Përgjegjësitë e gruas dhe burrit në jetën familjare të shqiptarët

Nga Flori Bruqi



Jemi të vetëdishëm për ndikimin e mënyrës së zgjeruar të jetës në familje në shumë aspekte të jetës familjare, mirëpo këtu do t’i vështrojmë dhe analizojmë vetëm disa aspekte të jetës përbrenda kësaj organizate, duke krahasuar në veçanti ndikimin e formës së zgjeruar të familjes dhe asaj bërthamë në raportet familjare, mes-bashkëshortore dhe në ndarjen gjinore të roleve/të punës në familje.

Përkufizimi i familjes së zgjeruar dhe format më të shpeshta të familjes së zgjeruar në shoqërinë shqiptare

Familja e zgjeruar përkufizohet si një grup prej tre ose me shumë brezash që jetojnë së bashku ose brenda së njëjtës banese ose shume pranë njeri tjetrit. (A. Giddens) Nuk është e thënë që familja e gjerë të jetojë nën një çati, por normalisht anëtarët jetojnë afër njëri-tjetrit dhe punojnë së bashkju në grupe. Familja që jeton një një shtëpi quhet “e zgjeruar në kuptim të banimit”, ndërsa ajo anëtarët e së cilës kanë role të njëjta dhe janë të varur e të lidhur ngusht në mes veti, por janë pak a shumë të shpërndarë quhet “funksionalisht e zgjeruar”.

Familja e zgjeruar mund të përfshijë tre ose katër gjenerata. Këta mund të jetojnë dhe punojnë së bashku në një ekonomi të përbashkët shtëpiake, ose si një bashkësi fisnore e gjerë, që lidhet nëpërmjet marrëdhënieve shoqërore. Format më të shpeshta të famijes së zgjeruar në shoqërinë shqiptare janë të modelit : tre breza (fëmijë, prindër dhe gjysh e gjyshe, më rradhë edhe agjallarë e halla) nën një çati ose në një oborr ose pranë njëri tjetrit.



Karakteristika të jetesës në familjen bërthamë

Përveç karakteristikave të tjera që përmenden në këtë studim, familjen bërthamë e karakterizojnë edhe këto kushte: liria më e madhe e individit, hapësirë më e gjerë, mundësi më e vogël e konfliktit të gjeneratave, izolimi shoqëror, mungesa e kontaktit me të afërmit e familjes dhe si rezultat i kësaj një varg problemesh, siç është: mbingarkesa e roleve.


Faktorët e paraqitjes së familjes së zgjeruar në shoqërinë shqiptare

Shumë nga shkaqet që kanë rezultuar në paraqitjen e formës së zgjeruar të familjes në shoqërinë shqiptare janë të njëjtat me ato të familjeve europiane.

Faktorët e famijes së zgjeruar në shoqërinë shqiptare janë: faktori global: modeli mesjetar i familjes, faktori i sigurisë dhe ndikimi i mësimeve fetare si fuqizues dhe përkrahës i modelit të zgjeruar të familjes.

Modeli mesjetar i familjes

Në kohërat mesjetare familja dhe komuniteti lokal ishin epiqendra kryesore e prodhimit të të mirave dhe e kryerjes së shërbimeve. Zakonisht famija ishte një njësi prodhimi e integruar ku anëtarët e familjes – gruaja, burri dhe fëmijët – bashkërendonin punën e tyre në procesin e prodhimit që kishte bazën në punimin e tokës ose në zeje të ndryshme. Megjithëse gratë kishin përgjegjësinë kryesore në rritjen e fëmijëve, ato kishin edhe një rol të rëndësishëm ekonomik në mbajtjn e shtëpisë. Në Europë, industrializimi ka prekur dhe ka ndryshuar rolet e burrave, grave dhe fëmijëve në familje. Nuk jemi të sigurt nëse kjo ka ndodhë në masë të përafërt edhe në familjen shiqiptare, ngase nuk mund të thuhet për industrializim të mirëfilltë të shoqërisë shqiptare. Veç kësaj, shoqëria tradicionale shqiptare e ndikuar mjaft shumë edhe nga kultura islame, ka insistuar në ruajten e familjes së zgjeruar ose së paku në ruajtjen e lidhjeve të ngushta familjare, si obligim moral dhe fetar.

Faktori i sigurisë

Një faktor tjetër që ka ndikuar në këtë drejtim është edhe ai i sigurisë, meqë jetesa në familje të gjerë dhe solidariteti i anëtarëve në të ishte një ruajtës i mirë nga rreziqet e jashtme, që vinin nga zënkat ndër fisnore ose ndër familjare si dhe nga armiqët dhe pushtuesit e vendit.

Faktori fetar

Në Islam forma e organizimit është një çështje e hapur, përkundër kërkesave dhe detyrimeve të ndërsjella të anëtarëve të familjes. Kërkesat e tilla mbeten, pa marrë parasysh se çfarë forme mund të marrë familja. Ndonëse, në Islam nuk ka kurrfarë kushtëzimi që familja të jetë e njërit apo e tjetrit lloj, njësoj siç nuk ka kurrfarë kushtëzimi në favor të, apo kundër llojit bërthamor të familjes (H.Abdulati, Struktura familjare në Islam), në këtë diskutim do të provojmë se si koncepti i familjes në Islam ka qenë më afër llojit të zgjeruar të familjes dhe ka ndikuar në një masë të madhe në formimin dhe ruajtjen e këtij tipi të organizimit familjar. Nëse marrim për bazë përkufizimin e familjes që nuk ka të bëjë me faktorin e banimit, për shkak se anëtarët e familjes mund të zënë apo edhe të mos zënë vendin e njëjtë të banimit, atëherë është e sigurt se Islami promovon një formë të zgjeruar të familjes duke mos kushtëzuar banimin nën një çati apo në afërsi. Në kulturën shqiptare faktorë të ndryshëm (që u cekën më lartë) kanë përcaktuar një formë të tillë të familjes së zgjeruar ku si komponentë e rëndësishme ka qenë edhe faktori i banimit. Meqë nuk rekomandon ndonjë lloj të veçantë të organizimit familjar, Islami, duke mos qenë indiferent ndaj kushteve shoqërore aktuale, ka vazhduar traditën e jetesës së përbashkët të familjes së zgjeruar si një formë funksionale e organizimit familjar në atë kontekst kulturor, ndonëse nuk insiston në një formë të caktuar të organizimit të familjes duke përjashtuar format e tjera. Për shkak të fleksibilitetit të rregullave islame për vendbanim, me siguri ishte lehtë të ndiqet zakoni, sipas të cilit çifti bashkëshortor zakonisht jetonte me familjen e burrit dhe konsideroheshin si anëtarë të saj. Kështu, po e patëm parasysh se familja e zgjeruar patjetër nuk e përjashton llojin bërthamor, së paku si nënsistem, duket se Islami e ka konsideruar formën e zgjeruar të familjes të pranueshme, edhe pse jo edhe të domosdoshme. Kjo formë në dukje ka qenë vepruese dhe e veprueshme. Islami e përkrahu atë, edhe pse nuk insistoi që ashtu të jetë apo të mos jetë gjithmonë. Solidariteti i familjes së zgjeruar parashihet dhe fuqizohet nga vetë Kurani në të cilin gjenden aludime të përsëritura lidhur me të drejtat farefisnore (17:23-26; 4:7-9; 8:41; 24:22 etj.) dhe rëndësinë e marrëdhënieve të mira me ta (2:83; 16:90). Është paraparë hiseja e trashigimisë, jo vetëm për anëtarët e familjes bërthamë, por edhe për ata të familjes së zgjeruar (2:180-182; 4:33, 176). Dënim i dhembshëm u kërcënohet atyre që i injorojnë këto masa për ndihmesë ndër-familjare (4:7-12).

Kur flasim për familjen në kontekst të shoqërisë shqiptare duhet patur parasysh familjen e gjerë, duke qenë se kultura shqiptare (veç tjerash e ndikuar edhe nga kultura fetare islame) vë theks të veçantë në ruajtjen e lidhjeve familjare, krijimin e raporteve të mira dhe ndihmën reciproke si një ndër detyrat më të mëdha fetare.

Kultura shqiptare më tepër e përkrah sistemin e zgjeruar të familjes se sa atë bërthamë. Shumë familje shqipare edhe sot janë të zgjeruara në kuptim të banimit – dmth. anëtarët e atyre jetojnë bashkë me tre apo më shumë breza të të afërmëveve në një shtëpi apo afër njëri-tjetrit. Edhe atëherë kur ky version banimi i familjes së zgjeruar nuk është i mundur apo nuk preferohet, atëherë lidhjet familjare tejkalojnë kufijtë e njësisë bërthamë dhe janë të dukshme në lidhjet e fuqishme psikologjike, sociale, ekonomike dhe bile edhe politike. Ndihma dhe përgjegjësitë e ndërsjella që ndikojnë në këto grupe gjaku nuk janë vetëm të dëshirueshme dhe të mira, por ato – sipas Ligjit islam – janë detyra të anëtarëve të shoqërisë. Vetë Kurani nxit për solidaritet në familje të zgjeruar. Ai specifikon shtrirjen e përgjegjësive të tilla dhe përmban norma për sasinë dhe mënyrën e trashigimisë, ndihmës dhe ndërvartësisë brenda familjes së zgjeruar.

Në këtë studim në veçanti do të spikasim mënyrën e ndikimit të mësimeve fetare islame në ruajtjen dhe vazhdimësinë e familjes së zgjeruar dhe në sjelljen e anëtarëve përbrenda kësaj organizate. Shumë norma të sjelljes në këtë tip të familjes do të vështrohen dhe shpjegohen si ndikime të mësimeve fetare islame në kulturën dhe mënyrën e jetesës shqiptare në familje. Me këtë nuk dëshirojmë të absolutizojmë ndikimin e mësimeve fetare në formimin e familjes shqiptare, sepse nuk besojmë në shpjegime njëdimensionale dhe njëkomponentëshe. Qëllimi është thjesht të hetohet ky ndikim në shumë aspekte në formimin e jetës familjare shqiptare.


Krahasime në mes të ndikimit të këtyre dy formave të familjes në raportet familjare

Që në fillim duhet tërhjekur vëmendjen në një dallim thelbësor në mes të lidhjeve familjare në familjen moderne bërthamë dhe atyre në famlijen tradicionale të zgjeruar.

Në shoqërinë moderne familja bërthamë karakterizohet me lidhje afërsie që i nënshtrohen një procesi përzgjedhës vullnetar nga ana e anëtarëve të kësaj familjeje. Në hijen e familjes bërthamë moderne të afërmit nuk janë ashtu vetvetiu dhe nuk imponohen, por secili individ zgjedh të afërmit e tij. Kjo përzgjedhje e vetëdishme i nënshtrohet një procesi që ndikohet nga animi dhe shija personale si dhe emocionet. Pra këto lidhje nuk janë shprehje e natyrshme e lidhjes së gjakut, por janë lidhje që shumë i përngjajnë lidhjeve miqësore. Ndërkaq, lidhja familjare në familjen tradicionale të zgjeruar shqiptare është një detyrë ligjore (që ka burim edhe në detyrat fetare) që nuk i nënshtrohet qejfit dhe animit personal. Bile, poqëse njëra palë shkëput këtë lidhje apo nuk sillet me korrektësi me palën tjetër, palës tjetër nuk i lejohet të shkëpusë lidhjen. Nëse analizojmë tekstet islamike të moralit fetar, në familjen e gjerë, lidhja familjare nuk bazohet në interesa materialë dhe të pasurisë së përbashkët – siç sygjerojnë disa analiza – por, bazohet në lidhje të përgjegjësisë që vie nga besimi që nuk matet me peshojë të dobisë (utilitetit), fitimt apo dëmit material, meqë përballë saj është kënaqësia e Zotit në nivel të besimit dhe ruajtja e lidhjeve familjare.

Dallim tjetër është se familja e zgjeruar karakterizohet me nivel më të lartë të shkallës së ndërveprimit dhe të ndërlidhjes njerëzore se sa familja bërthamë. Ky është një faktor që e shton ndërveprimin e individit me shoqërinë e tij më të gjerë. Në të njejtën kohë, shkalla e konfliktit brenda saj është më e ulët se sa ajo në shoqëritë industriale në të cilën individi ndihet i frustruar e i dështuar si rezultat i konkurrencës në jetën publike, gjendje kjo e cila pasqyrohet në sjelljen e tij në familje ndërkohë që familja nuk ia jep atë që ai e kërkon, gjë që ngrit shkallën e konfliktit sa që mund të shkaktojë shfaqjen e dhunës familjare, përkundër familjes së gjerë e cila individëve të saj i siguron një shkallë më të lartë të dashurisë dhe ngopjes emocionale.


Familja e gjerë si sferë për kryerjen e funksioneve të ndryshme

Funksioni ekonomik

Familja e gjerë është sferë e përshtatshme për praktikimin e funksioneve të ndryshme. Ndër të tjera, ajo është fushë e përshtatshme për kryerjen e detyrës ekonomike. Përkundër disa studimeve që konsiderojnë rolin tradicional të gruas që kufizohet përbrenda shtëpisë dhe fusha e shërbime jo publike, si rol më pak i rëndësishëm se roli i gruas në fushë publike, pikëpamja islamike familjen e sheh si fushë të rëndësishme të zhvillimit dhe trup/godinë ekonomike të pavarur që nuk është më pak e rëndësishme, bile si diçka që kapërcen përpjekjet organizative për ndryshim, dhe kjo është fushë – sipas disa studimeve – shumë e rëndësishme sidomos për shoqëritë e botës së tretë.

Si kompenzim për femrën, ngase kryen detyrat natyrore femërore (amvisënia, rritja dhe edukimi i fëmijëve), masa të fuqishme shoqërore, morale dhe ligjore ndërmerren në mënyrë që anëtarët meshkuj të shoqërisë të kryejnë obligimin e mbajtjes dhe mbrojtjes së femrave në famlje – gratë, motrat, hallat dhe tezet, nënat, të vejat, vajzat – si dhe të afërmit e tjerë që kanë nevojë për ndihmë. Në rast të divorcit, gruaja zakonisht kthehet në familjen prej nga e ka prejardhjen ku të afërmit e saj meshkuj e mbajnë dhe i ndihmojnë.

Kështu familja e zgjeruar, përveç funksionit të saj shoqëror, vepron si një njësi ekonomike për ndihmë të ndërsjellë ndërmjet anëtarëve të saj. Veprimtaritë shoqërore dhe ekonomike ndërmirren së bashku, dhe të mirat dhe fitimet shfrytëzohen së bashku nga e gjithë familja.

Funksioni gjyqësor

Gjithashtu, familja e gjerë është sferë e përshtatshme për të kryer detyrën gjyqësore në shoqëri. Poqëse ligjet dhe aparati gjyqësor janë të uzurpuara nga ana e ligjeve të cilat nuk kanë mbështetje popullore (siç ka ndodhur shpeshherë në historinë shqiptare) është penguar puna me normat kombëtare shqiptare, atëherë familja e gjerë ka qenë sferë në të cilën zbatoheshin ato norma për rregullimin e raporteve shoqërore, me përjashtim të disa çështjeve ku është i nevojshëm ndërhyrja e shtetit, ta zëmë: zbatimi i ndëshkimeve e të ngjashme, ndonëse edhe kjo është bërë shpeshherë në pajtim me normat dhe ligjet zakonore shqiptare.

Funksioni arsimor-edukativ

Në sferën e arsimimit dhe edukimit familja mund të nxjerrë një pikëpamje alternative në çështje të ndryshme nga sfera e mendimit, e historise, bile nga ajo e gjuhës dhe letërsisë, në mënyrë që të sigurojë një rezistencë për t’i bërë ballë programit shkollor i prekur nga lufta ideologjike kundër kombit shqiptar.


Ndikimi i familjes së zgjeruar në raportet ndër bashkëshortore

Në traditën shqiptare, pjesëmarrja e familjes në kontraktimin dhe ruajtjen e martesave është më e fortë. Ndërsa shumë feministë perëndimorë e qortojnë përzierjen e familjes në martesë apo aranzhimin e martesave si ndikim negativ për shkak të kufizimit të qartë të lirisë dhe përgjegjësisë individuale, muslimanët argumentojnë se një pjesmarrje e tillë është e leverdishme si për individët ashtu edhe për grupet në shoqëri. Kjo jo vetëm që i siguron dhe garanton martesat të bazuara në parime më të rëndësishme, më të shëndosha dhe më të sigurta se sa tërheqja fizike dhe pasioni seksual, por gjithashtu siguron mbrojtje për vazhdimësi të suksesshme martesore. Anëtarët e familjes sigurojnë një shoqëri të shumëllojshme si dhe burime të gatshme për këshillim dhe mirëkuptim për të posamartuarit përderisa ata përshtaten dhe ujdisen ndërmjet vete. Zënkat kurrnjëherë nuk janë rrënuese të lidhjes martesore, meqë anëtarët e rritur të familjes veprojnë si ndërmjetës dhe pajtues dhe sigurojnë një burim alternativ të konsulltës. Këshu, në vend se familja të hapet ndaj ndërhyrjeve të jashtme, ajo mbrohet nga ato. Grindjet dhe konfliktet në familje zgjedhen brenda shtëpisë, sipas nevojës thirren të ndërmjetsojnë të moshuarit dhe të urtit nga familja e burrit dhe e gruas. Gjyqet janë alternativa e fundit në këtë drejtim, ngaqë dihet se procedimi i këtyre çështjeve në gjyqe publike vetëm sa mund ta komplikojë dhe ta shtojë konfliktin dhe urrejtjen.

Problemi i të qenët prind është gjithashtu i lehtësuar. Në familjen e zgjeruar nuk është e thënë që fëmijët e prindërve të punësuar të jenë të pambrojtur, të pambikëqyrur, të privuar nga dashuria adekuate dhe të pa socializuar, ngase shtëpia e familjes së zgjeruar kurrë nuk është e boshatisur. Së këndejmi nuk ka ndjenjë faji e cila shpesh i kaplon prindërit e punësuar në familjen bërthamë apo në familjen me një prind.

Tragjedia, bile edhe shkurorëzimi, nuk është aq tragjik as për të rriturit e as për fëmijët, meqë njësia më e gjerë shoqërore thith numrin “e tepërt” më lehtë se sa që e bën atë organizata e familjes bërthamë.


Individualizmi kundër organizatës më të gjerë

Mbështetja tradicionale e organizatës së gjerë dhe të ndërlidhur familjare lidhet me një traditë tjetër islame që si duket është e kundërt me trendet aktuale perëndimore dhe me ideologjinë feministe atje. Islami dhe gratë muslimane në përgjithësi përpiqen që interesat dhe qëllimet individuale t’i akordojnë me mirëqenien dhe interesat e grupit më të gjerë dhe anëtarëve të tij. Në vend që qëllimet idividuale të mbahen më lart, përcaktohet vendi i mashkullit dhe i femrës përbrenda familjes dhe përgjegjësitë e tyre ndaj familjes. Kjo nga muslimanët nuk shihet si shtypje e individit. Traditat tjera të cilat do të diskutohen më vonë ia garantojnë atij ose asaj lirinë individale dhe personalitetin. Feminizmi, së këndejmi nga gratë muslimane nuk merret si qëllim të cilin duhet ndjekur duke mos marrë në konsideratë marrëdhëniet e femrës me anëtarët e tjerë të familjes së saj. Gruaja muslimane qëllimet e saja i barazpeshon, bile ia nënshtron atyre të grupit familjar. Individualizmi i shfrenuar i provuar shpeshherë në jetën bashkëkohore, ai që qëllimet e individit i trajton të izoluar nga faktorët e tjerë, apo si më të lartat, është i kundërt me nga përcaktimi i thellë i Islamit për ndërvartësi shoqërore.

Në shoqëritë bashkëkohore çdo shkelje e individualizmit dhe pavarësisë shihet si gabim. Si nuk mund të kuptojnë se për aq sa ata janë të varur nga të tjerët dhe të tjerët janë të varur nga ata varet mirëqenia e tyre psikologjike dhe përshtatja e tyre në shoqëri. Bilem edhe vlerat siç janë liria individuale i janë nënshtruar keqpërdorimit dhe stërtheksimit. “Ngurrimi për të parë se theksimi i tepëruar në inidividin e izoluar është tragjedi e njeriut modern, që po i prinë pashmangshëm çrregullimit të unitetit dhe intergritetit të familjes” (Anshen 1959:11).


Disa nga përparësitë e jetesës në familjen e zgjeruar

Familja e zgjeruar është një institucion i cili mund të jetë shumë i dobishëm si për mashkullin ashtu dhe për femrën kur të ekzistojë krahas karakteristikave të tjera të një shoqërie të kulturuar. Edhe nga një studim i vogël siç është ky në lidhje me problemet e familjes mund të kuptojmë se familja e zgjeruar ka epërsi/avantazhe të shumta për të dhënë.

Ja disa nga përparësitë e jetesës në familjen e zgjeruar:

1. Ajo ruan nga egoizmi apo egocentrizmi i cilësdo palë bashkëshortore, meqë individi përballet jo vetëm me bashkëshort-in/-en e vet por me tërë anëtarët e tjerë të familjes, në rast se ai apo ajo shmanget nga kursi apo rruga e duhur.

2. Ajo i mundëson gruas të punojë për karrierën e saj pa dëmtuar vetveten, bashkëshortin, fëmijët apo të moshuarit, ngase në shtëpinë e familjes së gjerë gjithmonë gjinden anëtarë të rritur që i dalin krah nënës apo gruas e cila punon. Gruaja me karierë/profesioniste në familjen e zgjeruar nuk vuan nga barra fizike apo emocionale e punës së tepërt apo e ndjenjës së fajit për lënie pas dore të përgjegjësive amënore, martesore apo famijare. Në fakt, pa këtë lloj të institucionit familjar, është e pamundur të imagjinohet ndonjë zgjedhje e mundshme për problemet me të cilat tani përballen shoqëritë perëndimore. Ndërsa gjithnjë e më shumë gratë po hyjnë në forcën punuese, familja bërthamë nuk po ia del të plotësojë nevojat e anëtarëve të saj. Vështirësitë në familjet me një prind, natyrisht janë shumëfish më të mëdha. Barra dhe tensioni që sistemi i tillë familjar ia ngarkon gruas punuese është shkatërruese për individin, për martesën dhe familjen. Shpërbërja i familjeve që rezulton dhe shtrirja e shkallës së lartë të divorcit në shtetet perëndimore janë shqetësim në rritje e mjekëve, avokatëve, psikiatërve dhe sociologëve, si dhe natyrisht viktimave të pafat të këtij fenomeni.

3. Familja e zgjeruar siguron socializim adekuat të fëmijëve. Ndonjëherë këshillës së nënës apo të babait në familjen bërthamë apo në atë me një prind mund të mos i varet veshi nga ana e fëmijës së padiciplinuar dhe kokëfortë, por presioni i kombinuar i anëtarëve të familjes së fuqishme të zgjeruar është një instrument efikas për jokonformitet dhe mosbindje.

4. Familja e zgjeruar siguron një larmi psikologjike dhe shoqërore për marrëdhëniet si për të rriturit ashtu edhe për të mëdhenjtë. Meqë ka më pak kërkesa për raporte një-me-një, ka më pak kërkesa emocionale për secilin anëtar të familjes. Mosmarrëveshja apo ndonjë përleshje në mes të anëtarëve të rritur, fëmijëve apo ndërmjet personave të brezave të ndryshëm nuk arrin përmasat e dëmshme që mund të arrijë në familjen bërthamë. Gjithmonë ka anëtarë alternativë në familje për të lehtësuar dhembjen dhe për të siguruar këshilla terapeutike dhe shoqërim (alternativ). Bile, as lidhja martesore nuk rrezikohet nga tensione të mëdha, siç mund të ndodhë në familjet bërthamë.

5. Familja e zgjeruar pengon krijimin e hendekut ndër-brezor. Ky problem shoqëror ku secila grupmoshë izolohet aq shumë nga brezat e tjerë sa që ka vështirësi të krijojë ndërveprim të suksesshëm dhe konstruktiv me njerëzit e grupmoshave të tjera. Në familjen e gjerë tre apo më shumë breza bashkëjetojnë dhe në vazhdimësi ndërveprojnë me njëri-tjetrin. Kjo gjendje siguron mësim të dobishëm dhe përvoja socializuese për fëmijët, ndërsa për më të moshuarit ndjenjë të nevojshme sigurie dhe se janë të dobishëm.

6. Familja e zgjeruar mënjanon problemin e vetmisë që i torturon banorët e izoluar dhe anonim në qendrat urbane të shumë shoqërive bashkëkohore. Gruaja e pamartuar, e divorcuara apo e veja në familjen e zgjeruar kurrë nuk do të vuajë nga problemet me të cilat përballet gruaja e tillë në shoqëritë bashkëkohore perëndimore. Në shoqëritë e familjes së zgjeruar nuk ka nevojë për klubet e të pamartuarëve dhe të pamartuarave dhe për shtëpitë e izoluara të pleqve. Kërkesat shoqërore dhe psikologjike të individit, mashkull apo femër qoftë, plotësohen m mirë në familjen e gjerë.

Ndërsa lidhjet martesore bëhen më të brishta dhe më delikate në shoqëritë perëndimore, gruaja është viktima kryesore e këtij ndryshimi. Ato janë më pak të afta të rimartohen përsëri apo të krijojnë lidhje të tjera në krahasim me burrat, dhe psikologjikisht janë më të dëmtuara nga këto humbje.

7. Familja e zgjeruar siguron një kujdes më të madh për të moshuarit. Në familjen bërthamë kujdesi për prindërit apo prindin e njërit nga bashkëshortët i bie një individi, zakonisht gruas (nënës). Ajo duhet të sigurojë kujdes fizik si dhe mirëqenie emocionale për të moshuarit. Kjo është një barrë e madhe për gruan e cila njëherit duhet të kujdeset edhe për nevojat e fëmijëve dhe të burrit. Barra bëhet e paimagjinueshme poqë se ajo grua gjendet në marrëdhënie pune; më q’rast të moshuarit dërgohen në shtëpi të pleqve për të pritur vdekjen. Me përgjegjësitë dhe detyrat e ndara që familja e zgjeruar siguron, barra lehtësohet dukshëm.


Diferencimi i roleve gjinore

Sekset megjithëse mund të jenë të ngjashëm, ato nuk janë e njëjta gjë, pavarësisht dallimet e tyre nga kultura e shoqërisë. Meshkujt dhe femrat dallojnë në disa aspekte kryesore, si në lidhjet sociale, në dominim në agresivitet, dhe në seksualitet.

Tradita shqiptare, e ndikuar në masë të madhe nga tradita islame, specifikon një ndarje të roleve dhe përgjegjësive mashkullore dhe femrore në shoqëri. Feminizmi perëndimor ka mohuar një ndarje të tillë dhe ka kërkuar një shoqëri një-seksuale në mënyrë që të arrihen të drejta të barabarta për gruan. Me shoqëri një-seksuale mendohet shoqëri në të cilën rolet dhe detyrat e njëjta bien mbi të dy gjinitë, dmth. pa marrë paraysh dallimet dhe veçantitë gjinore dhe moshore. Në Perëndim detyrës për mbështetje financiare, sukses në karrierë dhe për vendimmarrje i është dhënë rëndësi e madhe dhe është vlerësuar më shumë se sa detyrat që kanë të bëjnë me çështjet shtëpiake, me kujdesin për fëmijët, me detyrat estetike dhe psikologjike, me ndërveprimin shoqëror të cilat janë përçmuar dhe bile përbuzur. Edhe burri edhe gruaja janë detyruar të ndjekin një model i cili mbase është më kufizues, më i ngurtë dhe më detyrues e shtrëngues se sa modeli i mëparshëm që burrit i ipte një rol të caktuar dhe gruas një tjetër rol. Ky është një lloj i ri i shovinizmit mashkullor për të cilën familja jonë nuk ka nevojë.

Është vërjetur se në familjet muslimane rolet e meshkujve dhe të femrave janë më tepër plotësuese sesa konkurruese; të ndryshme, dhe jodiskriminuese për njërën gjini. Me fjalë të tjera rolet e femrave dhe meshkujve konsiderohen si të barabarta për nga rëndësia e tyre që kanë, por jo të njëjta për nga përmbajtja. Për femrën, roli i saj si grua dhe nënë konsiderohet më e shenjta dhe më thelbësorja. Sidoqoftë, asgjë nuk duhet ta pengojë atë të kryejë detyra të tjera në shoqëri përderisa ato nuk ndërmirren në dëm të suksesit të saj në obligimet e shtëpisë. Si kompenzim për të, ngase kryen këto detyra femërore, masa të fuqishme shoqërore, morale dhe ligjore ndërmerren në mënyrë që anëtarët meshkuj të shoqërisë të kryejnë obligimin e mbajtjes dhe mbrojtjes së femrave në famlje – gratë, motrat, hallat dhe tezet, nënat, të vejat, vajzat – si dhe të afërmit e tjerë që kanë nevojë për ndihmë.

Rolet bashkëshortore

Të drejtat e gruas, obligimet e burrit

Gruaja gëzon të drejtën për ta mbajtur burri, mbi bazën se ajo i është përkushtuar shoqërisë së burrit dhe shtëpisë së tij; ose nga vetë obligimet që nënkupton lidhja martesore, d.m.th., ajo është “amanet i burrit”. Burri bartë përgjegjësinë financiare të familjes me zemërgjerësi dhe bamirësi, në mënyrë që bashkëshortes së tij t'i garantohet siguri, që kështu ajo sa më me përkushtim ta ushtrojë rolin e saj "socio-emocional". Burrat, bijët, baballarët, bashkëshortët dhe vëllezërit mbrojnë dhe furnizojnë nënat, bijat, bashkëshortet dhe motrat e tyre. Islami e liron gruan nga skllavërimi jashtë shtëpisë në tregun punëtor të vrazhdë, kështu që ajo mund të udhëheq pjesën më të mirë të perandorisë. Në këtë mënyrë gruaja është e lirë dhe ekonomikisht e siguruar.
Komponentët e mirëmbajtjes: gruaja ka të drejtë të pakontestueshme për banim, veshmbathje, ushqim dhe kujdes të përgjithshëm.

Obligimet e gruas - të drejtat e burrit

Çdo gjë që i shërben qëllimit dhe karakterit të martesës (i cili definohet në kontekst të kulturës së caktuar) apo që nxirret nga ai bën pjesë në detyrat e gruas. Zakonisht, në kulturën shqiptare ajo kryen detyrat e amvisërisë, ku kjo gjë jo vetëm që shihet si e natyrshme, por gjithashtu është edhe shumë e rëndësishme për familjen nga aspekti ekonomik . Amvisëria është një detyrë shumë e nderuar dhe përgjegjësi serioze; është bazë për një shoqëri të shëndoshë. Shoqëritë që nuk tregojnë respekt për drejtimin e shtëpisë prodhojnë familje të degjeneruara, shtëpi të shkatërruara dhe shoqëri të prishura. Nënçmimi i detyrës së drejtimit të shtëpisë është kundërfamiljare dhe kundërshoqërore.
Gruaja, duke kryer rolin e saj emocional, obligimi kryesor që i bie mbi të është të punojë për suksesin dhe lumturinë e familjes. Ajo kujdeset për mirëqenien e bashkëshortit të saj, dhe nuk e ofendon as nuk e lëndon atë. Lidhjet e femrave si nëna, motra dhe gjyshe e mbajnë familjen bashkë. Femrat harxhojnë më tepër kohë për t'u kujdesur si për fëmijët parashkollorë ashtu edhe për prindërit e moshuar. Ato blejnë shumë kartolina dhe dhurata për festa dhe raste të ndryshme. Kjo ndihmon për të shpjeguar se përse të dyja gjinitë, krahasuar me miqësinë me meshkujt, pretendojnë që miqësia me femrat është më intime, e gëzueshme dhe më e kujdesshme.

Marrëdhënia legjitime seksuale në mes bashkëshortëve, që në Ligjin islam mirret si njëri nga qëllimet thelbësore të martesës dhe si një funksion universal i familjes, si të tilla mirren edhe në kulturën shqiptare. Me këtë bashkëshortët duke i qëndruar besnik njëri-tjetrit ruajnë kohezionin familjar dhe sigurojnë një ambient të mirë për t’u kryer funksionet e tjera të sajë.


Sociologjia për diferencimin e roleve brenda familjes

Sociologët në të gjitha grupet që i studiojnë gjejnë mbisundimin dhe nënshtrimin, si forma të sjelljes dhe diferencimeve të roleve. Kudo që dy persona janë në kontakt me njëri-tjetrin, psikologu social aty sheh marrëdhënien epërsi-nënshtrim apo dominim-lëshim. Studime nga psikologjia sociale që janë bërë në grupe të punëtorëve kanë argumentuar se në ato grupe zakonisht ekzistojnë dy forma të udhëheqjes dhe dy udhëheqës, në të njëjtën kohë. Studiuesit e quajtën njërin lider “specialist të detyrës”, se ai kryesisht shqetësohej për mbarëvajtjen e punës. Personi më i pëlqyeshëm u quajt lideri “socio-emocional”. Shqetësimi i tij kryesor ishte të krijonte një klimë të mirë sociale në grup. Ngjashëm, është konstatuar se shumica e famijeve kishin specialistin e detyrës që zakonisht ishte mashkull dhe liderin socioemocional që ishte femër. (Zelditch) Prandaj në shumë grupe është më e preferueshme të ketë dy liderë: njëri i shtyn anëtarët të bëjnë punën dhe tjetri punon t'i bëjë të lumtur ata. Një person nuk mund t'i bëjë dot të dyja funksionet; zakonisht njëri ndjek problemet e detyrës dhe tjetri merret me funksionet orientuese. Kështu në familjen e zgjeruar kjo ndarje e udhëheqësisë bëhet në bazë gjinore, në pajtim me prirjet e natyrshme të gjinive për këto role.

Të shkëpusim analizën nga Hamude Abdul-ati kur flet për diferencimin e roleve, strukturën e pushtetit dhe ndarjen e punës brenda familjes në dritë të zbulimeve sociologjike:

Parsons dhe të tjerë theksojnë se në familje në të vërtetë ekzistojnë struktura të shumëfishta të pushtetit, të pavarura nga njëra-tjetra. Derisa burri mund të ketë më tepër ndikim për disa vendime, gruaja mund të ketë në të tjerat. Njëra nga nevojat strukturore, me të cilat duhet ballafaquar familja, është ajo e udhëheqjes; dhe si çdo grup tjetër i qëndrueshëm, edhe familja duhet t'i diferencojë rolet në boshtin e pushtetit. Kjo udhëheqje është dy llojesh, natyrisht jo të ndërthurura në të njëjtin person. Ato janë: udhëheqja instrumentale (instrumental), që merret me "sistemin e jashtëm", dhe udhëheqja shprehëse (expressive), që merret me "sistemin e brendshëm". Siç ka treguar Zelditch, "pothuajse në të gjitha shoqëritë, pos në disa prej tyre, rolet instrumentale, të cilat përfshijnë udhëheqjen politike dhe ekonomike, ushtrohen nga burri-babai, ndërsa rolet shprehëse nga gruaja-nëna." Faktikisht në të gjitha shoqëritë, fëmijët dhe gratë i nënshtrohen autoritetit të burrit, që jeton me ta.
Këto vështrime duket që sugjerojnë se autoriteti është një element i domosdoshëm për çdo strukturë grupore. Autoriteti nuk është i një lloji apo i një dimensioni, pasi që mund të jetë instrumental apo shprehës, i hapur apo i fshehur, privilegj apo detyrë. Derisa autoriteti është një domosdoshmëri e çdo sistemi të qëndrueshëm shoqëror, kjo nuk do të thotë patjetër se ai do të jetë absolut, i pakontrolluar, i pandërrueshëm apo i pandashëm. Është e mundshme që disa vëzhgues jokritikë do ta përforconin autoritetin e hapur instrumental, në dëm të autoritetit njësoj veprues, por ndoshta më pak të spikatur, atij të fshehtë, shprehës. Përfundimet e arritura nga vëzhgues të tillë vështirë se mund të jenë të pranueshme si të tilla, ato duhet t'u nënshtrohen shqyrtimeve të kujdesshme dhe analizave strukturore. Janë bërë përgjithësime rreth inferioritetit dhe nënshtrimit të gruas gjatë historisë. Megjithatë, depërtimet e reja sociologjike në natyrën e strukturave të pushtetit brenda familjes, mund të paraqesin disa dyshime serioze rreth vlefshmërisë së pakualifikuar të këtyre përgjithësimeve. Burrat ndoshta kanë "besuar" se janë më të fuqishëm dhe më superiorë dhe kanë vepruar sipas "definimit të tyre të situatës". Gratë po ashtu ndoshta kanë mundur të sillen, së paku nga jashtë, sikur të ishin të nënshtruara dhe të përulura. Mirëpo, a mund të thuhet se ato kanë qenë të tilla në të gjitha drejtimet dhe gjithmonë? Kjo mbetet si një çështje e hapur. (Struktura familjare në Islam)

Në fakt, të dy llojet e roleve janë njësoj meritore për t’u kryer dhe respektuar, dhe kjo atëherë kur shoqërohen me barazinë që feja e kërkon dhe promovon, ndarja e punës në bazë të vijës gjinore në përgjithësi është i dobishëm për të gjithë anëtarët e shoqërisë.


Përgjegjësitë e gruas në jetën familjare janë të mëdha

Përgjegjësitë e gruas në familjen e zgjeruar shqiptare janë të rëndësishme. Përveç që ajo është përgjegjëse për të edukuar fëmijët e saj, ajo është burim i dashurisë dhe i mëshirës në shtëpi. Ajo është e cila i siguron familjes ngrohtësi, dritë dhe lumturi. Ajo është prehje për burrin i cili punon jashtë shtëpisë për të mbajtur familjen. Ç’është e vërteta, gruaja në të gjitha situatat është shtylla e familjes, dhe mbi supet e saja bien përgjegjësi të shumta.

Funksioni dhe puna e gruas në shtëpi nuk është e lehtë dhe nga ajo kërkohet t’i përkushtohet asaj pune gjatë tërë ditës. Meqenë se shumica e barrës së edukimit të fëmijëve i bie gruas, ajo ka nevojë të studiojë dhe të vrojtojë në mënyrë sisematike fëmijët e saj që të jetë e suksesshme në këtë dretim. Për më shumë, është e nevojshme që ajo të jetë e qetë, pa tensionime të cilat shumë shpejt barten te fëmiu në fazën embrionale dhe në fazën kur ai është në gji të nënës gjë që shkakton rreziqet më të këqia, siç e vërtetojnë këtë provat. Është e njohur se ngarkimi i gruas me punë le gjurmë në disponimin dhe në nervat e saj. Po ashtu është e njohur se këto gjurmë barten tek embrioni i saj në shtatzani dhe te fëmija i saj në gjidhënie. Për më tepër, disa embriologë flasin për trashëgiminë e cilësive të cilat janë prezente te babai dhe nëna në momentin e fekondimit dhe gjatë shtatzanisë. Prandaj, gruaja e cila mban embrionin i cili zhvillohet në të ka nevojë të jetë e qetë nga tendosjet nervore dhe ngarkesat muskulare e mendore, ngase këto lënë gjurmë të këqia në fëmiun e saj në bark si dhe në periudhën e gjidhënies. Detyra më e madhe e gruas pra, është ruajtja e shëndetit të llojit njerëzor. Më tutje, asaj duhet t’i ipet rasti i plotë për t’iu përkushtuar fëmijës së saj aq sa ka nevojë që nën kujdesin e saj të formohet trupi, mendja dhe morali i fëmijës, në mënyrë që në të të mbjellë virtytet e larta. Kjo gjë nuk arrihet shpejt, mirëpo për këtë nevojitet mbikëqyrje dhe kujdes i vazhdueshëm. Kjo mbikëqyrje nuk duhet të injorohet, sepse vetëm nëna, që karakterizohet me durim dhe jolodhje, është ajo e cila zbulon shkaqet e sëmundjeve te fëmijët para se të jetë vonë për shërimin e tyre. Mendimi se gjithë lidhja e nënës me fëmiun e saj mbaron në shtatzëni dhe në lindje e zbret njeriun në shkallën e kafshës. Njeriu veçohet me kujdes të gjatë për fëmijët e tij, kujdes i cili nuk është vetëm ushqimor, siç është te kafshët, mirëpo ky kujdes te njeriu është edhe moral dhe mendor.

Nuk ka dyshim se kjo traditë është e formuar nga mësimet e traditës islame për rolin dhe përgjegjësinë që ai ia jep burrit si mbajtës dhe kujdestar i familjes dhe gruas si edukuese dhe kujdestare e fëmijëve dhe përgjegjëse për punët e shëpisë.

Ndërsa shoqëria islame e sheh amësinë si rolin më prestigjioz të gruas, emancipuesit aq shumë e kanë degraduar dhe mohuar amvisëninë, rritjen, edukimin dhe kujdesin për fëmijët sa që asnjë grua nuk mban kokën lart poqë se nuka ka ndonjë punë tjetër jashtë shtëpisë – sado që ajo punë mund të jetë më pak e vlefshme për të, për shoqërinë dhe për familjen e saj. Jemi mësuar të mendojmë se vetëm puna jashtë shtëpisë, në fabrikë, në zyrë, në shkollë e të tjera kërkon intelegjencë, aftësi dhe ambicie. Sa gabim! Sa shumë familje dhe anëtarët të tyre heqin keq nga kjo shkurtpamësi! Në të vërtet, amvisënia kërkon po aq intelegjencë, aftësi dhe ambicie sa cilado punë jashtë shtëpisë. Kurrë nuk duhet të nënçmojmë rëndësinë e punëve të shtëpisë e cila brumos qytetarinë e së nesërmes në të njëjtën kohë; sikurqë e mban/ruan shoqërinë e sotme. Është koha kur duhet të ndalojmë t’i themi nxënëses përtace nëse nuk shkon mirë në mësime: Ti bën vetëm për pregatittje të ushqimit dhe përkujdesje për fëmijë. Në vend të kësaj, amviseve dhe nënave të suksesshme dhe të shkëlqyeshme duhet t’i shpërblejmë për punën e tyre shembullore. Duke ua njohur rëndësinë këtyre punëve, do të krijojmë parakusht për të ruajtur modelin e zgjeruar të familjes.

Nga feministët kjo mund të shihet si hapje e derës së diskriminimit, por muslimanët traditën islame e shohin si përkrahës i fuqishëm i barazisë mashkull-femër. Në Kuran nuk bëhet asnjë dallim në mes të gjinivë në raport me Zotin. (Kuran 33:35 dhe 16:97) Dallimi ekziston vetëm në raport me njëri-tjetrin dhe me shoqërinë – dallimi në role dhe funksione. Të drejtat dhe përgjegjësitë e gruas janë të barabarta me ato të burrit, por ato nuk janë detyrimisht të njëjta. Të qenët i barbartë dhe i njëjtë janë dy gjëra të ndryshme. Tradita islame të parën e sheh si të mirë, të dytën jo. Së këndejmi, burri dhe gruaja duhet të plotësojnë njëri-tjetrin në organizatën shumëfunksionale në vend se të garojnë ndërmjet veti në shoqërinë njëfunksionale.

Barazia që kërkohet nga tradita islame duhet të shihet në kontekst më të gjerë nëse dëshirojmë ta kuptojmë atë. Meqë muslimanët diferencimin e roleve gjinore e shohin si natyrore dhe të dobishme në të shumtën e rasteve, përgjegjësitë ekonomike të anëtarëve mashkullorë dhe femërorë ndryshojnë ashtu që të japin barazpeshë për ndryshimet fizike në mes të burrit dhe gruas dhe për përgjegjësinë më të madhe e cila iu bie grave për riprodhim dhe edukim, funksione këto aq të nevojshme për mirëqenien e shoqërisë. Prandaj, të pohosh se në familje burri është përgjegjës për furnizim ekonomik, apo siç thuhet për mbajtje të familjes dhe se gruas nuk i bie kjo përgjegjësi nuk është përmbysje apo mohim i barazisë gjinore. Përkundrazi, ajo është një detyrë që duhet të kryhet nga burri si kompenzim për një detyrë që ka të bëjë me aftësitë, zotësitë dhe kompetencat e veçanta të gruas.


Familja e zgjeruar dhe familja bashkëkohore perëndimore – katër probleme

Kohëve të fundit, në shoqëritë perëndimore familja bërthamë ka qenë objekt shqetësimi, interesimi dhe shpekulimi. Me dekada mendimtarët kanë vështruar ndryshimet në strukturën dhe funksionin e saj me goxha interesim dhe shqetësim. Gjendja bashkëkohore e familjes shpesh është quajtur si “problem”, “dilemë”, “tragjedi”; dhe disa e definojnë këtë çrregullim si “prishje e dhunshme e sistemit” (Carle C. Zimmerman, cituar tek Adams 1973:353). Të tjerët kanë qenë më optimist, duke ndjerë se ndryshimet janë më tepër shenja të riorganizimit se sa të çintegrimit. Ata shprehin besimin se funksionet e rëndësishme të cilat familja i kryen nuk mund të kryhen nga asnjë institucion tjetër të njohur shoqëror (Nimkoff 1965:357-62; Schelsky 1954:331-335) dhe se prandaj çrregullimi i tanishëm është më shumë një periudhë e ristrukturimit të familjes se sa e shkatërrimit të saj.

Pavarësisht se a janë parë këto ndryshime si “shpërbërje” apo si “progres, gjithsecili ka mundur të hetojë se ka mospërputhje të madhe midis funksioneve të cilat pritet t’i kryejë familja bashkëkohore dhe adaptimit të institucionit në fjalë për të kryer këto kërkesa. Si rezultat i këtij çekuilibri, të rriturit dhe fëmijët në këto shoqëri janë të prekur nga një dëm i pamatshëm. Një nga gjashtë fëmijë amerikan rritet në familje njëanëtarëshe, shpeshherë me prindërin i cili, për shkak të domosdoshmërisë financiare, punon jashtë shtëpisë për të fituar. Fakti që shkalla e rimartesës është gjithashtu e lartë bën fare pak për të lehtësuar dëmin shoqëror dhe psikologjik që u bëhet anëtarëve të familjes, veçanërisht fëmijëve të përfshirë në këtë fatkeqësi.

Nëse dëshirojmë të gjejmë ilaçet dhe alternativat për të parandaluar telashet që e kanë kapluar familjen në shoqërinë bashkëkohore, duhet të flakim ngurrimin për të konsideruar familjen e zgjeruar si një zgjedhje të mundshme dhe të zbatueshme për problemet shoqërore apo si udhëheqës drejt këtij qëllimi. Familja e zgjeruar përmban një sërë përgjegjësishë të ndërjella, por gjithashtu përmban një sërë avantazhe dhe dobi. Para se të kundërtshtojmë obligimet e shtuara si të papranueshme, para se të kundërshtojmë çdo shkelje të lirisë sonë individuale si të patolerueshme, të kujtojmë se sot shoqëritë bashkëkohore po paguajnë çmimin e llahtarshëm për këtë liri, një barrë shoqërore rrënuese për ikjen tonë nga përgjegjësia. Pa mëdyshje se është koha për ne të gjithë të kërkojmë me kujdes alternativat për të ardhmen. Kjo vlen si për ato shoqëri të cilat tashmë janë zhytur në probleme si rezultat i “çintegrimit” apo “progresit”, si dhe për shoqëritë në zhvillim të cilat ende qëndrojnë në udhëkryq dhe janë duke vendosë për kahjen e ardhmënisë së tyre.

Roli i gruas

Një nga problemet me të cilat përballen shoqëritë bashkëkohore sot është pavendosmëria rreth rolit të gruas në familje dhe shoqëri. Duke njohur padrejtësitë nga të cilat ka vuajtur femra në shumë vende dhe periudha kohore, do të kishim sygjeruar se zgjidhja nuk është në individualizmin e harlisur i cili shkakton që gruaja të braktisë përgjegjësitë e saja ndaj burrit, prindërve dhe bile edhe fëmijëve në përpjekjen e saj për të qenë e çliruar. Kjo e ashtuquajtur liri po krijon një lloj robërie për shumë gra. Ato po thirren të ngarkohen me më shumë barrë shoqërore se sa që janë të ngarkuara. Atyre po u bëhet shtypje të kombinojnë rolin e amvises dhe të nënës me atë të punës dhe karrierës, sepse përndryshe rrezikohen të jenë të dënuara nga shoqëria e tyre. Një numër i madh i popullatës femrore po kryejnë role të meshkujve dhe të femrave në të njëjtën kohë. Në të shumtën e rasteve këto femra kanë dështuar në të dy rolet. Në anën tjetër, si rezultat i luftës së tyre, anëtarët meshkuj të shoqërisë janë të detyruar të ushtrojnë reciprokisht dy role – të jenë mbajtës dhe fitues të rrogës në të njëjtën kohë që kujdesen për fëmijët, pregadisin ushqim dhe lajnë rrobet. Një përzierje e tillë e përgjegjësive dhe detyrave, si për femrën ashtu dhe për mashkullin, është e caktuar të rezultojë në frustrim dhe tragjedi.

Mashkulli jo vetëm që vuan nga një vështirësi fizike, meqë ai merr përsipër edhe disa obligime të gruas të cilat ajo nuk ka mundësi t’i kryejë duke qenë se gjendet në një situatë shumërolëshe (grua e karrierës, bashkëshorte, nënë); në situatë të këtillë kërkesat e tij intelektuale dhe emocionale janë të paplotësuara. Gruaja e tij nuk ka rezerva të energjisë mendore dhe emocionale për të dëgjuar problemet dhe sukseset e tij. Ajo nuk ka kohë të marr pjesë në planet e tij, duke qenë se ajo duhet t’u bëjë ballë dy llojeve të problemeve, që kanë burim nga jashtë dhe nga brenda shtëpisë.

Qifti pa fëmijë ka më pak vështirësi për të menaxhuar një gjendje të këtillë, porse shumica e famljeve kanë nga një apo më shumë fëmijë. Gara e çmendur për punë jashtë shtëpisë seriozisht e ka rritur numrin dhe ashpërsinë e problemeve fizike, mentale dhe emocionale në mesin e fëmijëve. Shpeshherë fëmijët kanë një përkujdesje të papërshtatshme: kujdestaret e fëmijëve apo qendrat për përkujdesje të fëmijëve kujdesen për një numër fëmijësh, ndërsa të tjerët lihen vetëm në shtëpi pa përkujdesje derisa sa prindërit të kthehen nga puna. Statistikat kanë fare pak dyshim që këta fëmijë, prindëriit e tyre dhe shoqëria kanë nevojë për ndihmë të madhe. Çdo vit në Sh.B.A së paku një milion fëmijë ikin nga shtëpia. Delikuenca e të miturve po shtohet aq shpejt, sa që sot një nga nëntë fëmijë merr pjesë në gjyq për të mitur para vitit të tetëmbëdhjetë të moshës, dhe vetëvrasja është bërë shkaku i dytë me rradhë i vdekjeve ndër të rinjtë të moshës 18-24 në këtë shtet (Woodward and Malamud 1975:48). Shpeshherë tendosja rëndon aq shumë mbi nënën, babain dhe fëmijën dhe problemet bëhen të papërballueshme sa që familja shpërbëhet me divorc dhe problemet shtohen. Prindërit e pamartuar, qofshin nëna apo baballarë, provojnë probleme edhe më të mëdha duke u përballë me një jetë në të cilën duhet të kryejnë disa role, pa patur me kë t’i ndajnë ato.

Disa vështirësi mund të jenë më të lehta në sistemin e familjes së zgjeruar në të cilën anëtarët më të moshuar apo të pamartuar mund të ndajnë barrën e edukimit dhe rritjes së fëmijëve me nënat. Veçanërisht nënat të cilat punojnë kanë nevojë për dorë ndihmëse dhe zëvendësim për kohën kur janë jashtë shtëpisë për punë. Atëbotë gruaja mund të gëzojë “lirinë” e vërtetë për të zgjedhur t’ia përkushtojë një pjesë të madhe të mundit të saj për t’u kujdesur për obligimet e saja ndaj familjes, apo – nëse në shtëpi ka femra të tjera të lira dhe janë të gatshme të ndihmojnë – të ndjekë karrierë sipas zgjedhjes së saj me ndërgjegje të pastër. Familja e zgjeruar ia mundëson gruas të zgjedhë nëse do të ndjekë karrierë pa dëmtuar asnjë nga anëtarët e familjes dhe asnjë sektor të shoqërisë.

Vetmia

Problemi i dytë në shoqërinë bashkëkohore është vetmia personale të cilën e provojnë shumë anëtarë të saj. Në këtë rast po veçojmë të moshuarit në familjet bërthamë të cilët, për dallim nga të moshuarit në familjet e zgjeruara, mbesim të vetëm në shtëpi derisa të mund të kujdesen për vete, ndërsa kur edhe kjo aftësi i lë, ata dërgohen në shtëpi të pleqve për të pritur vdekjen. Jeta e tyre familjare mbaron posa fëmijët e tyre të rriten. Në familjen e zgjeruar këta anëtarë të moshuar të familjes vazhdojnë të kryejnë një rol të rëndësishëm në familje duke u shërbyer në mënyra të ndryshme anëtarëve të tjerë të familjes dhe kështu jetët e tyre i bëjmë kuptimplota për një periudhë më të gjatë. Respekti që u kushtohet anëtarëve të moshuar të familjes nuk është thjeshtë vetëm traditë. Ai përkrahet nga udhëzime të Kur’anit (17:23-24, 29:8, 31:14, 46:15-18).

Problemet e vetmisë të të pamartuarve apo të divorcuarve në shoqëritë perëndimore, sipas komenteve të klubeve të të pamartuarve dhe organizatave për njoftime të qifteve, janë të shumta dhe të mëdha. Përshfierja e tyre në sistemet e zgjeruara të familjes do t’u siguronte atyre një rifutje të ndershme në marrëdhëniet shoqërore me interese të ndërsjella për të gjithë anëtarët e organizatës familjare. Qofshin mashkuj apo femra, qofshin të punësuar, apo amvise, ata do të kishin mundur të luajnë rol të rëndësishëm në jetën e familjes së zgjeruar. Aktivitetet shoqërore të asaj familjeje do të ndalonin vetminë që shkaktohet nga dëbimi i tyre siç ndodhë në familjen bërthamë.

Çintegrimi moral

Problemi i tretë i shoqërive bashkëkohore është çintegrimi moral. Krime të të gjitha natyrave mbushin gjyqet dhe burgjet e shteteve bashkëkohore me kriminelë dhe nëpërkëmbin ekzistencën e qetë të popullatës. Siguria është bërë një ëndërr për një luks të njohur vetëm nga brezat e kaluar. Nuk ka dyshim që një nga arsyet më të rëndësishme për këtë keqësim të gjendjes është dështimi për të socializuar fëmijët në mënyrë adekuate. Sistemi i zgjeruar i familjes do të mund t’i ipte si mashkullit ashtu dhe femrës zgjedhjen për të realizuar vetveten e tyre në karrierë apo në familje, apo në të dyjat në periudha të ndryshme të jetës së tyre, pa rrezikuar dhe pa dëmtuar fëmijët, vetveten apo shoqërinë si rezultat i dështimit për t’iua japur një shkollë të mirë fëmijëve në shtëpi. Asnjë trajnin moral apo intelektual i cili lihet në dorë të moshatarëve të fëmijës, shkollave, bandave të rrugës, apo televizionit të pakontrolluar nuk mund të shpresojë të ketë sukses. Nuk mund të ketë siguri për fëmijën familjarët më të moshuar të të cilit nuk kanë boll kohë të të kalojnë me të. Problemet që shkakton një formim i tillë i fëmijës do të jenë më të rënda për prindërit dhe shoqërinë se sa prishja e intimitetit dhe individualizmit.

Nuk është vetëm formimi i fëmijës burim i çintegrimit të moralit. Gjithaq e dëmshme është mobilitieti dhe anonimiteti i shoqërisë. Fqinjësia është prishur. Individi, i cili për shkak të punës apo shkollimit lëviz nëpër vende të ndryshme, është një i huaj në mesin e të huajve dhe nuk ndjen ndikim për t’iu konformuar ekspektacioneve morale dhe shoqërore të shokëve dhe familjarëve. Integrimi i sërishëm i këtyre të rriturve në organizatën e familjes së zgjeruar e cila është e kujdesshme për mirëqenien morale dhe fizike të tij mud të jetë shumë e dobishme për shoqërinë si dhe për individët e saj.

Problemi prindëror

Problemi i katërt i shoqërive të sotme është vështirësia për të qenë prind. Shembulli i familjes së zgjeruar ofron disa ilaçe për problemet e të qenit prind me të cilat sot shumë prindë qiftë apo të pamartuar po ballafaqohen. Një nga këto del nga fakti se sa më i madh të jetë numri i anëtarëve prezent në familje aq më shumë fëmija ka shansa të kalojë kohë me ta dhe të jetë i ndikuar nga ata në vend se të ndikohet nga rrethanat e pasigurta dhe të dyshimta, nga televizioni apo nga pjestarët e grupmoshës së tij. Mu kjo është arsyeja pse familja e zgjeruar që banon në një shtëpi zakonisht ofron kushte më efikase për të ushtruar detyrën e prindit se sa familja e zgjeruar që banon e shpërndarë, edhe pse akoma e lidhur me obligime dhe shërbime.

Së dyti, problemet diciplinare me fëmijët në të vërtetë do të jenë më të rralla dhe më pak të ashpra kur fëmija të dijë se prindërit do të jenë të përkrahur nga hallat, axhët, apo gjyshërit të cilët janë “në skenë” për të përforcuar vendimet e prindërve. Kështu forca e numrit në mesin e të rriturve do të jetë një element stabilizues për teket fëmijërore të cilën forcë nuk e kanë në dispozicion asesi vetëm dy prindërit apo njëri prind i vetëm.

Së treti, konflikti i cili ndonjëherë, në familjen bërthamë, mund të gjymtojë lidhjen në mes të njërit prind dhe fëmijës lehtësohet në familjen e zgjeruar ku prindi është vetëm një nga të rriturit. Në rrethana të tilla fëmija mund të lidhet me ndonjë të rritur tjetër të së njëjtës gjini në vend të prindit me të cilin ka pasë vështirësi për të komunikuar, dhe në këtë mënyrë të largojë çdo problem psikologjik që mund të rrjedhë nga një ftohje në situatë të familjes bërthamë.

Së katërti, hendeku në mes të brezave i cili shpeshherë vështirëson të ushtruarit e detyrës prindërore mund të lehtësohet në sistemin e zgjeruar të familjes. Gjithmonë ka patur ndryshime në mendimin e pjestarëve të brezave të ndryshëm. Kjo është shumë e natyrshme, dhe nuk është një dukuri të cilën shoqëritë e ndryshme shpresojnë ta ndërrojnë. Kjo është një dukuri e dëshirueshme. Mirëpo, hendeku i brezave në fundin e shekullit të 20 është bërë një problem që po e rrezikon seriozisht ndihmën këshilluese dhe edukative për pjestarët e rinj të shoqërisë si dhe, në anën tjetër, po e rrezikon asistencën e shoqërisë për pjestarët e moshuar. Duke u rritur në një atmosferë socializuese e cila mundëson kontakt të afërt me anëtarë të së paku tre brezave, fëmijët e familjes së zgjeruar do të ketë më pak gjasë të refuzojnë ndikimin e më të moshuarve në familje. Prezenca e vazhdueshme e ndonjë pjestari të brezit tjetër do ta mbajë çdo fëmijë të vetëdishëm për diapazonin e gjerë të interesave dhe ideve në botën tonë shumë brezore dhe kështu do ta aftësojë atë për të ardhmen e jetës së tij. Plus kësaj, pjestarët e moshuar të shoqërisë do t’i mbajë “të rinj” përmes kontaktit të vazhdueshëm me pjestarët e rinj.


Çka më tutje

A do të thotë kjo se porosisim të ruajmë status quo-në në familjen shqiptare ku gruaja është më inferiore se burri? Përgjegja e qartë është definitivisht JO. Besojmë se në shoqërinë shqiptare pozita e gruas nuk është e volitshme dhe duhet të bëhet shumë për të përmirësuar atë. Por, gjithashtu mendojmë se në traditën tonë kemi shumë vlera të dobishme të cilat nëse i kontekstualizojmë në botën moderne do të ishin faktorë ndihmës në përmirësimin e pozitës së gruas dhe familjes shqiptare. Nuk e shohim të udhës të flakim çdo gjë nga tradita jonë dhe të ndjekim verbërisht trendet perëndimore të cilat edhe vetë kanë çuar familjen në një krizë nga e cila zor se mund të dilet pa një ndryshim rrënjësor në botkuptimet për familjen, raportet bashkëshortore dhe gruan. Nuk kemi garancë që programet e lëvizjeve feministe në Perëndim nuk do të japin të njëjtat rezulate dhe kundërefekte edhe në shoqërinë tonë.




Referenca:

A. Giddens, Sociologjia, Çabej, Tiranë, 1997

Kur’ani i shenjtë,

Hamude Abdulati, Struktura familjare në Islam, Logos-A, Shkup, 1995

Louis Lamya Al-Faruqi, Women muslim Society and Islam, American Trust Publications, 1994

Talcott Parsons, The Social System, The Free Press, New York, London, 1964

Edmond Dragoti, Psikologjia sociale, Libri Universitar, Republika e Shqipërisë, 1999

Bert N. Adams, The American Family: A Sociological Interpretation (Chicago: Markham Publishing Co., first pub. 1971

Ruth Nada Anshen, “The Family in Transition,” The Family: It’s Function and Destiny, ed. Ruth Nada Anshen (New York: Harper and Row, 3-19, first pub. 1949)

Myer Nimkof, ed., Comparative Family Systems (Bosaton: Houghton Mifflin, 1965)

Helmut Schelsky, “The Family in Germany,” Marriage and Family Living, 1954, 16: 331-335)

Kenneth L. Woodward, and Phyllis Malamud, “The Parent Gap,” Newsweek, September, 1975, 22:48-56

C.C. Zimmerman, The Family and Civilization (New York: Harper and Row, Publishers, n.d.).

Bruqi,Flori :”Burri dhe gruaja”,Prishtinë,2000.

 http://flori-press.blogspot.com/2006/08/prgjegjsit-e-gruas-dhe-burrit-n-jetn.html

Sabit Gecaj: "Hijet e shiut"

1. Libri

"Hijet e shiut" është rezultat i një krijimi më se dhjetëvjeçar. Shumë poezi që gjenden në përmbajtjen e librit datojnë qysh para dhjetë viteve, të botuara nëpër revista e gazeta të ndryshme të hapësirës shqiptare. Një poezi, e cila që në shfaqjen e saj të parë publikisht zgjon interesim. Njëri nga poetët më të mirënjohur të elitës së letërsisë shqiptare, Ali Podrimja, në recensionin e tij shprehet kështu: "Qysh para një dekade kam pasur mundësinë të lexojë poezinë e Sabit Gecajt me dëshirë që ta hasë atë sa më shpesh". Nga kjo kuptohet se ka qenë vlera ajo që ka ndikuar që librin e tij ta përgatisin anëtarët e elitës së poezisë shqipe si; Shkreli, Podrimja dhe Beqiri. "Hijet e shiut" si vepër është e arrirë në çdo segment, gjë që të detyron patjetër të zhytesh në botën e mistershme të shkrimit të saj të bukur.
Nuk mjafton të themi vetëm se; ky libër është i këtij apo atij niveli pa argumentuar rëndësinë e vlerës së tij, pa ia hulumtuar rrënjët, lidhshmërinë me traditën, kohën dhe pa hapur fondin e argumenteve që na sjellin deri tek një konstatim kaq të rrezikshëm e njëkohësisht të detyrueshëm e domosdoshëm.

2. Jeta

Pse, një njeri, i lindur si gjithë të tjerët në shtëpinë e mbushur me qirinj a fenerë apo në shtratin e ndonjë Spitali të Mitrovicës vendos të torturojë fizikun e vetë e bëhet poet? Jo! Njeriut Sabit Gecaj nuk i është bërë ky previlegj nga Perëndia apo ndonjë fuqi tjetër mbinatyrore, atij nuk i është dhënë mundësia e zgjedhjes së "profesionit" të poetit. (Ky është keqkuptimi historik i shkollave të ndryshme nëpër kohë ndaj poezisë. Nuk ka shkollë që mund të të stërvit për të qenë poet. Është një dhunti që si derë hyrjeje shfrytëzon Shpirtin e Lirë. Ndërkaq fabrika për instalimin e Shpirtit të Lirë në brendinë e qenies njerzore nuk ka! Akt i kryer: Je ose s`je poet! Fat i pashpirtshëm por i pandryshueshëm!)
Tridhjetë e shtatë vjeçari Sabit Gecaj, librin e tij e bën paralelisht me ecjen e tij nëpër stade të ndryshme të formimit dhe ngritjes; si student i filozofisë, sociologjisë dhe gazetar apo si intelektual që çdo triumf mbi modën e kohës e kurrorëzon me një poezi. Pra poezia si rezultat triumfi mbi konditat e kohës dhe imponimet e jetës. Ndoshta këtu marrim edhe guximin për të konstatuar se ky është çelësi i suksesit të poezisë së Sabit Gecajt. Ai shtyn Jetën vetë ta shkruaj e vizatojë Ardhmërinë e saj - sipas arkitekturës shpirtërore dhe kërkesave konceptuale që i ka autori për Universin dhe Qenien Humane. Egoiste? Totalitare? Po që se Sabit Gecaj si mjet manipulimi (kupto: emancipimi) kishte zgjedhur ndonjë "zeje" tjetër (krejt njerzore) e jo poezinë, atëherë mund të dyshonim në pozitivitetin e qëllimit të tij, mirëpo pasi që ai si instrument ka poezinë, e cila priret kryekëput nga e Bukura, çdo dyshim asgjësohet.
Sabit Gecaj është edhe një dëshmi për parëndësinë e selisë fizike të racës së poetëve dhe njëherit për pamundësinë e "grumbullimit" të tyre në një copë të caktuar të Globit. Ai jeton në Zvicër aq sa jeton edhe në vendlindjen e tij në Kosovë, në Olimp, Parnas, apo diku tjetër.
Gjithë ky realitet na bën të qartë një gjë: Njeriu Sabit Gecaj është hija e poetit Sabit Gecaj!

3. Tematika / Botëkuptimi

Nëse një libër poetik projektohet me program - pa ia mohuar vlerën që mund të ketë - i përngjan një traktati ose ndonjë statuti organizativ partishë. Merr ngjyrë statike që do të thotë përdhunim i natyrshmërisë së subjektivitetit; i kushtëzohet tema duke ftuar në ndihmë titujt e poezive (të cilat shpesh janë të paqëlluara) dhe e maskon realitetin e procedurës së krijimit të veprës. Me këtë kritiku është i detyruar të pranoj temën e imponuar nga autori. A e ka bërë këtë Sabit Gecaj? Jo. Për fat ( nëse e krahasojmë me bashkëkohanikët e tij). Sepse po të kishte fiksuar veten në një teme, do të kufizonte punën tonë për të zbuluar në mënyrë të meritueshme botën e pasur të poezisë së tij për nga tematika. Nuk do të mundeshim të identifikojmë stacionet se kah ka ecur Gecaj dhe të argumentojmë se është një poet me formim të nivelshëm intelektual me një filozofi universale të mendimit.
Ja disa nga stacionet nëpër të cilat ka kaluar Sabit Gecaj për të sjellë veprën "Hijet e shiut":
Poezitë "Embrioni" (f. 58), "Për jetën" (f. 21) deshifrojnë meditimet e poetit për procesin e paralindjes, pastaj "Teatri absurd" (34), "Meditim" (25), "Vetmia" (36), "Vetëm" (37), "Më dhemb" (24) etj. janë pasqyrë e mendimeve të poetit në lidhje me lindjen dhe ballafaqimin me egërsinë - nganjëherë të padurueshme - të jetës. Poezitë "Raport" (13), "Metamorfozë"(27), "Blasfemi" (51), Përrallë (50) janë rrugët e detyrueshme të arsimimit të njeriut me ligjet e moralit kolektiv të kohës. Poezitë që në mënyrë tejet të çiltër japin diagnozën psikologjike të njeriut në shkallën e sotme të qytetërimit - duke mos kursyer në këtë kontekst as ata që mbajnë veten si paria e krijimit të kanuneve morale të kohës - dhe që dalin si përshkrim tepër i saktë i sjelljes humane ndaj vlerës janë: "Miku nga treni" (22), "I humbur" (38), "Credo" (41), "Statujë e qatetërimit" (42), "Lakenjtë" (49), Narcistët (55) etj., duke bërë më në fund si kryetemë dhe paralelisht një antologji të këtij procesi që nga zanafilla e deri në majë me poezinë: "Nata e trembëdhjetë" (15). Poezi që kërkon një trajtim të veçantë dhe që ka një ecje që nga koha kur s`ishte njeriu, atëherë kur u shfaqën heroglifet (si simbol i paraqitjes së domosdosë për komunikim) e deri tek identitet e shumta që lindën si domosdo dhe kriter i dallueshmërisë dhe pasurisë së universit. Pastaj vjen; Lindja, Dashuria, Vdekja, Pozicionet e ndjenjës, Kohët, Jeta Tjetërsimi, Amshueshmëria (Poezia "Atëherë vdiq poeti" (26) etj).
Këto janë vetëm disat nga temat. E bëmë këtë rradhitje për të argumentuar mendimin se kur flasim për librin e Sabit Gecajt nuk mund të flasim për një temë, por për një botë temash të pafundme ashtu siç është vetë jeta dhe njëherit për të përshkruar sadopak nivelin intelektual të Gecajt dhe thellësinë e mendimit në poezinë e tij. Poashtu për të argumentuar tezën se nuk mund të flitet për një "libër poezishë me sistem". Poezia nuk e njeh sistemin ashtu siç e ka shpallur mendja matematikore e njeriut të sotëm, sepse ajo është ndjenjë. Ajo përveç mënyrës së të menduarit linear (perëndimi) e njeh edhe atë të të menduarit në rreth (lindja), por për vete mban sistemin e vet të madhërishëm që ia ruan sovranitetin për të mos rënë në mëshirë totale të kritikës shkencore; duke menduar herë në rreth, herë vertikalisht, në formë lineare, horizontale etj. qëllimisht duke irituar modelet e paafta për të definuar atë përfundimisht.
Gecaj është poet i mendimit të thellë filozofik. Sabit Gecaj është poet i Jetës, me të gjitha të ngritjet dhe dështimet e saja. Ai do që ta përmirësojë atë duke ia treguar rrugët pozitive për t`i dalë përpara ardhmërisë, prej së cilës vdekshmërisht ka frikë.

4. Transliterariteti

"Syve / dehen murret e botës / Maten ikjet / Mitet. Pikturat nuk kanë dhëmbë/ Nuk flasin/ Në buzë/ u copëtohet zemra?!. ("Në pikturë" fq. 67). Sa e gjallë është kjo poezi? Ja skena: X futet në një galeri dhe përballet me një pikturë të varrur në murr. Nuk e kupton dhe ikë jashtë. Piktura vetë nuk i tregon dot atij se çka në botën e saj (aspekti ndiesor). Ajo arkivohet pa të drejtë sepse X nuk e ka kuptuar për ta blerë. Ai nuk ka pasur mundësi t`ia njohë vlerat asaj sepse koha ia ka ngushtuar atij diapazonin optik dhe ndiesor. Sa herë në ditë ndodhë kjo? Gecaj e zbërthen këtë problem historik me 16 fjalë, dy lidhëse dhe një folje vendore. Mirëpo, tendenca kryesore është se Gecaj nëpërmjet poezisë sqaron gjendjen e pikturës, një arti tjetër të shprehjes, nëpër kohë. Ai nëpërmjet gjuhës e bën metapikturën. Ai e bën edhe skenën; sa herë e keni gjetur veten në një pozitë të tillë?!
"Ti natë / As këngët s`i di/ ... Nuk i di as rrugët/ E tehut të shpatës / Nuk je pjesë e këngës / që s`e di" ("Natë" fq. 77) dhe "Në sytë e tu / Një plagë e thellë / Isha / Lot në faqe/ Mbeti dashuria" ("Isha" fq. 89) Në çastin e parë na duken si këngë të një dashurie të dështuar që mund të përdoren në stile të ndryshme të muzikës. Por mbi të gjitha ato janë poezi - me të gjitha elementet përbërëse. Këtu qëndron edhe mjeshtria e poetit Sabit Gecaj; marrëdhënien tejet të përkryer me artet tjera që ai i sjell nëpërmjet imazheve, gjallërisë që ne, madje të kemi mundësinë që gjallërishëm ti parafytyrojmë ato. Gecaj arrijnë si askush tjetër që të vë lirikën në korrespondencë aq të dukshme me artet tjera (= transliterarireti) si: Teatri (skena), Muzika, Piktura etj. Ai bëhet një Onomatopeist i mrekullueshëm, sepse ka arritur që me anë të ndihmës së dimensionit akustiko-tingullor të fjalës ta kushtëzojë domethënien e gjithë poezisë me qëllim për ta bërë atë të parayfytrueshme, për të na dhënë ne mundësinë që jo vetëm me mendje ta lexojmë por edhe ta shohim të gjallë si skenë e ta këndojmë në shpirtin tonë si një këngë dashurie. Sabit Gecaj ka bërë diçka që deri tani ka qenë një "zonë rreziku" për shumë krijues; ai ka krijuar tingullin e brendshëm pa përdorimin e rregullave të rradhitjes së zanoreve e bashkëtingulloreve.

5. Simbolika

Nuk është gjithaq i gabueshëm mendimi; "Simboli ia jep kartën e identitetit një poeti". Vetëm se është tejet me rëndësi se a është simboli konvencional apo personal (privat - e quajnë anglezët). Në poezinë e Gecajt ka edhe simbole konvencionale si; Skënderbeu, Kali i Trojës, Nestori, Talia, Orfeu, etj., mirëpo këto që të gjitha mbeten në plan sekundar. Simboli qëndror mbeten Hijet. Aspekti psikologjik i hijeve kërkon një trajtim të veçantë psikoanalitik, besoj se me kosntatimin e sipërshënuar "Njeriu Sabit Gecaj është hija e poetit Sabit Gecaj! është thënë shumëçka! Gecaj ka bërë një simbol aq të gjërë dhe të pazbuluar deri tani në lirikën jo vetëm shqipe. Hijet janë amblema identifikuese (edhe pse shumë e gjërë) e poetit. Edhe në këtë domen ai përforcon pavarësinë e tij qoftë nga tradita e qoftë nga modelet krijuese të ditëve të sotme.



6. Stili

Gjuhësisht Gecaj është gati i përkryer. Ai është poet lirik = akt i kryer. Këto dy atribute i plotëson një rresht i gjatë poetësh të kohës së sotme të Letërsisë Shqipe. Çka s`kanë e nuk kanë pasur poetët e poezisë shqipe deri tani në mënyrë të kompletuar e çka sjell të re poezia e Sabit Gecajt? Ja elementet kryesore:
Aspekti gjuhësoro - përmbajtësor = Diksioni i përkryer, figurat e kompletuara retorike dhe Toni harmonik - jo në fund të vargut por në përmbajtje.
Aspekti vizuelo - optik = Poezi konkrete që mund të shihet në skenë. Imazhe fare të qarta. Pikturë e gjallë gjuhësore. Lirika si "verbal icon" (imazh gjuhësor).
Aspekti ritmiko-akustik= Rima dhe Metri në funksion të melodisë. Muzikë në vete.
Aspekti simboliko-identifikues e tematik = universaliteti (shkëputja nga tradita ~ jo nga etnia), Hijet si amblemë dhe identitet (e të tjera që në këtë punim të kufizuar s`i sqarojmë dot).
Sabit Gecaj është poeti i parë kryekëput imazhist i Letërsisë Shqipe (kjo nuk do të thotë se asnjë poet tjetër, ndonjëherë, nuk ia ka qëlluar duke bërë (pa)vetëdijshëm një "imagio", mirëpo deri tani askujt nuk mund t`ia "mveshim" këtë si stil).
Çka është "imagio" dhe imazhizmi i njohur si rrymë e lirikës së shekullit XX e që ka një autoritet të lartë në kulturën pasmoderne? Sqarimin mund ta gjejmë tek definicioni i Ezra Poundit (1885- 1975) të vënë në "Manifestin" (1913) të saj: "Imagio është ajo kur një poet, një komplkes të lartë emocional e intelektual di ta paraqesë me shkrim shkurtë e për një çast (...) shumë më mirë është të prodhosh një "imagio" se sa vëllime të shumta veprash". Sabit Gecaj është i tillë. Për temën që bashkëkohanikët e tij bëjnë vëllime librash ai e mbledh dhe e formulon me elegancë në dy vargje, të cilat shpesh luajnë rol sekundar në temën e një poezie që ai ia dedikon një problemi tjetër madhor e intelektual të kohës.

Flori Bruqi

Arbër Ahmeti-Fletëhyrje për në varr

Kush do që të futet, vërtet në ferrin e jetës, mund ta sigurojë pasaportën e krijuar nga Arbër Ahmeti "Fletëhyrje për në varr". Ai është shkrimtari numër një i një qyteti që ende nuk është konfrontuar me fuqinë e pushtetit therrës të realitetit artistik. Pra, një prej atyre që duhet të çajë rrugën për të arritur që të fitojë respektin e meritueshëm të prostitutes, poashtu numër një të qytetit. Ballafaqimi me vdekjen, nëpërmjet letrave që i vijnë nga nëntoka, detyrimi për të lexuar listën e plehrave të pafundshme të njerzve, bashkëbisedimi me ndjekësit e tij që duan t`ia shkurtojnë gjuhën e t`ia thejnë gishtat që ky më mos të ketë mundësi të shkruaj etj. stërmundojnë Ahmetajn për të hequr dorë nga mendimet zbukuruese mbi jetën në skenën e teatrit tragjikomik të realitetit ku njerëzit, për shkak të sevrilitetit dhe plehrave që prodhojnë, nuk janë tjetër gjë veç se skeletë të ndryshkur që dokumentojnë identifikimin e humanitetit nëpërmjet ekzistencës së varreve. Ndeshje me vetveten në kushte të mungesës së dritës zbukuruese!
Arbër Ahmetaj, i lindur, një Zot e di se në cilin skut të Shqipërisë, ka dashur të bëhet aktor dhe ka përfunduar në mjek farmacist. Ai nuk është e vetmja viktimë në këtë drejtim. "Po të shkruaja në libër plot me gabime, papastërti dhe dobësi njerzore mu duk një punë fort fisnike: Ja ku e keni Fletë-hyrjen"- thotë ai në fjalën e atij autoriale që e ka në fund të librit krahas portretit. Ç`do të bëhej sikur njerëzit të ishin të sinqertë para vetvetes siç kërkon autori?
Përpjekja për të mbledhur materialin e duhur për të krijuar një roman imagjinar, i jep mundësinë Arbër Ahmetajt të bëjë një novelë të bukur e artistike mbi realitetin e jetës. Një prozë eseistike që na vë përballë një pasqyre tejet të çlitër për të parë veten të xhveshur, pa ato mbulesat e tekstilit apo të lëkurës që tentojnë të fshehin konstruktin tonë të thyer prej qenie vegjetuese.
Natyra e shkrimit në këtë prozë eseistike, në letërsinë shqiptare është e re. Lirisht mund të thuhet se përpjekjet e mëparshme në këtë drejtim, në këtë stil të rrëfimit artistik të realitetit, pa marrë si objekt materie të huazuara, ka qenë i dështuar. Ahmetaj arrijnë që të bëjë një hap tejet interesantë dhe dobiprurës për letërsinë shqipe. Segmenti tejet i rëndësishëm që poashtu duhet potencuar në kontekst me këtë vepër është ai i metodës së përdorimit të gjuhës; Ahmetaj fletë me një gjuhë fare të lehtë, pa bastisur fjalorët dhe enciklopeditë, me një gjuhë të përditshmërisë që është e kapshme për të gjitha shtresat, aksion që padyshim se kërkon një mjeshtri të mprehur mirë dhe një aftësi prej shkrimtari të arritur.
Libri vërtet meriton një lexim të përkushtueshëm. E vetmja gjë që mund të konsiderohet si negative në këtë vepër është përgatitja teknike e librit, e cila është bërë nën çdo nivel. Ajo duket si një pamflet i ndonjë partie politike në brendinë e së cilës ka programe e statute, njejtë si katalogu i dështimeve, dobësive dhe praptive njerzore. Kjo vepër nuk e ka merituar një botim aq të keq, sepse është në kundërshtim me vlerat që ka brenda. Propozimi për lexuesin; leximi i kësaj vepre është tejet i dobishëm për të krijuar një kontrollë sa më efektive mbi vetëdijen në situata të ndryshme gjatë raporteve me rrethin, natyrën dhe vetveten. Ajo përmbush dy kërkesa që janë të rralle në shumicën e veprave të fundit; Fletëhyrje për në varr plotëson maksimalisht kërkesat e lexuesit në aspektin artistik dhe në atë intelektual, paralelisht.

Flori Bruqi

Çka është e çka s’është kritika letrare,në trojet shqiptare ?

Çka është e çka s’është kritika letrare?

Cila është historia e saj, respektivisht e kaluara e kritikës letrare shqiptare?

Çka do të thotë të krahasohesh me qenin? Kush janë e kush s’janë kritikët shqiptarë?

Përse përpiqen njerëzit të intepretojnë përrallat e shpikura të autorëve?

Ekziston ndonjë metodë vlerësimi që mund të pranohet e aplikohet si metoda më objektive, absolute?

Këto janë disa nga pyetjet, të cilave mëton t’iu përgjigjet ky ese.

«Nuk ekziston kritika e mirëfilltë letrare për arsye se nuk ekziston as letërsia e mirëfilltë», kështu tha paradokohësh një shkrimtar i njohur shqiptar. E sipas kësaj teze meqë nuk ekziston e para s’ka pse të ekzistojë as ajo e dyta – e cila jetën e ka të kushtëzuar me qenien e së parës. Interesantja e kësaj deklarate nuk qëndron tek vërtetësia e saj, gjë që mund të diskutohet deri në pambarim, por pse, kur, ku dhe si u bë ajo? Kjo tezë e plasuar në një rubrikë gjysmësatirike të një të përditshmeje nuk është e askujt tjetër përpos e shkrimtarit dhe dramaturgut Teki Dërvishi. Qëndrimi nihilist i Dërvishit për kritikën letrare (në këtë rast edhe për letërsinë) nuk është ndonjë fenomen i ri – dukuria ka një moshë poaq të vjetër sa edhe vetë kritika letrare – dhe ai nuk është i vetmi që mendon kështu. Pjesa dërrmuese e letrarëve, studiuesve dhe gazetarëve që merren me letërsinë, në diskurset e tyre janë duke përsëritur deri në neveri këtë qëndrim, përherë ashtu «rastësisht», fragmentarisht e në kapërcim e sipër, pa marrë kurrë mundin që t’i qasen seriozisht kësaj çështjeje dhe gjithmonë duke harruar se nuk janë vjelësit e rrushit të Rahovecit shkaktarë për qenien apo mosqenien e kritikës letrare, por edhe ata vetë.
Teki Dërvishi shprehjen e lartëpërmendur e lëshoi në etér gjatë një diskutimi «salloneve letrare e intelektuale» të Prishtinës rreth moralit dhe saktësisë së mendimeve të kritikës letrare. Kjo, pas publikimit të një eseu që mëtonte të rradhisë shkrimtarët e pesë dekadave të fundit në grupe e stile. Seleksionim që shkaktoi muhabete dhe që këtë shkrimtar e nxiti të reagojë në mënyrën e përfolur më lartë, pra «...s’ka kritikë letrare» dhe atë me pseudonim. Si shumë të tjerë, ai, nuk pati kohë ose nuk ia deshti të djersisë trurin as për ta trajtuar më gjërë e më thellë këtë temë e as të argumentojë qëndrimin personal, sepse, së fundi, pra bëhet fjalë për diçka që «s’është fare». Së paku për të.

Në vete ky shmebull nuk do të ishte edhe gjithaq interesant dhe i përveçëm po që se nuk do të demostronte qëndrimin negativ dhe injorues (në rastin e Dërvishit mohues) të opinionit ndaj kritikës letrare, respektivisht kritikut.

Prej nga ky qëndrim mohues, nënçmues? Është pasojë e mllefit të autorëve për shkak të mungesës së institucionit që do të merrej me vlerësimin e veprave të tyre? Apo kemi të bëjmë me një divizion ekspeditorësh të zhgënjyer që e kanë neveri një zhanër, i cili i ka refuzuar ata – kur kemi parasyshë se në gishta mund të numërohen ata autorë që nuk i kanë bërë ose vazhdimisht i bëjnë hapat e parë në këtë lëmi?
Sido që të jetë imazhi i kritikës letrare si institucion është përdhé. I kritikut si person edhe më keq. As në plan universal – përtej kufinjve të mendësisë shqiptare – nuk është ndryshe. Jo rastësisht ka lindur thënia «Come here, good dog», kur bëhet fjalë për kritikun. Gjeneza e saj daton madje edhe para lindjes së kritikut dhe kritikës si instutucion. Historia e arteve njeh vërtet simbolin e qenit të fjetur (kyon) dhe atij kafshues (kynikos) si amblemë të kritikut – i cili kur zgjohet bëhet cinik. Kush nuk e njeh vargun shumëdomethënës të megapoetit gjerman J. W. Goethe «Mbytnja qenin! Është rezensent» që është bërë moto e cilitdo autor sa herë që të dojë të hedhë gurrë mbi kritikën.

Po ky qëndrim degradues ndaj kritikës letrare manifestohet edhe në letrat shqipe. Vërtetë s’ka kritikë letrare shqiptare, por vetëm argatë «llomotitës» mbi letërsinë artistike, të cilët nuk kanë arritur të gjejnë ndonjë profesion të «denjë» dhe kanë përfunduar si deshifrues të enigmave parapoetike oborreve e klaneve letrare?

Po çka është kritika letrare? Cila është historia e saj, respektivisht e kaluara e kritikës letrare shqiptare? Çka do të thotë të krahasohesh me qenin? Kush janë e kush s’janë kritikët shqiptarë? Parasëgjithash: përse përpiqen njerëzit të intepretojnë përrallat e shpikura të autorëve; cilat janë kriteriet në bazë të të cilave vlerësojnë e gjykojnë kritikët dhe teorikët e letërsisë shqiptare librat e sapobotuar; cili është katalogu i vlerave që ata kërkojnë nga një tekst letrar? Ekziston ndonjë metodë vlerësimi që mund të pranohet e aplikohet si metoda më objektive, absolute? Këto janë pyetjet, të cilave mëton t’iu përgjigjet ky ese.

Flori Bruqi

Definimet e kritikës letrare në trojet shqiptare

Termi kritik si në shumë gjuhë e kultura tjera edhe në shqipe vjen nga ai latin «criticus» (vlerësues kritik). Që të dy këto terme prejardhjen etimologjike e kanë nga folja krinein, e cila ka kuptimin e ndarjes, dallimit, vendimit dhe gjykimit bashkë, pra criticus është ai që gjykon ndan të mirën nga e keqja, të vërtetën nga gënjeshtra e kështu me radhë.
Deri në shekullin e 17-të criticus është thirrur ai dijetar që ka pasur aftësinë dhe kompetencën e vlerësimit të teksteve në gjuhën latine dhe greke. Me ardhjen e tipit të ri të kritikut të shkolluar me metodologjinë racionale (sipas René Desacrtes, Le Clerc i cili studimin filologjik të tekstit e bën adekuat për rikonstruimin e domethënies së tij dhe atë përtej dy gjuhëve të atëhershme «zyrtare») lind e ashtuquajtura «critique mondaine» ose kritiku universal (me Michel de Montaignes si idol). Kritikë që nuk shkruan më vetëm në latinisht e greqisht dhe që nuk merret më eksluzivisht vetëm me tekstet e dijetarëve. Ajo angazhimin e saj e përqëndron dhe kufizon tashetutje më shumë në prodhimin aktual të librit dhe novatorja në këtë aksion është: komentimi në gjuhën e popujve. Komentet dhe interpretimet nuk botohen vetëm si libra që shërbenjnë si lektyrë për qarqet universitare, elitore të shoqërisë, por ato botohen qëllimisht nëpër revista duke iu ofruar edhe masave të gjëra. Konkretisht: qëkëtej detyra kryesore e kritikut është komentimi, interpretimi i librave në gazeta, revista! (Atëkohë kjo nuk ka nënkuptuar vetëm intereptimin e letërsisë artistike, por mbarë prodhimit intelektual).
Në shekullin 18 hidhen konturet e para të kritikës letrare si institucion (disciplinë). Tashmë bëhet një paraseleksionim ndërmjet literaturës ndryshe dhe asaj poetike si; poezia, proza, drama etj. Jo në secilën gjuhë e kulturë do të merret një për një koncepti francez (Le Clerc) i kritikës. Në hapësirën anglosaksonike për shembull me «criticism» nënkuptohet shpjegimi i arsyeshëm, sistematik (nën diktatin e të të ashtuquajturit «common sense») i arteve, vlerësimi i veprave dhe teknikave të tyre. Teoria e bazuar në studimet e Ivor Armstrong Richards (1924) dallon nga ajo franceze, e cila për parim ka përvojën estetiko-subjektivo në përceptim dhe vlerësim të arteve, kjo mbitëgjitha praktikon argumentimin dhe arsyetimin logjik në vlerësim e gjykim të letërsisë artistike. Edhe pse René Wellek në librin e tij «Definicionet themelore të kritikës letrare» (1963) ndan Teorinë e Letërsisë nga Historia e Letërsisë dhe Kritika Letrare as ai nuk cënon gjithaq «metodën shkencore të interpretimit të vlerave ».
Nisur nga ky botëkuptim kuptojmë qartë vijën gati të padukshme dalluese ndërmjet shkencës së letërsisë dhe kritikës letrare në këtë hapësirë gjuhësore (anglosaksonike).Edhe sot e kësaj dite «kritika letrare» në botën anglofone është sinonim i «intepretimit shkencor të veprave letrare».
Gjermanët kanë ndarë qartë «shapin nga sheqeri». Me kritikë letrare gjermanofolësit nënkuptojnë tërrësinë e teksteve ose shprehjeve (të lira dhe që mund të jenë edhe subjektive) komentuese, vlerësuese, denoncuese, klasifikuese e seleksionuese mbi letërsinë artistike, të cilat publikohen kryesisht në masmedia, ndërsa shkencën e letërsisë ata e definojnë si: «tërrësi e prodhimit dhe aktivitetit në shkolla, instututet hulumtuese, univerzitetet dhe akademitë». Troç dhe qartë.
Ndarje strikte që në botën romane është e paparafytyrueshme. Është pikërisht përvoja subjektivo-estetike (të cilët e refuzojnë anglezët dhe diferencojnë gjermanët) shtylla kryesore e komentit tradicional prohumanist italian mbi letërsinë. Ndoshta këtu qëndron arsyeja e mungesës së një instance kritike si poeti dhe filozofi dhe profesori Giosue Carducci ose Benedetto Croce në dy gjuhët e përmendura. Argjentinasi «Jorge Luis Borges madje ka përbashkuar veprat e gjitha kohëve dhe zonave në hapësirën e njëkohësisë imagjinative që atje t’i krahasojë dhe vlerësojë ato» (G. Seibt), ndërmarrje që, sipas të gjitha gjasave, po ta bënte i pari ndonjë studiues, kritik anglez a gjerman do të përqeshej si i marrë.

Origjina e kritikës letrare shqiptare

Ashtu si në botën romane (italo-hispanike), në historinë e letrave shqiptare vija në mes «kritikës letrare» dhe «shkencës së letërsisë» është pothuaj e padukshme. Teoriku është kritik dhe anasjelltas. Ose më sinqerisht thënë, deri sot ende nuk është zhvilluar një diskutim konkret qoftë shkencor a medial rreth kësaj çështjeje, prandaj edhe nuk ekziston – përveç ca skicave e fragmenteve studimore aludojnë një njëren apo tjetrën shkollë – një pozicionim i qartë i studiuesve shqiptarë rreth asaj se cili, bazuar në traditën dhe të tashmen autoktone, është dallimi ndërmjet këtyre nocioneve e as që janë hedhur deritani parimet «institucionale» se si duhet definuar njërën, tjetrën apo të dyja bashkë.
«Kritika letrare» ose «teoria e letërsisë» (le ta quajmë si të duam) ka ecur dhe ende ecën sipas binarëve pozicionues të instituteve të huaja, studimet e të cilave kemi mundur t’i përkthejmë në gjuhën shqipe. Në Shqipëri modeli i kritikës letrare është huazuar nga rusët, ndërsa në Kosovë nga gjuha serbokroate (e cila ka qenë një mish-mash i instituteve të Moskës-Pragës-Parisit) e pjesërisht të shkollave frankofone. Kjo është «historia», ndërsa fakti se dhjetë vjetëve të fundit janë përkthyer edhe teori tjera nga gjuhë angleze, gjermane etj. nuk është relavant, për arsye se nga njëra anë ndikimi i tyre nuk duket ende në horizont dhe nga ana tjetër praktika na tregon se në përgjithësi ende (dhe atë me bensikëri) punohet sipas modeleve tashmë të adaptuara.
Po ky «huazim» shumëburimor e bën situatën edhe më konfuze sa i përket identifikimit, orientimit e parasëgjithash konceptimit të kritikës letrare si të tillë dhe pengon në formulimin e saktë dhe të drejtë të kësaj fushe, në përcaktimin se do t’i dallojmë ato ose do të vazhdojmë kështu si deri më tani?

1. Faik Konica

Se kush mund të jetë shqiptari i parë që ka praktikuar formën konkrete të tekstit kritik gjatë kohës kur është shkruar latinisht e greqisht nuk dihet. Ose vetëm mund të supozohet. Studimi i parë që ka të bëjë tërrësisht me letërsinë shqipe është ai i Alberto Stratico-s «Manuale di literatura albanese» (Milano 1896, shqip: Doracak i letërsisë shqipe) i cili megjithatë ka më shumë nivelin prezentues se sa atë vlerësues, ndërsa tekstet e para vërtet kritike (recensionet) shiptare e bartin firmën e Faik Konicës. Tekstet si «Baba Tomori» (1902) për poezinë e Çajupit, «Rreze dielli» (1904) për Asdrenin etj. janë recensionet e para konkrete në gjuhën shqipe. Arsyen e kësaj «vonese» e shpjegon Konica në diskursin e tij «Letërsia shqiptare» (1897) ku thotë: «E gjithë letërsia shqiptare mund të përmblidhet në pesë apo gjashtë vëllime mjaftë të holla». Përveç praktikimit të drejtëpërdrejtë të recensionit si formë intepretimi të veprës letrare, Konica në shkrimin e tij «Kohëtore e letrave shqipe» (1906) e bën një minimanifest për kritikën letrare shqiptare. Në këtë manifest të Konicës vërejmë nga njëra anë «amshueshmërinë» e dilemës rreth përcaktimit ose ndarjes së shkencës së letërsisë nga kritika letrare dhe në anën tjetër përballemi me realitetin e hidhur se në këtë drejtim, edhe sot i kemi po të njejtat probleme si në vitin 1906, ngase edhe 98 vjet më vonë vërejtja e Konicës «Kur del një njeri e më thotë se akësh libër është «fort i bukur», mund të ketë të drejtë, por nuk jam i shtrnguar t’i zë besë fjalës së tija. Edhe një çaush a një dragat mund të presë me hanxharë gjykime të atilla. Kritika është një punë tjetër, dhe ca më e vështirë. Kur më pëlqen e kur më çpëlqen një vepër, nuk arrin të këcej a të fryj: duhet të shfaqë përsetë e pëlqimit a të çpëlqimit tim...» nuk ka humbur hiçgjë nga aktualiteti i saj.
Padyshim se Konica nuk është zbuluesi i tezave që tenton të «imponojë» nëpërmjet diskursit a manifestit të tij, por vetëm përçues nga gjuhët tjera. Kryesisht nga gjuha frënge, mirëpo me argumentimet që bën duke ftuar shembuj nga letërsia angleze shihet edhe ndikimi nga ana tjetër. Andaj edhe pozicionimi konfuz «kritika letrare është subjektive» e jo «shkencë ku çdo e thënë mund të provohet me «dy e dy bëjnë katër», e cila bie ndesh me atë që Konica kërkon në citatin lartë «...duhet të shfaqë përsetë e pëlqimit apo çpëlqimit...».
Pse na qenkan të nevojshme përsetë kur çdonjëri mundëka ta ndjejë si të dojë e të shprehë poashtu si të dojë ndjenjat e përfituara gjatë leximit? E mbitëgjitha cila është ajo metodë që do ta detyronte Konicën të jetë objektiv e mos ta merrte në qafë ndonjë autor a vepër edhe në ditën kur ai do të ishte ters, me ndjenja të trazuara a me disponim të keq? Pikërisht ato rregullat shkencore, të ftohta e të definuara që nuk dallojnë shumë nga ai kalkulimi «dy dhe dy bëjnë katër» apo? Këto pyetje bërë Konicës pa hamendje mund t’i parashtrojmë edhe sot, thjeshtë për shkak se përgjigja ende nuk ka filluar të kërkohet si duhet.

Konica është i pari që bën kërkesën pragmatike për një kritikë letrare shqiptare. Se a mund të merret ai (ose rregullat e përkthyera nga frëngjishtja e anglishtja) si themelues (në plotë kuptimin e fjalës) i saj, siç aludon studiuesi Sabri Hamiti, mbetet çështje diskutabile. Ndërsa fakti se Konica është nismëtari i kësaj fushe është i pakontestueshëm.

2. Retrospektiva

Nonda Bulka, Justin Rota, Eqrem Çabej, Namik Resuli dhe Karl Gurakuqi janë emrat që bëjnë vlerësimet e para mbi letërsinë si të tërrë dhe veprat e veçanta letrare. Edhe pse tek shumica e këtyre emrave, kritika, vlerësimi, gjykimi dhe intepretimi konkret luan rol sekundar e qëllimi kryesor i tyre është prezentimi pozitiv i vlerave të letërsisë shqiptare, studimet dhe vështrimet (ose pjesë të tyre) munden pa dilemë të kualifikohen si kritikë letrare. Disa prej tyre, të shkolluar e formuar nëpër qendra të rëndësishme universitare disponojnë me njohuritë më aktuale rreth vlerësimit dhe gjykimit të artit të të shkruarit. Në këtë kontekst veçohet intelektuali universal e i doktoruar në Vjenë, Eqrem Çabej. Vështrimi i Çabejit «Mbi poezinë e Lasgush Poradecit» (Gazeta e re, 22 shkurt 1929, f.3) dëshmon jo sall për qenien e kritikës (së mirëfilltë) letrare në botën e letrave shqipe, por edhe për integritetin e pavarrur të bartësve të saj. Ata nuk imitojnë parimet e shkollave të njohura mondane vetëm sa për t’i sjellë kulturës shqiptare «diç të re nga perëndimi», përkundrazi, nëse analizojmë dhe krahasojmë shkrimet, studimet dhe tezat e tyre vërejmë se jorrallë përvoja e përvetësuar në katedrat universitare tejkalohet dukshëm.
Synimi është formimi i një kritike letrare që do të përputhej me tipicitetin dhe specifikat e letërsisë së deriatëhershme shqiptare. Parakushtet për të krijuar institucionin e kritikës letrare shqiptare ishin po aq të volitshme si ato që kishin gjermanët, austriakët, italianët etj .
Mirëpo ashtu siç e do «fati i gjorë i të vegjëlve»; sa herë që bëhen gati të festojnë iu ndodhë ndonjë tragjedi. Në krahasim me letërsinë artistike, e cila vazhdonte hovin e saj, kritika letrare do ngec. Ose ajo bën jetë sporadike. Çabej – shpresa më e madhe – i përkushtohet ekskluzivisht gjuhësisë dhe kulturologjisë, intelektualët tjerë që njihnin thellë shkencën e letërsisë dhe letërsinë vetë si Lasgush Poradeci e të ngjajshëm u tërhoqën krejtësisht nga skena. Pseja: ardhja e komunizmit edhe në hapësirat shqiptare. Ashtu si për sferat tjera të jetës shqiptare edhe për letërsinë e kritikën letrare nis një jetë tjetër, ndryshe nga ajo siç e kishin projektuar bartësit e saj.

4. Kritika pseudomarksiste

Gjersa letërsia, duke u lakuar dhe përshtatur sipas situatës e motit nuk ul intensitetin e saj, kritika letrare vazhdon të jetojë hajdutërisht deri në fillim të viteve të 60-ta. Paskëtaj, në Shqipëri fillon kritika ideologjike. Nis proletarizimi i artit.
Kritikë që formulohej në këtë mënyrë:

«...Letërsia e realizmit socialist ka edhe një mbështetje ideologjike të caktuar. Ajo mbështetet në botëkuptimin revolucionar të klasës puntore: në marksizëm leninizëm! Duke pasur në themel të saj këtë botëkuptim, del e qartë vetvetiu se edhe letërsia e re ndeshet me tërë ato rryma, metoda ose shkolla letrare që kanë në thelb të tyre botëkuptimet idealiste dhe reaksionare të klasave të përmbysura. Këtë ndeshje të vazhdueshme me këto klasa e këto ideogji e vëmë re edhe në rrugën e lindjes dhe të zhvilllimit të letërsisë sonë të re». (Historia e letërsisë shqiptare, 1977)
E qartë: Çdo rrymë tjetër letrare – e me këtë dhe çdo kritikë letrare që koketonte me ndonjë model analizimi jashtë oborrit – përpos asaj që bazohet në doktrinën marksiste-leniniste duhej të asgjësohej. Që këtej çdo prodhim letrar do të intepretohet nga këndi ideologjik marksist – leninist. E kjo nuk ishte çorbë e gatuar vetëm nga shqiptarët, por i njejti qëndrim ku më pak e ku më shumë u mor në të gjitha vendet ku orgjitë e cenzorëve fillonin me himin e internacionales.

Madje edhe në Rusi e të mos flasim më për vendet tjera si Çekosllovakia, Hungaria, më vonë pjesë të caktuara të Jugosllavisë (Sllovenia, Kroacia) etj. qarqet letrare e sidomos kritika gjenin mundësitë, që aq sa mundnin të shpëtonin artin nga vënia e tij totale në shërbim të politikës, sistemit, respektivisht diktatorit. Nga ajo luftë e sipër prej modelit primitiv të vlerësimit në baza të doktrinës politike (duke përjashtuar çdo instrument tjetër si jorelevant) të artit u kalua në metodën shkencore materialiste – marksiste, në të ashtuquajturën «Teoria e reflektimit» të realitetit e themeluar nga György Lukàcs. Mund të debatojmë se sa objektive e dëmshme, degjeneruese a fitimprurëse mund të jetë kjo teori, mirëpo nuk mund t’ia injorojmë kualitetet që përmban ajo në segmente të caktuara të vlerësimit. Ajo si metodë është poashtu një formë vlerësimi si të tjerat: previligjon këndvështrimin socrealist gjatë vlerësimit, por megjithatë pa përjashtuar procesin empirik!

Në Shqipëri nuk ecej me kohën. As me kohën e bllokut që i përkiste e lere më me atë jashtë saj. Kritika letrare shërbente klasën politike më me besnikëri se sa «qeni t’zotin». Saherë që ndonjë interpret të humbëte rrugën jashtë oborrit dhe hapaqorras të bënte ndonjë kritikë pa përmendur mëmë partinë dhe burrin e saj deplacohej në logore.

Kur analizojmë «teoritë», «historitë», «recensionet», «studimet» e periudhës 48 – 90 të nënshkruara nga Dalan Shapllo, Koçe Bihiku, Dhimitër Shuteriqi, Klara Kodra, Jorgo Bulo, Razi Brahimi, Jakup Mato e shumë të tjerë nuk përballemi vetëm me një soldateskë ideologjike e të përbetuar (ndryshe ndoshta as që kanë e mundur, përveç se të përfundonin në logore), por edhe me një «elitë» sharllatane, shamateske, pa fije energjie së paku (nëse jo tjetër) për të arrirë të bëjë një kritikë kualitative sipas metodës ortodokse marksiste. Domethënë një kritikë letrare ndryshe nga ajo që kanë bërë; pa fije strukture, rregulla që u përngjajnë interpretimeve të atyre falltoreve (duke përjashtuar zotësinë e parashikimit që e kanë pasur) të kohës së Faraonit.
Se kritika letrare e asaj kohë s’ ka poseduar fije kualiteti shihet kur po të njejtët kritikë – edhe pse kanë pastruar fjalorin e tyre nga partishmëria, heronjtë pozitivë dhe nuk e kanë kokën më nën kamxhikun e diktaturës – shkruajnë tekste: ato nuk janë asgjë tjetër përveç se mozaiqe përsëritjesh, riprodhime fjalësh të autorit pa guximin për të konkluduar apo vlerësuar argumentativisht. Atyre u mungon metoda, ngase atë që ata kanë ushtruar pesdhjetë vjet s’ka qenë e bazuar në ndonjë shkollë me liçensë shkencore, por ka lindur si model për keqpërdorimin e artit në favor të sistemit dhe diktatorit të saj.
Fillimisht edhe në Prishtinë, përkundër se kërkesat e sistemit ndaj kritikës letrare nuk kanë qenë aq të egra si në RPSSH, bëhet vetëm ajo lloj kritike si në Tiranë. Model që, edhe pse më vonë kritikët letrarë të Prishtinës do të marrin udhë të tjera, ka pasur dhe ka ithtarët e vetë. Ndoshta me një masë më të modifikuar dhe përparuar por me thelb të ngjajshëm. Emrat e rëndësishëm të kësaj fryme në Kosovë janë:
Ali Jasiqi, Gani Luboteni, dhe më intensivi Ali Aliu etj. Ky i fundit edhe pse vepër pas vepre zhvillohet (sidomos me përkthimin e studimeve nga serbokroatishtja) në kuintesencë nuk largohet nga formula që ia bën vetes në shkrimin e tij themelor «Angazhimi» (1969). Citat: «...letrari e ka fare të qartë se e vetmja rrugë shpëtimi nga kjo gjendje ...drejt një ardhmërie të lumtur; mandej se shansa ma reale dhe e vetmja për të realizuar këtë besim dhe ideal është doktrina marksiste» dhe ai letrar që bën ndryshe nga ajo që sugjeron Aliu është «...i papjekur dhe nganjëherë edhe menatlitet i sëmurë dhe mikroborgjez». Edhe sot kur mund të spekulohet se kritiku Ali Aliu ka pësuar transformim dhe ka braktisur këtë metodë vlerësimi, nga tekstet e tij nuk mund ta vërejmë këtë gjë, ose po, atë që e vërejmë tek kritikët e tjerë të kësaj «shkolle»: tekstet e tij nuk janë vlerësime, interpretime që zbërthejnë veprat e përgojuara, të pajisura me vlerësime, konkluzione dhe informacion, por më shumë ato kanë karakter autist – biseda me vetveten mbi patosin e autorit.

5. Rexhep Qosja

Historiani, studiuesi dhe romancieri Rexhep Qosja është ai që e krijon kritikën letrare shqiptare dhe ia jep asaj përmasat e «institutit» serioz, të bazuar në parimet universale të vlerësimit. Librat «Kritika letrare», «Episode letrare», «Dialogje me shkrimtarët» etj. janë veprat kryesore ku hidhen themelet e kritikës së angazhuar, pra shembujt e parë se si duhej të dukej kritika letrare.
Qosja dallon nga kritikët dhe teoricientët e tjerë të bllokut socrealist, sidomos sa i përket konceptit teorik të estetikës reflektive që kishte marksizmi ortodoks. Ky nuk e sheh artin thjeshtë vetëm si refleksion të rrethanave shoqërore, përkundrazi, studimet e tija historike, kritika praktike letrare e zhanre tjera të letërsisë ku ai angazhohet, janë një Antithesis e asaj që mbizotëronte ose kërkohej. Më saktë formuluar; kritika e tij aludon në racionalitetin autonom e vetjak të artit e jo në kushtëzimin e paskajshëm të tij me racionalitetin e përvojës shoqërore. Kjo troç dhe shqip do të thotë: Qosja funksionon kundër synimit të idologjisë për të vënë artin në shërbim total të saj dhe atë pa deformuar metodën e analizës dialektiko-marksiste, por duke e hapur këtë metodë (së paku në botën shqiptare) edhe ndaj modernës deriatëherë të refuzuar. Metoda se si vepron Qosja në vitet e gjashtëdhjeta – dhe kjo është interesante – do të «legalizohet» veç më vonë edhe në hapësirat tjera përreth e më gjërë.
Para spekulimit, se Qosja mund të ketë qenë i ndikuar nga neomarksistët apo teoria dialektike kritike e «Shkollës së Frankfurtit» dhe kryevepra së saj «Dialektik der Aufklärung» (1944-47) që ka për autorë Max Horkheimer dhe Theodor Adornon, më bindëse është teza se qëndrimi i tij mund të ketë rezultuar nga përgjegjësia intelektuale që ka ndier ndaj artit e sidomos ndaj etnisë që i takon (të mendojmë në romanin «Vdekja më vjen prej syve të tillë»). Edhe diçka tjetër shkon në favor të këtij konstatimi: estetët e analizës së tekstit sipas metodës ortodokse marksiste refuzojnë kategorikisht artin abstrakt dhe «absurd» modern dhe kapen fortë për realizmit të shekullit 19-të, filozofët dhe sociologët e shkollës së Frankfurtit përqëndrohen më shumë në modernë dhe nuk i përfillin gjithaq teoritë e realizmit. Qosja, ndryshe nga shkollat e përmendura, trajton e analizon në mënyrë të barabartë dhe pa nënvleftësuar ose mohuar (me përjashtime të diktuara nga ideologjia = shih «...Romantizmi») konceptet e realizimit dhe të modernës.
Rexhep Qosja është themeluesi i institucionit «kritikë letrare shqiptare» dhe njëkohësisht bartësi i teorisë neomarksiste e të ashtuqujatur «metoda dialektiko-kritike» në letrat shqipe.

Kritika letrare e Qoses megjithatë nuk do marr përmasat e shkollës. Dhe atë për dy arsye: 1. Ajo nuk përfillet atëbotë nga Tirana dhe 2. Asnjëri nga studentët dhe pasardhësit e tij në Prishtinë e gjetiu nuk arrin t’i afrohet profilit të «profesorit». Ca madje spekulojnë se Qosja ka ndërmarrë gjithçka për të penguar shfaqjen eventuale të ndonjë konkurence, me qëllim që të jetë i pazëvendësueshëm. Nëse shikojmë përtej murreve të këtij spekulimi vërtet habit fakti se ata që kanë ndjekur gjurmët e Qosjes dhe teorisë së tij ose kanë përfunduar në epigonë të zbehtë të tij (me Agim Vincën në krye) ose janë avulluar. Kryesorja; prej tyre nuk ka dalur ndonjë format kritiku me rëndësi relevante.

6.Ibrahim Rugova dhe sabri Hamiti

Dy kritikët Ibrahim Rugova dhe Sabri Hamiti (vitet e 70) nuk i bashkangjiten synimit për të përparuar metodën ortodokse marksiste në favor të lirisë dhe autonomisë të artit. Ata e injorojnë atë komplet. Dhe praktikojnë teori tjera moderne të letërsisë.
Ibrahim Rugova në fillim të veprimit të tij si kritik letrar e deri tek studimi i shkëlqyeshëm «Vepra e Bogdanit – Cuneus Prophetarum» (1982) përdor (jo vetëm, por theksueshëm) metodën hermeneutike. Model që parasëgjithash bazohet në «teorinë e të kuptuarit» të tekstit e që bazën e ka në interpretimet e teksteve të Bilblës që i bëri reformatori gjerman Martin Luter(.......): mënyrë interpretimi që më vonë do të definohet si «interpretimi i botës» nëpërmjet objektit në analizim e sipër (Gadamer: për të kuptuar një tekst, paraprakisht duhet pasur një parafytyrim se ç’është ai tekst, në cilën kohë është e situuar, kush është autori i saj e kështu me rradhë). Në filozofi kjo metodë për pionerë ka filiozofët Wilhelm Dilthey dhe Martin Heidegger.
Robert Elsie në librin e tij «Historia e letërsisë shqiptare» për Sabri Hamitin thotë «si kritik ai ka sjellë nocione dhe koncepte të reja në studimin e letërsisë shqiptare, duke këmbëngulur në një intepretim të pavarur nga proceset jashtëletrare» E njejta gjë, pra, para mund të thuhet për Rugovën ose për të dy bashkë dhe më shumë: Rugova dhe Hamiti janë themeluesit e Hermeneutikës dhe Strukturalizmit në letrat shqipe - për shkak të krijimit (zbulimit) të formulave interpretuese pa të cilat do të përjashtohej tipiciteti dhe natyra e karakteristike e letërsisë shqiptare, nëse këto teori do të merreshin një për një, dy studiuesit e përmendur nuk mund të konsiderohen thjeshtë vetëm si përçues të këtyre metodave nga gjuhët e huaja, siç aludojnë indirekt dhe me gjysëmzë ca kritikë.

Akademik Ibrahim Rugova dhe Akademik Sabri Hamiti - për dallim nga kritikët ideologjikë të Tiranës, të cilët analizën e mbështetshin në luftën e klasave dhe neomarksistët e Prishtinës, të cilët përpiqen të zbulojnë formulën e fekundimit apo ç’fekundimit të reales me imagjinaren dhe anasjelltas – «nuk çajnë kokën» me faktorët jashtëletrarë siç bënin neomarksistët ose nuk vërdallen pa cak e qëllim siç bënin teoricientë të ndryshëm në planin universal për t’i dhënë primatin njërës nga metodat e shumta intepretuese (hermeneutike, biografike, psikanalitike etj), por në këtë aspekt ata bëjnë ashtu siç bënë formalistët rusë dhe përqëndrohen ekskluzivisht në tekstin letrar, të ashtuquajturit «fakt letrar». Themeli i kësaj lloj analize qëndron në pyetjen: Çka e bën një vepër artistike të tillë?

Mëtej metoda e tyre interpretuse shihet se për bazë ka teorinë strukturaliste të Claude Lévi Strauss, Roland Barthes, Claude Bremond, Gérard Genette etj, e të iniciuar nga gjuhëtari gjenevas Ferdinand de Saussure (.......) sidomos me «Cours de lingusitique générale» (në shqip «Kursi i Gjuhësisë së Përgjithshme», përkthyer nga prof. Rexhep Ismajli, Prishtinë 1977).
Strukturalizmi niset nga parimi themelor se fenomenet nuk shfaqen të izoluara, por në lidhshmëri me fenomet tjera. Detyra kryesore e metodës është që të zbulohet kjo lidhshmëri: Fenomenet gjatë shfaqjes së tyre krijojnë një lidhshmëri të strukturuar. Në këtë e sipër struktura konstruohet nga vëzhguesi (intepretuesi) në model. Sipas kësaj teorie, struktura nuk ekziston në nivel të realitetit, por vetëm në nivel të modelit vetë.
Epiqendra e strukturalizmit shkencor është analiza e shemës formale të renditjes së figurave, analiza e kompozicionit rrëfyes dhe domethënieve retorike e figurative në tekst e parasëgjithash – siç u cek më lartë – hulumtimi i letraricitetit specifik në tekstet estetike dhe dallimi nga tekstet e natyrave të tjera.

Duo-ja prishtinase përveç se është shkaktarja e thyerjes së monopolit të kritikës marksiste e neomarksiste (dialektikës materialiste) dhe sjellësja e dy metodave të elaboruara më lartë, ajo siç shihet fut edhe pluralizmin si mundësi të re studimi në «pallatin e institutit të kritikës letrare».

7. Ramadan Musliu

Si kritik i rëndësishëm me stil të vetin, pas këtyre dyve, dalllohet Ramadan Musliu me recensionet e botuara viteve të tetëdhjeta dhe nëntëdhjeta (pjesërisht të përmbeldhura në librin: «Konfuguracione narrative», Prishtinë 1996) për romanin shqiptar. Analizat diskursive të Musliut janë shembulli tipik se si mund të harmonizohen metodat e ndryshme të interpretimit në një katalog unik vlerësimi.
Interpretimet e Musliut varrësisht nga tema, lënda dhe autori i referohen herë njërës e herë tjetrës metodë vlerësimi e gjykimi. Është kjo mënyrë vlerësimi rezultat i formimit universal të autorit apo aksion i qëllimshëm i tij për të krijuar një «metodë personale vlerësimi» duke përzier suksesshëm elementet e shumë shkollave në një, nuk ka fare rëndësi. I rëndësihëm në këtë plan është efekti i kësaj mënyre intepretimi. Që në kritikën shqiptare shfaqet për herë të parë si e tillë.

Këtë metodë, që tek shumëkush ka dështuar në fazën e eksperimentimit, Musliu (me tekstet e përmbledhura në librin «Konfiguracione narrative») e finalizon dhe «legalizon» si sistem të suksesshëm vlerësimi. Pikërisht për këtë – që nga zanafillat e saja, nëpër baltën e banalitetit ideologjik, në institucionalizimin dhe pluralitetin e saj – metoda e Musliut, që akumulon dhe përbashkon shkollat në favor të një sistemi specifik për vlerësimin e një letërsie poashtu specifike, është me rëndësi shumë të madhe për qenien, zhvillimin dhe studimin e kritikës letrare shqiptare.

8. Të tjerët

Natyrisht se kritikët që përmendëm më lartë nuk janë të vetëm. Numri i autorëve që janë marur dhe po meren me vlerësimin dhe interpretimin e letërsisë është gati po aq i madh sa edhe numri i autorëve të gjinisë më të përhapur ndër shqiptarë – ai i vjershëtarëve! Përveç brigadës së sporadikëve ekziston edhe ajo e atyre që janë marë ekskluzivisht me këtë «zanat» të përvetësuar nga mjeshtër të ndryshëm, por pa lënë gjurmë të dukshme, pa sjellë ndonjë praktikë të veçantë studimi e analizimi të arteve.

Tashmë të përballur me këtë aksiomë, me këto informacione ne nuk mund të shesim poza duke mohuar ekzistencën e institucionit të kritikës letrare, por mund të debatojmë për zhvillimin e saj qëkëndej e tutje, pozitën, gjendjen dhe rëndësinë saj aktuale. Me rëndësi kapitale në këtë kontekst është që të dijmë se cilat janë funksionet qenësore të kritikës letrare në kushtet e së sotmes. Çka e arsyeton ekzistencën e saj?


Flori Bruqi

Funksionet e kritikës letrare sot

A luan si duhet kritika letrare shqiptare rolin që ka? Assesi! Pse?
Pas viteve të nëntëdhjeta, që atëherë kur de facto u hoq cenzura ideologjike, filloi një prodhim i pakontrollueshëm dhe masiv i veprave «letrare». Erdhi koha e «të shtypurve»?! Si pasojë e kësaj çdo autor, magazinier e parelinj ngriti një ndërmarrje botuese, fillimisht më shumë për të botuar shkirmet e veta e pastaj edhe për të luajtur rolin e botuesit. Pas një heshtjeje jo edhe të shkurtë me reagimet e tyre u shfaqën të previligjuarit e hierarkisë së vjetër kundër vërshimit të kiçit, shundit që përlau bibliotekat gjysmëtërrënuara shqiptare. Alarmet e këtyre autorëve dhe të tjerëve në lidhje me rreziqet që sjellte akulturimi u morën si «britmë e fundit e kalit para se të ngordhë». Në realitet reagimi i tyre ishte me vend edhe pse shumica e tyre do t’i kishin bërë vetes më mirë të mbanin gojën mbyllur, sidomos ata që në të kaluarën kanë qenë tepër aktiv si «redaktorë e recensent» në vijë të proletariatit e partisë. Kjo gjendje orteku i përheshti edhe ato pak kritikë të specializuar që ishin. Nga njëra anë për arsye të prodhimit masiv e nga ana tjetër për shkak të kushteve të reja sociale e ekonomike me të cilat u ndeshën krijuesit pas deformimit të shoqërisë – si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.
Kritika letrare si shumë segmente tjera të jetës kulturore u vu në pozitën stand by. Edhe sot pas pesmbëdhjetë viteve gjendja ka mbetur pothuaj e njejtë.
a) Edhe sot kritika letrare ende nuk ka arritur të luaj rolin e saj informues e orientues duke dhënë një pasqyrë mjaftueshme mbi botimet e reja. Edhe poqëse ky qëllim të ekzistonte ajo një gjë të tillë do ta kishte të pamundshme si për shkak mungesës së mediumeve të specializuara ashtu për shkak të mungesës së një sistemi koordinues ndërmjet botuesve e mediave.
b) Si pasojë e së parës ajo nuk mund të luajë rolin e seleksionimit, duke veçuar e zgjedhur vepra që meritojnë të recensohen, vlerësohen e t’iu ofrohen lexuesve poetencial si literaturë e vyeshme që duhet blerë e pasur në bibliotekë. Ato pakë kritikë të specializuar pa pasur shteg tjetër i janë përshtatur ligjit të xhunglës dhe janë detyruar për shkaqe ekzistence të shlirojnë nervat dhe të vlerësojnë sipas «vendit e kuvendit», kështu duke përjashtuar çdo parim serioz profesional.
c) Funksionin e saj didaktiko-ndërmjetësues kritika letrare e ushtron (?!) vetëm nëpër shkolla, institute e fakultete. Publikut më të gjërë një mundësi e tillë i është uzurpuar qëmoti nga rrethanat mbizotëruese. Opinioni, pra masa e lexuesve jashtë katedrave, nuk do e marë vesh kurrë (nëse vazhdohet kështu) se ç’risishë vijnë në letrat shqipe, cilët autorë e autore trajtojnë një problem të përgjithshëm që duhet njohur e ditur e që është me rëndësi për çdo qytetar apo për shtresa të caktuara të shoqërisë. Lexuesit nuk i bëhet e qartë se cili autor është vërtet «gjeni i lindur», e cili imitator i pararendësve dhe shkrimin bukur e trajton si zeje. Masa nuk merr shpjegime nga kritika se si duhet kuptuar veprat e reja dhe ato të retushuara të Kadaresë; ç’na sjell të re Dërvishi me dramat e tij ekcesive; si duhet kuptuar famën e madhe të Ardian Kristian Kyçykut në Rumani e gati mospërfilljen e tij në atdheun e tij; pse është interesant për t’u përkthyer romani «Shkëlqimi i huaj» i shkrimtarit Beqë Cufaj në gjermanishte e jo i shumë autorëve tjerë që shqiptarët i konsiderojnë elitorë, e shumë, shumë çështje të tjera.
d) As në rolin e saj didaktiko-sanksionues që për prodhuesit e letërsisë (autorët dhe botuesit) është e një rëndësie të madhe kritika letrare nuk luan asnjë rol. Kritikët nuk merren parasyshë si referencë që do të ndihmonin në dallimin e prodhimit kualitativ letrar dhe atij të pavlerë dhe të pasuksesshëm në treg, gjë që do të ndihmonte dukshëm në përmirësimin e kualitetit të botimeve të reja. Janë të rralla ato shtëpi botuese që në redaksinë e tyre kanë lektorë profesional ose recensentë që do të bënin vlerësimin dhe gjykimin e veprës para se të vendosej botimi apo mosbotimi i saj. Shumica e shtëpive botuese përbehen vetëm nga pronari i saj e në të shumtën e rasteve nga një staf redaktorësh që vallëzojnë sipas xhepit të pronarit e jo sipas kriterieve të vlerësimit profesional.
Këto janë vetëm disa nga kushtet që duhej t’i plotësonte kritika letrare për tu pranuar si institucion koherent dhe serioz si dhe për të arritur që të stimulojë masat për më shumë lexim dhe të rikthejë imazhin e humbut të letërsisë artistike.


Flori Bruqi