Nëse më ke parë – e di kush jam(Cikël poetik nga Flora Brovina)

Flora Brovina u lind më 30 .09. 1949 në Skenderaj. Shollën fillore dhe të mesme e kreu në Prishtinë. Studimet e mjekësisë dhe specializimin nga Pediatria e kreu në Fakultetin e Mjekësisë i mbaroi po në Prishtinë.

Lindi në Skenderaj, ku qëndroi vetëm tre muaj për t'u shpërngulur në Prishtinë. Fëmijërinë dhe rininë e ka kaluar ne Prishtinë, aty e kreu edhe shkollën fillore dhe të mesme. Vajza e një familje intelektuale gjakovare, e lindur në Skenderaj dhe e rritur në Prishtinë, ka një përgjigje shumë interesante për ata që interesohen se si u bë kështu? “Kjo ndarje dhe përkatësi regjionale më pengon, andaj nuk kam dëshirë as ta përmend; kur me pyesin nga jam, përgjigjem me të drejtë ‘nga Kosova’, sepse secilin vend të saj e dua dhe e ndjej timin”.

Kur përmendet fjala “fëmijëri”, jo të gjithë njerëzit mund të kujtojnë lumturinë dhe harmoninë familjare në gjirin e prindërve. Duke qenë bija e një atdhetari të madh të çështjes kombëtare, Flora Brovina, që në fëmijëri do ta marrë mbi supe një pjesë të vuajtjes shekullore të popullit shqiptar. 

Ne klasën e parë babai i burgoset për bindjet e tij politike dhe dënohet me 10 vjet burg. Kjo ishte një goditje e madhe për familjen: në një shtëpi me qira kishin mbetur gjashtë femra: stërgjyshja, gjyshja, nëna shumë e re dhe tri motrat fare të vogla.

Tregimi i saj të prek thellë në zemër, ta krijon pasqyrën reale të vuajtjeve që ka përjetuar populli shqiptar. E vuajtur dhe krenare ajo shprehet: “Në këtë moshë do t’i njoh pritjet para burgut të Prishtinës, të Pejës e të Nishit, për t’u takuar me babanë, do ta njoh mallin për të. Do të njihem dhe do ta ndjej intimisht se çka do të thotë të jesh familje e lëçitur jo vetëm nga pushteti”.

Pasojat e këtyre përjetimeve ajo i ndjen edhe sot, por këto do ta inspirojnë në rrugën e saj e jetësore. Ajo nuk i harron edhe më të dashurat e veta: ”Jam shumë falënderuese ndaj gjyshes dhe nënës sime për dashurinë dhe edukimin që ma ofruan, më mësuan dashurinë ndaj atdheut dhe kombit i cili meriton çdo sakrificë dhe përkushtim”.

Pas kryerjes së shkollës së mesme, nxënësja e dalluar nga Prishtina kishte propozime të ndryshme se nga duhet t’ia trasonte rrugën vetes. Në shpirtin e saj mbizotëronte dashuria për njerëzit dhe ajo e zgjodhi mjekësinë, për të qenë kështu më afër njeriut. Krahas shkollimit të vazhdueshëm, Flora shkruante poezi dhe tregime. Ajo ishte shpirt artisti, energji e cila do t’i reflektohet gjatë gjithë jetës.

Shkollimi

Studimet i filloi në Beograd. Pas kryerjes së vitit të parë, u kthye në Prishtinë për të vazhduar studimet, sepse po atë vit ishte hapur këtu Fakulteti i Mjekësisë. Kthimi në Prishtinë për Florën do të thoshte kthim në “profesionin e zemrës”, në poezinë dhe librin shqip në përgjithësi. Krahas vazhdimit të studimeve ajo punoi si gazetare në të përditshmen “Rilindja”.

Aty punoi për nëntë vite me radhë. Kohën sa punonte në gazetari e cilëson si periudhë shumë të rëndësishme në jetën e saj: “Si gazetare do ta mësoj lirinë personale e lirinë ekonomike, që janë shumë të ndërlidhura. Do ta botoj librin tim të parë, do të dashurohem në krijuesin dhe studentin më të mirë të Fakultetit Ekonomik, tregimtarin, poetin dhe dramaturgun Ajri Begu, me të cilin do ta kalojmë jetën deri më tani, me dy drita në jetën tonë, bijtë tanë Uranikun dhe Yllin”.

Me 1973 pranohet në Shoqatën e Shkrimtarëve të Kosovës. Duke e pasur parasysh rolin e krijuesit në shoqëri në atë kohë, Flora ndjehej shumë e privilegjuar me respektin dhe nderimin që i bëhej, sado që ishte një ndër femrat e para dhe të pakta poete.

Pas diplomimit, ajo kishte një dilemë të madhe, sepse profesioni i gazetarisë e kishte përvetësuar aq shumë, saqë nuk bënte ballë ta linte. Ishin demonstratat e vitit 1981 ato që ndikuan te Flora për lënien e gazetarisë dhe përkushtimit në mjekësi. Puna me fëmijë e bëri Flora Brovinën për vete; ajo krijoi një lidhje speciale shpirtërore që i përgjigjej pikërisht ndjenjave humane që i zotëronte ajo. Lidhja e fortë shpirtërore me fëmijët ishte shtysë e fortë për Florën të shkonte për të specializuar në Zagreb, pikërisht në pediatrinë e fëmijëve. Njëkohësisht i kreu edhe studimet postdiplomike në drejtimin e pediatrisë.

Kthesa e madhe

Ndërkohë situata në Kosovë po bëhej gjithnjë e me e rëndë. Si intelektuale dhe atdhetare e devotshme, Flora Brovina do të gjendej përkrah vëllezërve dhe motrave që punonin e luftonin për lirinë e këtij vendi. Ajo ishte një ndër nënshkrueset e grupit të intelektualëve në një letër të njohur si “Letra 205". Ne gazetën studentore “Bota e Re” ajo do ta botojë një letër të hapur drejtuar Sllobodan Millosheviqit (1990). Kjo ishte mjaft e guximshme për atë kohë. Ndërkaq ky veprim nuk kaloi pa u vërejtur nga pushtuesi.

Situata vinte e rëndohej çdo ditë, ndërsa populli i Kosovës kishte nevojë për prijës të rinj. Momenti kërkonte një qasje tjetër, andaj Flora Brovina bashkë me disa bashkëveprimtarë si: Hajri Begu, Jusuf Buxhovi, Milazim Krasniqi, Bujar Bukoshi e shumë të tjerë, duke pasur për bazë statutin e partisë “CDU” në Gjermani, e krijuan idenë për themelimin e një partie gjithëpopullore e cila do t’u printe proceseve. Kështu lindi ideja për formimin e Lidhjes Demokratike te Kosovës. Mbledhja themeluese u mbajt ne lokalet e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës dhe faktikisht ky ishte fillimi i hyrjes në politikë për Flora Brovinën.

Duke e konceptuar si një formë rezistence kundër dhunës dhe pushtimit serb, ajo e udhëhoqi “Forumin e Gruas Demokratike të Kosovës”. Por, meqë nuk mund të pajtohej me humbjen e kohës kur situata vinte e rëndohej çdo ditë, pas kuvendit të parë të këtij forumi, ajo u largua nga LDK-ja. Disa muaj më vonë, me insistimin e grave aktiviste, ajo do ta themelojnë “Lidhjen e Gruas Shqiptare”. Aktiviteti i këtij forumi ishte shumë i rëndësishëm. Përveç kontaktit dhe ndihmës së vazhdueshme për gratë e Kosovës, ky forum vuri kontakte me gratë e regjionit dhe të botës për ta treguar të vërtetën për situatën në Kosovë.

Lufta kundër “popullit tim”, siç e quan Flora, do të fillojë mu aty ku asaj i dhemb më së shumti, pikërisht kundër fëmijëve. Ne pranverë të vitit 1990 në Kosovë do të bëhej “segregacioni” në shkolla, në punë, në çerdhe e ku jo. Disa muaj ose javë më vonë ndodhi helmimi masiv i fëmijëve shqiptar, kur u helmuan më shumë se 7.000 fëmijë. T

ë gjendur përballë kësaj situate, Flora dhe bashkudhëtarët e saj për liri nuk mund të rrinin duarkryq; ajo nuk dorëzohej pa e gjetur diagnozën e saktë të këtyre helmimeve. Por, pushtuesit nuk u ndalën. Andaj ajo do ta kishte fatin e keq që të ishte e përjashtuara e parë nga puna së bashku me dhjetëra mjekë të fëmijëve.

Largimin nga puna e përjetoi shumë rëndë, aq më shumë kur e mendonte nevojën e madhe që kishin njerëzit për të dhe për kolegët e saj. Pas këtyre ngjarjeve Flora Brovina u detyrua që profesionin e vet ta ushtrojë në mënyrë ilegale, vetëm që t’i dilte në ndihmë “popullit të saj”. Këtë aktivitet Flora nuk e kreu vetëm. Me të ishin edhe Xhemile Ruhani, inxh. Aziz Pacolli, psikologia Elizabeta Dernaku (polake, e cila u helmua sepse dyshohej se shoqërohej me Flora Brovinën).

Sot pas shumë vitesh, organizimin që e bëri gjatë luftës Flora Brovina nuk e konsideron aktivitet politik, por situatë ku kërkohej nga secili ta kryejë punën e vet aty ku e kërkonte nevoja. Aktiviteti i Flora Brovinës ishte aq i rëndësishëm dhe me rezultate në atë kohë, saqë arriti ta themelonte spitalin më të madh emergjent në mes të Prishtinës, i cili ishte në Bregun e Diellit, e që pakkush e di këtë (sot është çerdhe e fëmijëve). Themelimi i këtij spitali ishte shumë i rëndësishëm, sepse aty u përgatitën një numër shumë i madh i njerëzve të aftë për dhënien e ndihmës mjekësore për nënën, fëmijën dhe secilin që kishte nevojë, një plan i cili i përfshinte edhe pjesëtarët e UÇK-së. "Ndoshta kjo është arsyeja pse unë u arrestova nga policia dhe u quajta ministre e Shëndetësisë”, kujton atë kohë protagonistja e këtij rrëfimi.

Pranverën e vitit 1999 Flora e kujton si një “episod të dhimbshëm” për Kosovën. Puna që e kreu Flora Brovina dhe detyrat që ishte gati për t’i marrë, bënë që ajo të arrestohej dhe të burgosej. E kujton edhe dënimin e saj me 12 vite dhe shprehet: “Me shpallën terroriste ata që masakruan e vranë burra e gra, fëmijë të pafajshëm, ata që zhdukën mijëra e mijëra njerëz, ata që dhunuan gra, nuse e vajza të reja, ata që duart i kishin me gjak dhe sytë e pangopur të bishës”. Edhe pse e dënuar me 12 vite, presioni (i kthyer në ndërgjegje) i madh kombëtar e ndërkombëtar bëri që ajo të lirohej pas një viti e gjysmë. Edhe pse u mundua dhe vuajti shumë për këtë vend, ajo thotë se e konsideron si një sakrificë të shpërblyer nga populli me pritjen madhështore që ia bënë.

Ajo u shpërblye me çmime të shumta kombëtare e ndërkombëtare. Çmimet ishin nga fusha të ndryshme: për paqe, humanizëm, art dhe poezi.

Edhe pse me një jetë “histori” të gjatë angazhimesh, ajo edhe sot e kësaj dite preokupohet nga çështjet madhore që kanë të bëjnë me kombin në përgjithësi. Ajo shprehet se është koha e fundit që ne si popull ta zëmë hapin e humbur qindravjeçar, që të bashkohemi kundër armikut tonë të dëshmuar dhe të deklaruar në vazhdimësi, t’ia kthejmë dinjitetin vendit, t’i lëmë ndasitë dhe interesat personale, gjithmonë duke kujtuar me krenari sakrificën e madhe të popullit tonë. 

*****

Një kohë (1973-1981) punoi gazetare më të përditshmen ”Rilindja” në Prishtinë. Ka punuar edhe me redaktimin e revistave ”Kosovarja” dhe ”Teuta”. 


 Në vitin 1999, në një kohë kur fati i Flora Brovinës pas arrestimit ishte i panjohur, ajo mori Çmimin Tucholsky për vitin 1999 ’in absentia’ nga PEN Klubi Suedez. Fati i saj u diskutua shumë, Televizioni i Tiranës bëri një emision special me pjesëmarrjen e mikeshës së Florës, Natasha Lako, u angazhuan mjaft intelektualë edhe jashtë botës shqiptare për lirimin e saj. Dhe vërtet, ajo u lirua.

Ka botuar disa vëllime me poezi:

 ”Vërma emrin tim” (1973), 
“Bimë e zë” (1979),
 “Luleborë” (1988), 
“Mat e çmat” (1995) 
 “Thirrje e Kosovë” (1999)


Është Kryetare e Lidhjës së Shkrimtarëve të Kosovës(LSHK).

*******

Flora Brovina (born 30 September 1949) is a Kosovar Albanian poet, pediatrician and women’s rights activist. She was born in the town of Srbica in the Drenica Valley of Kosovo, and was raised in Pristina, where she went to school and began studying medicine.

After finishing her university studies in Zagreb, where she specialized in pediatrics, she returned to Kosovo and worked for a time as a journalist for the Albanian-language daily newspaper Rilindja. Soon thereafter, she returned to the health care profession and worked for many years in the Pediatrics Ward of the Pristina General Hospital.

Kosovo war

As the political situation in Kosovo deteriorated in the 1990s, and fighting broke out, Brovina ran a health clinic in Pristina in which she distributed health care information on matters as diverse as snake bites, dressing wounds and delivering babies. She also used the centre to shelter a number of orphaned children, many of whom had lost their parents during the fighting and expulsions. She and her fellow workers took care of as many as 25 children at a time.

On 20 April 1999 during the Kosovo War, Brovina was abducted by eight masked Serb paramilitaries from the home she was staying in and was driven off by car to an initially unknown destination. She was thus in captivity in Serbia when NATO forces took the capital and Serb troops withdrew from the country.

The first news of her abduction broke on 24 April 1999 when her son managed to contact the international writers’ association, PEN, with an urgent appeal that the news of her abduction be made known as widely as possible. She was transferred to a Serb prison in Požarevac and, in her first month of detention, was subjected to over 200 hours of interrogation in 18 separate sessions lasting typically from 7 A.M. to 5 P.M. On 9 December 1999, in a show trial, she was accused of 'terrorist activities' under Article 136 of the Yugoslav Penal Code. She spent a year and a half in Serb prisons before being released as a result of international pressure.

Writing

As a writer, Flora Brovina is the author of three volumes of lyric verse. The first collection, Verma emrin tim (Call me by my name), containing 42 verses, was published in Pristina in 1973 when she was a mere twenty-four years old. Six years later, in 1979, the collection Bimë e zë (Plant and voice) followed.

It is in this collection that some of the main themes of Brovina’s poetry crystallize. Conspicuous among them is the fate of women in society, and in particular the role of women as mothers, as life-givers and nurturers. It is here that births, umbilical cords, amniotic fluid and suckling breasts begin to make their appearance.

Along with plants, these are perhaps the most ubiquitous symbols of her verse production. Her third and last collection of original verse, entitled Mat e çmat (With the tape it measures), was published in Pristina in 1995. Mat e çmat appeared at a time when Kosovo was obviously gravitating towards war.

Though this third collection cannot be interpreted as political verse to any great extent, there are many poems in the volume which reflect her preoccupation not only with the problems and aspirations of individuals, but also with the fate of her people, with freedom and self-determination.

In 1999, Flora Brovina was recipient of the annual Tucholsky Award of the Swedish PEN Club, a prize which has been awarded to other writers of note such as Salman Rushdie, Adam Zagajevski, Nuruddin Farah, Taslima Nasrin, Shirali Nurmuadov, and Vincent Magombe. She is also the recipient of the PEN/Barbara Goldsmith Freedom to Write Award by PEN American Center and the Human Rights Award of the Heinrich Böll Foundation in Berlin.

Despite this international recognition, it is curious to note that, as a poet, Flora Brovina has never been part of the literary establishment of Kosovo, nor has her verse found its way into the mainstream of contemporary Albanian literature. A collection of her verse has appeared in English in "Flora Brovina, Call me by my Name, Poetry from Kosova" in a bilingual Albanian-English Edition, translated by Robert Elsie, New York: Gjonlekaj 2001.

Her youngest sibling Ilir Brovina, born in Pristina, helped figure this crisis out.He now lives in America with his family.

Politics

After Kosovo was proclaimed independent, Flora Brovina ran for the President of Kosovo in 2001 on the list of the Democratic Party of Kosovo (PDK), a surprise candidate instead of the party's leader Hasim Thaci. Since then, she has been a Member of the Assembly of Kosovo during each of its legislation period.

LIRIA

Liria

Fluturim zogu

Në dritare

Zgjim mëngjesi

Duar hapur

Është

Hënë

Prapa grilave

Liria

Erëgruri

I porsakorrur

Lojë e fëmijëve

Gaz e vaj

Është

Grua

E çliruar nga barra

Liria

Foshnjë kuqërreme

Në parzëm nëne

Si duket oh si duket

Liria

GRUAS

ç’ruan

në zbehtësinë e fytyrës

në aneminë e fjalës

ç’fsheh

barrën e dhjetë

apo vitet e tua

ç’ruan

në zbehtësinë e fytyrës

zërin e t’yt shoq

apo në përkëdhelje të humbur

ç’ruan në aneminë e fjalës

këngën e heshtur

apo një pranverë të sosur

ç’ruan

kur përkund kohën në djep

ç’ruan

ç’fsheh

THIRRJE KOSOVËS

Ç'do të bëj une pa ty

Pa ardhjet e shkuarjet e tua

Do të harroj të flas

Me vetveten

Ç'do të bëj une pa ty

Pa shikimin në bar

Si t'i ngroh gjymtyrët

Të ngrira akull

Do të më lësh të bëhem plakë

Me dhembje duarsh

Me dhembje eshtrash

Kam frikë kur shkon

Ç'do të bëj une pa ty

Po nuk erdhe

Do të bëhem gurpragu

Kallkan do të bëhem

Ç'do të bëj unë pa ty

SKËNDERAJ

Kujtim as ëndrra

Për erën e ftoit

Më tha nëna

Sa herë të zu në gojë

Dhëmbët mu mpinë

Hape dritaren

Merr frymë thellë

Sa herë he shtatzënë

E ndien më mirë

Erën e ftoit

Të vendlindjes

Më tha nëna

ORA E PARË

Jusufi

Jusuf Kanjushë e verdhë

Jusuf Gërvalla... mungon

Teuta Iliri Agroni Ylli

Fadi Fadil Talla... mungon

Ylfetja Ylfete Humolli... mungon

Shukrija Shukrije Obëtinca... mungon

Kimetja Arsimi Kujtimi

Halimi... Halimi... mungon

Shpresa Besa Kastrioti

Fatmiri Fatmir Kërleshi... mungon

Afrimi Afrim Zhita... mungon

Vazhdojmë

Valbona Shkurta Gjoni

Xhevati... Xhevati... mungon

Mungon Nesimi Bekimi

Afrimi... Afrim Prebreza... mungon

Mos më sillni

Certifika mjekësore

Prindore policore shtetërore

Thoni vetëm mungon

Me lule do t'ua mjekojmë plagët

Do t'i presim

Do t'i presim

Thoni vetë mungon

Do të çelin lule gjaku

ora vazhdon...

MERRE VESEN TIME

Kur jashtë bije shi

Me lejo si fëmijë

Të dëgjoj,

përrallen tende për shiun

(pikat, rrëkenë dhe lumin)

Kur jashtë bije shi

Me dorë ngadalë

Ma merr vesen prej syrit

Para se te marr rrugën e shiut

VERMA EMRIN TIM

Nëse më njeh – e di emrin tim

ka emrin e fluturimit

nëse e di emrin tim mos më thirr fluturim

Nëse më ke parë – e di kush jam

i kam krihet e thëllëzës

nëse e di kush jam mos më thërrit thëllëzë

Nëse ke dëgjuar këngën time – e di si këndoj

vëlla e kam bilbilin

nëse e di si këndoj këngën mos ma ndal

Nëse lotët i urren – e di se unë nuk qaj

qyqen nuk e kam fis

nëse e di se nuk qaj mos më thuaj se nuk ndjej

GJARPRI

Në themel të shtëpisë

I ftohtë

Në këmbë e dorë

Gjarpër

Rrotull meje

Gjarpër

Ndërron lëkurë

Ti ndërron lëkurë

E gjarpër je

Rrotull meje

Shkencari kanadez Robert Elsie , që flet shqip

Robert Elsie

Robert Elsie lindi më 29 qershor 1950 në Vankuvër (Vancouver) të Kanadasë. Ndoqi Universitetin e Kolumbisë Britanike (University of British Columbia), ku studioi për filologjinë klasike dhe gjuhësinë dhe u diplomua më 1972. Po në atë vit, erdhi në Evropë me një bursë studimesh. Robert Elsie vazhdoi studimet e larta në Universitetin e Lirë të Berlinit Perëndimor (Freie Universität Berlin), pastaj në Shkollën Praktike të Studimeve të Larta (Ecole Pratique des Hautes Etudes) në Paris, në Institutin e Dublinit për Studime të Larta (Dublin Institute for Advanced Studies) në Irlandë, dhe në Universitetin e Bonit (Universität Bonn), ku mbrojti doktoraturën për gjuhësi krahasimtare dhe keltologji më 1978. Në atë kohë Instituti i Gjuhësisë i Universitetit të Bon-it kishte kontakte të rralla me studiues nga “Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë” dhe nëpërmjet këtyre kontakteve, ai dhe disa studentë dhe studiues të tjerë patën mundësi të vizitonin Shqipërinë disa herë në kuadër të 'takimeve shkencore' midis Institutit gjerman dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Ai ka marrë pjesë gjithashtu në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Kosovë për disa vite me radhë. Këto udhëtime në fund të viteve 70-të dhe në fillim të viteve 80-të i gjallën një interes të veçantë për Shqipërinë e mbyllur dhe për kulturën e saj të panjohur në botë. Pasi mësoi shqip dhe i thelloi njohuritë e tij në këtë gjuhë, Robert Elsie vendosi t’i kushtohej albanologjisë, fushë në të cilën ai më vonë do të bëhej një ndër ekspertët më të njohur. Elsie është tani autor i më shumë se gjashtëdhjetë librave si dhe të artikujve të panumërt, kryesisht në fushën e albanologjisë.

Në mes të viteve 80-të, Robert Elsie punoi si përkthyes dhe interpret për Ministrinë e Punëve të Jashtme gjermane në Bon. Qysh nga vitet 90-të deri ne fillim të shekullit të 21-të ai ka punuar me profesion të lirë si interpret i shqipes dhe ka marrë pjesë në negociata të nivelit të lartë për qeverinë gjermane, Bashkimin Evropian, Kombet e Bashkuara, NATO-n, Këshillin e Evropës, etj. Që nga viti 2002, ai ka punuar kryesisht për Tribunalin e Hagës ku, ndër të tjera, ka qenë interpret simultan në procesin gjyqësor të Sllobodan Millosheviqit. Robert Elsie është anëtar i Shoqatës së Evropës Juglindore (Südosteuropa-Gesellschaft), anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës.

Përmbledhje për Veprat e tij Shkencore

Në fushën e albanologjisë, Robert Elsie i është kushtuar fillimisht letërsisë shqiptare. Ndër botime të hershme të tij janë: Dictionary of Albanian Literature (Fjalor i letërsisë shqiptare), Uestport (Westport), Konektikat 1986, dhe History of Albanian Literature (Histori e letërsisë shqiptare), Boulder, Colorado 1995, në dy vëllime. Kjo vepër e fundit doli në shqip me titullin Histori e letërsisë shqiptare, Pejë 1997, dhe polonisht me titullin Zarys historii literatury albanskiej (Pasqyra e historisë së letërsisë shqiptare), Torunj 2004. Ai ka botuar gjithashtu përkthime letrare në anglisht dhe gjermanisht, siç janë për shembull në vëllimin e UNESCO-s An Elusive Eagle Soars: Anthology of Modern Albanian Poetry (Një shqiponje e arratisur fluturon: antologji e poezisë bashkëkohore shqiptare), Londër 1993; Albanian Folktales and Legends (Përralla dhe legjenda shqiptare), Tiranë 1994; veprat poetike të poetit Migjeni (1911-1938) përkthyer në anglisht në vëllimin Free Verse (Vargjet e lira), Tiranë 1991, dhe në gjermanisht në vëllimin Freie Verse (Vargjet e lira), Idshtajn (Idstein) 1987; një antologji gjermanisht e poezisë shqiptare në Einem Adler gleich: Anthologie albanischer Lyrik vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart (Si një shqiponjë: antologji e poezisë shqiptare nga shek. 16 deri me sot), Hildës’hajm (Hildesheim) 1988; dhe veprat e poetëve kosovarë Ali Podrimja (l. 1942) në Who Will Slay the Wolf: Selected Poetry (Kush do të vrasë ujkun: poezi të zgjedhur), Nju Jork 2000; Flora Brovina (l. 1949) në vëllimin Call Me by My Name: Poetry from Kosova (Verma emrin tim: poezi nga Kosova), Nju Jork 2001; dhe Eqrem Basha (l. 1948)në vëllimin Neither a Wound nor a Song: Poetry from Kosova (S’është plagë s’është as këngë: poezi nga Kosova), Nju Jork 2003. Këto përkthime janë bërë në bashkëpunim me shkrimtaren kanadeze, Janice Mathie-Heck (Kalgari).

Kritika e tij e letërsisë shqiptare u mblodh dhe u botua në vëllimin Studies in Modern Albanian Literature and Culture (Studime për letërsinë dhe kulturën bashkëkohore shqiptare), Boulder, Colorado 1996, i cili doli në shqip me titullin Një fund dhe një fillim, Tiranë & Prishtinë 1995.

Duke marrë parasysh gjendjen jashtëzakonisht të rëndë në Kosovë, gjendje kryesisht të panjohur në botën e jashtme, ai përpiloi antologjinë e parë të madhe me shkrime për temën e Kosovës në vëllimin 600-faqesh Kosovo: In the Heart of the Powder Keg (Kosovë: në qendrën e fuçisë së barutit), Boulder, Colorado 1997. Pas kësaj botoi edhe një përmbledhje tekstesh historike për Kosovën me titullin Gathering Clouds: The Roots of Ethnic Cleansing in Kosovo and Macedonia, Early Twentieth-Century Documents (Stuhi në horizont: Rrënjët e spastrimit etnik në Kosovë dhe Maqedoni, dokumente të fillimit të shekullit të njëzetë), Pejë 2002.

Në vitet e mëpasshme, Robert Elsie u përqendrua më shumë në fushat e tjera të albanologjisë, si kultura popullore dhe historia. Një ndihmesë e madhe për antropologjinë shqiptare ishte libri i tij Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (Fjalor i fejës, mitologjisë dhe kulturës popullore shqiptare), Londër 2001, i cili doli në gjermanisht në vëllimin Handbuch zur albanischen Volkskultur (Doracak i kulturës popullore shqiptare), Visbadën (Wiesbaden) 2002, dhe në shqip në vëllimin Leksiku i kulturës popullore shqiptare, Tiranë 2005. Ai botoi gjithashtu Kanunin në gjermanisht, Der Kanun: das albanische Gewohnheitsrecht nach dem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini (Kanuni: E drejta zakonore shqiptare sipas të ashtuquajturit Kanuni i Lekë Dukagjinit), Pejë 2001; dhe në bashkëpunim me Antonia Young (Bradford) dhe Ann Christine Eek (Oslo) botoi studimin antropologjik të fshatit kosovar nga antropologia norvegjeze Berit Backer (1947-1993), Behind Stone Walls: Changing Household Organization among the Albanians of Kosova (Prapa mureve të gurta: ndryshime në organizimin familjar ndër shqiptarët e Kosovës), Pejë 2003. Pas kësaj ai botoi dorëshkrimin e hershëm në gjermanisht të shqiptarit Bajazid Elmaz Doda (rreth 1888-1933), Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra, Makedonien (Jeta fshatare shqiptare në Rekën e Epërme pranë Dibrës së Maqedonisë), Vjenë 2007.

Në fushën e historisë, me të cilën është marrë më shumë gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, Elsie ka botuar – në bashkëpunim me Robert Dankoff (Universiteti i Çikagos) – dhe ka përkthyer nga osmanishtja pjesët e veprës Sejahatname të udhëtarit osman Evlija Çelebi (1611-1683) që flasin për trevat shqiptare: Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Evlija Çelebi në Shqipëri dhe në viset fqinje), Lajdën (Leiden) 2000, libër që doli edhe në shqip në vëllimin Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset fqinje, Tiranë 2008. Përveç kësaj, ai zbuloi dhe botoi dorëshkrimin e historisë së parë të Shqipërisë, të shkruar prej priftit llazarist francez, Jean-Claude Faveyrial (1817-1893), Histoire de l’Albanie (Histori e Shqipërisë), Pejë 2001, që doli në shqip në vëllimin Historia - më e vjetër - e Shqipërisë, Tiranë 2004. Elsie zbuloi dhe botoi gjithashtu dorëshkrimin në gjermanisht të albanologut hungarez, baronit Franc Nopça (Franz Nopcsa, 1877-1933) në Reisen in den Balkan (Udhëtime në Ballkan), Pejë 2001, që doli shqip në vëllimin Udhëtime nëpër Ballkan, Tiranë 2007. Në bashkëpunim me Bejtullah Destanin (Londër), ai botoi ditarin e poetit dhe piktorit të njohur anglez, Edward Lear (1812-1888), në vëllimin Edward Lear in Albania: Journals of a Landscape Painter in the Balkans (Edward Lear në Shqipëri, ditari i një piktori pejsazhesh), Londër 2008, që doli shqip në vëllimin Edward Lear në Shqipëri: ditar udhëtimesh, 1848-1849, Tiranë 2008. Gjithashtu u botua një përmbledhje tekstesh të hershme historike për Shqipërinë, përkthyer nga gjuhë të ndryshme, Early Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries (Shqipëria e hershme: antologji e teksteve historike, shek. 11-17), Visbadën (Wiesbaden) 2003.

Duke qenë se Shqipëria dhe Kosova vazhdonin të ishin relativisht të panjohura nga masat e lexuesve perëndimorë, Elsie botoi dy manualë informativ për këto vende: Historical Dictionary of Albania (Fjalor historik i Shqipërisë), Lanham, Maryland 2004; dhe Historical Dictionary of Kosova (Fjalor historik i Kosovës), Lanham, Maryland, 2004, të cilët, me gjithë titullin ‘historik’, janë vepra informative të përgjithshme.

Përsëri në fushën e letërsisë, Elsie botoi një vëllim të ri të historisë së letërsisë, më të përmbledhur dhe më të shkurtër, në vëllimin Albanian Literature: A Short History, Londër 2005, që doli në shqip në vëllimin Letërsia shqipe: një histori e shkurtër, Tiranë 2006. Ai ka bërë edhe përkthime të tjera letrare, prapë me Janice Mathie-Heck: vepra të zgjedhura të këngës epike të veriut në vëllimin Songs of the Frontier Warriors: Këngë Kreshnikësh, Albanian Epic Verse (Këngë kreshnikësh, poezia epike shqiptare), Uaukonda (Wauconda), Illinois 2004; tregime të shkrimtarëve të veriut, Ernest Koliqi (1903-1975) dhe Migjeni, në vëllimin Tales from Old Shkodra: Early Albanian Short Stories (Rrëfime nga Shkodra e vjetër: tregime të hershme shqiptare), Pejë 2004; vepra të përmbledhura poetike të Visar Zhitit (l. 1952) në The Condemned Apple (Molla e dënimit), Los Anxheles 2005; antologjinë e parë në anglisht të prozës bashkëkohore shqiptare në vëllimin Balkan Beauty, Balkan Blood: Modern Albanian Short Stories (Bukuria e Ballkanit, gjaku i Ballkanit: tregime bashkëkohore shqiptare), Evanston, Illinois 2006; romanin e Fatos Kongolit (l. 1944) The Loser (I Humburi), Brixhend (Bridgend), Uells 2007; veprat poetike të Azem Shkrelit (1938-1997) në vëllimin Blood of the Quill: Selected Poetry from Kosovo (Gjaku i penës: poezi të zgjedhur nga Kosova), Los Anxheles 2008; një antologji të plotë historike të poezisë shqipe Lightning from the Depths: An Anthology of Albanian Poetry (Se fund’i ujit vetëti: antologji e poezisë shqipe), Evanston, Illinois 2008; romanin e Ornela Vorpsit (l. 1968) The Country Where No One Ever Dies (Vendi ku nuk vdes askush), Shampejn (Champaign), Illinois 2009; dhe përkthime të mëtejshme të poezisë gojore në librin e Anna Di Lellio-s The Battle of Kosovo, 1389, An Albanian Epic, (Beteja e Kosovës, 1389, një epos shqiptar), Londër 2009.

Projekti më ambicioz letrar i Robert Elsie-t është sigurisht përkthimi në anglisht (në bashkëpunim me Janice Mathie-Heck) nga gegnishtja i eposit të madh letrar të Atit Gjergj Fishta (1871-1940), The Highland Lute: The Albanian National Epic (Lahuta e Malcis: eposi kombëtar shqiptar), Londër 2005, një vepër me 30 këngë dhe 15,613 rreshta. Rishfaqja në dritë e këtij eposi, të ndaluar për vite me radhë nga regjimi komunist në Shqipëri, u prit me gëzim, sidomos në veriun e vendit.

Robert Elsie e ka mrekulluar edhe bota e fotografisë së hershme shqiptare. Në këtë fushë ai ka botuar dy albume të mëdha: Dritëshkronja: Fotografia e hershme nga Shqipëria dhe Ballkani, Prishtinë 2007, i cili përfshin fotografitë e para të bëra ne Shqipëri (pesëdhjetë fotografi të fotografit vjenez Jozef Sékeli (Josef Székely) nga viti 1863), dhe koleksionet e baronit Franc Nopça, të Bajazid Elmaz Dodës, të albanologut austriak Maksimilian Lamberc (1882-1963), dhe të ushtarakëve të misionit ushtarak holandez të viteve 1913-1914. Ai ka botuar gjithashtu në një vëllim trigjuhësor – anglisht, frëngjisht, shqip, të fotografive të para me ngjyra në Shqipëri dhe në Kosovë, që janë autokromat e koleksionit Albert Kan (Albert Kahn) në Paris, me titullin Shqipëria dhe Kosova në ngjyra 1913, Tiranë 2010.

Së fundi janë botuar për herën e dytë, të përditësuar dhe dukshëm të zmadhuar: Historical Dictionary of Albania (Fjalor historik i Shqipërisë), Lanham, Maryland 2010, me 660 faqe; dhe Historical Dictionary of Kosovo (Fjalor historik i Kosovës), Lanham, Maryland 2010, me 451 faqe. Këta dy libra janë përkthyer edhe shqip.

Me gjithë se puna studimore dhe, si pasojë, botimet e Robert Elsie-t janë përqendruar kryesisht në albanologji, ai ka botuar edhe vepra të tjera: Dialect Relationships in Goidelic: A Study in Celtic Dialectology (Marrëdhëniet dialektore në goidelishten: një hulumtim në dialektologjinë keltike), Hamburg 1986; dhe antologjitë poetike The Pied Poets: Contemporary Verse of the Transylvanian and Danube Germans of Romania (Poetë të shumëngjyrshëm: poezia bashkëkohore të gjermanëve të Transilvanisë dhe të Danubit në Rumani), Londër 1990; dhe An Anthology of Sorbian Poetry from the 16th-20th Centuries (Antologjia e poezisë sorbe nga shek. 16-20), Londër 1990, si dhe një përkthim në gjermanisht të poetit të njohur grek Konstantin Kavafis (1863-1933) në vëllimin Konstantinos Kavafis: Das Gesamtwerk, griechisch und deutsch (Konstantin Kavafis: Veprat e plota, greqisht dhe gjermanisht), Zyrih 1997.

Vendi që zë Robert Elsie ndër radhët e albanologëve është rritur edhe më shumë pas viteve 1990-të me faqet e tij të njohura të internetit, të cilat i japin botës të dhëna të hollësishme për Shqipërinë dhe shqiptarët. Përveç faqes së tij personale www.elsie.de, Robert Elsie ka faqet: www.albanianhistory.net, e cila ofron një gamë të gjerë tekstesh dhe dokumentesh të historisë shqiptare; www.albanianlanguage.net, e cila përmban regjistrime zanore të më shumë se 150 të folmeve të shqipes nga dhjetë shtete, të incizuar kryesisht nga vetë Elsie, si dhe zërat e disa figurave të njohura shqiptare të së kaluarës; www.albanianliterature.net, që ofron koleksionin më të madh botëror të letërsisë shqiptare përkthyer në anglisht; www.albanianphotography.net, ku ndodhen koleksione të ndryshme të hershme fotografike nga Shqipëria dhe Kosova; dhe www.albanianart.net, që përmban një prezantim të artit pamor shqiptar (piktura e hershme shqiptare, veshje popullore etj.).

ANTOLOGJI PËR LULËKUQET E GJAKUT APO LULET QË NA SOLLËN LIRINË

Mrs. Vilson Culaj ,shkrimtar nga  Klina/Kosovë

Refleksion për librin antologjik ,, lulëkuqet e lirisë – çdo shesh, një përmendore të krijuesit Dibran Fylli ‘’Botoi ,,Meshari ‘’ dhe shtypshkronja ,, Lena Grafik, 2015 - Prishtinë

Diku në librat e Jurispodencës  shkruan ,, QUOD NON EGZIST IN ACTES NON EST IN MONDO ‘’

– Çka nuk është në shkrime nuk egziston në këtë botë. Heronjtë mund të lartësohen përmes mbamendjes sonë, ndjesisë, fotografisë, pikturës, skulpturës, duke I memorizuar në mermer por edhe në letër. 

Dibran Fylli

Këtë linjë artistike kishte vendosur ta ndiqte dhe tanimë e ka bërë fakt të kryer   edhe regjisori, poeti e shkrimtari Dibran Fylli i cili përmes librit poetiko – antologjik ,, Lulëkuqet e Lirisë ‘’, lexuesve mbarë shqiptarë I’u ofron një tabloid gjithëpërfshirës për figurat poetike e heroike të popullit tonë ndër shekuj pa përjashtuar asnjë moshë, krahinë apo ide por si një buqetë lulesh artistike ka lënë shtegun e hapur - lirë që  të përfaqësohet përmes këtij libri bota poetike dhe heroike e popullit tonë.

 Librit i paraprinë një përkushtim ideo-artistik e poetik e dedikues i autorit ku thuhet ,, prushin  e tingujve të këngës  së pavdekshme e ruajtën në bërthamën e shpirtit, ata nuk i prek vaji i nënave as rënkimi i etërve , madhërisht rininë e tyre e mbyllën në shtigjet  e lirisë ’’. 

Janë këto vargjet hyrëse që na orientojnë drejt idesë bazë të autorit apo përmbledhësit të kësaj antologjie për ta hapur më pas Siparin e kësaj antologjie me fjalët e Naim Frashërit ,, Ti Shqipëri më ep nder, më ep emrin shqipëtar ‘’ për të përfunduar këtë puqetë lulesh poetike e përkushtimore me lirikun më të madh shqiptar Lazgush Poradecin ‘’. 

Përmes këtij libri flasin e shkruajnë të gjallë e të vdekur, shkruan poeti hero për heroizmat e heronjve, e në krahun tjetër, shkruan poeti i gjallë për poetin hero të rënë për liri. Ky grupim spontan është art në vete dhe shumë meritor i menagjuar shumë mire, themi edhe nga vetë autori i kësaj antologjie për ta lansuar më pas idenë se ,, për të rënët për liri, varri nuk është fjala e fundit ‘’ por përndritje e rilindje në epokën e re të lirisë.

 E tërë kjo punë artistike autorit i ka kushtuar dy vjet kohë ,ku falë edhe penave të arta të krijuesve anembanë areolës shqiptare shpresojmë  dhe tani lirshëm mund të dëshmojmë se ky libër i ka arritur nivelet e duhura ideo-artistike dhe përmbajtësore për t’ju servuar guximshëm lexuesit pasionant dhe serioz si  një lloj Kailedoskopie kulturore dhe atdhetare.

Libri ndjek një linjë Alfabetike dhe kronologjike të emrave të autorëve që kanë shkruar në këtë libër për të forcuar parimin bazë se ,, të barabartit nuk kanë pushtet mbi njëri-tjetrin’’  për t’i rimarrë më pas ky libër konturat e një libri shumë të përpunuar si në aspektin ideor, artistik, teknik, menagjerial, e funksional dhe me vlera universale për spektrin mbarë shqiptar.

E veçanta e këtij libri antologjik të z. Dibranit është se ; poeti e përplotëson heroin, e heroi e përplotëson poetin. Janë vargje të shumë krijuesve që janë derdhur në këto lirika patriotike ku së bashku formësojnë idealin krijues, përkushtues dhe civilizues e vetëdijësues se mbi gjakun e heronjve stoliset lavdia e tyre, e bashkë me sakrificën e tyre edhe ajo e jona. Janë dy perandori të përbotshme dhe fisnike; poezia dhe heroizmi, gërshetuar edhe me vetëdijen kolektive dhe letrare  që i japin frymë gjalluese këtij libri antologjik. 

Libri është i ideuar e planifikuar me një qasje shumë serioze për të mos thënë milimetrike ku falë edhe angazhimit të disa figurave të njohura letrare ka arritur ta përplotësojë motivin artistik dhe misionarik.

Në këtë antologji janë të përfshirë 123 poetë nga mbarë gjeografia shqiptare ku secili në mënyrën e vet është munduar t’i zbrazë margaritarët e tyre artistikë në adresë të sakrificës së heronjve dhe dëshmorëve të rënë për lirinë  e Kosovës.

Ky libër antologjik përveq Kodeksit letrar dimenzionet e tij i shtrin edhe më lart tek mesazhi …sublim se : synimi i çdo shqiptari është që një ditë të jetojnë në të drejtën e tyre historike si një popull dhe komb i bashkuar. 

Të gjithë poetët e përfshirë në këtë antologji të z. Dibran Fyllit në fakt nderojmë gjithë periudhat historike, nderojmë gjitha ata që kanë kontribuar dhe luftuar në periudha të caktuara të historisë për të ardhur deri te liria. 

Mesazhi i këtij libri nuk është vetëm personal por edhe kolektiv sepse buron nga palca artistike dhe ajo kombëtare. Është libri i dhimbjes e krenarisë morale të këtij kombi.

 Është fjala e gjallë e mbjellur në memorien kolektive e cila i rri trashëgimi brezave të ardhshëm të cilët nuk kanë nevojë t’i pyesin të huajt për lavditë e paraardhësve të tyre por duhet të shfletojnë libra të tillë në mënyrë që e kaluara dhe e ardhmja e tyre mos të zihet në grackën  e kohës.

 Autori i këtij libri ka kryer një obligim moral ndaj bashkëluftëtarve të tij por ende se ka përfunduar misionin e tij artistik. Nga ai presim prapë libra të tillë cilësorë të frymëzuar nga palca e lirisë. 

Dhe krejt në fund nëse deri në antikitetin e vonshëm, dijetarët dhe antropologët mendonin se në gjakun e njeriut gjindej shpirti dhe se kur ai derdhej shpirti lartësohej në qiell atëherë lirisht mund të themi se gjaku i derdhur për liri i këtyre dëshmorëve është bërë shpirti i lirisë së Kosovës.

Abdyl KADOLLI : PËRJETËSIMI POETIK I LIRISË

Abdyl KADOLLI

Antologjia poetike “Lulëkuqet e lirisë- Çdo shesh një përmendore” e autorit Dibran Fylli  është botim i sivjetmë i  SHB “Meshari” të Prishtinës.

Është kjo një lirikë atdhedashurie , ku janë përfaqësuar 123 poetë nga Shqipëria etnike dhe diaspora . 

Antologjia përmban gjithsej 207 poezi të disa brezave letrarë që nga Dritëro Agolli deri te Monika Botoshani etj. 

Dibran Fylli 

Autori ka ndjekur rendin alfabetik të përfaqësimit të poetëve me nga 1-4 poezi.

Në fillim të këtij projekti autori është motivuar për përjetësimin poetik të dëshmorëve të Luftës së fundit çlirimtare, por më pas është zgjeruar me të gjitha ato figura kombëtare që kanë krijuar kurorën e lirisë dhe të pavarësisë kombëtare. 

Antologjia hapet me himnin  e Naim Frashërit për Shqipërinë dhe mbyllet me një përbetim të Lasgush Poradecit për bashkimin kombëtar. Ndërmjet këtij prologu e epilogu frymon poezia bashkëkohore për lirinë, dëshmorët, simbolet kombëtare dhe atdheun.  

Antologjia është pagëzuar Lulëkuqet e lirisë, që simbolizon gjakun e dëshmorëve, flijimet sublime  dhe dritën e lirisë së atdheut. Poeti Agron Shele e quan  “Lule gjaku që pikon historinë “.

Historikisht është dëshmuar se liria i ka rrënjët në gjak, ndërsa ne përjetuam edhe një herë se pa flijime të mëdha nuk ka liri kombëtare e dinjitet njerëzor. 

Shumica e poezive në këtë antologji i kushtohen Kosovës, si lulëkuqe e trimërisë dhe vatër e qëndresës kombëtare nën pushtimin e gjatë sllav.

Bilal Xhaferri quan Kosovë gati gjysmën e atdheut të pushtuar:

“Me ndarje dhe nënndarje gjeografike

 Me ndarje dhe nënndarje historike.”

( Kosova)  

           

Në këtë polifoni poetike bashkëtingëllojnë zërat e klasikëve tanë modernë me zërat më të rinj të moshave e gjinive  të ndryshme, duke krijuar simfoninë e lirisë dhe hartën e atdheut.

Është kjo poezi e ndjesive lirike:dhembshurisë, trimërisë  e krenarisë.

Disa poezi kumbojnë  si himne e ode, monolog  e dialog me heronjtë,  disa si elegji, psalm, baladë e epigram, ndërsa disa si rapsodi popullore .

Kjo antologji është një sagë për vertikalen  e historisë sonë të re, martirizimet, Epopenë  e UÇK-së dhe fushëbetejat e saj të lavdishme . Ka shumë poezi për Komandantin legjendar e komandantët e tjerë dhe për dëshmorët e rënë në të gjithë cepat e atdheut.  

Aty këndohen edhe  figurat e Rilindjes kombëtare, martirët e qëndresës dhe  lajmëtarët e lirisë. Ato janë këngë betimi, kushtrimi e testamenti të dëshmorëve të lirisë.

Poeti Pano Taçi e karakterizon kështu aktin e dëshmorit:

“Flak gurin e Sizifit e dal në çetë,

 Të vdes i bukur .”

(Të vdes i bukur)

Ndërsa poeti Hajdin Morina e krahason luftëtarin  “Si Dielli, si Liria, si Flamuri”(Mujë Krasniqi është Një).

Aty gjejmë mitin e atdheut  me simbolet e panteonet kombëtare, si altar,djep, kështjellë, krenari, lavdi, urti e shenjtëri.

Aty ndrit ideali i lirisë si muzë frymëzimi, ëndërr, dritë, diell, ylber, sy, lulëkuqe,   si mundje e  frikës dhe ngadhënjim mbi vdekjen:

Poeti Daut Gumeni këndon:

“hyjnë vizitorët të shërohen

 Nga frika e vdekjes” 

(Prekaz 1999)

Liria çmohet  e shtrenjtë dhe e shenjtë: lot, djersë, gjak, therori,  blatim, baladë,  feniks. 

Poetja Flora Brovina  e përjeton lirinë si fluturim zogu, zgjim mëngjesi, erë gruri, lojë fëmijësh, grua lehonë…

Ndërsa poeti Zeqir Gërvalla e identifikon  Lirinë  me Ilirinë.

Edhe mesazhi artistik i kësaj antologjie poetike është nderimi i këtij gjaku të shenjtë dhe përjetësimi i veprës sublime në kujtesën kombëtare, si një monument në kurorën e lirisë.   

Janë këto këngë të lirisë për idealin që fluturon nga Mollë e Kuqe deri në Çamëri.

E veçanta e kësaj antologjie është se aty këndojnë edhe vetë poetët dëshmorë, që nga Fazli Greiçevci e Rexhep Elmazi deri te Jusuf Gërvalla, Bahri Fazliu, Havzi Nela, Agim Ramadani etj.

 Antologjia është e pajisur edhe me pasthënie, me foto e vizatime të shumta.         

Ajo është një monument poetik i lirisë dhe testament i idealit të shumë brezave.

Autori Dibran Fylli ka dhënë deri tash edhe  shumë sprova  letrare e dokumentare, si  luftëtar lirie, poet, prozator,  aktor, regjisor etj.  

 Antologjia “Lulëkuqet e lirisë” ishte një borxh nderimi i poetëve tanë për lirinë e shtenjtë  dhe ajo do të jetë një dhuratë e bukur për bibliotekat tona, për nxënësit e studentët tanë.

_______________

Prishtinë, 5 qershor 2015

Gjenerali nga Rogana

Ramadan Qehaja, lindi më 16.09.1942 në fshatin Rogoçicë, komuna e Kamenicës. Është drejtor i Qendrës kosovare për studime të sigurisë. Është analist dhe ekspert i njohur për çështje ushtarake dhe të sigurisë. Ka kryer funksione të larta ushtarake në ish-Armatën Popullore të Jugosllavisë – APJ deri në vitin 1990 kur doli në pension nga detyra e udhëheqësit të Shtabit të Mbrojtjes Teritoriale të Kosovës. Gjatë viteve 2005/2006 ka kryer funksionin e këshilltarit për siguri të Kryeministrit të Kosovës.

Si ligjërues i lartë në Universitetin e Prishtinës shkroi librin “Osnovi narodne odbrane SFRJ” (Bazat e mbrojtjes popullore të RSFJ-së) si dhe disa broshura dhe skripta. Kah fundi i vitit 2004 botoi librin “Nacionalna bezbednost Kosova”. (Siguria nacionale e Kosovës). Ka marr pjesë në shumë konferenca (të karakterit regjional) për çështje politike dhe të sigurisë. E ka kryer akadaminë ushtarake për njësi tokësore, akademinë e komandës së shtabit, si dhe shkollën për mbrojtjen nacionale të Jugosllavisë në Beograd. Është i martuar dhe ka gjashtë fëmijë të rritur.

Kontakti: 038 221 420, qehaja42@yahoo.com

(Flori Bruqi,Agjencioni Floripress)

*******

Ese nga Rrustem Geci

Gjenerali nga Rogana

Nga 5 mijë luftat e njerëzimit, rreth 530 milion ushtarë dhe kryengritës kanë mbetur në fushat e betejave, djem të rinj dhe me ëndërra të bukura! Shqiptarët vijmë në këtë botë nga 13 mijë vjet histori kombëtare. Trupi i njeriut nuk mund të jetë rehat dhe pa dhimbje, nëse i janë prerë ose këputur gjymtyrët. Kështu është edhe me pjesët tokësore të grabitura nga fqinjët tanë. Prandaj, kjo është arsyeja pse populli ynë ende gjuhet me gurë të mbetur të perandorëve Romak, të Sulltanëve Osmanë, dhe me gurë nga e kaluara e ish Jugosllavisë.



Ramadan Qehaja, ish Gjeneral major në Armatën Jugosllave ( tani të shpërbërë ) u lind me 16 shtator 1942 në Roganë të Dardanës, nga prindërit, babai Bahtiari, dhe nëna, Hazbia. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, shkollën e mesme të Nënoficerëve në Sarajevë të Bosnes e Hercegovinës, ndërsa të Oficerëve në Beograd. Në vitin 1958 rrëfen Ramadan Qehaja, unë isha 16 vjeç kur mora rrugën e panjohur për Akademi Ushtarake. Në Kosovë aso kohe ishte varfëri ekstreme. Rreth 98 përqind e popullatës shqiptare jetonte pa të ardhura për ekzistencë. E tillë ishte edhe familja ime 12 anëtarshe. Rrugët e panjohura janë të vështira, nuk u dihet as fillimi dhe as mbarimi. Në shkollën e Nënoficerëve në Sarajevë nuk ishte e lehtë të mbijetoja, isha shqiptar dhe eprorët nuk më trajtonin sikur të tjerët. Mirëpo, Jeta është heroi i të gjithë heronjëve.

Eprorët serbë të ligjëratave ishin të ashpër ndaj meje dhe kërkonin disciplinë të veçantë nga unë, edhepse isha kadeti më i zgjuar në tërë gjeneratën time. Fizikisht isha i pamposhtur, moralisht e kombëtarisht shqiptar i mirëfilltë. Mirëpo, shkollimi në shkollat ushtarake për shqiptarët ishte i vështirë, dhe gati i pamundur. Pjesmarrja e shqiptarëve në këto akademi ishte simbolike. Sepse, pikat e disciplinës për shqiptarë ishin të pafund. Ramadan Qehaja nuk u dha, i përballoi gjitha pengesat dhe provokimet që ia bënin eprorët. Fal mbështetjes së tij në libra dhe në dije, dhe të zgjuarsisë së natyrore, Ramadan Qehaja arriti të ecë rrugës së tij. Unë kujtoj shkruan Qehaja në librin“Të bësh një karierë ushtarake“ ishte paksa i çuditshë gradimi im. Në Shkollën e Nënoficerëve në Sarajevë, po edhe më vonë në Shkollën e Oficerëve në Beograd kushtet ishin të njëjta si me të burgosurit.

Kot bëjmë tualet për t´u zbukuruar, ose për t´i fshehur hallet. Historinë s´mund ta detyrojmë të ecë më shpejt. Atë asnjë popull deri më sot nuk e ka mundur. E kaluara është mjaft e gjerë për ta njohur të sotmen. Ramadan Qehaja ishte nxënës me nota të larta në shkollë, në çdo drejtim dallohej nga të tjerët. Për këtë eprorët e shikonin me sy jo të mirë. Në shkollën e Nënoficerëve në Sarajevë, po edhe në shkollën e ocicerëve në Beograd, unë lexoja fshehur realitetin në ushtri, dhe atë që mësoja e mbaja të fshehur, ndryshe s´ do të mbijetoja. Mirëpo, fal kujdesit tim, punës së përpiktë dhe aftësisë profesionale unë ia dola të ngjitem në karierë. Dua ta them hapur, se grada e gjeneralit për mua ishte jashtë ëndrrës sime. Mirëpo, fal Kushtetus të vitit 1974 pas shumë sprovash dhe provokimesh, fal çelësit nacional të gradimit, dhe notave të shkëlqyera, graden gjeneral e rrëmbeva në saje të punës titanike, dhe të fshehjes së emocioneve në sqimen time të kraharorit.

Martesa ime me shqiptare të vendit tim ishte përcaktim i im me kohë, se jam bir i Kosovës, bir i vuajtjeve të vendit tim. Shërbimi sekret i ish Armatës Jugosllave ishte i shqetësuar për vendimin tim për martesën me shqiptare. Sepse një pjesë e oficerëve shqiptarë në ish Armatën Jugosllave karierë bënin në saje të martesave të përziera. Në këtë drejtim fare nuk kisha hamendje. Bashkëshortja ime Nazmija, nga Komuna e Dardanës, ishte krah në të gjitha betejat e mia në jetë. Me të unë kam krijuar një familje solide; 4 vajza dhe 2 djem. Në të gjitha vendet ku kam shërbyer epror, më thotë Gjeneral major Ramadan Qehaja, çdo shqiptar ka qenë i sigurtë për jetën e tij, dhe i pa shantazhuar. Në ish Armatën Jugosllave në çdo gjeneratë regrutësh kanë shërbyer rreth 40 mijë shqiptarë.

Kapja e kreut të Armatës Jugosllave nga politika hegjemoniste serbe, nisi me vrasjen e ushtarëve shqiptarë. Ushtarët shqiptarë në APJ vriteshin fshehtas dhe në pusi. Ata vriteshin vetëm për shkak të përkatësisë shqiptare. Me këtë dua të them se, në Armatë nisi shkërmoqja ose shpërbërja e ish Jugusllavisë, dhe mëpastaj luftat e përgjakshme që pasuan.

Natyra ku jam lindur unë në Roganë, është epike. Jam rritur në një ambient ku zemërimi kryengritës ka qenë përherë i gjallë. Në Roganën e vendlindjes sime kurrë s´janë mundur kryengritësit, si Hamdi Beha, Nevzad Balë Kryeziu, Selver dhe Emin Kryeziu, dhe dhjetëra kryengritës të tjerë, si në UÇK, ashtu edhe në UÇPBM. Në Roganë u strehua dhe u nderua patrioti Gjon Sereqi. Me këtë dua të them se Rogana në 100 vjetët e kaluara Lirirsë së Kosovë i dha 75 dëshmorë, dhe 2 Këshilltarë, bashkëpunëtorë të Bajram Currit. Gjeneral Qehaja është ekspert për çështje të sigurisë. Ai deri tash ka botu 3 libra nga lëmia e sigurisë, dhe me dhjetëra artikuj shkencor në lëminë ushtarake.

Babai im, Bahtiar Qehaja, tregon Ramadani, ishte i nderuar dhe i respektuar nga qytetarët e Roganës, dhe me propzim të patrioti Sejdi Zylfi Kryeziut, se na duhen edhe kuadrot tona në Ushtri, babai im vendosi që unë ta marrë miratimin e tij për në Akademi Ushtarake. Jeta është hero për gjithsecin njeri. Historinë askush s´mund ta mund, sepse ne të gjithë jemi brenda saj. Aktiviteti patriotik i Gjeneral Ramadan Qehajës është i padiskutueshëm. Ai edhe gjatë Luftës së Kosovës, por edhe në ditët e para të çlirimit të Kosovës , Gjeneral Qehaja kontribuoi në formimin e Institucioneve të Republikës së Kosovës. Vlerësimet dhe mirënjohjet për Gjeneral Ramadan Qehajën, janë me dhjetëra. Ai u vlerësua me mirënjohje të shumta nga institucionet e Kosovës, po edhe nga Misionet ndëkombëtare të sigurisë në Kosovë.



Rogana, vendlindja e Gjeneral Ramadan Qehajës e do birin e saj të devotshëm. Emri dhe vepra e tij prej patrioti i bën nder Roganës, dhe Kosovës. Gjenrali 73 vjeçar, nga Rogana e Dardanës, Ramadan Qehaja, vlerëson se, Shteti i Ri i Kosovës së brendshmi ende është i dobët dhe i pasistemuar sa duhet dhe si duhet. Kot përpiqemi ta tërheqim veten mbi tërësinë e jashtme, ende shumë punë ka për t´u bërë brënda. Përparime ka, por, a kemi mundur të bëjmë më shumë, është e padiskutueshme. Pas pushtimit gjashtëqindvjeçar turk, dhe pas Luftës së Kosovës me Serbinë në fundvitin e shekullit XX –të, Liria e Kosovës ende është e brishtë, dhe ende s´është tharë gjaku i të rënëve dhe i të pagjeturve. Në fushën e sigurisë, Kosova duhet ta përshpejtoj krijimin e Forcave të Armatosura të Kosovës. Sepse, pa këtë forcë sigurie, Kosova s´mund ta mbrojë tërsinë e vet shtetërore, dhe as lirinë e fituar me aq shumë gjak. Rrustem, I uroj shëndet lirisë dhe Shtetit të Kosovës, dhe përbashkim gjithë shqiptarëve.

Dr. Nail Draga- BOTIM KRITIK ME VLERA SHUMËDIMENSIONALE

Gjokë Dabaj, E KALUARA E VËRTETË E ARQIPESHKVISË SË TIVARIT, Botoi: ART CLUB, Ulqin 2014

Dr. Nail Draga

Nga viti 2004 kur botoi studimin dy vëllimësh SHESTANI-studim filologjik gjithëpërfshirës, Gjokë Dabaj deri më tash ka botuar një numër të konsidruar librash, kryesisht nga fusha e letërsisë por edhe të zhanrëve tjera. Kohë më parë opinionit iu prezantua më një botim i cili mban titullin E kaluara e vërtetë e Arqipeshkvisë së Tivarit, botuar nga Art Clubi në vitin 2014.

Është ky një botim i veçantë qe dallohet për nga përmbajtja dhe qasja e tij, sepse kemi të bëjmë me një kritikë, ndaj një libri me autor Ivan Jovoviq me titull IZ PROSLOSTI DUKLJANSKO-BARSKE NADBISKUPIJE(Nga e kaluara e Arqipeshkvisë Dokleato-tivarase), botuar në Tivar në vitin 2004..
Ndonëse një botim i tillë kishte dhjetë vite qe kishte dalur në qarkullim, jemi dëshmitar se ka munguar reagimi kritik, qoftë në formë vështrimi apo recensioni nga autor të ndryshëm shqiptarë, qofshin ata historianë, klerikë apo publicist.

Por, po qese ky libër do të ishte botuar në kohën e monizmit, diçka e tillë ka munddur edhe të arsyetohet, sepse pak kush ka pasur guxim të merret më çështje të tillë, sepse pasojat kanë qenë evidente për autoret përkatës. Por, një qendrim i tillë nihilist tash në pluralizëm nuk mund të arsyetohet më asgjë, sepse ekziston liria e të shprehurit dhe e të shkruarit, ku nuk bejnë përjashtim as çështjet konfesionale, apo të institucioneve përkatëse sikurse është Arqipeshkvia e Tivarit.

Pikërisht, duke e parë këtë çështje me vështrim kritik e cila meritonte një përgjigje dhe qasje profesionale, ishte Gjokë Dabaj, i cili u angazhua profesionalisht dhe opinionit i dhuroi një botim të veçantë me titull E KALUARA E VËRTETË E ARQIPESHKVISË SË TIVARIT.

Duke lexuar këtë libër nuk ka dilemë se është për admirim angazhimi i autorit, në lidhje me një temë interesaante për të kaluarën e një institucioni të klerit katolik që ka luajtur një rol të rëndësishëm në ketë mjedis. Por, them pa hezitim se autori kishte guxim intelektual të merrej me një temë të tillë e cila kryesisht iu takon klerikëve apo historianëve sepse janë më kompetent për çështje të tilla. Por Gjokë Dabaj, duke qenë intelektual i guximshëm bëri një avancim personal dhe moral duke trajtuar një temë të veçantë e cila nuk është trajtuar në diakroni dhe sinkroni deri më tash nga asnjë autor shqiptar. Ky botim më vlerë paraqet një polemikë, apo më mirë të themi një përgjigje ndaj autorit I.Jovoviq, i cili e ka botuar në gjuhën serbe në vitin 2004.

Në përgatitjen e këtij botimi autori e ka trajtuar këtë çështje duke u bazuar në literaturë profesionale, botimet publicistike por edhe kujtesen popullore, duke qenë autokton nga ky mjedis i cili është në kuadër të Arqipeshkvisë së Tivarit. Pra, autori me ketë mjedis është i lidhur në mënyrë emocionale, sepse është pjesë e botës shiprtërore katolike e cila i ka sfiduar rrethanat e kohës, duke mbetur i vetmi institucion katolik në këtë mjedis.

Në sajë të përvojës profesionale autori nuk ka mbetur rob i referencave dhe burimeve të ndryshme shkencore të cilat i ka përdorur në këtë libër por ai i analizon dhe komenton ato në mënyrë analitike, duke sjellë përfundime logjike dhe të argumentuara. Eshtë pikërisht analiza e autorit e cila demaskon autorin Jovoviq, duke ndriçuar pa paragjykime të kaluarën e Arqipeshkvisë së Tivarit, dhe rolin qe ajo ka pasur në te kaluarën e deri në ditet tona për popullatën vendore shqiptare të konfesionit katolik, në të kaluarën e deri në ditët tona.

Gjokë Dabaj cekën qartë se dekompozimi i Siujdhesës Ilirike meqe më vonë quhet më emrin e që e mban edhe sot-Ballkan, fillon me pushtimin nga ana e Perandoriës romake, por moment kritik paraqet shek . VII, kur perandori i Bizantit Irakliu, me dekret perandorak lejoj vendosjen e sllaveve në Iliri. Autori jep të dhëna me interes për periudhën njëmijëvjeçare të Arqipeshkvisë së Tivarit nga koha e themelimit të saj 1089 e deri në ditët tona, madje duke paraqitur edhe regjistrin e arqipeshkve të cilët kanë shërbyer këtu. Ndërsa dekompozimi i fundit dhe më tragjik është bërë në vitin 1878, ku në sajë të vendimeve të Kongresit të Berlin it, Tivari dhe rrethina i jepen Malit të Zi, dhe nga ajo kohë kemi shkeputjen e Arqipeshkvisë së Tivarit nga Shkodra. Ishte ky një veprim politik i kohës, duke anashkaluar faktin se kisha katolike është ekumenike, e cila nuk mund të parcializohet në sajë të kufijve politik të shteteve të ndryshme.

Por, një veprim i tillë u legjitimua me 13.3.1886, në sajë të nënshkrimit të Konkordatit të Vatikanit me Malin e Zi, qe paraqet një akt të turpshëm diplomatik, nga del në mënyrë transparente politizimi i fesë për qellime politike. Autori, është kritik, për këto veprime absurde të kohës, të cilat kanë pasur pasoja në vitet në[ vijim për arqipeskvinë dhe popullatën e konfesionit katolik në ketë mjedis.

E dhëna se nuk është lejuar mbajtja e meshës në gjuhën shqipe, si pjesë dërmuese e popullsisë së pjesëtarëve të konfesionit katolik në ketë arqipeshkvi e dëshmon më së miri një konstatim të tillë. Një gjendje vazhdon edhe sot në sistemin pluralist, gjoja të barazisë qytetare dhe nacionale, nga del qartë, politika asimiluese dhe sllavizuese ndaj shqiptarëve të përkatësisë katolike në kuadër të këtij institucioni edhe në ditët tona. Andaj, me të drejtë konstaton autori, se një politikë e tillë ka ndikuar qe një numër i konsideruar i shqiptarëve katolikë të deklarohen në aspektin kombëtar në malazez apo kroat, duke mohuar ate shqiptare qe janë rreth 90% të pjesëtarëve të kësaj aeqipeshkvie, qe është rast për hulumtim dhe apsurd i për kohën tonë.

Gjokë Dabaj, këtë libër nuk e shkruan më subjektivizëm apo me qellim për të fyer autorin Jovoviq, por e kundërta, ai është i matur dhe me kujdes prezanton pikëpamjet e tia me argumente, duke hjedhur poshtë tezat e Jovoviqit të cilat nuk përkojnë me realitetin etnik e demografik në të kaluarën dhe në ditët tona të hapësirës gravituese të Arqipeshkvisë së Tivarit. Madje autori Dabaj cekën qartë se duhet ndarë qartas së ç është historikisht e pranueshme dhe ç është prodhimi i fantazisë krijuese apo letrare. Dabaj po ashtu është i qartë dhe kategorik kur ceken se ilirët pasi ranë nën sundimin romak, mbeten ata qe ishin por nën pushtetin e një perandorie.

Pra, popullsia romane ishin ilirët edhe pse ka pasur administrator, zejtarë, tregtarë e qeveritarë të ndryshëm, sidomos në qytetet bregdetare të Ilirisë, por popullsia dominuese ishte ilire, ndërsa sllavet janë vendosur vonë si ardhacak në krahinat e ndryshme të Ilirisë, ku është bërë një simbiozë me popullsinë autokone-ilire, që më së miri dëshohet pikërisht në Mal të Zi. Pra e meta parësore e botimit të I.Jovoviqit cekën me të drejt Dabaj së është mungesa e trajtimit dhe injorimi i popullsisë iliro-arbërore në këtë mjedis gjeografik.

Si më parë edhe tash për libra të ndryshëm kemi pasur rast të lexojmë, vështrime apo recensione nga disa faqe, por jo sikurse kemi ketë rast ku ndaj një libri shkruhet një libër tjetër. Është ky një rast i veçantë për kohën tonë dhe ky libër polemizues është unikat dhe si e tillë do të jetë edhe për një kohë të gjatë.

Por, me duhet të them edhe një faktor tjetër qe ka qenë motiv i reagimit të tillë polimezues. Është pikërisht largimi i tij nga vendlindja në moshë të re pa e parë ate për rreth tridhjet vite(1962-1991). Ndonëse ka jetuar larg saj në Shqipëri, vendlindjen e kishte në zemër. Madje nuk thuhet kot se vendlindjen më së shumti e duan ata qe janë larg saj.

Autori Gjokë Dabaj, meriton respekt të veçantë, ku them me bindje të plotë se pas monografisë kushtuar Shestanit, kjo është vepra e tij jetësore, e cila nderon autorin dhe botimet albanologjike.

Arjan Th. Kallço-Midis tre kulturave

Dëgjojmë shpesh të thuhet se nuk e kuptojmë dot kulturën e një vendi tjetër dhe duhet kohë që të hysh në dritëhijet e trashëgimisë kulturore. Nuk është aspak e vërtetë, pasi kultura është gjuha më e thjeshtë dhe më e larta e një kombi. Nuk ka aspekte më të vyera e tërheqëse të një shoqërie, sesa vetë kultura. Në Bukuresht gjatë ditëve të qëndrimit, kultura ishte në majat e saj kultminate, me bienalen e muzikës që organizohet për nder të kompozitorit të madh rumun, George Eneskut. Veprimtaritë ishin të shumta në disa drejtime dhe në pika të ndryshme të qytetit magjepsës, të shumë e shumë emrave të mëdhenj të kulturës rumune dhe botërore. Vetë Bukureshti në pjesën historike rrezatonte kulturë, një trashëgimi që duhet patur zili dhe që duhet marrë si model harmonie, në dimensionet e një metropoli të vërtetë. Pranë Ateneut, qendra më e rëndësishme e muzikës, ishte ende verë, sheshi priste në orë të ndryshme të ditës dashamirës së muzikës. Në orët e pasdites ishte një koncert i orkestërs së Radiotelevizionit të Bukureshtit dhe ftesës së mikut tim Panaite, familja e tij është familje artistësh, nuk mund t’i përgjigjesha negativisht. Kur dita është tepër e gjatë dhe pasditet po aq të bukura, nuk mund të refuzosh veprimtari të tilla. Në pak kohë të gjitha vendet u mbushën dhe shumë të tjetër qëndronin në këmbë, pikërisht për të dëgjuar perlat e muzikës botërore. Nuk mund ta përshkruash me fjalë atmosferën e tingujve muzikorë, po të mos jesh i pranishëm. Natyrisht një shkrimtar tepër i hollë, nuk e lë kurrë mangut në tregimet e tij përshkrimin e atmosferës. Kanë peshë jo vetëm fjalët, por edhe emocionet që të rrethojnë dhe që të duket se muzikën e përthith në atë mënyrë dhe masë, sikur të ishe në shesh apo skenë. Por përsëri nuk është e njëjta gjë. Bukureshti ato ditë llamburiste edhe për faktin e festës së themelimit që do të zgjaste tre ditë gjatë fundjavës, me veprimtari të jashtëzakonshme. Për një të huaj, janë vërtet të tilla, pasi ke mundësi ta njohësh qytetin pikërisht në anët jetësore dhe kundruese si asnjëherë tjetër. Koncerti zgjati gati një orë e gjysëm dhe ende në mendje sillen rrotull, memoria është ende e freskët për tradhëti befasuese, imazhet e instrumentistëve të shkëlqyer rumunë. Diku kisha dëgjuar për traditën e shkollës rumune në muzikë dhe kjo u konfirmua në koncertin për nder të Eneskut. Një moment tjetër ishte vizita tek Parlamenti ku kati i parë ishte i gjithi i dominuar nga ekspozitat e përhershme që artistët rumunë hapnin : muzeu etnografik, ekspozita e pikturës moderne që mund ta shijoje edhe në katet e sipërme të ndërtesës madhështore. Në vizitën tonë brenda Parlamentit, arti fliste përsëri me gjuhën e ëmbël të skulpturave dhe pikturave që zbukuronin faqet e mureve. E miku im u ndal një çast që të shijonte edhe një herë frytet e punës së vet dhe të shumë skulptorëve të tjerë në një periudhë 5 vjeçare. Në fillim nuk po e kapja kërshërinë e tij për ta riparë, si ndërtuesi i mirë që herë pas here kalon tek vepra e tij nga meraku se mos koha e ka cënuar sadopak, atë art që sot, thoshte ai, është vështirë që ta bësh. Malli në sytë e Panaites është treguesi më i qartë se veprat e realizuara gjithmonë të ngjallin nostalgji dhe dëshirë që t’i vizitosh, sikur edhe për pak çaste, t’i prekësh dhe të ndiesh dy shpirtra të lidhur pazgjidhmësisht dhe të çmallesh me to. Por surprizat ishin të shumta dhe disa prej tyre, nuk mund të shkoje në të gjitha qendrat ku kishte veprimtari, patëm rastin që t’i shikonim në televizor, që për çudinë e të gjithëve, iluzioni i pikturës ta jep këtë mundësi, qyteti dukej sikur ishte gdhirë me dhjetra gropa të hapura nga ndonjë firmë ndërtuese. Nëse shkon në qytete të tilla, disa ditë nuk të mjaftojnë kurrë që të vizitosh të gjithë morinë e monumenteve të kulturës në qiell të hapur, apo muzetë e shumtë. Edhe në Kraiovë spktaklet e arkitekturës në qendrën historike nuk ishin të pakta, po ashtu muzetë, objektet e kultit. Shteti ia dinte vlerën dhe ndërtesat që ishin shpallur monumente i blinte që t’ia rikthente artit artistëve dhe artdashësve. Tek vizitonim në Bukuresht ekspozitat, më bëri përshtypje një fakt tepër domethënës : artistët kanë lidhjen e tyre dhe janë të pajisur me një teserë që i lejon që të hyjnë pa probleme në të gjitha veprimtaritë kulturore apo muzetë, në të gjithë Rumaninë. Tek ne edhe një Lidhje të Shkrimtarëve që kishim, e minuan në të gjithë këto vite “demokraci”, duke e asfiksuar dhe goditur në mënyrë sistematike nga pozicionet e antikulturës dhe njerëzve që në shpirtin e tyre nuk ka snjë fije shijesh veç parasë.
Fati deshi që të udhëtoja përsëri në muajin tetor, por këtë rradhë drejt Romës e më pas drejt jugut, afër Napolit. Romën e kisha parë disa herë dhe qyteti i përjetshëm të zgjon emocione të ndryshme sa herë që e viziton, duke shëtitur që nga qëndra tek Altari i Atdheut, në Transtevere, ku ndien emocion tek shikon kishën dhe lexon pllakën Kisha e Shqiptarëve, sheshin Navona, Koloseun etj, I bindur se Italia vazhdon të jetë muzeu i madh i qytetërimit europian. Sapo filloi stina e verës, reklamat pushtuan kanalet italiane me botimet e “Të mëdhenjve të tregimtarisë” në një kolanë që ende vazhdon. Dhe jo një, por dy nga gazetat më të mëdha, në një “konkurencë” të paparë, kriza bën punën e vet, me kosto 1 euro, iu gjendën lexuesit, në stinën që është më e çmuara për leximet. Kur mbërrita në Romë, ish nxënësi im, Juliani, më foli për këtë ngjarje dhe më tregoi të gjithë serinë e librave që kishte blerë qysh nga fillimi i fushatës. Por mendja ime kishte mbetur tek një libër që e pata lexuar në gazetën La repubblica dhe që fliste për veprën e rusit Bulgakov, Zemër qeni. Të nesërmen shkuam në disa kioska, por ishin shitur të gjitha kopjet, bile edhe në qytetin e largët, Morra de Sanctis, ku shkuam për Takimin Ndërkombëtar. Në artikull kisha lexuar se Bulgakovi ishte nga Kievi, lindur në vitin 1891 dhe nga një familje e inteligjencës. Pas diplomimit në mjekësi, profesion që e ushtroi vetëm për pak kohë, gjatë luftës civile, iu dedikua letërsisë. Shkoi në Moskë ku kaloi një periudhë të bukur që kulminoi me librin Ditët e Turbinëve në vitin 1926. Në atë kohë shkroi disa tregime, duke kombinuar fantastiken, utopiken dhe kritikën sociale, në një gjini mjaft popullore të asaj kohe që rezultuan tek : Diavoleide, Vezët fatale dhe Zemër qeni. Kritikat ndaj regjimit Bolshevik, bënë që të shpërthente një dhunë e pashoq ndaj tij. Në vitin 1930 të gjitha veprat e tij u ndaluan. Nga dëshpërimi kërkoi që t’i jepej një punë që të punonte dhe të largohej, por nga thellësia e depresionit, e shpëtoi një telefonatë e Stalinit, a thua se artistët mund të trajtohen kështu nga disa pushtetarë që sillen edhe ndaj tyre si diktatorë të pashpirt, që i shprehu admirimin e vet dhe e emëroi ndihmësregjizor në një teatër. Nuk botoi më derisa vdiq, por ia dedikoi 12 vjetët, kryeveprës së tij, Mjeshtëri dhe Margarita. Në vitin 1939 u duk se u hap një rrugëdalje me veprën Batum, mbi jetën e Stalinit, publiku reagoi me entuziazëm dhe e ftuan në qytetin Batum. Përgjatë rrugës një telegram i mistershëm ia preu hovin dhe ia prishi festën : Stalini ishte shfaqur përsëri, por këtë herë si forcë armike. Për Bulgakovin ishte fundi dhe vdiq në vitin 1940. Zemër qeni është një shembull brilant dhe shqetësues i penës së tij. Është historia e një profesori që vendosi të bënte një transplant të disa organeve të një njeriu të vdekur, tek qeni. Pas operimit kafsha fillon të ecë me dy këmbë, i ranë qimet, filloi të flasë, por për fat të keq trashëgoi karakterin e dhuruesit, një instrumentist i balalajkës, i goditur me thikë në Moskë… Libri tregon madhështinë e një artisti që diti ta shtinte traditën e madhe fantastike dhe groteske të Gogolit, Pushkinit dhe Dostojevskit në panoramën e errët të çensurës sovjetike. Por koinçidencat nuk munguan. Po ato ditë të qëndrimit në Romë, një tjetër surprizë e madhe na priste, ekspozita e parë madhështore e Realizmit socialist sovjetik në muzeun e artit, pikërisht aty afër qendrës.

Në kthim e kisha vendosur se do ta vizitoja ekspozitën, por ironia e fatit ishte fshehur diku prapa derës, pasi atë ditë të shtune, të Indinjuarit dhe protesta e dhunshme e Black Box-ave, nuk ma dhanë rastin e shumëpritur. Kurrë mos thuaj s’ka shans. Kush e di, nëse do të kem ndonjë rast tjetër të shpejtë pak orë apo ditë për ta vizituar. Gjithësesi fjala e Drejtorit të Muzeut se para na shfaqet një periudhë e madhe dhe e pavdekshme pikture që deri dje e etikonim si socialiste, por që në fakt është art dhe si i tillë nuk duhet kanalizuar në rryma, ma përforcoi idenë që pata shkruar edhe unë kohë më parë, kur u nderua nëjri prej skulptorëve më në zë të Korçës, që i dhuroi qytetit vepra që sot i sheh kudo.

Bukuresh