Ilir Bushi : Kadareja urrejtje të përjetshme për Arshi Pipën, Agollin, Trebeshinën dhe Xhaferrin

 I. Kadare ndihet shumë pak i penduar për armiqësitë e shumta që ka lënë në gjurmët e jetës së tij, ku fama e madhe e shkrimtarit nuk mundi dot që të shmangte keqkuptimet.

Nëse do të ndjehej i penduar plotësisht, ai mund të ngrinte telefonin për t’i bërë një “zile” Agollit, apo Trebeshinës, të cilët janë ende gjallë.

Ndërsa dy të tjerët, Pipa dhe Xhaferri nuk jetojnë më dhe pajtimi me ta është një mision i pamundur. Gatë gjithë jetës së tij, Kadare ka pasur shumë adhurues, ndofta me miliona, por tepër pak miq të vërtetë të cilët mund t’i ketë mbajtur gjatë.

Ndërkaq, historia e marrëdhënieve të tij me të tjetër është e mbushur me një listë të gjatë armiqësie, ku padyshim vendin e parë e zënë shkrimtarët dhe më tej, një pjesë e madhe e politikanëve.

Në rradhët e para të kësaj liste qëndrojnë Arshi Pipa, Bilal Xhaferri, Dritëro Agolli dhe padyshim Kasem Trebeshina. Ndërkohë shumë shkrimtarëve të tjerë, ose nuk i ka përmendur ndonjëherë, duke bërë sikur nuk i njeh fare, ose i ka lënë të fyer nëpërmjet mospërfilljes së tij, prej titani.
Përplasja me Arshi Pipën

Keqkuptimet e Kadaresë me Arshi Pipën kanë nisur herët dhe kanë vazhduar tepër gjatë. Gjatë njëfarë kohe Kadareja nuk linte rast pa përdorur për të fyer Arshi Pipën, duke e cilësuar atë si provokator.

 Ndërsa më vonë e ka akuzuar si letërshkruesin e parë kundër Kadaresë, në jurinë e Stokholmit, për të sabotuar çmimin “NOBEL”.

Por në thelb, misteri i së vërtetës për këtë grindje është tepër i thjeshtë. Arshi Pipa, në fillimet e viteve ‘80, përktheu librin e Kadaresë, “Kronikë në Gur”, me një parathënie të tijën, ku thoshte midis të tjerave se ky libër përbën një disidencë të pastër kundër shtetit komunist dhe Enver Hoxhës.

 Këtë e botoi më pas, më 1987, edhe në revistën “Telos” të Nju Jorkut. Botuesi i librit e kundërshtoi parathënien e Pipës dhe madje krejt, botimin e librit të Kadaresë.

 Në këtë parathënie Pipa e cilësonte Kadarenë si “antikomunist”. Por Kadareja u acarua shumë nga kjo ngjarje e cila atij iu duk si provokim. Dhe për këtë shkak, pa e lexuar parathënien,

Kadareja nisi sulmin, duke e sharë Pipën me epitete të rënda. Kështu sherri midis tyre u përhap shumë dhe megjithë indiferencën e përgjithshme të botës letrare jashtë shtetit shqiptar, sot do të ishte interesante të rilexohej mllefi i tyre kundër njëri tjetrit.

Por më vonë rreth vitit 1988, Kadareja deklaron se e lexoi parathënien e Pipës dhe nisi të pendohet për sharjet e tij ndaj Pipës. Për këtë gjë më vonë në momentet e pendesës Kadareja ka shkruar: “Normalisht unë duhej të isha mirënjohës ndaj profesor Pipës për përkthimin.

Dhe kam qenë, në fillim, tepër mirënjohës. Unë duhet t’i isha mirënjohës gjithashtu edhe për parathënien tepër interesante, por nëse do të mund ta takoja, atëherë do t’i thosha: “Profesor, ju faleminderit për vlerësimin tuaj, por ju keni theksuar jashtëzakonisht shumë tingëllimin antikonformist të romanit tim.

Ju e nxirrni atë si një vepër disidente, antikomuniste, që denoncon luftën e klasave e terrorin komunist, madje demaskon personalisht shefin e këtij terrori, Enver Hoxhën.

Thënë ndryshe, ju keni mbiçmuar shumë meritat e mia si shkrimtar liberal, madje më quani haptas “rebel”. Asnjë shkrimtar në Shqipëri nuk mund të shkruante një vepër të atillë siç e mendoni ju kaq haptas kundër regjimit e aq më pak kundër Enver Hoxhës”.

Në këtë mënyrë Kadareja ishte përgatitur t’i kërkonte një ndjesë të thellë dhe publike Arshi Pipës.

 Por pikërisht në vitin 1989-90, atëhere kur Kadareja mendonte se ishte bërë “antikomunist” Arshi Pipa, në “Zërin e Amerikës”, e sulmoi ashpër Kadarenë, duke e akuzuar si një komunist të pandreqshëm.

Thelbi i akuzave të Pipës ishte ky: “Kadare, meqenëse s’ka bërë asgjë për demokracinë nuk ka të drejtë të flasë për të”!

 Natyrisht kjo e tërboi fare Kadarenë, i cili brenda vetes po përgatiste pajtimin me Pipën. Por kjo nuk ndodhi asnjëherë. Sepse edhe pas ardhjes në Shqipëri, Arshi Pipa nuk u interesua asnjëherë për Kadarenë, ndërkohë që ky i fundit i ndiqte me kujdes intervistat e Arshi Pipës gjatë vizitave të fundit. Kësisoj, ata të dy mbetën dy armiq enigmatikë dhe misteriozë me njëri tjetrin.

Me Bilal Xhaferrin

Historia e sherrit të Kadaresë me Bilal Xhaferrin është e mbushur me të vërteta dhe të pavërteta. Midis gjërave më të besueshme që thuhen për ta është fakti se ata të dy ishin nga shkrimtarët më premtues të realitetit shqiptar, ndërkohë që i përkisnin dy shtresave të ndryshme shoqërore. Kadareja quhej i përkëdheluri i sistemit, ndërsa Bilal Xhaferrit, shteti komunist i kishte pushkatuar babanë. Një gjë është e sigurtë: Todi Lubonja i donte që të dy dhe librat e tyre i lexonte me zell. Madje, Bilal Xhaferrin e lexonte qysh në dorëshkrim.

Kaq e vërtetë është kjo, saqë njëra prej akuzave ndaj Lubonjës në mbledhjen e Byrosë Politike ishte se kishte mbajtur afër një poet, babanë e të cilit e kishte pushkatuar regjimi komunist. Në këtë mënyrë sherri midis dy shkrimtarëve të rinj e të talentuar nisi në formën e një zilie dhe ambicieje midis tyre. Kjo ishte më e dukshme tek Bilal Xhaferri, i cili në diskutimin e romanit, “Dasma”, në prani të Fadil Paçramit, e kritikoi rëndë romanin e Kadaresë.

 Ndërsa Paçrami i tronditur nga kjo ngjarje iu drejtua Bilalit me fjalët: “Rri urtë se ty të kemi pushkatuar babanë”. Pas kësaj mbrëmjeje, nisi rrokullisja e madhe e Bilal Xhaferrit, i cili nisi të shihej prej të gjithëve si “armik i Kadaresë”.

Atëherë, thuhej vazhdimisht në mjediset e shkrimtarëve se “Kadareja është inatçi” dhe “po të mori inat Kadareja të shkatërron karrierën dhe jetën”. I njëjti fat ndoqi edhe Bilal Xhaferrin pas përplasjes me Kadarenë, por deri tani nuk është vërtetuar se për fatkeqësitë e mëvonshme të Xhaferrit ka “gisht” Kadareja.

Grindjet me Kasem Trebeshinën

Ndaj Kasem Trebeshinës duket se Kadareja ka një urrejtje të përjetshme. Po kështu ndodh edhe në anën e Trebeshinës, i cili e quan vazhdimisht Kadarenë si njërin prej shkaktarëve kryesorë të fatkeqësive të tij. Madje e akuzon edhe për shkatërrimin e fatit të shumë shkrimtarëve apo poetëve të tjerë. “Ai u ka shkatërruar jetën shumë shkrimtarëve”, thotë Kasemi. Ndërsa Kadareja e akuzon Trebeshinën si themeluesin e Sigurimit të Shtetit, por para së gjithash ai e akuzon si vrasës për dy vrasje të bëra në vitin 1943 dhe44.

Për këto vrasje Kadareja shkruan . ”Vrasja e kryer prej tij te bregu i kënetës, në vitin 1943, sado që në pamjen e parë mund të duket e rëndomtë për një kohë të tillë lufte, është një vrasje e veçantë. Është një krim fondator, siç u tha, një gjak i derdhur në themelet e tiranisë së ardhshme shqiptare.

Vrasjet pas shpine të vitit 1943, shumica e të cilave nuk janë zbuluar ende gjer më sot, ishin programi i parë i krimit mbi të cilin do të bazohej gjithë ngreha e rendit komunist. Vrasje pas shpine me motivin e përjetshëm të smirës, të fshehta, të maskuara me tjetër motiv, do të ishin thelbi i historisë së padukshme të diktaturës.

 Nga rrëfimi i vrasësit nuk mbetet asnjë pikë dyshimi për krimin”. Përveç të tjerave mllefi dhe urrejtja e Kadaresë për Trebeshinën është shprehur edhe në shumë raste të tjera, brenda librave të tij, ose në bisedat e përditshme. Por edhe Trebeshina nga ana e tij, ka bërë të njëjtën gjë.

Duket se marrëdhëniet e dy shkrimtarëve nuk do të njohin asnjëherë pendesë, apo pajtim në asnjë rast dhe në asnjë lloj rrethane.

Përplasja me Agollin

Të dy kanë qenë shokë gjimnazi në shkollën “Asim Zeneli”, të Gjirokastrës. Pastaj, kanë ecur njëkohësisht në rrugën e letërsisë duke bërë garë me njeri-tjetrin, por secili në korsinë e vet. Të dy kanë studiuar në Bashkimin Sovjetik dhe më pas kanë ndenjur bashkë për shumë kohë. Aq e vërtetë është kjo gjë, saqë Dritëro Agolli është njohur me bashkëshorten e tij, Sadije Agolli, pikërisht në dasmën e Kadaresë, ku ajo ishte e ftuara e Helena Kadaresë. Më tej, ata rrinin gjatë me njëri tjetrin, duke qenë shpesh të shoqëruar edhe me gratë e tyre.

 Më vonë ishin edhe komshinj në një pallat, ku Agolli banonte një kat sipër Kadaresë, diku në kryqëzimin e rrugës së Dibrës. Dëshmitë e të dyve shprehin qartë disidencën e bisedave ku përfshihej humori për Enver Hoxhën, apo për Byronë Politike. Por sherri i tyre ka nisur në vitin 1983, kur sipas Kadaresë, Agolli u bë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Sipas Kadaresë këtu përfunduan bisedat disidente kundër diktaturës dhe Dritëro Agolli mori pamjen e një zyrtari institucional. Por Agolli nga ana e vet e quan të pashpjegueshme sjelljen e Kadaresë ndaj tij, duke kërkuar që gjërat të vihen në vend duke rikthyer paqen midis të dyve.

Ilir Bushi

VEPRA E KADARESË E SHKRUAR GJATË DIKTATURËS KA QENË VEPËR ME TIPARE DISIDENTE

Nga Thanas L. Gjika- Massachusetts/


Ismail Kadareja ka qenë shkrimtari ynë më i talentuar, më prodhimtar dhe më i lexuar i kohës së diktaturës. Madje ai vijon të jetë shkrimtari më prodhimtar dhe më i lexuar edhe sot, njëzet e pese vjet mbas shkërmoqjes së diktaturës, kur kanë dalë dhe shkrimtarë të tjerë shumë të talentuar si Visar Zhiti, me problematikë, tematikë e stil krejt të ndryshëm prej tij.

Mbas përkthimit të veprave të Kadaresë krahas frëngjishtes dhe në gjuhë të tjera të huaja, ai ka marrë disa çmime të rëndësishme ndërkombëtarë dhe po bëhet një nga autorët më të kërkuar e më të vlerësuar në plan botëror.

E madhërishmja e këtij shkrimtari gjatë periudhës së diktaturës është se, ai krijoi vepra me tipare disidente në një kohë, kur disidenca si dukuri nuk lejohej dhe dënohej shumë rëndë deri në zhdukje fizike.

Në shtetet diktatoriale komuniste, partitë-shtet luftuan që të planifikonin ashtu si për prodhimin bujqësor, blegtoral e industrial edhe për atë letrar e artistik. Këto parti sipas porosive të V. I. Leninit i kthyen krijuesit në punëtorë për krijimin e kulturës, letërsisë dhe artit socialist. Partia shtet planifikonte zhvillimin e letërsisë e të artit zyrtar me krijues të paguar prej saj, të cilëve ua mbulonte shpenzimet e botimit, të përkthimit e të botimit në gjuhë të huaja.

Në këtë proces, këto parti, për të maskuar shtypjen e vërtetë, zbatonin dhe një farë plani për një politikë gjoja tolerance.

Si është shprehur Visar Zhiti në veprën studimore “Panteoni i Nëndheshëm, ose Letërsia e Dënuar”, dikujt i jepej më shumë racione lirie, si racionet e bukës, djathit, mishit, etj. E dinte partia se kujt t’i jepte një, dy, ose tre racione lirie.

E nëse ky krijues e tejkalonte racionin e tij të lirisë, ndëshkohej. Disave, që ishin jashtë kësaj liste, u merrej dhe racioni bazë i lirisë që u takonte. Ata ndëshkoheshin, jo rrallë dhe me marrje të jetës, për t’u përdorur si gogol për trëmbjen e krijuesve të tjerë e të mbarë popullit.

Kështu po ta shohim procesin letrar të krijuar gjatë diktaturës shqiptare mund të bëjmë një farë ndarjeje për shumë prej krijuese, por Ismail Kadareja, si do ta shohim më poshtë, është një fenomen letrar që i doli partisë shtet nga skemat e saj.

Zakonisht quhen krijues disidentë ata krijues, të cilët u kundërvihen hapur me vepra artistike, ose me fjalime politikës e bëmave të qeverive jodemokratike ose diktatoriale, ku ata jetojnë dhe si pasojë janë dënuar me pushkatim, varrje, burgim, internim dhe mohim të së drejtës së botimit. Në letërsinë tonë të kohës së diktaturës, për nder të letrave shqipe, kemi pasur krijues disidentë që u pushkatuan si Genc Leka e Vilson Blloshmi, që u varrën si Havzi Nelaj, që u dënuan me burgim si Astrit Delvina, Kasem Trebeshina, Pjeter Arbnori, Jorgo Bllaci, Visar Zhiti, Maks Velo, Zydi Morava, etj, etj dhe shkrimtarë disidentë që e zhvilluan krijimtarinë e tyre pasi u larguan prej Shqipërisë para nëntorit 1944 si Ernest Koliqi, Vasil Alarupi e Isuf Luzaj dhe shkrimtarë që lulëzuan si krijues disidentë pasi u arratisën prej Shqipërisë komuniste si Martin Camaj, Arshi Pipa, Sami Repishti, Bilal Xhaferi, etj.


* * *
Kadareja shkroi në rininë e tij mjaft poezi e ndonjë roman si Dasma, etj me lavdërime ndaj rregjimit komunist, më vonë disa poema si Shqiponjat Fluturojne Lart dhe Vitet 60-të, ku glorifikoi partinë. Kjo shpjegohet nga fakti se ai vinte nga radhët e shtresave të ulta të shoqërisë, të cilat në dekadat e para të rregjimit komunist përfituan prej reformave të tij ndaj e përjetuan instalimin e këtij regjimi si fitore dhe nuk ushqyen mendim kritik ndaj asaj që po ndodhte në të vërtetë.

Kadareja bëri një hap të lavdërueshëm kur hartoi e botoi tregimin Gjenerali i Ushtërisë së Vdekur më 1963, e pastaj të romanit me po këtë emër më 1964. Këtu ai vuri si figura qendrore të veprës një gjeneral e një prift italian dhe jo heronj pozitivë, komunistë a ndonjë sekretar partie. Kjo dëshmoi se artistikisht ai kishte rezerva dhe po rebelohej ndaj metodës së realizmit socialist. Kjo ishte një shprehje artistike e frymës të tij kundërshtuese ndaj regullave të realizmit socialist.

PPSH-ja mbas ndarjes nga Moska, pra nga vendet e kampit socialist, ndodhej në një gjendje krize dhe izolimi. Veprat letrare të shkrimtarëve shqiptarë që kishte përkthyer në gjuhë të huaja nuk pëlqeheshin askund. Në të tilla kushte ajo pranoi që përkthimin në frëngjisht të romanit Gjenerali i ushtërisë së vdekur bërë prej Isuf Vrionit, ta botonte e ta dërgonte në Francë. Këtë veprim ajo e bëri sipas psikologjisë së vet, jo për të popullarizuar autorin në botën Perëndimore, por për t’i treguar kampit socialist dhe botës Perëndimore, se arti dhe letërsia në Shqipërinë e shkëputur nga Moska po lulëzonte me nivel edhe më të lartë artistik.

Më tej, pasi ky roman u ribotua frëngjisht në Francë dhe autori u lejua të shkonte atje disa herë, ku pa nga afër një botë krejt tjetër nga ajo që kritikohej në shtypin shqiptar, Kadareja bëri hapa të rinj drejt pjekurisë ideore. Kjo pjekuri u manifestua në novelat Urra me tri harqe, Pallati i Endrrave, Pashalleqet e Medha, Qorrfermani, dhe në romanin Koncert në fund të Dimrit, etj, ku ai u shpreh kuptueshëm kundër deformimit shpirtëror që i bëhej njeriut nga sistemi diktatorial.

Duhet të pranojmë se ky autor me këto vepra i kishte tejkaluar racionet e tij të lirisë, dhe ky tejkalim ishte meritë e tij. Duan apo nuk duan ata që shkrujnë kundër Kadaresë, e vërteta është se ai iu imponua politikës së PPSH-së përsa i përket politikës së saj djallëzore të përdorimit të racioneve të lirisë.

Ky imponim ishte i ndryshëm nga imponimi që arritën disa persona si ingjinieri i mekanikës bujqësore Mërgim Korça, përkthyesi Isuf Vrioni, etj. Këta arritën ta detyronin diktatorin që të ndërhynte për t’i vlerësuar ai personalisht, vetëm në saje të aftësive të tyre dhe nevojave të vendit. Për ing. Mërgim Korçën, me baba të vdekur në burg dhe vëlla të arratisur në SHBA, Enver Hoxha ndërhyri t’i jepej titulli i lartë Punonjës i shquar i Shkencës, për shkak se zhvillimi i bujqësisë kishte shumë nevojë për aparaturat që projektonte dhe zbatonte ky ingjinier. Kurse Isuf Vrionit të dalë nga burgu i besoi përkthimin e veprave të veta në frëngjisht. për shkak se donte që veprat e tij të përktheheshin e botoheshin në frëngjisht në nivel sa më të lartë gjuhësor.

Ismail Kadareja; përveç aftësive personale si krijues me nivelin më të lartë artistik, përveç nevojave të mëdha që kishte partia shtet për të përmirësuar imazhin e saj përpara botës (sikur ajo u kishte dhënë liri krijuesve të talentuar të shpreheshin lirishtit); pati dhe një avantazh që nuk e patën shkrimtarë të tjerë. Ai pati paguar një haraç të madh me romanin Dimri i Madh, ku glorifikoi figurën e Enver Hoxhës. Dënimi i Kadaresë do të sillte si pasojë edhe dënimin, djegien e kësaj vepre, e për të mos ndodhur kjo, diktatori i vdekur për lavdi, u detyrua të vinte veton për të mbrojtur Kadarenë nga sulmet e Sigurimit e të përgjuesve vullnetarë, që kapnin e raportonin gabimet e tij.

Kur Anastas Kondoja i shkoi me ankesa kundër Kadaresë, diktatori ia preu shkurt: Më lodhët më këtë djalë. Kjo përgjigje donte të thoshte ta linin rehat e të mos e shqetësonin më për Kadarenë, sepse ai i duhej partisë…

Natyrisht ky imponim i Kadaresë ndaj diktatorit e diktaturës, duke fituar më shumë racione lirie se krijuest e tjerë, nuk përbën disidencë të mirëfilltë, mbasi lufta e tij ishte e kufizuar vetëm kundër krijimit të çnjeriut, Lajfenit shqiptar. Një dalje e hapur e shumëplanëshe kundër politikës së partisë shtet, patjetër do të sillte edhe dënimin e Kadaresë si disident, sepse disidenca e mirëfilltë ishte e palejueshme për partitë shtet të botës komuniste e aq më tepër për diktaturën shqiptare që shquhej për egërsinë e saj.

Hartimi dhe botimi I veprave me tipare disidente, duhet pranuar se ishte maksimalja e mundshme që mund të arrihej në Shqipvrinë e asaj kohe, më tej vinte shkatërrimi. Faktin që vepra e Kadaresë e krijuar gjatë regjimit komunist nuk është vepër disidente e ka pranuar dhe shpallur disa herë vetë ky autor. Vepra Nga një Dhjetor në Tjetrin, ku autori i kërkonte Ramiz Alisë diktatorit pasardhës, që të përmirësonte disa aspekte të jetës pa mohuar socializmin si sistem të gabuar, tregon se Kadareja deri në tetor të vitit 1990 nuk kishte pasur bindje politike kundërsocialiste, pra nuk kishte bindje disidente ndaj regjimit komunist, ai kishte vetëm pakënaqësi të pjesëshme.

Kjo ngecje e autorit tonë më të talentuar e më të guximshëm vetëm në kuadrin e tipareve disidente, vetëm në shprehjen e disa pakënaqësive të pjesëshme, është njëherazi edhe shprehje e gjendjes shumë të trembur, të izoluar e të nënshtruar të mbarë shoqërisë sonë.

Goditjet e njëpanjëshme shfarrosëse ndaj elitës intelektuale klerikale e laike kundërkomuniste që nga nëntori i vitit 1944 e në vijim, dënimet e herëpashrëshme për një fjalë goje me burgime, bashkë me propagandën e fuqishme të shtetit diktatorial, kishin krijuar një atmosferë mbytëse dhe frikë të madhe.

Brezi i ri i formuar nëpër shkollat e vendit, për më keq akoma dhe ata që ishin krijuar në botën Lindore, ku kishin shijuar disa liri më të mëdha se në Shqipëri, ishin pajtuar me këtë gjendje mbytëse. Madje ishte bërë sundues mendimi se ishte e moralshme të nënshtroheshe e të mbyllje gojën, sepse nuk mund t’i bihej murit me kokë, se një dallëndyshe nuk e sillte dot pranverën. Shkrimtarët e formuar paraluftës në botën Perëndimore dhe që kishin mendime disidente ishin mjaft të moshuar jetonin disi të mënjanuar.

Ata nuk krijuan shoqëri të afërt me Ismail Kadarenë, nuk i shprehën atij rezervat e tyre ndaj sistemit socialist, pa le mendimet kundër. Përjashtim bën këtu vetëm Lazgush Poradeci, i cili gjatë një takimi i tha me të qeshur, por natyrisht dhe me qortim: Si je o nimfa e përkëdhelur e Partisë! Por një shaka qortuese ishte vetëm një shaka qortuese dhe nuk mund ta ndihmonte Kadarenë për një formim kundër regjimit. Për më tepër ajo nuk u përsërit me qortime të tjera e biseda kritika ndaj socializmit si sistem politik shoqëror.

Pra një disidencë, si fenomen politiko-shoqëror dhe artistik, që shfaqet me kundërshtim të hapur ndaj politikës së regjimit në fuqi, ka munguar në veprën e këtij autori dhe ata që bëjnë përpjekje për ta gjetur atë gabojnë. Këtë gabim e kam bërë edhe unë në kumtesën që mbajta me rastin e festimit të 65-vjetorit të këtij shkrimtari, organizuar prej të paharrueshmit Anthony Athanas në Pier Four Restorant, Boston MA, (botuar në Illyria N.Y, 2001, 30 janar, faqe e mesit).

Në kushtet e diktaturës tepër të egër shqiptare, krijuesit u detyruan të ishin shumë të përmbajtur e të kujdesshëm. Në këtë rrugë, që duhet quajtur rruga e pajtimit me politikën zyrtare, ecën shumica e krijuesve shqiptarë, sidomos ata që ishin pjellë e shkollës socialiste. Këtë fakt e ka pranuar me guxim qytetar vetë Kadareja te skica Prometeu ribotim i vitit 1992 ku ai i shtoi kësaj skice nënkapitullin Prometeu i Pajtuar, të cilën e kemi quajtur katarsa e Kadaresë (Gazeta Rilindja, Tiranë 1994, 25 maj, f.9 dhe “Illyria, N.Y. 2001, 30 Janar, faqe e mesit).

Natyrisht duhet të vemë në dukje se mjaft krijues u përpoqën t’i largoheshin pajtimit të plotë me politikën shtypëse të regjimit komunist. Dhe në këtë aspekt vepra e Kadaresë ka merita të mëdha, mbasi kjo vepër, më shumë se veprat e botuara të autorëve të tjerë, luftoi disa aspekte të politikës çnjerëzore të partisë shtet.

Në veprat e Kadaresë gjeje më shumë se kudo kritikë e zbulim të të metave të njerëzve të pushtetit. Edhe pse temën e ndaluar, atë të pasqyrimit të jetës në gulaget dhe në burgjet shqiptare, ky autor nuk e trajtoi, duhet pranuar se në veprat e tij u është dhënë vend më shumë se në veprat e autorëve të tjerë, klasave të përmbysura, të cilat janë trajtuar pa përbuzje, dhe jo pa dinjitet.

Ishte Kadareja ai që e formuloi socializmin luftë midis të aftëve e të paaftëve, ku të aftët lodhen të parët (Dimri i Vetmisë së Madhe). Pra, tërthorazi ai e shpalli socializmin një sistem shoqëror pa të ardhme, mbasi nuk stimulonte të aftët.

Ai krijoi universin e tij letrar me temë nga koha e Perandorisë Osmane për të trajtuar probleme të jetës aktuale shqiptare me nëntekst në pasqyrimin e jetës shqiptare nën sundimin obskurantist osman. Kështu ai, nga njëra anë sfidoi thirrjen e partisë për të pasqyruar në letërsi dhe arte realitetin socialist, nga ana tjetër i jepte tingëllim aktual shtypjes së personalitetit njerëzor që ishte kryer në shekujt e sundimit të rëndë osman, por që ishte aktual në gjysmën e dytë të shekullit të XX-të.

Autorët që krijonin brenda burgjeve dhe ata që krijonin letërsi sirtari jashtë burgjeve, edhe pse kishin brenda tyre trajtim disident të jetës shqiptare, nuk luajtën e nuk mund të luanin rol për edukimin e popullit, sepse veprat e tyre nuk u botuan e nuk qarkulluan midis lexuesve. Kurse vepra e Kadaresë, megjithëse nuk ishte vepër disidente e mirëfilltë, por vetëm me tiparet disidente duke luftuar kundër krijimit të njeriut të Ri të socializmit, kundër çnjeriut (Koncert në Fund të Dimrit), kundër ndërhyrjes së partisë në jetën personale të shqiptarit (novela Nata me Hënë ), etj, luajti rol të ndjeshëm në trimërimin e karakterit të shqiptarit. Pjesë të këtyre veprave mësoheshin përmendësh prej të rinjve.
Veprat më të mira të Kadaresë shërbyen si ushqim shpirtëror e artistik për shumë krijues të kohës të cilët të mbushur me guxim prej leximit të tyre, u përpoqën ta shpinin më tej cakun e racionit të lirisë që jepte partia shtet. Të tillë ishin Visar Zhiti, Genc Leka, Vilson Blloshmi, Havzi Nelaj, etj, të cilët e paguan guximin e tyre aq rëndë.

Faji kryesor që shkrimtarët dhe krijuesit tanë më të talentuar të kohës së diktaturës, nuk e kundërshtuan hapur regjimin, nuk duhet parë thjesht dhe vetëm si dobësi e karakterit të tyre, por edhe si pasojë e egërsisë së diktaturës shqiptare, e cila si askund në Evropën Lindore, jepte dënime kapitale edhe për shfaqje të vogla disidence.

Gjatë regjimit diktatorial në Shqipëri ndiqej politika e ndotjes së përgjithshme. Sejcili detyrohej prej regjimit të kryente veprime ose të thoshte gjëra të tilla, që edhe në kohën kur ky regjim mund të përmbysej, askush të mos kishte sy e faqe ta shante atë. Sa më të talentuar të ishin krijuesit, aq më të rafinuara merreshin masat për t’i njollosur edhe ata. Këtë politikë të ulët e kishte zbatuar partia shtet edhe ndaj Kadaresë. Edhe atë e kishte porositur të shkruante reportazhe e vepra lavdëruese për partinë e politikën e saj, me qëllim që po të përmbysej situata, t’ia përmendnin, si ia përmendin me të madhe shpesh herë kalemxhinjtë ishkomunistë e sigurimsa.

Për ta vijuar politikën e njollosjes ndaj Kadaresë e zgjodhën nënkryetar të Frontit Demokratik, organizatë pa asnjë pushtet. Po për këtë qëllim hafijet e Sigurimit pëshpëritën sikur ai i quajti Jashteqitja e kombit ata që u futën nëpër ambasadat në korrik të vitit 1990. Kjo shprehje nuk u botua prej vetë Kadaresë në asnjë artikull të asaj kohe, nuk u dëgjua në asnjë intervistë radiofonike a televizive të tij, madje autorësinë kadarejane të saj e ka mohuar dhe Dritero Agolli në një intervistë të tij para disa vitesh.

Kadareja, ndonëse gjatë viteve të diktaturës tha e shkroi dhe vepra haraci, ku lavdëroi partinë dhe diktatorin, pas vitit 1990, ndryshe nga shumica e krijuesve shqiptarë, pati kurajon qytetare që t’i njihte e t’i hidhte poshtë gabimet që kishte bërë nën trysninë e pushtetit diktatorial.

Kadareja, me arratisjen e tetorit 1990 fitoi pavarësinë dhe filloi të jetojë epokën e evoluimit të tij. Ky evoluim ideor e nderon qytetarinë dhe letërsinë shqiptare. Vlerësimi i ri që ai u dha mbas vitit 1991 figurave të shquara të kombit si Gjergj Fishtës, Ernest Koliqit, Bilal Xhaferit, etj, të cilët në kohën e diktaturës, nën presionin e propagandës së kohës, i kishte kritikuar, ose sulmuar, janë dëshmi e pjekurisë së tij qytetare, prej së cilës duhet të mësojmë të gjithë.

Si përfundim mund të themi se vepra më e mirë e Kadaresë e shkruar dhe botuar gjatë regjimit komunist nuk ishte një vepër disidente në kuptimin klasik të fjalës, por ishte një vepër me tipare disidente. Ajo nuk ishte një vepër antikomuniste, mbasi si e tillë nuk mund të botohej, por ajo e orientonte drejt lexuesin për të parë e vlerësuar si duhej shumë aspekte antinjerëzore të politikës së regjimit komunis. Ajo trimëroi mjaft krijues të rinj që kaluan në radhët e disidencës shqiptare.

Për këto merita që ka vepra e këtij shkrimtari aq të talentuar, sulmet që i janë bërë dhe i bëhen duke e quajtur poet oborri, shërbëtor i regjimit komunist, njeri me karakter të dobët, etj, nuk janë të drejta.
Kur vlerësojmë krijimtarinë e një shkrimtari duhet të marrim në konsideratë jo veprat e zakonshme, por kryeveprat e tij, kurse dobësitë e karakterit nuk duhen pasur parasysh dhe nuk duhen përmendur.
Po të shohim se kush e ka sulmuar shkrimtarin Kadare dhe veprën e tij këto njëzet e pesë vjet, mund të bëjmë këtë grupim:
Disa ish sigurimsa e ish komunistë, të cilët përfituan prej diktaturës e diktatorit poste e detyra të pamerituara. Këta duke mbetur nostalgjikë ndaj rregjimit komunist, urrejnë çdo njeri që shau e shan atë sistem shoqëror, pra urrejnë edhe shkrimtarin që e kritikon atë rregjim.

Disa shqiptarë të pakët, të cilët, po tregohen më osmanë se vetë turqit dhe po përpiqen të ngjallin dashuri për sulltanët e Perandorinë Osmane, njerëz të cilët i shqetëson kritika që Kadareja i ka bërë politikës antinjerëzore e antishqiptare të kësaj perandorie…

Disa shqiptarë të pakët që mendojnë se gjuha letrare shqipe me bazë toskërishten duhet mënjanuar e duhet zëvendësuar me një gjuhë te re letrare me bazë gegërishten. Duke qenë se Kadareja simbolizon shkrimtarin që i dha nivelet më të larta artistike gjuhës letrare mbi bazë toskerishten, ata nuk mund ta lenë pa e sulmuar ashpër për shkak të gjuhës së tij…

Ndonjë shqiptar mysliman fanatik, që nuk ia fal Kadaresë thirrjen për t’u kthyer te feja e të parëve, te feja e krishtere…

Me pak fjalë mund të themi se ata pak shqiptarë që sulmojnë Ismail Kadarenë duke u kapur pas dobësive të disa veprave ose të karakterit të tij bëjnë pjesë në radhën e krijuesve mediokër e ziliqarë, ose janë të lidhur e paguhen prej qarqeve të huaja antishqiptare…

A.Dobrozi : Persekutimi i shkrimtarëve dhe artistëve nga diktatura komuniste

Ishte koha kur e ardhmja e vendit dënohej aq rëndë sa pasojat do ndiheshin edhe me dekada më vonë .

Një periudhë jo shumë e largët nga kjo që po jetojmë , aq e afërt saqë mund të themi se vetëm një mur mund të na ndante . Një periudhë e vështire për mbarë Shqiptarinë , një kohë paradoksale e pabesueshme ku shkrimtarët dhe artistët denoheshin . Por jo vetëm këto të fundit , dënoheshin edhe lexuesit e thjeshtë. Edhe dënimi nuk ishte dicka që kalohej lehtë , ishte nga ata vdekjeprures qe askush nuk mund ti shpetonte .

Ndërsa realitetit i jepeshin goditje të herë pas hershme nga Fitimtarët e pas luftës së II Botërore vendi u ngrys nga frika edhe tmerri që po e dërgonte drejt fundit . Kush ngrihej që të mbronte të drejtat dhe të hapte një horizont të ri përballej me sundimtarët e kohës edhe i vetmi vend që e priste ishte burgu . E nga ajo periudhë gjërat e para që u krijuan ishin burgjet , kampet e persekutimeve ne vend që të krijoheshin shkolla edhe vende të tjera edukimi .

Shqipëria nje vend kaq i vogël me një diktaturë komuniste kaq të madhe dhe të rreptë me vrasje ,pushkatime, denime , korrupsione , heqjen e te drejtës si individ i shoqerisë . Madje edhe krjuesi jonë u ndalua , vetë Zoti , duke shembur tempujt e besimeve fetare .

Burgu i Spaçit

Diktatura krijonte dhe frymëzonte vetë shkrimtarët e saj ashtu sic donte vetë . Nuk ishin shkrimtarë me plot kuptimin e fjales , mund të themi që ishin të detyruar ashtu si të gjithë punojësit e tjerë për të sjellë dicka që nuk ju zgjonte as ndjenjen më të vogël . Dhuna më e madhe ushtrohej me intelektualë , jo vetëm me policë , probagandistë por me shkrimtarë dhe veprat e tyre ne sherbim të sistemit totalitar .

Menjëhere sa erdhën në pushtet fitimtarët , ne vitin 1944 teatrot dhe kinematë u shëndrruan në salla gjyqesh . Në te cilat gjykoheshin rëndë intelektualë , gazetar , shkrimtar e shumë persona të tjerë të cilit mund te dergonin përpara një komb të tëre . Dënoheshin që mos të ishin pengesë e fitimtarëve të kohës , që mos të ishin pengesë e diktatures së kohës . E ardhmja e asaj kohe denohej sikur të ishte armiku më i madh i vendit . Kështu iu hoq e drejta e të jetuarit shumë individëve të cilët mund të ishum më shumë se disa të burgosur dhe te internuar të cilët do ta mbartnin në shpinë këtë emër brez pas brezi ‘i persekutur’ i ‘internuar’.

Megjithatë ‘ Shqiperia e shtypur ‘ guxoi edhe luftoi që të ringrihej me forcat e trimave të saj , e quajtur Kryengritja e Postribes me 1946 . Ketu u kap dhe poeti Martin Camaj , që do arratisej për në gjermani . Edhe gruan e pare shkrimtare , Musine Kokalari e dipllomuar në Romë , themeluese e një partie demokratike , e burgosen dhe më pas e internuan për vite me radhë punoi si punëtore në ndërtim edhe vdiq e vetmuar .

Poeti dhe studjuesi Arshi Pipa kundërshtar i hapur , pasi doli nga burgu u arratis bashkë me poezitë e tij , të cilat i kishte shkruar fshehurazi në burg . Poezitë ishin të shkruara në letra cigaresh edhe libri ishte i vogël sa një kuti shkrepseje . Libri u botua më pas në Romë në vitin 1959 .

Me shpërbërjen e perandorisë Komuniste dolën në pah vepra e shkrime nga më të ndryshmet nga shkrimtarët e burgosur . Sa e sa libra e shkrime të ndryshme janë shkruar në kohën e komunizmit nëpër burgjet e mbarë vendit . Shkrime të fshehura me vlerat e arit , të cilat tregonin ngjarjet dhe ndodhitë e njëpasnjëshme në atë kohë vrastare . Edhe pse një shqipëri kaq e kufizuar me intelektualë të internuar e të burgosur nuk u dorëzua sepse edhe pse ne keto kushte diskriminuese shkrimtarët nuk hoqën kurrë dorë nga endrrat edhe pse ne kushte te mjeruara , me copa të vogla letrash të rrudhosura duke i fshehur nga komunizmi . Hap pas hapi shumë vepra u zbuluan nëpër syrtaret e të internuarve , vepra te cilat me pas u vlerësuan shumë .

Edhe pse mes shume torturash fizike dhe psikologjike , brezi i asaj kohe e dërgoi përpara më së miri letërsinë shqiptare . Duke krijuar vepra nga më të ndryshmet të cilat do të trashëgoheshin me një krenari të madhe brez pas brezi , duke lënë një kulturë të bukur letrare .

Por , sa e gatshme është gjenerata e re që ta dergojë përpara këtë trashëgimëni , e cila kaloi cdo pengese edhe u ringrit qe te krenonte nje Shqiptari te tere ?!

Letersia nen kushtet e sistemit totalitar komunist me akuzen e perbashket : „‟agjitacion e propagande ne art e letersi‟‟

 Nga Flori Bruqi


Ne Shqiperi shkrimtaret ne kushtet e sistemit totalitar komunist duke paguar edhe „‟haraçin‟‟ , kane arritur te krijojne edhe vepra me vlera te qenesishme artistike qe i kane qendruar kohes.

 Fushnjaja e realizmit socialist nuk qe asnjehere lendine e blerte ku mund te levrohej letersia e vertete, ajo e ndershmja, e moralshmja, intimja, ajo qe vlereson pergjegjesine qytetare ndaj lexuesit dhe ndaj vetes, ajo letersi qe njef e respekton individin dhe denon mohimin dhe dhunen ndaj te drejtave te tij njerezore.

Po pervec ketyre letersia e kesaj kohe pati shume ngjarje te dhimbshme sepse shume u internuan, çensuruan, burgosen, torturuan dhe keto gjera ndikuan jo vetem tek shkrimtaret dhe krijimtarise se tyre,por edhe tek familjaret e tyre qe u internonin dhe ndaj tyre ndiqeshin politika ndaj me mizoret.

Letersia shqiptare bashkekohore

 Ne Republiken e Shqiperise pas vitit 1944 u vendos shteti i diktatures se proletariatit,duke lejuar vetem nje letersi thellesisht te ideologjizuar e te politizuar,brenda kerkesave dogmatike te se ashtuquajtures metode e realizmit socialist qe ne thelb ishte nje rregullore ushtarke e veshur me fraza demagogjike, si fryma socialiste e karakteri kombetar.

Mbizoterimi i kritereve ideologjike mbi ato estetike paralizonte lirine e brendshme, fantazine krijuese dhe kerkimet per krijimin e individualitetit artistik.

Ne keto kushte ishte e kuptueshme ekzistenca e te ashtuquajtures „‟letersi e sirtareve‟‟, ashtu sic ishte e pameshirshme heqja e te drejtes se botimit shkrimtareve jokomformiste ose te quajtur „‟armiq‟‟ nga regjimi si Kasem Trebeshina, Trifon Xhagjika, Pano Taçi, Ethem Haxhiademi, Astrit Delvina, Zef Zorba, Frederik Reshpja etj. Ishin te ndaluar te botoheshin edhe vepra te shkrimtareve perendimore moderne si : Kafka, Xhojsi, Prusti, Eliot, Begeti, Jonesko etj.

 Por edhe shkrimtare te arratisur si Ernest Koliqi, Martin Camaj, Arshi Pipa, Bilal Xhaferri etj.

 Deri ne 1970 nuk ishte botuar asnje liber nga Kosova gje qe e kufizoi integrimin e kultures e te letersise shqiptare.dhe me rrjedhat bashkekohore te kultures e te letersise boterore.

Ne vitet 1950 poezia eci ne shtratin e nje retorike bombastike e folklorizante, duke i sherbyer si tellall entuziasmit politik.Proza ishte nje ilustrim i ideve politike te dites dhe nje himnizim i luftes çlirimtare.

 Vitet 1960 shenuan ne letersine shqipe nje rritje te dukshme cilesore te poezise nepermjet veprave te Ismail Kadarese, Dritero Agollit, Azem Shkrelit, Ali Podrinjes, Fatos Arapi, etj.

 Thyerja e klisheve poetike tradicionale, çelja e lirizmit subjektiv, gjallerimi e freskimi i figuracionit dhe kryesorja pervetesimi i nje konceptimi te ri pe poezine, shenuan nje fare kthese, por ne Shqiperi poetet mbeten brenda nje tematike te percaktuar, konformiste, ku patetika nuk arriti te çrrenjosej.

 Ne vitet 1970, shkrimtaret e rinj po sillnin me guxim gjetje te reja ne temat e njohura dhe menyra te reja te shprehjes artistike, qe ne krahun verilindor arrinin ne eksperimente formaliste te skajshme.

Perpjekjet e shkrimtareve per te thyer pak skernat rutinore te poezise se realizmit socialist ishin sa te sukseshme aq edhe te kufizuara.

Edhe ne vitet 1980 vazhduan keto prirje dhe, vetem ne fillim te viteve ‟90 ne Republiken e Shqiperise, pas renies se diktatures, pati nje shperthim , sidomos nga autoret e rinj, te cilet pa kurrfare hezitimi zune te imitojne drejtimet artistike moderniste e postmoderne.

Por mosnjohja dhe mungesa e nje pergatitjeje serioze e sistematike teoriko-letrare dhe estetike beri qe disa autore ta kuptonin letersine si shthurje dhe kaos dhe jo si strukture e veçante estetike.


REALIZMI SOCIALIST NE LETERSINE SHQIPTARE. TIPARET.


Sipas Sabri Hamitit,metoda socrealiste konsiderohet si zyrtarizimi i ideologjise se majte,e kthyer ne konvence shoqerore me pretendime te kodifikimit te metodes letrare,u zyrtarizua me emrin metode socrealiste.

Ajo ishte natyrisht si derivim satelitor i modelit sovjetik rus.

Tiparet e kesaj letersie,sipas Hamitit jane: -Kthimi i serishem i misionit te shkrimtarit ne shoqeri dhe i rolit sherbyes te letersise, me nje tematike te re kolektive e ideologjike.

-Artikulim i konflikteve shtresore shoqerore,te cilat i zgjidh heroi pozitiv,si misionar i idese se perparimit. -Nje neoromantizem rreth projektit te shoqerise te se ardhmes,pra teper larg kriterit te realitetit te deklaruar.

-Konsiderimi i letersise si art i aplikuar per nevojat shoqerore e ideologjike. -Format letrare me te preferuar,poema socrealiste me subjekt,tregimi dhe nje zoterim i ngadalshem i romanit ne horizontin e pritjes se lexuesit.

Mungon dramatika. -Mungojne diksurset letrare subjektive,e “vershon” diksursi i pergjithshem skematizues.

Arshi Pipa ka trajtuar se çeshte raporti midis diktatures dhe shkrimtarit ne “Contemporary Albanian Literature”.

Arsyetimi dhe lidhja qe ben Pipa per raportet midis letersise dhe politikes dhe politikes se letersise,duke ju referuar me shume realizmit socialist,por duke e pare ne nje rrafsh shume te gjere te historise shqiptare.

Sipas Arshi  Pipes “Letersia shqiptare eshte shprehja me e qarte dhe e vazhdueshme e nacionalizmit shqiptar”.

Arshi Pipa kur i referohet per sa i perket poezise, ai e vlereson se ajo eshte me lart sesa proza,edhe sepse ndikimi i realizmit socialist atje ishte me i ndryshem edhe per shkak te ndikimit te forte te tradites se poezise gojore.

Keshtu ai ne ate kohe vecon Esad Mekulin, Enver Gjergjekun, Murat Isakun, Muhamet Kerveshin, si nje poet prendues, etj.


EVOLUCIONI DHE REVOLUCIONI NE LETERSINE E SOTME SHQIPTARE

 Formimi i një kulturë letrare në Shqipëri kurrë nuk ka qenë një punë e lehtë, megjithëse nuk kanë munguar përpjekjet artistike apo shtysat krijuese.

Rrjedha, shpesh e turbullt e historisë shqiptare, ka bërë që sythet e letërsisë shqiptare të ngrijnë e të mos çelin lule, dhe fidanët e kulturës intelektuale të priten që në rrënjë.

 Themelet e qëndrueshme të një letërsie kombëtare shqipe u hodhën përfundimisht në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë me lindjen e lëvizjes kombëtare, e cila luftonte për mëvehtësinë e Shqipërisë nga Perandoria e kalbur osmane.


Letërsia e kësaj periudhe të zgjimit kombëtar, të quajtur Rilindje, ishte një letërsi e nacionalizmit romantik dhe ajo na jep një çelës të shkëlqyer për të kuptuar mendësinë shqiptare, madje, edhe të ditëve të sotme.

Sikundër ka ndodhur shpesh në historinë e letërsisë shqiptare, shkrimi në shqip, vetëvetiu ka përbërë një akt sfide kundër atyre fuqive të huaja që e sundonin vendin ose mbizotëronin në kulturën e tij.

Porta e Lartë e shihte pjesën më të madhe të veprimtarisë kulturore e arsimore shqiptare si veprimtari subversive, ndoshta me të drejtën, dhe prandaj e pa të arsyeshme të mos lejojë shkolla në gjuhë shqipe dhe botime librash e organesh shtypi në shqip.

Duke mos patur mundësi për tu shkolluar në gjuhën amtare, vetëm një numër i pakët shqiptarësh patën mundësi për të kapërcyer pengesat për krijimtari letrare dhe veprimtari intelektuale.


Është fakt se mbarë letërsia e Shqipërisë së paraluftës u fshi nga revolucioni politik që u krye në këtë vend gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, për tu zëvendësuar nga një letërsi thellësisht socialiste e proletare, që mbeti gjithmonë në hapat e para të fëminisë.

Megjithatë, ministri i parë i arsimit dhe kulturës në Shqipërinë e Re, Sejfulla Malëshova (1901-1971), i vetëquajtur poet rebel, me pseudonimin Lame Kodra, ndoqi një rrugë relativisht liberale, me qëllim që të nxiste bashkimin e shkrimtarëve e të forcave jokomuniste me strukturat e reja të pushtetit.

Por suksesi i tij qe i kufizuar, pasi pas pak kohe ai pësoi katastrofën e oportunistit dhe u eliminua nga Enver Hoxha (1908-1985) në luftë për pushtet më 1946.

Sejfulla Malëshova, për çudi, mbeti gjallë pas rënies. Ky idealist i majtë, që dikur kishte qenë anëtar i Komintern-it, e kaloi pjesën e mbetur të jetës në internim si magazinjer i thjeshtë në qytetin e Fierit, ku, për vite me radhë, as edhe një banor i vetëm nuk guxoi të flasë me të.

 Nuk pati kontakt tjetër shoqëror, përveç lojës së futbollit me fëmijët.

Kur ndokush afrohej, ai mbyllte buzët me gishtërinj, se ishte betuar që të mos fliste tërë jetën, për të mbetur gjallë.

 Sejfulla Malëshova vdiq nga apendisiti në vetmi të plotë.Një fat të tillë ose edhe më të keq patën shumë nga ata shkrimtarë dhe intelektualë që nuk kishin mundur të largoheshin nga vendi më 1944.



Konceptit i Disidences

 Shqiperia kishte diktaturen me te rrepte se ne te gjitha vendet e tjera diktatoriale .

Shpirti i disidences individuale, qe ishin ato qe nuk u pajtuan kurresesi me dhunen ndaj fjales se lire, me mohimin e te drejtave te njeriut, me neperkembjen e vlerave humane dhe qe, prandaj, u persekutuan, u internuan, u burgosen, u vrane, jetoi gjate gjithe kohes sa jetoi edhe diktatura .


Qe ne vitet e para te vendosjes se regjimit komunist, u vune ne shenjester shkrimtaret atdhetare,qe qene kundershtare te komunizmit ose qe paraqitnin rrezikshmeri per te.

Ne Shqiperi u pushkatuan , pas shum torturave tetmerrshme, shkrimtaret klerike te Veriut si :

 Dom Ndre Zadeja (1891 – 1945) - lindi në Shkodër, klerik, dramaturg, poet e prozator me subjekte te theksuara dramarike.

 At Anton Harapi (1888 – 1946) - lindi në Shkodër,ishte mësues, orator, pedagog, filozof, prozator e publicist.

 Dom Lazer Shantoja (1892 – 1945) – lindi ne Shkoder ,poet lirik, eseist, publicist, humorist , perkthyes,orator.

 Seminaristi Mark Çuni (1920 – 1947) – poet shume i talentuar dhe shume premtues.

 Trifon Xhagjika (u pushkatua me 1963) – poet disident, i cili mbetet nje pike referimi i fisnikerise se letersise sone, nje yll i shkelqyer i mosnenshtrimit,i mospranimit te genjeshtres dhe dhunes.


Vdiqen ne burg:

At Viçenc Prendushi ( 1885 – 1949) – lindi në Shkodër, poet, prozator, publicist, folklorist, perkthyes.

 At Bernardin Palaj ( 1894 – 1949) – me origjine nga Shllaku, eshte cilesuar „‟poet gjenial, kritik dhe estet i holle‟‟ At Viçenc At Bernardin Palaj Prendushi


Vuajten burgjet dhe internimet :

 Dom Ndoc Nikaj (1864 – 1951) – lindi ne Shkoder, publicist, botues, historian, dhe nje nder nismetaret e romanit ne letersine tone.

Padër Donat Kurti (1903 – 1983) – lindi ne Shkoder, etnolog, folklorist, albanolog, gjuhëtar, poet, pikt or e muzikant.

 Dom Nikolle Mazreku (1912 – 1996) - lindi në Mazrek, shkrimtar, polemist e analist kritik.

 Imzot Frano Illija (1918 – 1997) – shkroi vepra fetare me karakter letrar e didaktik.

 At Zef Pllumi (1924 - ) – lindi ne Lezhe, prozator, polemist, dhe publicist i shkathet.

 Imzot Zef Simoni (1928 - ) - prozator, eseist i nje diapazoni te gjere problemesh.

Dom Nikolle Mazreku,Dom Ndoc Nikaj, Padër Donat ,At Zef Pllumi Kurti

Burgjeve, internimeve dhe ligjit te prerjes se gjuhes iu nenshtruanpothuajse te gjithe shkrimtaret, qe kishin filluar veprimtarine e tyreletrare para se ta merrnin pushtetin komunistet dhe qe nuk u pajtuanme ideologjine dhe politiken e tyre antikombetare si EthemHaxhiademi, Mitrush Kuteli, Musine Kokalari, Vedat Kokona, Kydret Kokoshi, Sejfulla Maleshova etj.

 Dramaturgu Ethem Haxhiademi autor i dramave me subjekte antike e kombetare, vdiq ne burgu e Burrelit, pas 23 viteve burg.

Mitrush Kuteli (1907 – 1967) – autor i shquar tregimesh impresioniste dhe poemash patriotike, perkthyes, kaloi 2-3 vjet ne burg.

 Vedat Kokona (1913 – 1998) – prozator, kritik letrar, polemist, perkthyes.

 Sejfulla Maleshova (1901 – 1971) – politikan dhe poet, i njohur si „‟poeti rebel‟‟ per arsye te poezive te tij luftarake shume te fuqishme.



U arrestuan gjithashtu shume te tjere me akuzen e perbashket : „‟agjitacion e propagande ne art e letersi‟‟

 Asaj „‟epoke te coroditur kur shume njerez te mire, te drejte, e te paster ne idealet e veprimet e tyre, qene luftetare e heronj te nje kauze aq absurde, e cila pretendonte se vetem me dhune mund te ndertohej pallati madheshtor i Drejtesise njerezore mbi toke‟‟, i takon edhe Kasem Trebeshines (1926).


Enver Hoxha i shihte me dyshim të thellë shkrimtarët dhe intelektualët dhe kështu mbeti deri në fund të jetës.

 Ajo liri intelektuale, që për ironi të fatit, kishte ekzistuar para lufte gjatë diktaturës së Zogut dhe gjatë pushtimit italian, mori fund plotësisht.

Partia kërkonte një nënshtrim absolut ndaj saj. Mjeti më i thjeshtë për të eliminuar shkrimtarët e dyshimtë ishte heqja e të drejtës dhe e mundësisë së botimit.

Për rrjedhojë, shumë pena të talentuara iu kthyen nga halli përkthimit.

Për poetin panteist Lasgush Poradeci (1899- 1987), klasik i shekullit të njëzetë, thuhet se më fort ishte gati të thyente lapsin e ta bënte copë e çikë, se sa të shkruante "si duan ata".

Në vend të saj ai përktheu Bërnsin, Pushkinin, Ljermontovin, Gëten, Hajnen dhe Brehtin deri sa vdiq në varfëri të plotë.

I nderuari Petro Zheji (1929), baba shpirtëror i një brezi të tërë intelektualësh shqiptarë, është përkthyes i admiruar i Aragonit, Servantesit, Asturiasit, Gonçarovit dhe Shashas, por atij nuk iu dha kurrë mundësia e botimit për krijimet e veta të përshkuara nga fryma e simbolizmit. Jusuf Vrioni, përkthyesi i talentuar i Ismail Kadaresë në frëngjisht, për shkak të origjinës së tij aristokratike kaloi mbi dhjetë vjet në burg para se të lejohej për të punuar.

Përndjekja e intelektualëve - sidomos e atyre që kishin qenë jashtë vendit para vitit 1944 - dhe shkëputja nga mbarë tradita e njëmendët kulturore krijuan në Shqipëri një zbraztësi letrare e kulturore, që zgjati deri në vitet gjashtëdhjetë, rrjedhojat e së cilës mund të ndjehen ende sot.

 Askush nuk do ta dijë me saktësi se sa shkrimtarë dhe artistë të talentuar u dërguan për të bërë punë të rëndomta fizike në degët e rënda të industrisë ose u syrgjynosën përgjithmonë nëpër provinca, në fshatra të thella malore, pa kurrfarë shpresë për tu kthyer.


Ajo çka ngjau nga viti 1973 deri më 1975, ishte një sundim i vërtetë terrori mbi shkrimtarët dhe intelektualët shqiptarë, që mund të krahasohet për nga thelbi e fryma të paktën, me spastrimet staliniste të viteve 30. Këto vite përbëjnë kthimin më të madh prapa në zhvillimin e letërsisë e të kulturës shqiptare.

Poetë e prozatorë filluan kush e kush të shpallë më fort zellin e vet revolucionar e kush e kush të dalë në ballë kundër ndikimeve të huaja e liberale.

Ata që ishin më pak të vendosur ose botimet e të cilëve kishin ngjyrime liberale u dërguan në provinca, në gjirin e popullit për tu edukuar, ose u mbyllën në burg. Ata më fatlumët humbën vetëm të drejtën për të botuar.

Thuajse të gjithë autorët kryesorë e patën nga një vepër të hequr nga qarkullimi ose të dërguar për karton. Mësimi i gjuhëve të huaja në të vërtetë u ndalua, kurse ata që kishin fatkeqësinë të dinin frëngjisht ose italisht e ndjenin veten në rrezik.

Piktorë si Maks Velo (1935), Edison Gjergo (1938), dhe Ali Oseku ( 1944) u demaskuan në Plenumin e 4-t dhe u dërguan në burgje apo në kampe përqëndrimi të tillë, si miniera famëkeqë e bakrit në Spaç, për agjitacion e propagandë - domethënë, pse kishin shprehur një farë interesimi për Pablo Pikason, Salvador Dalinë, apo Maks Ernstin.

 Letersia nga burgu

 Te burgosurit poete e mbijetonin burgun e trerrshem vetem duke lexuar, duke shkruar dhe duke shprehur veten e tyre ne format letrare.

 Letersia nga burgu eshte kryengritese.Ajo refuzon moduset e dhena te jetes, ngrihet kuder tyre, jo me furite shkaterimtare por me idene e krijimit te nje modusi tjeter jetesor.

Eshte mbizoteruese tema e e lirise me te gjitha format e saj qe nga liria individuale e deri te liria kombetare dhe liria e pergjithshme individuale e shoqerore, tema e dashurise ndaj njeriut,qofte grua, nene, vella, moter, femije apo nje njeri i panjohur, tema te diktatures shteterore e ideologjike dhe pasojat e saj, tema te kontrollimit te trurit te qytetareve nga aparati i shtetit etj., jane kryetema ne kete letersi.


A ka patur ndonjëherë disidencë, mendim të kundërt, në letërsinë e sotme shqiptare dhe veprimet e marre nga shkrimtare te ndryshem ?

Edhe po, edhe jo. Në një pro memoria dërguar Enver Hoxhës, shkrimtari Kasëm Trebeshina( 1926) paralajmëronte udhëheqësin shqiptar qysh më 5 tetor 1953 se politika e tij kulturorepo e çonte vendin poshtë e teposhtë drejt katastrofës.

 Pas shtatëmbëdhjetë vjetësh burgimi(dënim ky relativisht i lehtë, siç e quan ai vetë) dhe pas njëzet vjetësh heshtjeje, Trebeshinadoli përsëri në sipërfaqe bashkë me një numër shkrimtarësh dhe artistësh të tjerë - ndër tëcilët janë Lazër Radi ( 1916), Kapllan Resuli (1935), Frederik Reshpja ( 1941), FatosLubonja (1951), Visar Zhiti (1952) dhe Bashkim Shehu ( 1955) - duke e parë se siprofecia e tij doli e vërtetë.

Mendim të kundërt pati, ndonëse në formën e tërheqjes pasive e tëmendimeve të pashprehura, të fshehura në thellësi të mendjes e të zemrës së çdo intelektuali.Po opozitë a kishte? Jo! Në një intervistë dhënë Zërit të Amerikës në shkurt 1991,

Dritëro Agolli deklaroi se të gjithë shkrimtarët shqiptarë kishin qenë konformistë. Në një kuptim, aika të drejtë dhe kjo kuptohet më mirë po të mbajmë parasysh shkallën e kontrolli politik mbiveprimet, e madje mbi mendimet e të gjithë intelektualëve, një kontroll të pashoq në Evropë dhe ndoshta në të gjithë globin.

Çdo vëllim poetik kalonte para botimit nëpër duart e dhjetë-pesëmbëdhjetë recensorëve politikisht vigjilentë, kurse çdo dramë nëpër duart e të paktëntridhjetë vetëve (çka na ndihmon për të shpjeguar mungesën e një teatri të mirë shqiptar).Kurrë nuk ka patur ndonjë samizdat shqiptar ose ndonjë shtëpi botuese në mërgim.

 Lidhjet me botën e jashtme ishin zvogëluar nga partia në shkallën e një minimumi absolut dhe shumërrallë u lejohej shkrimtarëve shqiptarë të shkonin jashtë shtetit. Për dyzetepesë vjet me radhëShqipëria ishte një planet krejt tjetër, i shkëputur nga bota që ne njohim. Një ishullim ishkëlqyer?

Kurrsesi! Mbetet shumë për të bërë nga ato që nuk u bënë. E ardhmja është akomaplot paqartësi. Por një gjë mund të thuhet me siguri: periudha më interesante në historinë eletërsisë shqiptare sapo ka filluar.

Arshi Pipa, mendime të hedhura ...

Frank Shkreli

Dua të përshëndes Vatrën për organizimin e këtij tubimi sonte për të shënuar kujtimin e Profesor Arshi Pipës me rastin e 95-vjetorit të lindjes. Është me vend, në fakt është detyrim, që ky përvjetor të shënohet ashtuqë të mos hidhet në harresë ky burrë i madh i Shkodrës i cili, me aktivitetin dhe veprat e tija që ka lënë pas, ai ka nderuar veten dhe kombin.

Sonte pra shënojmë 95-vjetorin e lindjes së profesor Arshi Pipës, për të kujtuar atë të cilin shumë prej nesh kemi patur fatin ta njohim për së afërmi, e disa prej jush kini patur rastin të punoni me të, kur ai ka shërbyer si Kryetar i Vatrës dhe Editor i Diellit. Marrim pra pjesë në kujtimin e një shqiptari të madh për ta kujtuar sonte jo vetëm me miqë të vjetër të Arshi Pipës, por edhe me dashamirë të ri, të cilët ndoshta nuk kanë patur rastin ta njihnin sa ishte gjallë. E kujtojmë në shënjë nderimi dhe respekti për veprën dhe kontributin e tij në fushë të ndryshme dhe si patriot, të një veprimtarie të shumëanëshme krijimtarie si në letërsi, në filozofi, në poezi, kritikë letrare, studime politike, ndër të tjera, mbi stalinizmin shqiptar dhe mbi Kosovën, e të tjera.

Si shqiptarë dhe si mërgimtarë, ia kemi borxh Profesor Arshi Pipës dhe familjes së tij të vuajtur dhe të sakrifikuar. Në të vërtetë kemi një detyrim moral që ta kujtojmë atë dhe vuajtjet e tija personale dhe sakrificat sublime të familjes Pipa në përgjithësi nën regjimin komunist të Enver Hoxhës, përfshirë edhe vrasjen e vëllait të tij dhe mbrojtësit të të pafajshëmve, të elitës së kulturës shqiptare — përfshirë klerikët më të njohur katolikë të Shkodrës — avokatit të shquar të shkodran, Muzafer Pipës. Pas arrestimit dhe torturave çnjerzore, Muzafer Pipa u vra nga regjimi komunist i Enver Hoxhës me porosi të teneqexhisë, Koçi Xoxe, në shtator të 1946. Siç dihet Koçi Xoxe ka shërbyer si Ministër i Mbrojtjes dhe Ministër i Mbrendshëm në regjimin komunist të Enver Hoxhës dhe ishte aleat i ngushtë i jugosllavëve.

Familja Pipa është njëra prej familjeve shkodrane dhe shqiptare, e cila deri në arratisjen dhe në zhdukjen fizike të anëtarve të saj, me vendosmëri luftoi për të drejtën, për lirinë dhe demokracinë e Shqipërisë dhe kundër vendosjes së diktaturës komuniste në atë vend.

Por megjithë një jetë plot peripeci për veten dhe familjen e tij, Arshiun e kujtojmë edhe si optimist, i cili ndonëse në vitin 1946 arrestohet i akuzuar si kundërshtar i regjimit komunist dhe kalon 10-vjetë në burgje dhe kampe përqëndërimi në Shqipëri – edhe duke e shikuar vdekjen në sy në rrethanat ku jetonte — ai shprehej se, “Komunizmi nuk ka të ardhme. Ai do të përsëritet në involucjone gjithnjë ma të dobëta derisa të shterret vetvetiu”, kishte parashikuar që në fillim, Arshi Pipa. Shëmbjen e komunizmit e kishte ëndërrë dhe shpresë. Si patriot dhe si intelektual, Arshi Pipa nuk pushoi asnjëherë së luftuari drejtë këtij qëllimi dhe në mbështetje të lirisë e demokracisë, të lirisë së fjalës, dhe për lirinë e Shqipërisë dhe të Kosovës në përgjithësi — gjithmonë në një papajtueshmëri të plotë ndaj regjimit dhe diktaturës komuniste, të cilën e urrente me pasion. Visar Zhiti, një tjetër shkrimtar e poet që ka vuajtur tmerrin e burgjeve të regjimit komunist, pas takimit me të, ka shkruar se shihej që Arshi Pipa “ishte njeri i prerë, i pakompromis, ‘madhërisht i pamëshirshëm’ me diktaturën”.

Argumentat e tij e kishin bazën në një përgatitje të gjithanshme arsimore, kulturore, politike dhe filozofike perëndimore. Arshi Pipa, përveç përvojës akademike në universitet më të njohura amerikane ku ka dhënë mësim për dekada, dituria dhe angazhimet e tija në mbështetje të lirisë dhe dinjitetit njerëzor, e kanë gjithashtu bazën edhe në vuajtet e tija personale dhe të anëtarëve të viktimizuar të familjes së tij. Mishërimi i përvojës akademike, zgjuarsia e tij prej natyre dhe vuajtjet e veta dhe të familjes e bënin Arshi Pipën një bashk-bisedues — ndonëse nganjëherë i pa kompromis — që njëherazi angazhonte si kolegun ashtu dhe kundërshtarin duke paraqitur argumentat e veta me një gjallëri përbindëse të idealeve dhe qëndrimeve të tija. Ishte i fortë në argumentat e tija, i palëkundur në bindjet dhe parimet e veta. Kishte pak fjalë, por bindëse!

Disa mund të thonë se Arshi Pipa ishte një personalitet kompleks dhe kritikët e tij do e karakterizonin si i pa kompromis në qëndrimet e tija dhe disa do të thoshin i vështirë në marrëdhënje me të tjerët. Por cili nga ne mund të hedhë gurin e pare kundër Arshi Pipës, cili prej nesh nuk ka të meta e mungesa në jetën e përditshme dhe në jetën tonë profesionale dhe në marrëdhënje me punën dhe me njerëzit për rreth.

Të gjithë ne i kemi karakteristikat tona që na dallojnë, për mirë ose për keq, me prirjet tona të veçanta vetiake, në marrëdhënje pune, si individë dhe si pjesëtarë të shoqërisë në të cilën jetojmë.

Por kontributi i Profesor Arshi Pipës peshon shumë më rëndë nga ato që kritikët e tij mund ti karakterizojnë si të meta ose mungesa të tija. Mund të mos jeshë dakort me Arshi Pipën për ndonjë qendrim ose pikëpamje të tij, por nuk mund të mohohet vepra dhe kontributi i tij në lëmi të shumëta të gjuhës dhe kulturës shqiptare, të botuara jo vetëm në shqip por edhe në një numër gjuhësh më të rëndësishme në botë, siç janë anglishtja, frëngjishtja, italishtja dhe gjermanishtja.

Në këtë përvjetor të lindjes së tij, ne përkujtojmë Profesor Arshi Pipën ashtu siç e mbajmë mend kur ishte gjallë: një figurë e madhe e kombit në fushën e letërsisë, gjuhësisë, filozofisë dhe publicistikës. E mbajmë mendë si një atdhetar i përkushtuar ndaj fatit të kombit të vet dhe çlirimit nga komunizmi; si një person me një energji të palodhëshme anti-komuniste kurdo dhe kudo e donte nevoja.

Me një rast në vitin 2005, ish-Presidenti Bamir Topi ka folur për sakrificat e familjes Pipa, dhe duke përmendur vëllezërit Arshi e Muzafer Pipa ka thënë se, “Liria fillon e shuhet atëherë kur vritet shkrimtari si zëri me i artikuluar i shoqërisë, kur vritet avokati mbrojtesi i së drejtës, atëherë kur frika mbytë kundërshtimin, atëherë kur zëri ndryshe, shihet si kërcënim. Shkrimtari është personazhi më i frikshëm për diktaturat dhe diktatorët”, ka thënë ish-presidenti shqiptar. I tillë ishte atdhetari, shkrimtari dhe poeti Arshi Pipa, një zë ndryshe por i artikuluar shqiptar, një mbrojtës i së drejtës dhe i lirisë, por ama ai gjatë gjithë jetës së tij ishte njëkohësisht edhe një person i frikëshëm për diktaturën enveriste!

Thuhet shpesh se pena është një armë më e madhe ose më e fortë se pushka. Arshi Pipa, penën e përdori gjithmonë me qëllim bujar, për të lartësuar mirësitë dhe bukuritë e njeriut dhe të natyrës. Madje, Arshi Pipa, i cili i sjellë nder emërit shkrimtar dhe poet por edhe Shqipërisë dhe kombit shqiptar, mbrenda dhe jashtë trojeve shqiptare — nga shkrimet dhe veprat e tija, shohim se ai edhe në vuajtjet e njeriut përpiqet të kapë thelbin e vlerave dhe të virtyteve më humane dhe më të bukura, si dhe luftën midis së mirës dhe të keqës, që dëshmojnë njëherazi edhe fisnikërinë e vërtyteve më të larta të kombit shqiptar.

Gjatë viteve në burg, Arshi Pipa ishte njoftuar dhe kishte lidhje dhe miqësi të ngushta me përfaqsues të lartë të klerit katolik, bashkvuajtës me të në birucat komuniste, përfshirë edhe Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, për të cilin shkruan se pasqyronte disa prej këtyre vlerave dhe virtyteve: “Ishte i butë në shpirt, e i paqë, thellë i devotçëm, i kushtuem kryekput misjonit të vet kishtar, në kuadrin e të cilit dinte me pajtue – me një urtësi të bindshme – dashuninë e vet për Atdheun dhe shijen për letërsinë.” Në esenë klasike, “Kujtime mbi Vinçenc Prendushin”, Arshi Pipa vë në dukje vuajtjet dhe mundimet, por edhe vlerat kombëtare, njerëzore dhe letrare të Vinçenc Prenushit, duke cilësuar se, “Dinjiteti kishtar i Vinçenc Prenushit, i kombinuem me vlerën e tij letrare dhe i kqyrun nën prizmën e patriotizmës shqiptare i jep fëtyrës së tij nji randësi madhore në radhët e përfaqsuesve të Kombit.” Pipa shkruan se si udhëheqës i lartë i Kishës Katolike dhe si njëri nga përfaqsuesit e letërsisë kombëtare, “Imzot Prenushi nuk do ta kishte të gjatë me komunizmin, i cili ashtë në të njajtën kohë kundër fesë dhe kombësisë.”

Ashtu edhe ndodhi! I bugosur, i rrahur e i torturuar, “lidhur kambësh e duarsh”, i “varun e i munduem” në burgun e Durrësit, shkruan Profesor Arshi Pipa, për mikun dhe bashkvuajtsin e tij, Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, duke iu drejtuar lexuesve: “Përfytyroni tash këtë njeri, nji burr gjashtdhetë e pesëvjeçar, nji prelat të naltë të Kishës, nji nga fort të rrallët shkrimtarë të Rilindjes ende të mbetun gjallë, përfytyronje të varun asisoj në nji nevojtore të Degës së Sigurimit”.

Është ky përfytyrim të cilin Profesor Arshi Pipa kishte gjithë jetën e tij para vetes së tij. Ishte ky përfytyrim e të tjerë si ky, që e bënte atë të papajtueshëm me komunizmin të cilin e luftoi me të gjitha energjitë e tija. Ai përfytyronte mikun e tij të rrahur e të munduar, të varur në një nevojtore të Degës së Sigurimit, Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, të cilit i referohet si, “këtij simboli të së kaluemes së Shqipnisë me të cilën na mburremi, këtij njeriu i cili rrëmbehet me dhunë nga shtëpia e përvunjtë e nji katundi, ku kalonte ditët e mbrame të jetës së vet, bashkë me Zotin dhe me librat dhe ndryhet në burgje dhe torturohet.”

Arshi Pipa i burgosur, i torturuar dhe i vuajtur në burgjet komuniste fatbardhësisht e pësoi pak më mirë se shumë bashkvuajtës të tij që i lanë eshtrat e tyre në burgjet dhe në kampet e përqendrimit, varret e të cilëve nuk dihen as sot. Arshi Pipa mundi tu shpëtojë persekutimeve duke u arratisur dhe duke u vendosur në Shtetet e Bashkuara. Për fat të tij gjithashtu, ndryshe nga shumë bashkvuajtës të tij, të cilët ishin arratisur nga Shqipëria në atë kohë, ai mundi të shihte më në fund shëmbjen e një regjimi nga i cili kishte vuajtur vet dhe i cili kishte viktimizuar dhe persekutuar familjen e tij. Por gëzimi për shëmbjen e komunizmit në Shqipëri, fatkeqsisht u këthye shpejt në zhgënjim të bindjeve të mbrendshme që Arshi Pipa kishte për vlerat e kombit të vet. Ai u kthye në Shqipërinë e pas diktaturës komuniste me qëllim të mos këthehej më në Amerikë, por gjeti një vend aq të ndryshuar nga diktatura komuniste, i cili i dukej si një vend i huaj në krahasim me Shqipërinë dhe vlerat që kishte njohur ai. Ai shpresonte për një Shqipëri ndryshe. Por, megjithëse u largua për të dytën herë fizikisht nga Shqipëria, kësaj radhe nga Shqipëria post-komuniste, Profesor Arshi Pipa kishte vendosur për së gjalli që të mos ndahej kurrë nga Shqipëria duke i dhuruar bibliotekën e tij të pasur, përfshirë të gjitha veprat e tija e që ishte e vetmja pasuri e tij — Bibliotekës së Shkodrës.

Mendimet janë të ndryshme dhe krikat janë të shumëta ndaj veprës dhe personit të Arshi Pipës, gjë që është normale dhe në një shoqëri që e quan veten demokratike, ashtu edhe duhet të jetë. Por, unë jam dakort me deklaratën e shkrimtarit dhe poetit Martin Camaj, 90-vjetori i lindjes i të cilit shënohet gjithashtu këtë muaj – dhe mik i ngushtë i Arshi Pipës – se, “Shqipëria do të jetë me të vërtetë e lirë, vetëm atherë kur shqiptarët do të kenë mundësi të lexojnë, të studjojnë dhe të vlerësojnë veprat e shkrimtarëve të tillë të mëdhej si Arshi Pipa.”

Në përfundim dhe në përputhje me atë që ka thënë Martin Camaj, unë besoj se pa zhdukjen e paragjykimeve letrare, politike dhe ideologjike ndaj shkrimtarëve të kombit si Arshi Pipa dhe pa një aftësi për të kapërcyer dallimet politike dhe ideologjike midis shqiptarëve madje edhe një çerek shekulli pas shëmbjes së komunizmit, Shqipëria dhe kombi shqiptar do të mbeten si, “Një anije e palëvizëshme, e ngarkuar me zemrën e rënduar të poetit që simbolizon shpresat e tij të rreme”. (Arshi Pipa në librin e tij Montale and Dante)

Fati i letërsisë shqipe gjatë gjysmës së shekullit XX

Fati i letërsisë shqipe gjatë gjysmës së shekullit XX ka qenë po aq tragjik sa dhe fati i popullit shqiptar. Letërsia shqipe pas vitit 1944 u dhunua dhe u denatyrua gjithanshëm, sa preku rëndë pesë shtretërit nëpër të cilët ajo rrodhi:
- Letërsia shqipe e ekzilit (Ernest Koliqi, Martin Camaj, Arshi Pipa, Bilal Xhaferri etj);
- Letërsia shqipe e ndaluar, anatemuar dhe e mohuar (At Gjergj Fishta, Faik Konica, Vinçens Prenushi, Lumo Skëndo, Lazër Shantoja, Pater Anton Harapi si dhe gjithë tradita letrare françeskano-jezuite, trashëgimia e mendimit intelektual shqiptar e viteve '30);
- Letërsia shqipe e papranuar zyrtarisht, ose e papërfillur si fakt letrar (Mirush Kuteli, Lasgush Poradeci, Petro Marko, Frederik Reshpja, Vexhi Buharaja, Mustafa Greblleshi);
- Letërsia shqipe e burgjeve dhe e ndëshkimeve të përgjakshme (Et'hem Haxhiademi, Gjergj Bubani, Qemal Draçini, Ndoc Nika, Sejfulla Malëshova, Kasëm Trebeshina, Musine Kokalari, Kapllan Resuli, Pano Taçi, Astrit Delvina, Trifon Xhagjika, Fatos Lubonja, Bashkim Shehu, Vilson Blloshmi, Genc Leka, Havzi Nela etj);
- Letërsia shqipe e realizmit socialist (Dhimitër Shuteriqi, Fatmir Gjata, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Ismail Kadare etj).
Rezultati qe katastrofik për të pesë këto degë: letërsia shqipe e ekzilit humbi lidhjet me truallin amtar, çka do të thotë, humbi lexuesin; letërsia e ashtuquajtur e "emigrimit të brendshëm", e shpërfillur zyrtarisht, iu nënshtrua përndjekjes, daljes jashtë qarkullimit, përjashtimit nga komunikimi me lexuesin; letërsia e burgjeve arriti të dalë në dritë vetëm pas rënies së komunizmit, ndërsa pjesa më e madhe e autorëve të saj u pushkatua, u var apo vdiq qelive dhe hetuesive nën tortura; letërsia e realizmit socialist, e stimuluar dhe e propaganduar si ndihmëse e makinës së dhunës komuniste, e botuar në tirazhe të mëdha, pati prapëseprapë një fat me fund të trishtuar. E veçuar nga tradita dhe kodi letrar gjenetik nacional, e shkëputur dhe e prerë nga procesi letrar europian dhe botëror, ajo mbeti, siç kishte origjinën e importuar, një mish i huaj në traditën letrare shqiptare, duke pësuar dështim të plotë.
Lexuesi shqiptar i disa brezave s'pati mundësi tjetër, përpos se me hir a me pahir të komunikonte veçse me Letërsinë e realizmit socialist, nën një presion të gjithanshëm ideologjik. Edhe fati i lexuesit shqiptar nuk mund të abstragohej i shmangur nga katastrofa tragjike e letërsisë shqipe. Me ndihmën e censurës, çmimeve letrare shtetërore të PPSH-së, titujve, kritikës letrare servile, lexuesit shqiptar iu imponuan përfytyrime të përçudshme për letërsinë artistike dhe vendin që duhet të zinte ajo në jetën shpirtërore të njeriut. Një rol të mbrapshtë në shpëlarjen ideologjike të vetëdijes masive luajti edhe shkolla ku librat pushuan së shijuari: ato vetëmse propagandoheshin. Sistemi totalitar këmbëngulte para së gjithash në sinkronizimin e letërsisë me montin e aktualitetit politik, sipas parullës famëkeqe të Leninit me përthyerjet dhe perversionet shqiptare: "Ai që sot nuk këndon me ne, është kundër nesh!".
Që të bëhesh udhëheqës i popullit dhe njëherësh shërbëtor i tij, siç thoshte Majakovski, shkrimtarit i takonte t'i shërbente me besnikëri partisë, duke refuzuar lirinë e brendshme, pa të cilën procesi krijues është thjesht i pamundur. Librat e shkruar pa dhembjen dhe frymëzimin, në të mirë të konjukturës, partisë dhe shokut Enver, edhe nëse shpërndaheshin në shoqëri, në thelb ato mbeteshin jashtë sinoreve të artit. U shkëputën prerazi lidhjet me modelet amtare të parakomunizmit dhe me letërsitë e mëdha të botës. Ndërkaq procesi letrar u përkeqësua edhe më shumë nga pesha e ndikimit të formës komando-administrative të normës shoqërore, e cila me një agresivitet të rrallë dhe egërsi ndëshkuese lante hesapet me cilindo shkrimtar që dilte jashtë modeleve të diktuara.
Sistemi i degëzuar (centralizuar) i tabuve të rrepta e deformoi që në zanafillë zhvillimin e natyrshëm të letërsisë, duke lënë një trashëgimi të ngjashme me vatrat toksike edhe sot. Duke u mbështetur në artikullin e Leninit "Organizata e partisë dhe letërsia e partishme (partishmëria)", realizmi socialist operonte me një kodeks rekomandimesh, se si duhej të shkruante një anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve sovjetë, çka u kopjua dhe shpu deri në absurd në përvojën e komunistëve shqiptarë.
Fanatizmi ortodoksal ideologjik mbërriti kulmin e nonsensit në Shqipëri kur format e survejimit të shkrimtarëve kishin pësuar njëfarë zbutje edhe në vendin ku qe importuar socrealizmi, në BRSS, me periudhën e Zbutjes (Ottjepell). Dihet se pas kësaj periudhe, që përkon me fundin e viteve '50, lind dhe dukuria e "Disidencës", nis një komunikim ilegal me lexuesin nëpërmjet qarkullimit të veprave letrare nën dorë, libra, broshura, dorëshkrime, vetëbotime (Samizdat), një dimension antizyrtar i letërsisë. Me dhjetëra shkrimtarë rusë, megjithëse iu nënshtruan gjyqeve, si Sollzhenicini, Aksionovi, Vojnoviçi, Aleshkovski, Dovllatovi apo Josif Brodskij, ata tekefundit dëboheshin jashtë kufijve të BRSS-së. Por në komunizmin gjakatar të Enver Hoxhës, si në çdo çështje, edhe në letërsi, u tejkalua edhe modeli i importit, duke vepruar sipas parimit "më katolik se Papa". Survejimi total i komunizmit shqiptar mbi individin, që tejkalon edhe vizionet antiutopike oruelliane, nuk la asfare hapësirë për zhvillimin e disidencës. Shpesh tek ne termi "disidencë" përdoret gabim në diskurset letrare. Disidenti politik, ideologjik apo kulturor në fillim është pjesë e një rendi vlerash, i cili në masën e ngushtimit të hapësirës së lirive dhe pikëpamjeve i kundërvihet sistemit, gjendet në kundërshti me të. Në letërsinë e disidencës së Lindjes ish-komuniste të tillë kanë qenë Cezllav Miloshi dhe Zbignjev Herberti në Poloni, Milan Kundera dhe Bogumill Hrabali në Çekosllovaki, A. Sollzhenicini dhe Josif Brodskij në Rusi. Në Shqipëri nuk ka patur disidencë, por Kundërshtarë. Kjo sepse edhe premisat për disidencë mbyteshin që në embrion dhe fati i mëtejshëm i shkrimtarit, dashje-padashje do të vendosej polarisht si kundërshtar. Fraza e poetit Trifon Xhagjika në gjyq, se "Sistemit tuaj do t'i bija me top" e vërteton më së mirë këtë tezë. Në diktaturën komuniste shqiptare u përshkallëzua dhe u përthelluan me shkrimtarët ato metoda të KGB-së së Jezhovit dhe Xherzhinskit në pikun më të egër të stalinizmit të viteve '30 në Rusi. Në po atë ngjashmëri, pas asgjësimit të shkrimtarëve kundërshtarë me pushkatime në vitet 1945-1947, përvoja shqiptare përsërit përvojën e shtetit leninist në fillim të viteve '20 me pogrom-et famëkeqe, shpartallimit të grupimeve artistike, shkollave dhe lëvizjeve të artit modernist/avangardist nëpërmjet pushkatimeve. Siparin e kësaj kasaphane e hap simbolikisht grumbullimi i 200 filozofëve rusë në Odesë, të cilët i hipën në një anije dhe i dëbuan jashtë BRSS-së. Përvoja shqiptare i ra shkurt: thjesht i pushkatoi me dhe pa gjyq.
Disidenca ishte një luks i madh për komunizmin shqiptar. Nuk pritej të botohej vepra e të diskutohej. Bastisej banesa e shkrimtarit dhe gjykoheshin dorëshkrimet e pabotuara si provë armiqësore.

Origjina e realizmit socialist
Dihet tashmë se me fitoren e luftës së popujve mbi fashizmin, si gjithkund në Europën Lindore, edhe në Shqipëri u vendosën “demokracitë popullore”, të cilat më pas, nën ndikimin, diktatin dhe përvojën e socializmit sovjetik, imituan të gjitha modelet sociale, kulturore dhe politike të “vëllait të madh”, Bashkimit Sovjetik.
Zbatimi i modeleve të realeve të jetës së socializmit stalinist në shtetin e ri shqiptar, të papërvojë, u bë në kushtet e një konfuzioni të madh social, politik e nacional. Promovimi i modeleve socialiste jugosllave dhe sovjete në realitetin e prapambetur shqiptar, me një strukturë familjare gjysmëpatriarkale konservatore dhe me jehonën e freskët të përçarjes nacionale që la lufta, në vend të optimizmit e solidaritetit me pushtetin e ri, solli një hutim e moskuptim të thellë – për rrjedhojë – edhe pakënaqësi e kundërshtime të armatosura.
Edhe letërsia shqipe, ashtu si shumë fusha të aktivitetit shoqëror, mendor, psikologjik e fetar, e pati të vështirë të përshtatej me modelin e importuar socrealist, i cili iu imponua si dogmë e metodë zyrtare, duke krijuar që në fillim një raport të fortë tëhuajësimi me gjithë traditën tonë letrare të deriatëhershme (viti 1945).
Origjina e doktrinës së realizmit socialist ka një zanafillë të hershme, edhe pse më parë, në asnjë kulturë, nuk ishte bërë dogmë zyrtare. Madje edhe në Bashkimin Sovjetik, zyrtarisht, si dogmë e imponuar ideologjike u instalua në vitin 1934, përsa deri atëherë, edhe pas triumfit të revolucionit bolshevik të tetorit 1917, vazhduan të ekzistojnë një numër i madh shkollash, grupimesh, prirjesh e tendencash moderniste e avangardiste. Realizmi socialist si metodë, në mënyrë të përmbledhur, shënon një nocion terminologjik të gjerë, të aplikuar në disa nivele të botëkuptimit komunist.1
Ai është një term i përdorur në shkencën e letërsisë sovjete dhe në shkencat e arteve në fillim të viteve ’30 për të shenjuar “metodën themelore”, e cila “i kërkon artistit paraqitjen me vërtetësi konkrete historike të realitetit në zhvillimin e tij revolucionar”, realitet i cili ndërthuret me detyrën e edukimit të punonjësve në frymën e socializmit” ("Kongresi i Lidhjes së Shkrimtarëve të BRSS-së”, 1934). Nocioni estetik "realizëm” lidhej me përcaktimin "socialist”, çka solli në praktikë nënshtrimin e letërsisë dhe arteve ndaj principeve të ideologjisë dhe politikës. Postulati kryesor i realizmit socialist u bë partishmëria dhe ideshmëria sociale. Kërkesat e realizmit socialist u shndërruan faktikisht në tabu, që e frenuan krijimtarinë që për vite me radhë ishte mënjanuar (shmangur) nga jeta shpirtërore e popullit prej veprave të talentuara të Ana Ahmatovës, Dmitri Shostakoviçit, Sergej Ejzenshtejnit, Pavel Filonovit, etj., duke stimuluar përkundrazi krijimin e veprave mediokre e konformiste që u bënë bori të propagandës. Përpjekjet për ta zgjeruar “bazën teoritike” të socrealizmit me idetë e “tabanit popullor” (në fund të viteve ’30), të “socializmit humanist” (në fund të viteve ’50) ose me principet e estetikës së “sistemit të hapur” (në vitet ’70), nuk e ndryshuan statusin zyrtar dhe natyrën ideologjike të nocionit.2
Në fund të viteve ’80, socrealizmi shndërrohet në term historiko-letrar.
Një formulim interesant ka dhënë Andrej Sinjavskij në artikullin e tij “Çfarë është realizmi socialist”: “...një gjysmëart gjysmëklasik, jo shumë socialist dhe aspak realist”.
Kështu, për shembull, në romanin “Nëna” (1905) të A. M. Gorkit, na paraqitet mjaft hollësishëm miti kristian mbi Shpëtimtarin (Pavel Vllasovi), i cili flijon veten në emër të gjithë njerëzimit, dhe nënës së tij (Pelageja, domethënë Shën Mëria) – kësaj figure kyçe për vetëdijen ruse dhe mitit kristian të adoptuar prej saj. Kjo që thamë nuk kundërshton faktin se kjo vepër është diçka krejtësisht mediokre. Rëndësi ka që, duke i shpallur luftë religjionit, bolshevikët megjithatë shpallën një religjion të ri, shumë të njohur e të harruar, për të krishterët e lashtë. Për këtë ka shkruar bindshëm një nga historianët më të njohur të kulturës, sër Arnold Xhozef Tojnbin. “Kishës së zhvilluar bolshevikët i kundërvunë bashkësinë kompakte kristiane, por primitive, të shekujve të parë pas Krishtit me kultin e varfërisë, shoqërizimin e pasurisë dhe agresivitetin ndaj paganëve ideologjikë. Po ashtu si kristianët e parë, “republika e re sovjete” gjendej në “rrethin e armiqve”, veçse në rastin e parë kjo ishte Perandoria e shpartalluar romake, kurse në të dytin – shoqëria e përparuar kapitaliste. Në rastin e parë fitoi krishtërimi, në rastin e dytë - kapitalizmi.3
Një vepër tjetër është romani i A. S. Serafimoviçit “Përroi i hekurt”, i cili rrëfen se si një komandant i kuq, Kozhuhu, nxjerr divizionin e Tamanskit nga rrethimi, - nën dritën e mitologjisë evangjeliste, historisë së daljes së judejve nga Egjipti dhe përftimit të Tokës së Premtuar. Kozhuhu këtu del gjoja në rolin e Moisiut, për çka gjejmë edhe aludime të drejtpërdrejta në tekst. Me vite realizmi socialist përpunoi mitologjinë e vet ideologjike. Kjo mitologji ka tipare jo më romantike, por më së shumti të planit klasik. Siç dihet, konflikti bazë në ideologjinë e klasicizmit është konflikti ndërmjet detyrës/arsyes dhe ndjenjës, ku fiton detyra. Në vepra të tilla të socrealizmit, si “çimentoja” të F. Glladkovit, “Si u kalit çeliku” të N. Ostrovskijt, “Rrëfim për njeriun e vërtetë” të B. Polevojit, dalin në pah qartazi këto karakteristika. Heroi i veprave të tilla heq dorë nga dashuria për hir të revolucionit. Realizmi socialist e tejkalon edhe klasicizmin. Heroi i tij, i shpërblyer nga pushteti, e humbet në përgjithësi kurmin njerëzor, duke u shndërruar në robot. Diç e këtillë ndodh me Pavel Korçaginin. E përmbyll këtë mitologjemë Aleksej Meresjev me “Njeriu i vërtetë”, i cili zëvendëson “njeriun e vogël”, “njeriun e tepërt” me “njeriun e ri” nga letërsia ruse e shek XIX. Njeriu i vërtetë është një mutant teknologjik. Atij i kanë shkurtuar këmbët, por ai vazhdon të mbetet pilot, përveç kësaj, shkrihet me makinën – ky episod është përshkruar mjaft hollësisht në romanin e Boris Polevojit. Trupi i personazhit socrealist zëvendësohet me hekurin, ai kalitet me çelik – një “druvar i hekurt” i socializmit të zhvilluar.4
______________________________________
1 Nga leksionet e letërsisë së huaj të shek XX, “Origjina e realizmit socialist”, A. Tufa
2 Nadtoçij E. Druk, “Shok dhe vëlla” (disa thjeshtime mbi vendin e realizmit socialist në artin e shekullit XX.) // Daugava, 1989. – М 8. “Fjala” – 8 dhjetor 2004, faqe 15. “Fjala”, 4 shkurt 2006, faqe 13/14 -15.
3 Tojnbin A. XH. “Kristianizmi dhe marksizmi” // po aty.- 1989. - No 4. “Fjala” 16 mars 2004. f. 13
4 Rudnjev Vadim. “Kultura dhe realizmi”// po aty. - 1992.- No 6.

Kur Pipa na mbushte me ideale!

Frank Shkreli

Në paradoks, Arshi Pipa nuk kujtohet sot nga ithtarët e tij, por nga një njeri i thjeshtë që e ka njohur rastësisht në emigrim

Arshi Pipa lindi në Shkodër më 28 korrik 1920 dhe ndërroi jetë në Uashington më 1977. Ai jetoi pjesën më të madhe të jetës së tij jashtë atdheut, në mërgim të detyruar. Arshi Pipa ishte shumë i njohur në qarqet akademike e kulturore në Perëndim e sidomos në Amerikë, por gjatë periudhës së komunizmit ishte “persona non grata”, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë.

Megjithëse nuk e ndiej veten as të denjë dhe as të kualifikuar për të shkruar për Arshi Pipën dhe veprat e tij, dua vetëm të shënoj këtë përvjetor, pasi e kisha njohur atë dhe motrën e tij, Fehimen, me të cilën kam punuar në “Zërin e Amerikës”. Ndiej një detyrim moral – për vuajtjet e kësaj familjeje nën regjimin e Enver Hoxhës, për burgun që pësoi Arshiu vetë në ferrin komunist shqiptar dhe për vrasjen nga komunistët e të vëllait të tyre Myzaferin – që me dy-tri fjalë të përkujtoj këtë njeri të madh, në këtë përvjetor të lindjes së tij.

Arshi Pipën, përveç kontributeve të mëdha që i ka lënë kombit në fushën e letërsisë, gjuhësisë, filozofisë dhe publicistikës – në bazë të takimeve e bisedave të disa hershme me të në Uashington – e mbaj mend më shumë si atdhetar dhe antikomunist, pasi afër zemrës kishte dashurinë për Shqipërinë dhe çlirimin e saj nga komunizmi. E vlerësoj shumë qëndresën e tij antikomuniste. Megjithëse kishte vuajtur ferrin në burgjet e Shqipërisë duke e shikuar vdekjen në sy, ai kurrë nuk humbi shpresën për liri, për veten dhe për kombin shqiptar dhe si rrjedhim për këtë ideal ai punoi pa ndërprerje deri në minutën e fundit të jetës së tij. Ai shpesh thoshte: “Komunizmi nuk ka të ardhme. Ai do të përsëritet në involucione gjithnjë ma të dobëta derisa të shterret vetvetiu“.

Takimi im i parë me Arshi Pipën nuk ishte si person, por ishte “Libri i Burgut” i shkruar në burg si një dokument kundër regjimit komunist. Një libër ky për të cilin vet autori thotë se “… u nis me qëllim që të delte ai nga burgjet prej të cilave unë ndofta nuk do të delsha… Kështu që, qysh herët shestova me mbledhë përvojën time dhe jo vetëm timen, të kohës së robnisë, qi të ishte ky libër dëshmi e jetës së burgut dhe të kampit – e një anës së jetës nën diktaturën komuniste, e cila karakterizon mirë gjithë kompleksin”.

Kështu që, pa e takuar atë, unë kisha njëfarë ideje se kush ishte Arshi Pipa. Kam pas fatin të takoja këtë dijetar të madh shqiptar disa herë dhe e kam admiruar sa ishte gjallë si edhe pas vdekjes, pasi ai kishte një përgatitje të dijes së gjithanshme. Dituria e tij ishte rrjedhim e fryt i studimeve të pareshtura dhe vuajtjeve personale e familjare. Ai, në bisedë të angazhonte intelektualisht dhe në argumentet e tij kishte një gjallëri përbindëse të idealeve.

Arshi Pipa personifikonte patriotin dhe intelektualin, ndër më të shquarit e kombit shqiptar, i cili asnjë ditë të jetës së tij nuk pushoi së luftuari për liri e demokraci dhe për lirinë e fjalës, për lirinë e Shqipërisë dhe të Kosovës, gjithmonë në një papajtueshmëri të plotë ndaj regjimit dhe diktaturës komuniste. Majin që kaloi, Presidenti i Shqipërisë, zoti Bamir Topi, mori pjesë në përurimin e fotoekspozitës së shkrimtarëve dhe poetëve të vrarë nga diktatura, të titulluar “Letërsia e shkruar brenda telave me gjemba dhe përballë plumbave“, në mjediset e Muzeut Historik. Me atë rast, Presidenti Topi vuri në dukje përvojën e hidhur të viktimave dhe të persekutuarve gjatë diktaturës dhe ndriçimin e së vërtetës historike, duke thënë se “kjo e vërtetë është tragjike, por edhe heroike. Ajo na thotë se aty ky ishte burgu, aty ku ishin telat me gjemba, aty ku ishin torturat, aty ku përballej vdekja – aty ishte atdheu…”

Me atë rast, Presidenti Topi përmendi vëllezërit Arshi e Myzafer Pipa dhe tha: “Liria fillon e shuhet atëherë kur vritet shkrimtari, si zëri më i artikuluar i shoqërisë, kur vritet avokati, mbrojtësi i së drejtës, atëherë kur frika mbyte kundërshtimin, atëherë kur zëri ndryshe shihet si kërcënim. Shkrimtari është personazhi më i frikshëm për diktaturat dhe diktatorët“. “Shqipëria, – tha Presidenti Topi, – ka përvojën, rastet dhe kryeveprat e veta në këtë marrëdhënie. Shoqëria demokratike dhe institucionet e saj, tek këta shkrimtarë e avokatë dhe veprat e tyre duhet të shohin përsosjen e vet”. Presidenti përfundoi duke thënë se “institucionet shtetërore që mbulojnë trashëgiminë kulturore dhe historike, duhet të kenë një vizion të qartë. Dogmat e së djeshmes duhet të zëvendësohen nga objektiviteti shkencor“.

Sot, në këtë 90-vjetor të lindjes, kujtojmë Arshi Pipën, personalitetin e madh kulturor, poetin e shkrimtarin, atdhetarin, demokratin e antikomunistin e flakët që vuajti në burgjet e diktaturës komuniste. Kujtojmë gjithashtu personin që mund të thuhet se jo vetëm që nuk është zbuluar ende si duhet, por mund të deklaroj se nganjëherë e nga disa ai mbetet i keqkuptuar dhe i trajtuar në mënyrë indiferente, sidomos nga institucionet kulturore për të cilat bën fjalë më lart, Presidenti Topi.

Janë fjalë që nuk duan veshë të shurdhër. Arshi Pipa ishte lëvrues i palodhur i kulturës, shkrimeve dhe studimeve shqiptare, duke zënë vend në krye të radhës.

Ai gjithë jetën dhe vuajtjet ia kushtoi atdheut dhe kombit. Ai ishte ndër më të ndritshmit patriotë e shkollarë, veprat e të cilit janë jetike për kombin e vuajtur shqiptar nga terri 50-vjeçar komunist. Është gati si amanet kur thuhet se duhen njohur veprat e elitës së qëndresës antikomuniste shqiptare, duke përfshirë edhe veprat e Arshi Pipës, do të rivendoste dinjitetin dhe nderin e nëpërkëmbur njerëzor të elitës së vuajtur dhe të viktimizuar shqiptare.

Arshi Pipa tërë jetën u mor me fatin e atdheut të vet, prandaj në këtë përvjetor të lindjes së tij ta nderojmë këtë dijetar që solli dritë mbi historinë tonë dhe që na përfaqësoi në botën e jashtme me dinjitet, duke e paraqitur kombin shqiptar si të denjë të zërë vendin që i takon në radhët e kombeve të qytetëruara. Duke i kthyer ligjshmërinë dhe vendin që i takon Arshi Pipës dhe veprave të tij në historinë e kombit shqiptar, në nuk bëjmë asgjë tjetër veçse vëmë në dukje fisnikërinë e vetes sonë.

Arshi Pipa, veprat e të cilit nuk do të njohin kurrë mort, është i denjë për nderimet tona dhe meriton mirënjohjen e të gjithë shqiptarëve.