të tashmen më të kaluarën.....
Malet e Shqipërisë janë të mahnitshme e përrallore.

Camille Paganel thekson: Egërsisë së këtij vendi i imponohen shqiptarët që në pjesën dërrmuese të tyre i takojnë një brumi të ashpër e të çeliktë, me një fytyrë të rreshkur, me një vështrim tejshpues, luftëtar trima e me instikte të tmerrshme. Bukuria maleve shqiptare trondit burrat, ndërsa eleganca shtang femrat.

E reja Rovena VATA në studimin e saj monografik “Miti i malit në letërsinë shqipe” element dominant ka përfaqësimin e çdo cepi të Shqipërisë në aspektin gjeografiko- letrar që nga Veriu e gjerë në Jug me malet tona legjendare të cilat janë edhe themeli apo baza e këtij studimi e që edhe në të kaluarën këto male kanë qenë objekt studimi si u përmend më lartë nga shënimet e autorëve të huaj vite me parë.

Puna e kësaj studiueses të re të studimeve letrare dhe antropologjike në këtë fushë duhet përgëzuar dhe mendoj se kjo është një nismë e mirë e institucioneve tona që të përkrahen talentet e rinjë të cilët kanë mundësi ti japin shkencës sonë atë çka e meriton dhe ka nevojë për të.

Deri më sot nga shumë punime të autorëve të huaj që janë bërë në këtë drejtim, unë do ndalem dhe përmend në këtë aspekt dijetarin tonë të shquar profesor Eqrem Çabej (1908-1980), i cili që në vitin 1939 do na jap një pasqyrë të shkurtër, por duhet të them shumë të qartë, të mitologjisë sonë popullore shumë të pasur. E tani këtë me punën e saj madhore ka vazhduar e reja Rovena VATA, me punimin e saj shkencor “Miti i malit në letërsinë shqipe”.

Doket, adet dhe zakonet e caktuara, këto veprime magjike lidhen në shumicën e rasteve më jetën e malësorit tonë më stinët e motit, më festat e ndryshme, më ditë të shënuara, më kohën apo pjesën e ditës, por çka është më e rëndësishme ato lidhe më objekte dhe vende të caktuara. Është e njohur se disa adete apo rite bëhen në pranverë e të tjerat në vjeshtë, disa bëhen të martave e të tjerat të premteve, disa para dreke e ca pas dreke, është interesant se disa zakone apo rite lidhen me një vendbanim, të tjerat me një kodër, me një mal, apo lis, me varre apo vende të shenjëta ose te respektuara e kjo është ajo magjikja e tyre.

At Gjergj Fishta

Randsija e Folklores komtare.
Kushdo nieri i leters e i kalemit, e qi të jetë i zoti me perftue në mende të vet idén «Atdhé», kupton mirfillit randsín e madhe qi per kóm ká në vedvedi të mbledhunt e «folklorës» së tij komtare.
«Folklora» âsht pasqyra e kthjelltë e psihes së komit; âsht rrasa mermerit, më të cillen historija zgavrron t’endunt e të shendunt e popujvet; asht cehja e pashterrshme e gjuhsís e e letersís komtare.

«Folkloren», po, do të skjyrtojsh, po deshte me shkrue historín e komit, e cilla me hamende nuk shkruhet, por qi edhè pa tê komi jetë nuk ká; «folklores» do t’i siellesh, po deshte me shtue pasunín e gjûhës me fjalë të permvehtsueme, me frazeologí shprehsore, me shembulltyra të gjalla, dramatike; në «folklorë» prap ké me ndeshë më type mâ të nalta, më karaktere mâ të forta, e më motive mâ t’ardhuna e të perkueshme per zhvillimin e leteratyrës komtare.

Kjo vepër mongrafike është e ndarë në tetë kapituj, të cilët pothuajse autorja rrugëton në kohë dhe vite me temën të cilën ajo ka zgjedhur ta trajtoj në monografinë e saj. Do marrë pikënisjen në kohën e Lekë Dukagjinit me mitin e malit në Kanunin e Lekës duke vazhduar me traditën e malit në letërsinë e vjetër në kohën e Buzukut, Budit e Bogdanit, e do e trajtoj këtë mit si ai është realizuar në kohën e letërsisë romantike tek ne shqiptarët, pa i mbetur borxh romantizmit të shek. 20 me malin, malësorin dhe mitet e Fishtës, për të bërë një retrospektivë mjaft të thuktë me Kodin, Malin dhe Kanunin e Ernest Koliqit, por duke vazhduar me kohën migjeniane dhe ikjen e mitit të malit dhe fundin e romantizmit, për të kaluar te “Mali pa kod” i Martin Camajt me “Mali si dhimbje” dhe “Mali si fatalitet” dhe duke përfunduar me rikthimin e mitit të malit në letërsi në kohën e realizmit socialist tek ne. Por është me vlerë edhe literatura e shfrytëzuar nga autorja në punimin e kësaj monografie sa voluminoze po aq edhe me vlera. Figurat mitologjike, të cilat në trojet tona dhe në popullin tonë janë aq të shumta janë shfrytëzuar me mjaft mjeshtri nga pena e saj, duke u nisur nga gjithë krahinat tona gjeografike në kohë të ndryshme, të cilat secila në regjionin e tyre ka specifikat e veta, por duhet parë këtë edhe në aspektin se edhe individi si qenie ka veçoritë e tij në botën e tij vetjake në sferën e mitologjisë.Kur lexuesi i hynë leximit të kësaj monografie ai do mishërohet me të dhe se nuk ka mundësi që për asnjë moment të ndahet nga leximi, sepse tematika e shtjelluar është ajo që atë e magjepsë dhe nuk e lejon të ndahet nga leximi dhe studimi i brendisë dhe përmbajtjes së monografisë. E këtu ai do bindet në atë se mitologjia është një minierë e pafund, në të cilën nuk ka të sosur xehja e cila hulumtohet, nxirret dhe përpunohet. Pra Rovena i ka hyrë një punë serioze për të dhënë një pasqyrë sa më të plotë të mitlogjisë sonë, por realiteti është se duhet kohë dhe punë voluminoze sistematike hulumtuese si kjo e saj në terren, sikur veproi e reja Rovena VATA me gjithëpërfshirjen e trevave tona në njërën anë dhe në anën tjetër duke u mbështetur edhe në literaturën ekzistuese nga lashtësia gjerë në ditët e sotme. Ky është ndoshta një inspirim që në të ardhmen të bëhet edhe me në këtë drejtim e ndoshta duhet një punë konkrete për mbledhjen dhe përpunimin e botimin e botës sonë mitologjike e cila në bazë të të dhënave është mjaft e pasur dhe po të hulumtohet si duhet do shihet se në popull është e ruajtur me fanatizëm deri më sot. Por, pra po shihet se brezat e rinjë kanë forcë dhe guxim që ti hyjnë një pune të tillë me vlera kombëtare si Rovena VATA me materialet e punuara dhe të hulumtuara fragmentare, të cilat i ka sistemuar dhe botuar në monografinë e saj studimore “Miti i malit në letërsinë shqipe”, pra duhet të themi se edhe ne kemi njerëz të aftë në mbledhjen, hulumtimin, përpunimin, interpretimin dhe studimin e folklorit tonë dhe lëndës folklorike dhe aq më tepër të saj letrare në trojet tona.


Mendja e një kombi është arsimi, zemra e tij — morali i përgjithshëm.

Fjalë e urtë filozofike shqipe

BURHANEDIN XHEMAILI -Me rastin e 40 vjetorit të krijimtarisë poetike të poetit, prozatorit dhe studiuesit Nehas Sopaj

Vështrim




Poezitë e poetit të mirënjohur Nehas Sopaj shenojnë dyzet vjetorin e krijimitarisë letrare dhe paraqesin botën e pasur poetike të autorit. Këtë vlerë estetike e vërejmë te të gjitha vëllimet e botuara brenda kësaj kohe, e në veçanti te përzgjedhja e parë “Alga e dalë nga deti” dhe te përzgjedhja e dytë “Larg” që shquhen për shkak të funksionit estetik dhe unitetit të brendshëm si tërësi poetike... Autori me tërë këtë opus letrar dhe me këto përzgjedhje shenon kulmin e arritjes estetike në vlerat e poezisë shqipe në përgjithësi, dhe në krijimin e individualitetit të tij letrar në veçanti, si botë poetike më vete që dallon prej krijuesve të tjerë të afirmuar. Dallimi esencial është në mbarështrimin e temave, në mënyrën e ligjërimit poetik, në strukturimin e poezisë, dhe në formacionin stilistik... Me rëndësi të veçantë është se autori përveç poezisë që është vokacion i tij letrar, me sukses të theksuar ka krijuar tregimin, romanin, dhe me seriozitetin më të lartë profesional është marrë edhe me studimin e letërsisë.

Të gjitha poezitë brenda librit ”Alga e dalë nga deti” paraqesin botën poetike të autorit si pasuri emocionale dhe letrare që nxjerrin në sipërfaqe të gjitha shqetësimet nga koha reale dhe vizioni i tij poetik, për një botë më të pasur dhe pa fotografi të errëta... Fjalët poetike brenda poezive na japin fotografi të shumta që shihen dhe perceptohen gjatë leximit; këtë fenomen letrar e ndjejmë që nga poezia e parë ”Baladë e blertë” që ia kushton me ndjenja të veçanta Karadakut, vendlindjes së tij për begatitë natyrore, duke i zgjuar ndjenjat e brendshme si thirrje shpirtërore. Autori poezinë e koncepton duke e hapur me vargjet “Thirrje/ dhe shpirt i bardhë” dhe e përmbyllë me vargjet “Thirrje/ dhe zemër e madhe.”

Thirrjet e poetit vijnë në formë kushtrimi për ekzistencën dhe qëndresën kolektive, për yjet në kokën dhe në zjarrin e tij. Poezia në shikim të parë është përshkrim i natyrës, por në brendi të saj shprehet elementi refleksiv që jep mesazhe të qarta dhe domethënëse... Shqetësimet e poetit shprehen në të gjitha poezitë brenda librit si tërësi, por më provokuese dhe më mbresëlënese janë ato që shprehin ngjyrime të larmishme emocionale. Te poezia “Fije bari dhe këngë” era e ngrohtë e ditës së bardhë ka sjellë ditët e vërteta: ”këngët e gjakut dhe diellit. Këngët e ecjeve.” Do të thotë kemi dy figura paralele te këngët: gjaku dhe dielli që i ka sjellë era e ditës fatlume dhe që janë shtytje për këngën e ecjeve, për lëvizjet e mbara në drejtim të duhur... Nga kjo fotografi e fjalëve poetike me nota optimiste, pason shpalimi për të kaluarën, përmes rrëfimit lirik: “Te ne gjithmonë ka qenë errësirë./ Ka qenë vuajtje.Djallëzi./ Ka qenë vdekje dhe mallkim. Ndërsa në vargjet e fundit të kësaj poezie shprehet optimizmi dhe vizioni poetik me një tjetër fotografi: ”Në këtë tokë të jeshiltë/ po ngris shpatën e gjelbër,/ shpatën e nxehur me gjakun e luleve,/ shpatën e pranverës së madhe,/ shpatën e lulëzuar...

Po thuaj në të gjitha poezitë e librit shprehen ngjyrimet e larmishme emocionale, ndërsa te poezitë më të ngjeshura dhe më të thella teksti poetik na i çelë dyert e nëntekstit poetik për ta receptuar më mirë lëndën poetike, por poezia e tillë kërkon përqëndrim maksimal dhe lexim të sërishëm për ta arritur përshtatshmërinë dhe nivelin e duhur të komunikimit letrar. Gjuha dhe stili në poezinë e Nehas Sopaj e kanë rëndësinë e veçantë, do të thotë gjuha poetike dhe stili poetik dallon nga poetët e tjerë, prandaj ky dallim e shpalos dhe vulos individualitetin e tij letrar, dhe vetëdijen e tij poetike...

Në poezitë me shprehje më të ngjeshura simbolike dhe metaforike, apo më të vështira për lexim dhe interpretim, ngjyrimet emocionale të poetit për shqetësimet dhe revoltën e tij kundër të keqes dhe të padobishmes shprehen qartazi, dhe japin mesazhe të duhura. Ky formësim gjuhësor shprehet që nga cikli “Algjet” ku e shpalos ecjen e tij nga poezia në poezi në kërkim të bukurës, asaj që i mungon, asaj për të cilën i flet zemra dhe shpirti, por që nuk mund t’i vejë pikë shqetësimit individual. Këto poezi shquhen për cilësitë ritmike dhe melodike, tipare këto që i japin karakter më emocional poezisë, dhe e kërkojnë lexuesin për rilexim të sërishëm... Në vazhdim do të shohim se këtë lloj qëndrimi emocional e shpreh përmes vargjeve pyetëse:”Pse fshihesh vashë pas atij luledielli të tharë ?/ A mos kështu, më së shumti,/ të pëlqen të jetosh në heshtjen/ që ka gjelbëruar mes meje e teje? Luledielli i tharë për poetin është njeri i padobishëm, njeri inekzistent, njeri i papranueshëm, ndërsa fjalia tjetër poetike në formë të pyetjes zbulon heshtjen që ka gjelbëruar mes tyre... Të kësaj natyre janë edhe vargjet e këngës tjetër që shprehin ndjenjën e vuajtjes dhe përmallimit për të bukurën: ”Te ti nuk do të arrij kurrë/ ta laj këmishën e kujtimeve, nuk do t’arrij”.

Vlen të theksohet se poezitë nga libri në fjalë autori i ka rikënduar në një formë tjetër, si variant të fundit, dhe janë dyzet këngë të botuara në Revistën Doruntina në numrin 46 të vitit 2012. Ky variant është më i përshtatshëm për lexuesin, sepse pjesërisht e shkarkon nga figurat letrare që kërkojnë përqëndrim maksimal dhe aftësi të theksuara shkollore për t’i deshifruar ato figura, dhe gjithashtu vargjet brenda poezisë janë të strukturuara me rimë, ritëm dhe intonacion... Për ta shijuar këtë formë poetike po citojmë vargjet: “Pse po fshihesh vashë pas lulediellit,/ a mos kështu, mu në fund të qiellit,/ heshtur e në vetmi, do të shëlbosh,/ këtu nën këtë diell të gjelbërosh?

Te cikli “Himeret e harbuara” shqetësimi emocional i poetit merr përmasa më të serta, revolta dhe protesta poetike është më e ndjeshme, vargjet shpërthejnë me ironi dhe sarkazëm. Këto elemente e shtojnë vlerën estetike në poezitë e realizuara, dhe e shprehin guximin intelektual të poetit që nuk qëndron indiferent në kohën e territ, në kohën e heshtjes dhe frikësimit... Protesta poetike më e theksuar shprehet te poezia: EKLIPS, me vargjet: “qielli livadh me kërpudha/ fëmijë/ shuaje cigaren. Pastaj te vargjet: ”superegot alteregot dhe të gjithë ata/ që ego nuk patën kurrë/ po i bien tangos së fundit në paris. Te poezia GURI ЁSHTЁ I FTOHTЁ, vargjet:” guri është i ftohtë/ muri shumë i lartë/ dritaren që ta shoh/ me thikë nëpër mjegull po prek/ nënë” etj.

Te cikli i fundit “Shi mbi Shqipëri” po i veçojmë poezitë e ndërtuara me vargje dykolonëshe, vargje këto mjaft impresionuese dhe me porosi të qarta që krijojnë shqetësim emocional tek lexuesi që është më aktiv në përjetimin estetik. Sidomos vargjet e fundit të poezisë ”Muza” që e përmbyllin shqetësimin tërësor që rezulton me ndarje dhe pikëllimë:” U lëpe akulli. U kall zjarri në shpirt/ unë rashë në gjunj dhe qava për ty”. Po ashtu edhe poezia tjetër “Bletëz” na paraqet emocionet e veçanta të autorit që nga vargjet e para ku shprehet pendimi për ëndrrat që i mbledhin peshkatarët e huaj në rrugët tona, dhe deri te ato të fundit që shprehin nota impresionuese dhe marrin trajtën e porosisë: ”mos ma kujto të shkuarën, e dashur! Dëgjo hyjin/ ç’po të thotë:harroji të gjitha, shiko të ardhmen!”

Në fund, lirisht mund të themi se poezitë e krijuesit letrar Nehas Sopaj e kanë arritur funksionin letrar në raport me lexuesin dhe anasjelltas...

Halil Haxhosaj -HISTORIA E FAMILJES NË FORMË MONOGRAFIE

Monografia “Dritat e gjerdanit të lirisë kombëtare “ e autorit Arif Jahë Haxhija vjen para lexuesve me disa qasje interesante, jo vetëm për këtë familje dhe historinë e saj, por edhe për historiografinë e lokalitetit të fshatit Botushë të Rekës së Keqe të Gjakovës. Qasja e autorit për të shpaluar anët e historisë së kësaj familjeje, fillojnë që në shekullin e XIX më saktësisht dhe kurorëzohen në dekadën e fundit të këtij shekulli, pra të shekullit XXI. Duke u skalitur nëpër të gjitha këto nuanca dhe hallka të historisë së familjes Hoxha, Arif Haxhija shfrytëzon material të bollshëm, interesant, por edhe të rëndësishëm, sepse shtrihet në gjenezën e kësaj familje interesimi dhe qasja e penës së këtij autori. Duke bërë këtë shtirje të interesimit, mbase rrjedha artistike, por edhe ajo historike e kronologjisë shpaloset me radhë dhe në mënyrë serioze e graduale si në kohë edhe në hapësirë. Gërshetimi i kohës dhe hapësirës, veprës i dhurojnë edhe vlerën letrare të shkrimit siç është forma e monografisë.

Edhe kjo monografi e këtij autori hyn me sukses në mesin të tjerave që janë shkruar në të kaluarën, por sidomos pas luftës së fundit për luftëtarë, trima, hero e dëshmorë të UÇK-së si dhe për figura të tjera të ndritura të kombit tonë, për të cilat ishte e ndaluar të shkruhej në të kaluarën, pra në kohën e sistemit socialist vetëqeverisë. Edhe për disa personalitete të kësaj familje të njohur dhe të dëgjuar në trevën e Rekës së Keqe, por edhe më gjerë në Dukagjin, Malësi të Gjakovës e Drenicë e Anadrini, ishte e ndaluar, jo vetëm të shkruhej, por madje edhe të rrëfehej apo të mësohej për ta.

Autori Arif Haxhija ndriçon aspekte, që janë interesant, jo vetëm për familjen Hoxha, por edhe për Botushën si vendbanim në përgjithësi. Ai shkruan për këtë lokalitet jo vetëm historikisht, por paraqet edhe pozitën gjeografike, zhvillimin ekonomik, pozitën strategjike të Botushës dhe rëndësinë e saj si lokalitet arkeologjik, duke përmendur disa toponime si Jerinën, Varret e Mëdha e të tjera. Edhe toponomastika e Botushës është paraqitur mirë dhe janë shpalosur anët e duhura. Të gjitha këto elemente dhe të tjera kurorëzohen me shpalosjen e vendosjes së shtëpive, ndarjes së Botushës në formë të lagjeve dhe vendosja e familjeve në to.

Autori Arif Haxhija në monografi paraqet historiografinë e familjes Hoxhaj, që nga i pari i saj Avdyl Hoxha e deri në ditët e sotme, duke e shpërfaqur këtë histori në formë monografike me ndriçimin e figurave më të njohura dhe më të dalluara që kanë lënë emër jo vetëm në historinë e familjes Hoxhaj, por edhe në historinë kombëtare shqiptare që nga Lidhja e Prizrenit e deri në luftën e lavdishme të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK-së. Kjo shpërfaqje nuk është e ngurtësuar, madje as e shabllonizuar, por ajo gërshetohet më të gjitha ngjarjet e mëdha të Botushës, Kosovës dhe të Shqipërisë, sepse e tillë ishte edhe veprimtaria e djemve të kësaj familje. Kështu, rrjedha e ngjarjeve paraqet anët që janë gërshetim i tillë dhe janë bashkëdyzim i vendosjes së hallkës së historisë kombëtare, duke shpalosur hallkat e zhvillimit të saj nëpër kohë që nga e kaluara e deri në ditët e sotme. Gërshetimet e këtilla, nuk kanë qëllime të ngritjes artificiale, madje as romantike e të pa dokumentuar të fakteve, por të gjitha këto frymojnë realisht e historikisht në formë të shkallëzimit kohor të gjeneratave. Dhe secila gjeneratë e kohë e kësaj historie të monografisë familjare ka individët e vet të dalluar, të cilët janë krenaria jo vetëm e familjes Hoxha, por edhe kombëtare, në tërësi. Andaj këta pjesëtarë të familjes Hoxha janë “Dritat e gjerdanit të lirisë kombëtare”, sepse me gjakun e tyre ndriçuan çdo hallkë të zhvillimit historik e kombëtar shqiptar. Kështu, kjo sintagmë tashmë suksesshëm shndërrohet edhe në titull të monografisë, sepse koordinohet mirë.

Autori Arif Haxhija në veprën e vet “Dritat në gjerdanin e lirisë kombëtare” ka qëllim të shtruarjes së historisë së familjes Hoxha, pjesëtar i së cilës është vet ai me vëllezërit e kushërirët e vet. Kjo paraqitje bëhet paralelisht me të gjitha format e gjeneratave që kanë përfaqësuesit e vet dhe veprat e tyre që përkojnë me historinë kombëtare shqiptare. Kështu personazhet e kësaj familje janë pjesëmarrës në luftërat e kohës së Lidhjes së Prizrenit, gjegjësisht të Gjakovës, kundër Mehmet Ali Pashë Maxharit në Gjakovë siç ishin Bajram Rrustemi dhe Islam Aga, të cilët në realitet kanë qenë vëllezër, por luftëtar në dy taborë. Figurat e njohura të kësaj familje janë edhe të tjerë në kohën e Lidhjes së Pejës, Mbledhjes te Verrat e Llukës, pavarësisë së Shqipërisë, kohës së sundimit të Ahmet Zogut, luftërave të Bajram Currit, Muharrem Bajraktarit, Demë Ali Pozharit, Elez Myrtës e deri tek trimat dhe luftëtarët e UÇK-së në radhët e komandantëve Ramush Haradinaj, Sali Çeku e Agim Ramadani, e të tjerë. Figurat më të njohura të brezave janë: Islam Aga e Bajram Rrustemi, Mon Galuc Hoxha, Idriz Hoxha, Mulla Sahiti, Dinë Hoxha, Mustafë e Hasan Hoxha, Isa Hoxha, Osman Salihi, Mahmut Zajmi Mulla Ilmija, Ali Zajmi Dervish Rasimi, Zenun Alija, Shaban Hoxha, Jahë Arifi, Hamit Haxhija, Jashar Salihu, Hajdar Salihu, e të tjerë. Të gjithë këta, por edhe disa të tjerë janë figura që kanë bërë emër, sepse gjaku i tyre dhe veprimtaria prej patriotëve e luftëtarëve vërtet janë drita që shkëlqejnë në gjerdanin e lirisë kombëtare. Në këtë mes hyjnë edhe luftëtarët e UÇK-së të kësaj familje që ishin pjesëmarrës dhe luftëtarë trima në disa beteja jo vetëm të kësaj treve, por pothuaj se në tërë Kosovën e më gjerë.

Pjesë e veçantë dhe interesant e kësaj vepre të këtij autori është paraqitje e gjenezës së familjes Hoxha që nga origjina e saj e deri në ditët e sotme. Kjo është hallka më domethënëse, sepse shpaloset edhe qëllimi i autorit Arif Haxhija i cili në “Parathënie”, në mes të tjerash shkruan:

“Andaj, i hyra kësaj pune, duke e njohur parimin se historinë duhet shkruar vet, e jo ta shkruajnë të tjetër. Po ashtu ky libër e ka vlerën dhe rëndësinë për këtë familje dhe brezave të saj sepse, siç shihet dhe dihet, disa familjarë të degëve të saj kanë tashmë disa mbiemra, si: Haxhija, Zajmi, Salihi, Alija, Isufi, Avdyli, e madje janë të shpërngulur nga trojet e tyre tradicionale të Botushës dhe jetojnë në anë të ndryshme të Kosovës, madje edhe në diasporë si mërgimtarë. Ky libër do t’iu ndihmojë brezave të kësaj familje që ta njohin vetveten, brezat dhe trungun familjar dhe do t’u ndihmojë që të mos ndodhin martesa nga trungu i familjes së madhe Hoxhaj. Dhe besoj se kësaj ia kam arritur”.

Pra, ky është synimi dhe qëllimi i këtij autori, i cili e sendërtoi me sukses dhe në mënyrë efikase, pa zmadhime, teprime apo qasje të tjera. Dhe ky synim tashmë gërshetohet mirë dhe suksesshëm me të gjitha anët dhe aspiratat e tjera të kësaj vepre monografike familjare.

Kjo vepër është një bazë reale, madje edhe dokumentare e historike që shërben për të shkruar edhe monografi të tjera e sidomos individuale për figurat e ndritura të familjes Hoxha. Këtu do t’i gjejnë elementet e para, pse jo edhe inspirimet që janë kushte parësore për të shkruar vepra të tilla. Monografia është e pasuruar edhe me dokumente, fotografi, akuza, vendime gjyqësore, por edhe këngë popullore e poezi përkushtuese për burrat trima të familjes Hoxha.

Monografia e autorit Arif Haxhija me titull “Dritat e gjerdanit të lirisë kombëtare” ka edhe elemente dhe vlera të tjera, të cilat do të hetohen, pse jo e do të shijohen në të ardhmen, sepse është një pasuri dhe vlerë për të gjitha gjeneratat, madje anëtarët e sotëm të kësaj familje kudo që ata janë dhe kudo që punojnë e jetojnë. Njëherit është pasuri edhe për bibliotekat e anëtarëve të kësaj familje në njërën anë, por edhe të bibliotekave në përgjithësi.

Atdheu, dashuria, ... Këtë e shikon tek Kolec Traboini, Gjekë Marinaj, Fatmir Terziu

Jemi në fund të kurorëzimit të një pune dy vjeçare studimore intensive. Porsi një fëmijë në hapat e parë me ndihmën dhe mbështetjen tuaj, arrita të ecë në një rrugë, që sinqerishtë për mua ka qënë një ëndërr e largët, si mollë e ndaluar, duke parë rrethanat dhe të papriturat që jeta na servir e na zënë në befasi. Këtu mora kurajon dhe forcën për të ecur para,për të shpresuar se e drejta për të realizuar ëndrrat është vetëm e jona dhe se me vullnet dhe këmbëngulje arrihet gjithçka.


Shumë herë jam thyer,zemëruar, përpjekur të jap më të mirën e mundshme, jo vetëm për të treguar veten, por kam vlersuar përkushtimin e secilit nga ju. Kam marrë kritika,jam vlerësuar, jam përmirsuar me ndihmën tuaj. Sot jam këtu për t’iu thënë:“Faliminderit “ !


Kur mora temën, mendova që të sjell diçka të re në tempullin e dijes, të falem në altarin e vyer ku vlerat shpalosen, dhe ku secili nga ne do të dëshironte të ishte një emër i skalitur.


Mimoza Cufaj Rexhvelaj

Nga fusha e madhe e letrave të shpërndara nëpër diasporën e largët, zgjodha mes shumë aromave poetike ato që për kohën mbartin vlera të veçanta,ku bota po i vlerëson, duke i ngritur në majat e vlerësimit, ndërsa në vendin e tyre ngelen të mbuluar nga pluhurat e kohës,të çmendur nga antivlerat, duke harruar vlerat e vërteta. Si një poete e re, mes kontakteve të mia dhe mbështetjes së kolegeve të mi, mora shumë vëllime poetike të botuara kohët e fundit dhe përzgjodha tre zëra si përfaqsues të letërsisë shqipe nga shiptarët që jetojnë e punojnë larg atdheut.


Ata i bashkon e kaluara e hidhur e diktaturës,persekutimi dhe mohimi i të drejtës për të thënë fjalën e lirë, por shpirti i poetit nuk mund të lidhet me zinxhirë. Një poeti, kur i mohohet fjala, ai është i dënuar me vdekje. Në rrethana e kushte të vështira ata u larguan nga atdheu drejt tokës së premtuar, duke marrë me vete mallin dhe dashurinë për tokën mëmë, që kurrë s’e harruan,dashurinë për gjuhën dhe njerëzit. Këto ndjesi përjetohen përmes vargjeve dhe poezive që janë kushtuar vendit, si mënyrë për të ngushëlluar vetën dhe shpirtrat e trazuar nga largësia në kohë e hapësirë.


Shkrimtari shqiptar ka qënë i ndërgjegjësuar, se njeriu i kënaqur me gjendjen e lirisë,thënë pak butë,është konformist. Poeti shkodran,Anton Çefa në librin e tij poetik “Dritarja e një britme” shkruan: “Për shokët e mi, brezin e poetëve jokonformistë,që u rritën e u plakën pa e gëzue lirinë e fjalës dhe pa e shijue fjalën e botueme,poezia asht’ nji bisedë e gjatë me vetëvetën për rujtjen e dinjitetit, e njikohësisht shfrim ndaj diktaturës.”


“Diku nëndheshëm,në Republikën e Shpirtit,në Republikën e Imagjinatës,në Republikën e të Idealeve krijuese e njerëzore,është latuar Kujtesa”.


Alternative, Kujtesa e Viktimave dhe e të Martirizuarve përballë represionit pushtues dhe gjenocidit totalitarist, përballë Kujtesës së Fitimtarit të Armës, synonte shlyerjen ose zhdukjen e Kujtesës së Parë, e cila pikësynonte imponimin e vetëm të një së vërtete,kurse për të tjerat të vërteta duhej heshtur. Shkrimtarët e përndjekur,krahas dëshmorëve të tjerë të Atdhuet,kanë qenë Roja e Mburoja të kësaj Kujtese,e themelimit të këtij identiteti nëpër shekujve,përballë inkuizicionit e shfarosjeve armike osmane,sllave apo komuniste. E vërteta ka qëndruar në anën e krijuesve të përndjekur, të cilëve u janë djegur,zhdukur e anatemuar mijëra libra e dorëshkrime,por qëtë gjitha ato janë rehabilituar,sistemet e dhunës janë shembur,kurse dënimin e historisë e kanë marrë inkuizitorët. Triumfi i Lirisë,Demokracisë dhe Humanizmit i dhanë të drejtë shkrimtarit,sepse çdo fjalë,varg a vepër ai ia dedikonte këtyre idealeve. E shkrimtari shqiptar nuk kishte se si të mos ishte i tillë,atdhetar e liridashës. Tek e fundit,a ka shkrimtar shqiptar që nuk ka shkruar për Atdheun dhe për Lirinë?!


Nuk është e lehtë të përballësh me jetën në një vënd të huaj, të tjera zakone, tjetër gjuhë, tjetër mentalitet, e tjetër kulturë. Ata arritën të përballën me sfidën për të mbijetuar dhe për t’u ngritur nga hiçi drejtë majave të vlersimit, këtë e shikon tek Kolec Traboini, Gjekë Marinaj, Fatmir Terziu, e shumë e shumë shqiptarë të tjerë, që jetojnë larg atdheut.


Njerëz me shpirt të lirë që në kohë të vështira thanë fjalën e tyre përmes poezisë, gjuhës së shpirtit, duke bërë që pushteti i aso kohë t’u vërsulet si ujqër për t’i mbyllur në burgjet famëkeqe, ku dergjeshin shumë intelektual që lanë dhe jetën aty, por fati i tyre ishte një tjetër, ai i arratisjes drejtë lirisë...


Zërat e tyre vijnë fuqishëm duke gërshetuar dy botë të largëta të ndryshme,duke ndërtuar ura lidhëse mes lindjes dhe përëndimit, mes trysnisë së mohimit, dhe lirisë së fjalës. Duke marrë nga nektari i atdheut për të ushqyer shpirtin,duke derdhur perla poetike, duke bërë që emri i Shqipërisë të mos ngelet i harruar në botën e letrave dhe atë akademike.


Kështu do të shkruante Rudolf Marku në 1995 :”Poetët janë me të gjërë nga hapsira” .


Ndoshta ngaqë Poezia sublimon fatet njerëzore,poetëve u takon që të jetojnë në një jetë me të papritura,me një sërë rropatjesh dhe tramvajash,pa të cilat vetë letërsia-të paktën po t’i besojmë Borhesit-nuk do të kishte kuptim që të ekzistonte… Gjekë Marinaj arriti të botojë deri me sot veç një poezi të vetme, të titulluar: “Kuajt”. Fati deshi që ai të bëhej i njohur me atë poezi, të botuar nënjë cep të gazetës “Drita”,shumë e shumë më tepër nga autorët voluminozë,të cilët kishin vite, që botonin e lavdëroheshin, pa i lexuar kush. Ishte viti 1989 a ndoshta viti 1990. Ishte viti ku njerzit përjetonin një atmosferë mbytëse, absurde,fyese,groteske. Në Shkodër trupat e të vrarëve në kufi i tërhiqnin zvarrë përpara syve të shqyer të njerëzve. Turmat rrinin në rradhë me shpresë se mund të blihej një shishe qumësht. Nëpër trena, gjatë udhëtimit,njerëzit shkulnin dërrasat e dyshemesë dhe ndiznin zjarrin. Çdo gjë dukej se ishte kundër letërsisë dhe poezisë. Të zënë me preokupimet me banale të jetës,dukej se kujtimi i poezisë, i fantazisë, i ndjenjave, i fyente njerëzit… Çuditërisht,në këtë atmosferë aq të kobtë,njerëzit thërrisnin në ndihmë poezinë. E vetmja radhë që nuk i fyente njerëzit ishte pritja për të blerë“gazetën e shkrimtarve”.


Të njëjtën panoramë politike do ta gjemë edhe tek Robert Elsie, ku citojmë:”Themelet e sistemit qenë tronditur në fillim të korrikut 1990,kur mijëra shqiptarë rrezikuan jetën, duke kërkuar strehim politik në ambasadat e huaja si ajo Gjermane, Italiane dhe Franceze të akredituara në Tiranë.Brenda gjysëm viti, diktatura njëpartiake,që kishtë qënë sunduese në të gjitha aspektet e jetës shqiptare për gati gjysëm shekulli,mori fund.


Ndonëse gjykimi përfundimtar për periudhën “socialiste” në Shqipëri u duhet lënë historianve dhe politologve të së ardhmës, periudha dyzet e gjashtëvjeçare e “izolimit të shkëlqyer” nën regjimin marksist-leninist duket sikur i ka lënë vendit si trashëgimi mjerim të përgjithshëm dhe ekonomi që krahasohet me vendet me të prapambetura të Afrikës Qëndrore. Kur sistemi njëpartiak u hoq përfundimisht, në të vërtetë nuk kishte mbetur udhëheqje intelektuale për të mbushur zbrastinë e krijuar.Kultura shqiptare ishte rrënuar.Kështu,fillimi i viteve nëntëdhjetë, e gjeti shtetin shqiptar në një gjendje politike dhe ekonomike katastrofike me rrjedhoja dramatike për zhvillimin e letërsisë dhe kulturës bashkohore. Vërtetë,është e veshtirë dalja nga izolimi,por nuk ka dyshim se së shpejti Shqipëria do të zërë vëndin e vet në Evropë”.


Në këto kushte, ku një sistem i tërë është rrënuar përtokë, ku shpresa për një të ardhme është një dritë e largët e zhytur në terr, mijëra shqiptarë kërkuan strehim politk në vende të ndryshme të botës së lirë, duke kërkuar një jetë të re larg atdheut. Fillimet janë të vështira, të ikësh, të largohesh nga vendi yt, ku i ke dhënë një kuptim sidoqoftë jetës tënde, dhe në pak kohë të ndriçosh si ylber në qiellin e lirë, kjo nuk është gjë e lehtë. Këtë yllber ngjyrash poetike e mblodha si buqetë aromë-plotë për të aromatizuar altarin e dijes, të krijimit, të poezisë. Le të jetë nisma ime modeste si një gur themeli, që zërat e largët të shqiptarëve që jetojnë larg, të mos mbeten të huaj por të jemi me pranë se kurrë. Ata kanë nevojë të lexohen nga shqiptarët e trojeve amë, ne kemi nevojë për ta, t’i lexojmë.


Realiteti i ri i vendit tonë premton shumë për një të ardhme më të ndritur, ky brez shkrimtarësh janë një guidë e mirë brenda katalogut të drejtimeve të reja stilistike në poezinë e re shqiptare.

GJEKË MARINAJ ËSHTË SHEMBULLI MË NATYRAL I POETIT TOKËSOR

-- nga Shefqet DIBRANI

Adnan Mehmeti - "GJEKË MARINAJ, MË SHUMË SE POET", Shtëpia Botuese "ADRIATIK PRESS", London/New York 2007.
ISBN 0-9728531-4-1, faqe 216.

PARANTEZA E KRIJIMIT:
Rileximi i librit "GJEKË MARINAJ, më shumë se poet" të Adnan Mehmetit, për mua si recensent ishte kënaqësi. Vlerat e këtij evenimenti kulturor tani shihen në një dritë të re, mundësi kjo për t'u rikthyer në kohën kur autori mendonte të sajonte një libër të kësaj natyre. Gjithsesi krijimi i një libri për një krijues i cili ishte në fazën e konsolidimit krijues, veçmas për mua që i njihja të dytë ishte kënaqësi e veçantë. Gjekë Marinaj kishte marrë hov letrar, madje edhe primatin e njohësit të përkushtuar të letërsisë, ndërsa mësimdhënien si profesor universitar në kolegjet amerikane e kishte nisur edhe pak kohë më përpara, ndoshta ishin këto arsye që Adnan Mehmeti kishte vendosur për të bërë një libër të kësaj natyre, ndoshta kanë qenë motive krejt të tjera.
Në anën tjetër, edhe hezitimi i protagonistit për të cilin bëhej fjalë, ishte mbase i arsyeshëm, ngase secili autor, një gjë të tillë më lehtë dhe më me dëshirë do ta pranonte në fund të karrierës së tij se sa qysh në fillimet e saj. Megjithatë edhe autori edhe protagonisti i veprës kanë pasur të drejt. I pari për të bërë një vepër, për krijuesin, ndasht pse në një moshë relativisht të re, por edhe më shumë ndasht pse në fillim të karrierës së tij letrare. Kurse protagonisti ndoshta kishte arsye të mos bënte hop pa e kaluar vaun. Në rastin konkret, autori ishte i vendosur në sprovën e tij letrare, ishte edhe i sigurt në sendërtimin e saj, sigurisht ai dinte çfarë brumi përmbante lënda e tij, me të cilin synonte të bënte një vepër kaq modeste.

Kjo gjë pozitive sikur atakon smirën dhe xhelozin, e cila si kudo në botë ka zënë vend edhe në shpirtin e racës së shkrimtarëve. Mposhtja e kësaj dukurie duket si një proces në ndërtim e sipër, por ajo duhet të kultivohet brendapërbrenda kësaj race, nëse me të vërtetë dëshirojmë që letërsia dhe arti i mirë të ecën përpara.

STRUKTURA E NDËRTIMIT:
Libri "Gjekë Marinaj, më shumë se poet" ndahet në tre kapituj, apo siç na ka ënda të krahasojmë me paradigmat gjuhësore të cilat merren me tërësinë e trajtave gramatikore gjatë zgjedhimit të foljeve të caktuara, ngjashëm na duken paradigmat dhe format e trajtimit që kanë strukturuar këtë libër.
Autori në kapitullin e parë ka bërë një shënim në formë studimi për jetën dhe krijimtarinë poetike të Gjekë Marinajt, e cila përshkohet me ndjenja frymëzimi, duke qit në pah jo vetëm prirjen, por ka dëshmuar edhe njohjen që ka autori në këtë fushë letrare.

Në pjesën e dytë po me ato ndjenja përkushtimi ka zhvilluar një bisedë të drejtpërdrejt me protagonistin e veprës e cila është prezantuar si një lloj dialogu që i sforcon idetë dhe mendimet e autorit të thëna në kapitullin prezantues, gjë që e fut në funksion real "idenë e rrëfimit" në të cilën protagonisti i veprës mjaft kujdesshëm rrëfen, por duke iu shmangur mënyrës së vetëlavdërimit e cila po të ndodhte sigurisht do t'ia kishte ulur vlerën dialogut si njësi, e në veçanti librit si tërësi.
Ndërsa në kapitullin e tretë janë përfshirë disa nga shkrimet e shumta që kanë shkruar e komentuar poezinë e Gjekë Marinajt, jetën e tij dhe arritjet në fushën letrare dhe pedagogjike.

Struktura e librit është ndërtuar mbi këto tri shtylla të cilat mbajnë pezull jo vetëm projektin në fjalë, por përshkruajnë tërë jetën e kryepersonazhit të kësaj vepre letrare, që është realizuar me përkushtim, kurse autorin e bënë më të besueshëm në fushën e librit, dhe pa fije dyshimi themi se ky libër është më i realizuari që ky autor ia afron botës letrare.

PARADIGMA E PARË:
Në këtë paradigmë letrare Adnan Mehmeti ka folur me mjaftë profesionalizëm për "Universin poetik të Gjekë Marinajt" të cilin e konsideron si një "trokitje drejt majave". Autori si një bletë punëtore ka mbledhur e sistemuar mendime për ta bërë vlerësimin më bindës, më të besueshëm dhe më të qëndrueshëm. Ai nuk le pa u rrekur dhe pa shoshitur edhe aspekte të tjera të jetës, punës dhe angazhimit profesional, gjë që vepra është rrjedhojë, kurse ngjarja e lidh ngjarjen si në një triko mëndafshi në duart e një qëndistareje të pasionuar.

"Gjekë Marinaj - nuk ishte as gjeneral, nuk ishte as shkrimtar i madh në kohën e largimit nga Shqipëria. Nuk kishte pasuri, nuk kishte famë. Kishte vetëm një ideal, kishte vetëm të ardhmen. I besonte vetvetes. I besonte unit të tij poetik. I besonte lirisë, që nuk e gëzonte dot në vendin e groposjes së idealeve njerëzore", faqe 35. Por brenga e autorit dhe e protagonistit të librit se mos kanë bërë mëkat që kanë ikur nga Shqipëria, sikur është bërë një sinopsis i temës dhe motivit të materies së trajtuar, megjithatë autori mendon se "të japësh kontribut, ndihmë, në një situatë të caktuar, në të mirë të njerëzve dhe të vendit është mençuri, është zgjuarsi, është humanizëm i papërsëritshëm...", faqe 37.

Ky venerim (let. vrojtim), duket më shumë si një justifikim ngushëllues që i bëhet ikjes, arratisjes së poetit nga Atdheu, mendim ky që përafërsisht përputhet edhe me qëndrimin e Kadaresë se: "Ikja e tij nga Shqipëria për fat të mirë nuk ka qenë një shkëputje nga Atdheu, por ka qen thjesht një shkëputje nga regjimi komunist, dhe kjo ka luajtur një rol të rëndësishëm të rrugëtimit si shkrimtar", por poeti e ka kuptuar mirë misionin e tij do të shton Kadareja: "Gjekë Marinaj e ka kuptuar mirë se shkrimtari duhet të qëndrojë mbi pasionet përçarëse të politikës. Për të, si shkrimtar, ka një Atdhe që është Letërsia, e Shqipëria e cila qëndron mbi të gjitha parimet patriotike", po aty faqe 46.

Gjithsesi emocionuese janë evokimet e mësuesve: Llesh Rrusha e Hektor Mala. Ky i fundit në një letër që ka nisur nga Fieri për autorin e librit do të shprehet: "Gjekë Marinaj ka qenë student imi në kursin e gazetarisë të cilin e mbikëqyrte gazeta "Luftëtari". Gjeka ishte ushtar, por jo si të tjerët, ishte student, por jo si të tjerët, ishte njeri por jo si të tjerët. Merre prej meje, gjithkund e gjithçka ishte shumë më shumë se të tjerët". Më pas ky mësimdhënës i Gjekës pasi kryen misionin e vlerësimit për personalitetin e ish nxënësit të tij, flet edhe për një shkrim të Gjekës në të cilin si student i këtij kursi të gazetarisë ka përshkruar përvojën e tij "një ditë pranë detit në Porto Palermo" ku kishte vënë në sarkazëm "jo vetëm ushtrinë, por tërë sistemin komunist shqiptar, duke marrë si ide tre peshkaqenë, tre ushtarë, tre oficer dhe tri nëndetëse që së bashku po i afroheshin tunelit me porta të hekurta të Porto Palermos".

Pasi prof. Hektor Mala ka përshkruar në hollësi peripecitë e depërtimit të shkrimit në gazetë, tashti ai zbulon një shqetësim që paska pasur në atë kohë, të cilin qysh atëherë ia paska thënë Dhimitër Gjokës se: "në mos e pushkatofshin një ditë këtë malësor, Gjekë Marinaj do të jetë një nga gazetarët më të jashtëzakonshëm që kemi nxjerrë nga puna jonë". Fati tragjik që si hije e përcillte autorin do të kthehet në fat të mirë që e detyroi të ikte, përndryshe po të mbetej në Shqipëri, (edhe po të mos burgosej), shkëlqimi i tij do të mbytej nga injoranca dhe egoizmi intelektual që do ta rrethonte. Kurse tani nuk do ta kishim një intelektual që "shkëlqen?!" edhe si gazetar edhe si poet siç ka profetizuar profesori i tij Hektor Mala. Ndërsa profesori i lëndës së anglishtes në Brookhawen ka theksuar se Gjeka është "Një nga dashuruesit më të sinqertë të letërsisë, ai është shembull natyral i poetit tokësor", gjë që për ata që e njohin dhe e kanë përcjell poezinë e Gjekë Marinajt ky konstatim do t'ua sforcoj edhe më shumë bindjet për anët pozitive që i kanë menduar, apo i kanë potencuar rreth artit poetik që krijon ky autor.

Misionin e tij prej një intelektuali, qoftë gazetar, poet apo mësimdhënës Gjekë Marinaj do ta arsyeton në çdo plan të jetës, tamam ashtu siç shprehet edhe autori i librit Adnan Mehmeti se "Gjekë Marinaj është një emër i përvetshëm ndër krijuesit e poezisë shqipe", dhe "një përfaqësues i diplomacisë letrare".
Gjekë Marinaj, shprehet i sigurt autori, ndërton me studentët amerikanë çdo ditë "Rozafën shqiptare" në kohën që gjithë natën e errët e të gjatë "të tjerë" rrëmojnë imazhin e saj, faqe 51.

PARADIGMA E DYTË:
Në këtë paradigmë letrare Adnan Mehmeti ka zhvilluar një bisedë të cilën e ka cilësuar si "Dialog me Gjekë Marinën". Ky dialog tashmë nuk zhvillohet si rrëfim i autorit për protagonistin e veprës së tij siç e kemi ndeshur në kapitullin - paradigmën e parë, të kësaj vepre letrare. Tashmë janë ndërruar vendet, protagonisti është detyruar të rrëfehet, përkatësisht të flas për shumë gjëra me interes që i ka shtruar autori i librit Adnan Mehmeti.

Sado që ky lloj dialogimi e vë në pozitë të papërshtatshme rrëfyesin, përkatësisht protagonistin e veprës, ai, pra Gjeka ka arritur t'iu shmanget vetëlavdërimeve. Edhe në gjëra konkrete ai do të përgjigjet sikurse vëzhgues pa qenë vetë i involvuar në ngjarje, përkatësisht ai do t'i shikon gjërat duke i kundruar nga prizmi i vrojtuesit, gjithmonë duke qenë i kujdesshëm nga vetëlavdërimi i cili zakonisht e vë me shpatulla për muri secilin rrëfimtarë që nis rrëfimin e tij për jetën, bëmat dhe proceset nëpër të cilat kalon ai dhe shoqëria njerëzore. Gjekë Marinaj, në këtë paradigmë, edhe gjërat intime, ato më personale do t'i shtron dhe trajton njerëzisht, në mënyrë që përgjigjja të jetë sa më shumë në shërbim të lexuesve, pse jo edhe në shërbim të emancipimit njerëzor.

Edhe në këtë pjesë si temë sensuale do të mbetet "arratisja", por tashmë rrëfimi është më i ndjeshëm më trishtues. Procesi i ikjes - për t'u kthyer, si një krijues letrar, si një shkollar është evident. Nga e gjithë jeta e njohur e gjertanishme e Gjekë Marinaj dhe nga ajo që e gjejmë brenda këtij libri do të venerojmë se ikja, për kohën ishte zgjidhja më e mirë. Peripecitë tjera janë ngjizje artistike për jetën dhe idealin e tij.

Mënyra e qasjes dhe formulimit është dukuri tjetër më vete e kësaj paradigme. Këto elemente pozitive me një peshë të rëndësishme do t'i gjejmë kur shprehet për personalitetin e gruas të cilën e vlerëson lartë, jo vetëm si njeri por si ndikues i pashmangshëm në konceptin dhe procesin e tij krijues e intelektual. Po me të njëjtin përkushtim i rreket trajtimit të gjuhës letrare, rëndësisë së unifikimit të saj, që e ka bashkuar kombin në një pikë të vetme.

Ka edhe shumë tema e çështje që nuk po arrijmë t'i përmendim e t'i përfshijmë në këtë shënim, por një gjë esenciale tek Gjekë Marinaj është gjuha e komunikimit me lexuesin. Ai, edhe kur qorton, edhe kur i bënë qasje ndonjë fenomeni, por edhe kur kritikon ndonjë dukuri, ai vazhdimisht është i kujdesshëm, si me thënë i peshon fjalët, duke gjetur mënyrën më të përsosur për ta thënë e shprehur mendimin e tij, që del aq butësisht, për të arritur efekte sa më të suksesshëm në shërbim të lexuesit.

PARADIGMA E TRETË:
Kjo paradigmë është përbërë me shkrime e materiale të shumta, që për autor kanë krijues të fushave të ndryshme ndër të cilët po veçojmë: Agron Tufa, Anton Çefa, Arben Çokaj, Dashamir Cacaj, Dashnor Kaloçi, Ilir Seci, Luigj Çekaj, Mikel Gojani, Prend Buzhala, Rudolf Marku, Sami Milloshi, Skifter Këlliqi e ndonjë tjetër të cilët kush nga një e kush nga prizmi tjetër iu kanë rrekur, iu kanë kthyer, e rikthyer veprës poetike të Gjekë Marinajt, madje janë përfshirë edhe disa ese që kanë trajtuar vetëm ndonjë poezi të këtij autori.

Por për shijen time do të veçoja shkrimin e Arben Çokajt "Turner - një kthesë për në vendlindje", reportazh ky nga një takim poetësh që është mbajtur në Tiranë ku kanë asistuar Marinaj, Turner e shumë të tjerë. Për mua shkrimet emocionale të kësaj natyre më duken më të sinqertë, pavarësisht se në raste të caktuara ka vlerësime e madje glorifikime, por autori i shkrimit ka dhënë gjithçka në shërbim të njeriut që e njeh dhe e adhuron, prandaj themi se ky tip i shkrimit ka ngrohtësi, ka afri njerëzore me kondita humane. Po me një ndjenjë sinqeriteti më duket edhe intervista e Mirjeta Selimit, një gazetare nga Prishtina e cila falë teknologjisë së internetit ka realizuar një synim të saj.

Si zakonisht, autori në fund të librit ka dhënë shënimin për burimet dhe literaturën e përdorur, dhe diku tjetër nuk kishte harruar të ju kërkon falje të gjithë atyre autorëve, shkrimet e të cilëve nuk kishte arritur t'i prezantonte në këtë libër.