Bisedë me Doktorin e Shkencave Historike Z.Arif Mati
Pyetje : Duke ju pergezuar per titullin e larte shkencor ne fushen e Historise «Doktor ne historine dhe civilizimin e Antikitetit » dhene nga Universiteti i Sorbones ne France , besoj se do te na ndihmoni per te kuptuar se perse ne te gjitha tekstet mesimore, lashtesia dhe arritjet e saj, lidhen kryesisht me popujt Helene = Greke dhe erresohen pothuaj totalisht Pellazget ?
Arif Mati : Fillimisht, qe të kuptohet qartë historia e Grekëve dhe e qyteterimit të tyre, duhet ditur, që Helenët kanë ekzistuar, me këtë emërtim (« Grekë » të quajtur nga Romakët në shk IV pk e në vijim nga të gjithë « të huajt » ,deri në ditët tona).
Ata nuk janë përmëndur në tekstet e para të traditës gojore dmth të Homerit e të Hesiodit (shkVIII/VII pk). Ata nuk ishin pra Pellazgë, megjithese përvetësuan qytetrimin e tyre.
Shumë legjenda janë përpjekur të lidhin Helenët me Pellazgët apo me këtë apo atë Perëndi, perendeshe apo heronj. Këtu ne duhet të dimë të shkoqisim te vërtetën nga e pavërteta me anën e nje trajtimi shkencor dhe jo mendimit vetjak, apo hamëndesime apo mbi bazën e analizave të qëllimshme, subjektive apo te paqarta.
Epopetë homerike dhe më vonë ato hesiodike nuk u shkruan veçse në mesin e shk VI pk në epokën e Pisistratit (afërsisht 600-527 pk) dhe të birit të tij Hipparque. Pra këta Helenë kane ekzistuar. Problemi qëndron për të ditur : si, përse, ku, dhe kur, janë shfaqur ata realisht. Është kjo problematike per të cilën shtrova tezën time.
Ajo per te cilen jam i bindur eshte se ata, u çfaqën vetëm pas shk VIII pk, dhe jo në shk XV apo XVI pk, siç « pranohet përgjithësisht ». Në lidhje me këtë, shfaqen lloj-lloj mendimesh, përfundimesh, përzjerje hamëndsimesh, nga ata që s’kane kuptuar plotesiqht të fshehtat e historisë së lashtë të Greqisë. Është perzier kronologjia (periudhat) e sejcilës etapë kohore, të bërë nga « pushtuesit » e parë helenë. Sepse ata ishin me te vertete « pushtues », veçanerisht kur lexojmë me vëmëndje tekstet e lashta, (ato te autorëve dhe historianëve te parë grekë) ashtu si dhe legjendat : vërehen fakte reale të zbukuruara, te pershtatura, te përpunuara, e hera-herës të manipuluara (për t’i shërbyer çështjes greke). Kjo u bë gjatë shumë shekujve deri në periudhën e « kritikeve aleksandrine » nën drejtimin e Aristofanit të Bizantit e sidomos Aristarkut të Samothrakës (shk III dhe II pk), që përfundimisht e ka formësuar historinë, legjendat dhe epopetë e Greqisë. Shkrimet janë aty, te patundeshme, nuk mund te fshihen : s’mund të ndryshohen më apo të manipulohen si ç’ndodhi në Antikitet. Të gjithë historianët dhe studiuesit, kanë të njejtat tekste para syve e megjitheate disa prej tyre gjejne mundesine ti devijojne nga kuptimi i vërtetë që u duhet dhene.
Pyetje : Sa qendron, sipas fakteve historike, barazimi i emertimit « helen » dhe «grek ». Studiuesi Aristidh Kola shpesh i emerton keshtu edhe arvanitasit, apo Martin Bernal (“Athina e Zeze”) pellazget, duke folur gjithmone per lashtesine. Cili eshte mendimi juaj ?
Dr. Mati : Shpesh, perzihen ajo me e lashta, mesjeta, e mevoneshmja, modernia dhe bashkekohorja, si kane bere disa prej disa autorëve që ju citoni si Aristidh Kola (i cili i ngaterron Grekët, Helenët, Pellazgët, Shqiptarët, Arvanitasit…), Martin Bernal (autor anglez i studimit « Athina e zezë » qe është kundershtuar shume – i kam kushtuar dy faqe kritike në tezën time – nuk jam aspak dakort me te per gjitheshka qe thote pervecse me nje thënie te tij në lidhje me origjinen kulturore egjiptiane të grekëve – ai gabon rëndë për sa i përket Athinasë e cila nuk eshte e zezë, e mbi të gjitha s’eshte egjiptiane, por pellazge) , apo te tjere autore si Sami Frasheri (figure e madhe e Rilindjes).
Le të shikojmë, nëpërmjet një rradhitjeje të rregullt, se kush ishin Akenët, Danaenët, Helenët, Dorët, Ionët, Éolët dhe Graïkosët. Por së pari duhet të ngjitemi në orët e para të historisë të asaj që grekët e quajnë « Helladë » dhe jo-grekët « Greqi ». Ne fakt është e pasaktë të emërtohen « Grekë » Helenët. Kjo ndodhi për faktin se ata u quajtën kështu, nga ata që ndodheshin jashtë (Gadishullit Ballkanik) dhe ne vazhdojmë t’i quajmë kështu, për lehtësi apo marrëveshje në të gjithë librat e historisë. Ja disa sqarime për sa u përket Pellazgëve, Grekëve, Helenëve, Shqiptarëve, Arvanitasve dhe Arbëreshëve:
1) Helenët dhe Grekët
Emërtimet “Helenë” dhe “Grekë”, trajtohen jo qartësisht. Keto emertime shkojne bashke nqs konsiderojme qe Romakët në shk IV pk gabimisht kanë ngaterruar emërtimin « Graïkos » (Graeci), emër i një tribuje epirote (etni pellazgjike dhe jo Greke), me atë Helene, emërtim që përcaktonte në thelb pushtuesit e parë të vëndit të Pellazgëve që do te quhej me vone “Helladë” dhe qe të huajt e sidomos Romaket e emërtuan me pas “Greqi”. Me kalimin e kohës këto emërtime u përgjithësuan. Sipas një tradite të lashtë Sellët, priftërinj dhe zëdhënës të Zeusit pellazgjik të Dodonës (kryeqëndra e kultit të Pellazgëve) ishin në fqinjësi me një tribu matriarkale të emërtuar « Graïcoï, Graïcos » (Graeci, Graeki, Graii, Graiai, dmth « adhurues të kultit të gruas së moshuar » ndoshta të Perëndeshës-Tokë të Dodonës që çfaqej në një formë të trefishtë : Gratë), që banonin ne luginën e Aeroposit. Keto “Great” (deformimi i shqipes “gra” “gratë”) bijat e Forcis dhe Céto, motrat e Gorgones ishin tre (Pefrédo, Enio dhe Dino). Por Helenët, më vonë, e zëvëndsuan këtë kult të Great në “Helle”. Kjo ishte taktikë e Grekëve për të marrë të gjitha kultet pellazgjike të Greqisë, ashtu siç ndodhi me shënjtoren pellazgjike të Pythô-s që u bë « Delfi » gjatë pushtimit prej Helenëve.
Në fillim këta zaptues të huaj me origjinë egjiptiano-fenikase, si Danaosi egjiptian dhe Kadmos fenikasi, pushtuan vëndin. Më vonë ata u emërtuan Akej dhe Danaenë (veçanërisht në Iliade dhe Odise, ku emri « Helenë » nuk çfaqet) . Me pas, kur ata fituan më shumë siguri dhe rëndesi, për tu ngulitur në vënd dhe për të treguar autoktoninë e tyre, vendosën të krijonin një origjinë të re nëpërmjet një gjenealogjije artificiale: Deukalioni (Noe grek !) dhe gruaja e tij Pirrha, i shpëtojnë një Përmbytjeje , pati dy djem, Helenin (baba i të gjithë Grekëve) dhe Amfiktion (mbret i Athinës dhe themelues i kultit te Delfit i cili, sipas një legjende, u bë pasardhës i Kronit (Cranaos) mbretit të fundit të Pellazgëve). Pasardhësit e Helenit, janë ata që populluan Helladën (emërtim i dalë nga Helen) : Æolos (Eolët), Doros (Dorët) dhe Xouthos që pati dy djem Ion (Ionët) et Akhæos (Akejtë). Shikojmë këtu qarte mashtrimin e këtyre pushtuesve të parë: të imagjinojmë një Përmbytje që shkatëron gjithshka (dmth të gjithë të kaluarën e vëndit të Pellazgëve) dhe të krijojmë një brez të ri burrash dhe grash: Helenët. Prandaj është ky emërtim etnik (Helen), që mbizotëroi dhe qe perdoret edhe ne ditet e sotme. Por, gjithashtu Herodoti, (VIII ,44-I, 56) këmbëngul se Jonianët ishin Pellazgë që u bënë Helenë pasi mësuan greqishten. Emri Dorianë nuk është përmëndur, veçse në pak raste duke u nisur nga Pindari (518-438 pk). Ja pra ku paraqitet paqartësia dhe vështirësia e historisë dhe legjendave greke.
2) Grekët dhe Pellazgët
Pas pushtimit të « Pellazgjisë » Grekët u bënë padronë të vëndit : ata asimiluan pjesën më të madhe të banorëve (përvec rezistencës së ndonjë vëndi që kishte ruajtur për një kohë të gjatë tradita te vjetra pellazgjike, si Arkadia) dhe përthithën qyteterimin dhe kulturën e Pellazgëve që asimiluan. Por Epiri, Maqedonia, Thraka dhe Iliria nuk kanë qënë kurrë pjesë të Greqise faktike: ato mbetën të pavarura dhe jasht ndikimit grek. Ishin Romakët ata që, me pushtimin e Greqisë në vitin 146 pk, krijuan « Greqinë e Madhe » duke zgjeruar kufijte e saj. Duhet ditur se Greqia klasike, para pushtimit romak, kishte një shtrirje të ngushtë (400 km gjatësi dhe 300 km gjerësi) : të gjitha këto rajone që shtriheshin në jug të një kufiri që niste nga gjiri i Ambrakisë deri në deltën e Peneut (sipas G. Glotz, Historia greke – Puf, 1938, façe 7). Nga kjo Greqi, Epiri, Maqedonia dhe Thraka ishin natyrisht të përjashtuara ( Strabon, VII, 7/1, VII, 7/8, VII, fr.1 –fr.11 ; Appien – Histoire, L’Illyrique II, Macédoine II; Théocrite, Idylles VI, XI).
Duhet shenuar se në shk V pk Herodoti (I, 58) pohon se Pellazgët, që nuk u bënë grekë, mbetën jashtë qyteterimit grek. Së fundit, vëmë në dukje, se në lidhje me “Ilirianët”, që Herodoti i emërtonte «popull i pavarur» , apo «të Pavarurit » nga vjen dhe emertimi «Ilir» që do të thotë «i lirë dhe i pavarur» në gjuhën shqipe. Ilirianët dhe Thrakët mbetën dy degët e fundit etno-gjuhësore të gjalla dhe aktive të Pellazgëve në Ballkan. Përfundimisht qenë vetëm Ilirët që rezistuan më gjatë ndaj pushtuesve të ndryshëm. Shqiptarët, pra janë pasardhësit e fundit të brezit pellazgjik të Ballkanit. Trevat e vjetra ilire u pushtuan nga hordhitë sllave dhe bullgare duke filluar nga shk VI/VII dhe trevat Dako-Getëve qëndruan për një kohë të gjatë nën sundimin romak prej nga kemi një përzjerje të latinishtes me thrako-ilirishten në gjuhën rumune, për rrjedhojë shumë fjalë shpjegohen qartësisht me shqipen.
Pyetje : Në botimet historike mbi lashtësinë, shkrimet në materialin arkeologjik, sidomos në Ballkan, emërtohen shpesh si “alfabet i lashtë grek” dhe « shkrim i greqishtes së lashtë » pavarsisht që as nuk kuptohet me këtë gjuhë.
Dr. Mati : Grekët, në saje të alfabetit të trashëguar nga Pellazgët nëpërmjet Fenikasve, kanë ndërtuar me pellazgjishten dhe gjuhën e tyre atë që sot e quajmë greqishtja e lashtë (e afërt me gjuhen joniane, eoliane dhe arkado-qiprioten) e cila është mjaft larg nga greqishtja moderne.
Për sa i përket zgjerimit helenik, asimilimi i Pellazgëve bëhej gjithmonë e më i dukshëm. Iliada dhe Odisea ishin epope të traditës gojore pellazgjike, të përkthyera në greqisht, mbasi pësuan shumë ndryshime, ndërhyrje e madje dhe manipulime të panumërta. Duke u nisur nga shekulli i artë i Perikliut, Greqia nxori një numër të madh autorësh, poetësh dhe dijetarësh të mëdhenj, dhe gjuha greke u bë një gjuhë komunikimi ndër-rajonale, që shumë shpejt u konkurua nga latinishtja. Ndërmjet emrave të mëdhenj të kulturës greke, pati me siguri Grekë me origjinë tirrenase apo pellazgjike, siç qe rasti i Pitagorës, i lindur nga një familje pellazgo-tirrenase e Lemnosit, sipas biografit te tij, Porfiri (Porfiri, Jeta e Pitagorës – Malchus apo Mbreti- 17, p. 36 – Belles lettres, Paris 2010). Së fundmi, me fillimet e kristianizmit (librat e parë fetarë u përkthyen në greqisht prej gjuhës arameike), duke kapërcyer shkallët hirarkike, gjuha greke u bë praktikisht gjuhë liturgjike e madje perandorake gjatë të gjithë periudhes bizantine. Në fakt, qenë Grekët në gjenezën e lindjes së Ortodoksisë.
Per sa i përket ngateresave ne perdorimin e emertimeve, ne pamë në paragrafet e parë, që emertimi Grekë dhe Helenë, nuk ishin të barazueshëm, (helene/grek) duke qënë pasojë e moskuptimit dhe ngatëresës. A.Kola i ka trazuar të dy etnitë pa marrë parasysh historinë dhe origjinën e vërtetë të qytetrimit grek. Për fat të keq, ai ngatëron gjithashtu Grekët (Graïkos), Helenët (egjypto-fenikas) dhe arvanitasit (Shqiptarët e Greqisë, të ndarë nga Epirotët).
Pyetje:Ç’mendim keni si historian, për origjinën e tre emrave të popullit tonë (albaneze, shqiptarë dhe arbëresh) ?
Dr. Mati : Për sa i përket emërtimit “Albanez” ai e ka origjinën nga emri i një tribu iliriane të emërtuar “Albani, Albeni” (Albanes) ose Albanoï, territori i të cilit shtrihej nga porti i Durrësit deri në rajonin e Dibrës duke kaluar nga Lezha, Kruja dhe Mati. Sipas Ptolemeut (shk II) kryeqyteti i tyre qe Albanopolis (Zgërdheshi i sotëm). Me përdorimin e rotacizmit të dialektit tosk të jugut ky emër u bë Arbëri (transformim i « l » dhe « n » gege në « r » toske). Ky emërtim u perhap ne terë rajonin etnik shqiptar. Por në fillim emëri Arbëri shtrihej nga Vlora në Sarandë. Në shk XV për t’i shpëtuar pushtimit otoman, disa shqiptarë të jugut (në Arbëri) zbritën në Italinë e jugut (veçanërisht në Siçili dhe Kalabri) u thirrën « Arbëresh » dmth me origjinë nga Arbëria. Për rrjedhojë qe ky emërtim i tribusë ilirike «Albani» të veriut që « të huajt » e përdoren për të përcaktuar Shqipërinë (Albanine). Ja edhe historia më e afërt e Arbëreshëve ku banimi i tyre është i vonshëm në gadishullin italik. Në asnjë mënyrë nuk duhen ngatëruar Arbëreshët me popujt shumë të lashtë ilirikë që kanë banuar në lashtësi në Itali (ana e Adriatikut) : Iapigët, Messapienët, Daunienët, Peucétienët, Picénienët apo Venetët, etj. Në kohën e Skëndërbeut (Gjergj Kastrioti, i pagëzuar nga Turqit « zoti Aleksandër » dmth i denjë për trimërinë e Aleksandrit të Madh) emertimi Arbëri u përdor gabimisht per te treguar gjithe hapesiren shqiptare.
Për sa i përket emrit “Shqipëtar” një fakt historik e shpjegon qartësisht. Ushtarët e mbretit të Epirit Pirros (rreth vitit 318-272 pk) e emërtuan “Shqipe” dhe ky i fundit ua ktheu nje dite, se ata ishin “fëmijet” e tij. Nga ana tjetër Shqiponja ishte një nga simbolet e Zeusit, perëndisë tamam pellazgjike (cf. Homère Iliade XVI, 233, 234). Shqiptarët janë kështu “fëmijët e Zeusit” pra “fëmijë të Shqiponjës” (Shqipëtar = bir apo fëmijë i Shqiponjës). Madje, këta të fundit, pavarësisht besimit të tyre, e emërtojnë akoma dhe sot Perëndinë-Zot, qe na kujton emrin e shënjtë të Zeusit, Zoti. Në përfundim, vëmë në dukje, se Plini (shk >23-79) citon Scritarin dhe Ptolemeun (shk >100-170) Skirtonët qe na kujtojne emertimin e shqiptarëve : «Shqiptar ».
Ndersa Grekët i kanë emërtuar Shqiptarët «Arvanos, Arvanitis», emër që i ngjan çuditërisht emrit “Arvenes” së kelto-galëve. Ndoshta është një transformim, i ardhur prej rotacizmit (“l” në “r” dhe “b” në “v”) ka ndryshuar Albenes (Albanes) në Arvernes, Arveres ? Sipas legjendes, Keltos (emërtimi i Keltëve) Illyros (emërtimi Ilirëve, paraardhësit e Shqiptarëve të sotëm) dhe Galatos (emërtim i Gaulëve apo Galatëve) ishin “vëllezër”, sipas Teokritit – rreth ~315 ~250 pk – (Idila, VI, XI) dhe Appien – rreth >90-160 (Historia, L’Illyrique II, Macédoine II). Së fundi permendim se Turqit i quanin dhe i quajnë edhe tani Shqiptarët « Arnaut, Arnavut ». Kjo vjen nga shtrëmbërimi i emërtimit grek « Arvanos ». Gjejme kete emër tek një gjeneral i famshëm i mbretit Fransua I-rë (1494- 1547, mbret i Francës): “Arnaut” ose “Arnault”me origjinë shqiptare. Ky emërtim u përhap më vonë në të gjithë Francën, me perjashtim të emrit “Arnaud” (me një “d” në fund) që është i origjinës franceze.
Pyetje: Kam përshtypjen se ngatëresat më të mëdha në Historinë e Lashtësisë, i përkasin kohëve moderne, shekujve të 18-19. Me qënëse kjo është edhe tema e doktoraturës suaj, cilat janë disa nga momente të studimeve historike (sidomos te koheve moderne), që nuk përputhen me faktet historike?
Dr.Mati : Vete thelbi i historisë para-helenike, e madje arkaike greke eshte devijuar nga tre teori te paqarta te koheve te fundit (fundi i shk XIX dhe fillimi i shk XX) dhe një e katërt, që zgjat qe prej 25 shekujve (me siguri një dukuri e tipit shkaku dhe pasoja).
Së pari, sipas Shlimanit, u arrit në përfundimin se gërmimet e realizuara në Mikenë njoftojnë për një « qytetrim mikenian » në një kohë, kur Grekët e lashtësisë njihnin vetem Pellazgët si parabanorë të tyre të drejtpërdrejtë (dhe jo te paret e tyre). Mikenët për ta ishin thjesht banorët e qytetit të Mikenës.
Më vonë u dallua ne Linearin B një formë e greqishtes së lashtë (kjo mbështet ata, që më përpara – që në fund të shk XIX – kishin zyrtarizuar emërtimin “qytetrim miken”) si me qënë teksti më i lashtë i qytetrimit grek, nderkohe që mbi katër shekuj të quajtur «të errët» (për të cilët ne pothuaj nuk dimë asgjë) ndajnë luftën e pretenduar të Trojës nga çfaqja e “Helenëve” (emër që Homeri nuk e njihte). Porse egziston një ndërprerje e madhe, si në planin arkeologjik dhe në ate shoqëror-kulturor, midis periudhes se luftës së hamendesuar të Trojës (1193-1183) dhe periudhës pas “Kohëve të errëta” dmth duke filluar nga shk VIII-të pk, datë që duhet të ketë qënë zanafilla e vërtetë e qytetrimit helenik.
Evansi në 1905-ën e ndau historinë arkeologjike të Greqisë para-greke, në periudha që i emërtoi « Helladike » (e Lashta, e Mesmja dhe e Kohës së re, të ndara në I, II, III) që rrezikon të na çorientojë duke na bërë të besojmë se kjo ka lidhje, ose mund të ketë lidhje me Grekët (për shkak të barazimit me emertimin “Helladë”) ndërkohë që për këta, nuk është folur në ato kohë kaq te largeta. Në fakt asnjë dokument egjiptian, ugaritik, hitit apo asirian të periudhës së lashtësisë nuk përmëndte Helenët, dhe aq më pak të ashtuquajturit Mikenë. Ky sistem i Evansit (që përfshinte fillimisht vetëm Greqinë të emërtuar mikeniane) i përdor për të gjithë Ballkanin, na ngacmon tinëzisht të besojmë se i gjithë Gadishulli i përkiste Helladës, dmth Greqisë. Kjo është tërësisht e gabuar, pasi në atë periudhë të lashtë, Ballkani i përkiste etnive të të njejtit trung etno-gjuhësor: Pellazgëve, Thrakëve, Getëve, Ilirëve, Dardanëve, Peonëve, Epirotëve, Maqedonëve, etj. Se fundi shtoj, se disa autorë modernë si A. Jardé (Krijimii popullit grek, La Renaissance du Livre, fq. 95 – Paris 1923) pyesin veten, në se edhe Egjeo-kretasit apo Mikenët, te kene qene Pellazgë.
Së fundmi, pushtimi i Peloponezit i emërtuar përgjithësisht si “Kthimi i Heraklidëve” apo pushtimi dorian, shihet si një pasqyrim i pushtetit te rifituar nga pasardhësit e mundshem të Herakliut mitik. Por, ky hero nuk bën pjesë në figurat e mëdha të Iliadës, megjithese ne lidhje me kete, mund të mendohet për shtesa të mëvonshme, pasi Dorët nuk janë cituar nga Homeri. Siç do të shohim më vonë, kjo erdhi per shkak të një keqkuptimi të Tuqiditit (në lidhje me Dorët dhe luftën hipotetike të Trojës : data e përafërt e dhënë nga Eratosteni eshte midis 1193/4 dhe 1183/4 pk) që tregon çfaqjen e Dorianëve «80 vjet» më pas apo rreth 1100 pk, në kohën kur për Helenët (që Homeri nuk i përmënd fare) nuk është folur fare para shk VIII-të pk. Pra nuk bëhej fjalë për të njejtën luftë, por për një luftë shumë të vonshme : ajo e pushtimit të Azisë së Vogël (rreth vitit 680pk) prej pushtuesve të rinj helenë. Për më tepër që katër shekuj të heshtur e ndanin këtë luftë hipotetike (1193) nga çfaqja e Helenëve: kater shekuj përgjatë të cilëve absolutisht nuk është folur gjë për ta. Në rast se ata do të kishin patur ndonjë farë peshe, na shkon mëndja se do të kishim gjetur ndonjë gjurmë. Pa i marrë parasysh këto fakte, i kanë ngjitur « Dorët » rreth fundit të shk XII-të pk pa patur asnjë provë përveç ç’na është thënë nga Tuqiditi. Para tij, asnjë autor tjetër nuk ka folur, për këto 80 vjetët (e « tij »). Nga e gjeti ai këtë pohim ? Kjo na shtyn të mendojmë, se eshte fjala per një lloj rikonstruktimi relativ ngjarjesh të ndodhura kalimtare, hipotetike dhe një histori apo data që ai nuk i zoteronte mire. U transformua keshtu një mit dhe një legjendë në një “realitet”historik, këtu qëndron thelbi i problemit.
Pas katër shekujve të erët (1200 pk-800 pk) kur koha kish ndaluar (pa lënë asnjë gjurmë të shkruar, materiale, shoqërore-kulturore) dhe ku asgjë nuk provon qartësisht qënien e Grekëve, dhe « hop ! » si me magji, këta na çfaqen rreth shk VIII pk. Ja pra seç ndodhi pas këtij shk. VIII me çfaqjen e të ashtuquajturit qytetrim grek.
Një fakt domethënës duhet nënvizuar : sipas arkeologëve popullsia e Atikës u rrit dukshëm ndërmjet viteve 800 dhe 750 pk.
-Zhdukja e monarkisë dhe vendosja e tiranisë.
-Çfaqja e Perëndive të reja të panjohura për Homerin, si Dionisi.
-Lëvizjet kolonizuese në fillim të viteve 775 pk në drejtim të deteve të Perëndimit (Kërcyra/Korfuzi dhe Itali) dhe reth viteve ~700/680 pk drejt brigjeve të Azisë së Vogël dhe Detit të Zi. Është epoka e formimit të tregjeve tregtare (emporia) dhe e kolonive (apoïkoï). Vetëm një pyetje mbeti pa përgjigje: si ndodhi që Grekët kanë kolonizuar më përpara brigjet e Italisë së Jugut, para se të kolonizojnë zonat egjease dhe Azinë e Vogël (shumë më të afërta me Greqinë kontinentale)? Sipas origjinës egjipto-fenikase (pohuar nga një numër i madh autorësh të lashtë si Herodoti dhe autorët tragjikë) të Dorëve, a qenë Grekët vetë Fenikasit (Kartagjenasit ?) që pushtuan Siçilinë rreth shk IX/VIII-të (ju kujtojmë, formimin e Kartagjenës më 814) pastaj me anije nga Pitekusa, u drejtuan për të marrë qytetin e Kumës (Kume – ne bregdetin jugperendimor te gadishullit italik) që ndodhej perballe ketij ishulli ? Alfabeti i quajtur fenikas mos lindi me parë në Kumë para se te përhapej në Eubenë (Khalcis), Azinë e Vogël (fillimisht në Eolide, ishTroade, pastaj ne Joni) e më pas në Greqinë kontinentale? Këto hipoteza meritojnë të meren seriozisht parasysh. Ato mund të na japin, në këtë rast, të dhëna plotësuese për të përcaktuar origjinën e Grekëve dhe kohën e çfaqjes së tyre të vërtetë.
Zëvëndësimi i praktikës së djegjes me atë të varrimit siç bënin të mbiquajturit Mikenas.
Qytetrimit i hekurit zëvëndësoi atë të Bronxit. Homeri në poemat e tij flet shpesh për hekurin ndërkohë që mbiquajturit Mikenas nuk kishin dijeni për përdorimin e këtij metali.
Shfaqja e shkrimit alfabetik në fillim të shk VIII pk që u përhap më gjërë vetëm rreth fundit të shk VII pk dhe VI pk me botimet e para të Iliadës dhe Odisesë në kohën e tiranisë së Pisistratit (rreth 600/527 pk). Per me teper, keto poema kane vazdhuar të rishikohen deri në periudhën aleksandrine (shk III-të) periudhë në të cilën ato u përkthyen përfundimisht. Nuk ka asnjë referim tek Homeri për ndonjë lloj shkrimi alfabetik apo dokumenti të shkruar. Për rrjedhojë ky alfabet i emërtuar fenikas ( foinikeia gramata apo « gërma fenikase ») nuk mund të jenë çfaqur përpara Homerit dmth në shk VIIIpk . Por ka shumë kundërthënie në lidhje me këtë temë. Në fakt Herodoti pohon që ishte Kadmos Fenikasi që e solli këtë alfabet në Greqi. Por autorë të tjerë të lashtë pohojnë se bëhej fjalë për « gërma pellazgjike » : Eskili (Prométhée, 861),Diodori i Siçilisë që pohon se Fenikasit nuk i kanë shpikur por kanë shërbyer si përcjellës (Biblioteka historike – III, 67 ; V, 74), Plini Plak (Historia Natyrore (VII, 35, 56, 58),Taciti (Annales, XI, 14 ) si dhe autorë të tjerë modernë, si Gustav Glotz (La civilisation égéenne, La Renaissance du Livre, Paris 1923, pp. 437, 438), Richard Knight (An Analytical Essay On The Greek Alphabet – J. Nichols for P. Elmsly, London 1791), etj. Glotz pohon se ishin Filistinët që duke u nisur nga Kreta i kanë futur në vëndin e Kanaeneve, dhe Fenikasit nga ana e tyre i çuan në Greqi. Tite-Live (Libri I) dhe Pline (VII, 57/58) pohojnë se ishin Pellazgët, të udhëhequr nga Evanderi, që sollën në Latium njohuritë mbi gërmat alfabetike, duke thënë se ky zbulim «i kishte befasuar këta popuj».
Poemat epike janë pasqyrimi i një tradite gojore të gjëndur, e perpunuar dhe pershtatur prej grekëve sipas këndvështrimit të tyre si pushtues të rinj. M.I. Finley (Le monde d’Ulysse, Éditions La découverte, Paris 1990 : fq. 57) bën pjesë tek ata autorë modernë, që pati kurajon të shkëputet nga « e pranuara përgjithësisht ». Ja pohimi i rëndësishëm i tij për këtë temë : « Mbrapa Iliadës dhe Odisesë shtrihen shekuj të tere te poezisë gojore të krijuar, shprehur dhe përciellë nga bardët profesionistë, pa ndihmën e asnjë fjale të shkruar…poeti apo poetët që ne e therasim Homer, u çfaqën pas një tradite të gjatë gojore…Sot, (ndonese ende ndodh te pohohet) nuk ka me mbeshtetje serjoze tema se Iliada dhe Odisea pasqyrojnë shoqërinë mikenase – një ndërtim të mendimit modern , që asnjë Grek ï Lashtësisë, është e domosdoshme të shënojmë , s’kish dëgjuar ndonjëherëpër ta »
Ndërtimi i tempujve me « gurë » filloi rreth shk VII-të . Ndërkohë që tempujt e lashtë (dy Heraia të Argosit dhe ai i Olimpit) ishin ndërtuar me themele tullash të thara dhe kolona druri. “Zemra” e tempullit – sanktuari (ne latinisht : cella http://fr.wikipedia.org/wiki/Naos ) nuk janë më të herëshme se fundi i shk VII pk . Sanktuari i Delfit, kushtuar Apollonit, filloi të frekuentohet në shk VIII-të pk, ndërkohë që tempulli i Apollonit u ndërtua veçse në shk VII pk. Ai u dogj më 548-ën dhe u rindërtua rreth vitit 510. Në kohën e tiranisë së Klistenit (Klisteni 600/570) Delfi u bë tempulli më i madh grek (Qëndra, kërthiza e Botes). Homeri nuk njihte veçse sanktuarin e Pito_s (Pythô) dhe natyrisht ate te Dodones kushtuar Zeusit.
Stili arkitektonik u çfaq me Dorët në shk VII-te (stili dorik), pastaj ai i Jonëve ne shk VI (stili Jonik) dhe në fund stili i korintit në shk V-te pk. Aty rreth vitit 725 pk u shpalos Arti orientalizues.
Stili gjeometrik u çfaq në qeramikë. Kulmi i saj ariti rreth 770/750 (Dipylon, Lefkandi).
Festimi i Lojrave të para Olimpike fillon aty nga ~776 (date e diskutueshme e që duhet zbritur nja 60 vjet) dhe Lojerat pythike në 582. Lojerat athinake u krijuan më 566. Tek veprat e Homerit nuk gjejmë asnjë festim të këtij lloji.
Një art i ri luftimi u përhap në Greqi me çfaqjen e Hoplitave=ushtar i armatosur rëndë : një armatim i ri (hoplon=mburojë i zgavërt, porpaks=shirit krahi, antilabe=doëz, Knémide=mbrojte për këmbë) dhe një formë e re luftimi (Falangat – formacion ne grup i luftetareve te pajisur me heshta dhe mburroja – shenim i perkthyesit).
Polisi (qyteti) u çfaq, sipas disa autorëve në shk VIII, sipas te tjereve në shk VI pk. E drejta e qytetarisë nuk ishte përfundimisht e fiksuar për athinasit veçse në shk VI.
Amfiktonia u çfaq bashkohësisht me polisin . Ato vepronin si shoqata apo konfederata fetare të ndodhura në afërsi të një tempulli. Më i rendsishmi prej tyre qe Delfi.
Krijimi i një gjenealogjie duke u nisur nga një Përmbytje (ajo e Deukalionit) që shkatëroi gjithshka që kish egzistuar më parë, për të rindërtuar « të ardhmen » të bazuar tek pasardhësit e Deukalionit, djali i të cilit – Heleni, parardhës i të gjithë përbërësve të etnisë greke : Dorôs (Dorët), Æolos (Eolet), Xouthos (Ionët dhe Akejte).Pati edhe gjenealogji të tjera nga të cilat u krijuan heronj me të njejtin emërtim, për të justifikuar pushtimin e një qyteti apo një teritori. Pjesa më madhe e këtyre gjenealogjive, mund te themi se jane te dyshimta/te paqëna.
Së fundmi, Helenët, Dorët dhe Jonët nuk janë përmëndur nga Homeri (shk VIII pk).Kjo perqaset me thelbin e Tezes sime : Helenet dhe fillimi i qytetrimit grek nuk u çfaqën veç rreth shk VIII pk. Duhet shtuar këtu, pohimi i Herodotit se Jonët/Athinjotë qenë Pellazgë që u bënë Grekë mbasi mësuan greqishten.
E gjithë kjo nuk çfaqet veçse pas shekullit VIIIpk
Te dhena te tjera gjuhesore, arkeologjike dhe antropologjike :
a) Gjuha pellazgjike ishte një gjuhë barbare, dmth jo greke. Emërtimi ”barbar” nuk kishte këtë nuancë negative që i jepet sot. Në atë kohë ishin “barbar”ata që nuk flisnin greqisht. Kjo ka shumë rëndësi të vërehet. Dy etnitë greke më të shquara në epokën e Krezusit mbret i Lidisë (pjesa e dytë e shk VI-të pk, sipas Herodotit) ishin Athinasit (Jonian të dalë prej Pellazgëve, por të bërë grekë) dhe Lakedemonasit (Shef apo mbret spartan = Dorë pasardhës të Helenit, bir i Deukalionit – sipas Herodotit, VI, 53, 55). Pohimi i Herdotit (I, 56, 57, 143, 147 ; II, 51 ; VIII, 44), sipas së cilit Athinasit dhe populli i Atikës ishin me origjinë pellazgjike, përputhet me atë që thonin Akusilaosi dhe Hekati i Miletit dhe më vonë Hellanikosi i Lesbos, Ephori dhe autorët e tjerë të lashtë dhe veçanrisht autorët më të shquar tragjikë (Eskili, Sofokliu, Euripidi), kështu siç do të shpreheshin më vonë Diodori i Siçilisë, Straboni dhe Pauzania. Kështu për Herodotin, Helenë të vetëm të vërtetë qenë Dorët, me origjinë egjiptiane dhe veçanrisht drejtuesit e tyre apo mbretërit. Në fakt, në kohën e tij, popullsia e vetme autoktone që u nënshtrua qe me origjinë ilire: Periekët, Hiliotët, dhe Penestët. Pak më vonë raporti midis popullsisë autoktone (pellazgo-ilire) dhe pushtuesve është pohuar nga mbreti dorian Agis IV (263-241 –familja e Agiadëve, mbretër të huaj të Spartës) sipas te cilit ne Sparté qe raporti : për çdo Spartan kishte tre Periekë. Për më tepër Flavius Josef (Lashtësia izraelite, libri XII, IV 10) dhe nje kapitull që gjendet ne Bibël (I, Makabejtë, XII, 1 à 23), mbështsin pohimin e Herodotit (VI, 53) se drejtuesit apo mbretët dorë ishin me origjinë semito-egjyptiane.
b) Për të pasqyruar këtë lidhje midis gjuhës pellazgjike (të shpallur të zhdukur “pa lënë gjurmë”) dhe gjuhës së sotme shqipe ,si dhe ndikimit që ajo ka patur mbi greqishten e vjetër (cf. Hérodote, VII, 95 – VIII, 44 – I, 56, 57, 58 – II, 52, 53.), duhet theksuar që Pitagora (Porphyre, Vie de Pythagore – De Malchus ou du roi – 17, p. 36 – Belles Lettres, Paris 2010) e përcaktonte Zeusin me emërtimin « Zan ». Sipas shumë kërkimeve të bëra, në studimin e gjuhëve europiane, e madje te ashtuquajtura “indo-europiane”(të vjetra dhe të reja), vetëm gjuha shqipe arin ta bëj të kuptueshme këtë emër, me dialektin geg të veriut të Shqipërisë : Zan, Zani që do të thotë « zë , zëri ». E kjo përputhet plotësisht me vetë kultin e Zeusit të praktikuar në tempullin e Dodonës (orakullit të përmëndur në të gjithë Lashtësinë parahelene dhe arkaike), prifterinjte e te cilit shprehnin « zërin » e Zeusit nëpërmjet shushurimës së gjetheve të lisit të shenjtë. Të kujtojmë, se Pitagora rridhte prej një familjeje te origjines tirrenase (Tirrenejtë etnikisht ishin të afërt me Pellazgët) dhe ka gjasa, që ai ta mbante akoma mënd gjuhën prindërore. Duke analizuar me imtësi tekstet e lashta, ne arrijmë të gjejmë venat që na çojnë në mënyrë të pashmangshme drejt Pellazgëve dhe gjuhës së tyre. Si përfundim : emërtime të shumta të Mitologjisë së ashtuquajtur greke, shpjegohen në sajë të gjuhës shqipe (drejtohëni librit tim « Shqipëria… ».
c) Në planin arkeologjik: ndryshime thelbësore, ndërmjet së kaluarës parahelenike (megalitet, fortifikimet e quajtura pellazgjike apo ciklopike) dhe gjëndja e pas shk VIIIpk (tempujt me gurë, stili i ri arkitektonik ne ndertimin e qyteteve apo poliseve…). Arkeollogjia, jashtë rrethit te percaktuar helenik, na flet për një zonë etno-kulturore, të banuar prej atyre që mund t’i trajtojmë si Pellazget e Ballkanit. Në fakt gërmimet arkeologjike të bëra në teritorin shqiptar pas luftës së dytë botërore, tregojnë shtrirjen e një popullsie lokale tashmë shumë të zhvilluar në këtë rajon: maska, shpata, spiranca, sepata dhe sende të tjera shume të afërta me qytetrimin e emërtuar mikenjan. Po ashtu ndodh edhe me gërmimet në ish-Jugosllavi dhe në Bullgari, që sjellin ne drite të njëjtin tip të kulturës materiale. Sipas autorëve të lashtë grekë, ndërtimet megalitike të emërtuara pellazgjike apo ciklopike ashtu si dhe fortifikimet (Athinë, Mikenë, Argos , Tirinti, Pylos, Korinti) qenë krijime të Pellazgeve. Muri rrethues i Athinës (pelargikoni, por ne një loj fjalësh edhe “mur i lejlekëve”) emërtohej mur pellazgjik. Deri më sot mendohej gabimisht se shtrirja e quajtur mikenase, ishte kufizuar veçse në “hapsirën greke dhe egjease”.
d) Arkeologjia dhe gjuhësia sollën provën e origjinës pellazgo-iliriane të Filistinëve. Ky zbulim ishte parësor, sepse ai tregoi se Para-helenët janë një me Pellazgët. Keshtu mund të ndjekim periudhat e emigracionit të tyre: Epiri, Kreta, Qipro, Egjypti (me Popujt e Detit) më vonë në brigjet aziatike ku ata u vendosën përfundimisht. Në mbrojtjen e tezes sime me 3 janar 2012 ne Universitetin e Sorbones, kësaj teme i kam kushtuar një kapitull të gjërë.
e) Antropologjia e sjell gjithashtu « ujin në mullirin tonë pellazgjik». Shumë studime antropologjike janë zhvilluar në Ballkan dhe në Shqipëri, veçanërisht nga Pittard dhe Coon, por edhe studiues te tjere pas tyre. Përfundimi është se kafkat e gjetura në varret e emërtuara mikene, janë të natyrës « brachycéphale » (kokë e rumbullakët në krahasim me « dolikocefale » me kokë të zgjatur) tamam si ajo e shqiptarëve (të Shqipërisë dhe shqiptaro-folësit fqinj) dhe janë nga më me brakicefalet e Europës (përkatësia cefalike mbi 85). Ne fakt, kur vërejmë në hartën e Europës zonat ku brakocefalet janë më të shumtë, vërejmë se këto rajone (në formën si të bananes, të shtrira nga Atlantiku deri në Epir) qenë të populluara që ne kohët prehistorike nga popullsi të së njëjtës origjinë etnike me Pellazgët (Iberët, Keltët, Arvenët, Ligurët, Aunietitsienët, Hallstatienët, Etruskët, Venetët, Istrienët, Panonët, Dardanët, Dakët, Getët, Thrakët, Ilirët, Epirotët, Maqedonasit, etj).
Intervistoi Fatbardha Demi
Perktheu nga frengjishtja Kledia Demi
Nga Floripress :
në Kajro të Egjiptit, është historian shqiptaro-françes Prindërit e tij kanë lindur në krahinën e Matit (Shqipëri). Tashmë ai jeton në Francë dhe i është dedikuar prej vitesh hulumtimit të historisë.
- Shqipëria – odiseja e pabesueshme e një populli parahelen (2003)
- Mikenët = Pellazgët: Greqia ose zgjidhja e një enigme (2004)
Shqipëria – odiseja e pabesueshme e një populli parahelen (Historia dhe gjuha) Origjinali: Albanie (Histoire et langue) ou l’incroyable odyssée d’un peuple préhellenique. libër me Autor Mathieu Aref. Shqipëroi: Iliriana Angoni. Shtëpia botuese: Plejad.
Viti i botimit 2007. Faqet e librit 608. ISBN 978-99943-903-9-7
Ky libër do të befasojë shumë lexues.
Ai nuk ngurron të ndërmarrë një qëndrim krejt të kundërt ndaj asaj, që me sa duket, është një e vërtetë e ndërtuar. A mos ka qenë i mbivlerësuar vendi i Grekëve në historinë e Gadishullit Ballkanik dhe, me sa duket, vetevetiu e pa nxjerrë pikëpyetje, ne jemi mësuar ta ngjisim deri në periudhën mikeniane e madje edhe më tej dhe ta vendosim pothuajse natyrshëm si të ketë qenë faktor thelbësor i historisë së këtij rajoni ?
Në këtë vepër, Mathieu Aref (Aref Mati) hulumton në një tjetër drejtim dhe ravijëzon një botë tjetër, atë pellazge, së cilës grekët i detyrohen për një pjesë jo të vogël të së kaluarës së tyre. Por kësaj here ajo nuk duhet të ketë qenë aty, në Ballkan, përpara grekëve, dhe këtyre, kur mbërritën, nuk u mbeti gjë tjetër veçse të depërtonin e të merrnin atë çfarë ajo u ofronte.
Kuptohet që këta grekët do ta kenë damkosur Herodotin për tradhti ndaj helnizmit dhe do ta kenë denoncuar për dashaligësinë e tij – që do të bëhet objekt i një trajtese të vogël të Plutarkut – e cila e shtyn atë të njohë cilësitë e barbarëve,dhe kjo, sipas atyre, i zhvlerëson bashkëpatriotët. Por, Herodoti ka pasur shumë të drejtë: grekët nuk kanë qenë të parët mbi këtë tokë dhe, nëse ka pasur të tjerë më parë, atëherë është më se e qartë se u detyrohen atyre për një pjesë të rëndësishme të qytetërimit.
Dominique Briquel
Profesor në Universitetin e Sorbonës
Mikenët = Pellazgët: Greqia ose zgjidhja e një enigme Origjinali: Grece (Myceniens=Pelasges) ou la solution d`une enigme Histori. Autori i librit Mathieu Aref. Shqipëroi: Iliriana Angoni, shtëpia botuese: "Plejad". Viti i botimit 2004, fq. 608. ISBN 978-99956-658-2-1
Kjo vepër e re përfundon atë se çfarë Arefi shkrujti në veprën "Shqipëria (Historia dhe gjuha) ose odisea e pabesueshme e një populli parahelen". Këtë herë ai e përzmadhin pamjen e saj dhe nxjerr nocione etnike, të cilat na i bëjnë të ditura burimet e lashta në lidhje me botën e lashtë ballkanike.
Këtyre pellazgëve, kaq e vështirë për t`u ravijëzuar edhe kur prania e tyre ka qenë e pohuar në shumë vise të botës antike, Aref Mati kërkon t`u japë një identitet. Duke u nisur nga një pohim i prerë i Herodotit se ishin barbarë ose më saktë "barbarofonë", dmth. Individë që flisnin një gjuhë ndryshe nga gjuha greke , ai propozon t`i identifikojmë me ilirët e antikitetit dhe të kërkojmë gjurmët ndër pasardhësit e tyre të ditëve të sotme: shqiptarët. Ai vetë është me zanafillë shqiptare dhe duke njohur e njohur në mënyrë të përkryer këtë gjuhë, Aref Mati zbraz të gjithë pasionin dhe njohuritë e tij në lidhje me këtë anketim: kjo mund të duket ikonoklaste, por nuk mungojnë pararendës të shquar të rivënies në diskutim të vizionit të zakonshëm të helenizmit- që nga K.O. Muller deri te M.I. Finley dhe Ferdinand Braudel, të cilët të gjithë kanë pyetur veten për këta parahelenë, të cilëve Greqia e Perikliut u detyrohet kaq shumë.
Pa dyshim, duke u marrë me një çështje të tillë, gjithçka mund të jetë e diskutueshme, gjithçka duhet të diskutohet- dhe hipotezat e parashtruara nga autori nuk i shpëtojnë këtij rregulli thelbësor të përçapjes shkencore. Por është mirë ta përballim veten me këtë rrezik për të mos qenë ndonjëherë veçse në gjumë dogmatik. Një vepër si "Athina e Zezë" na ftonte para disa vitesh për të hedhur një vështrim drejt jugut, për të kuptuar zanafillën e botës greke: ja një libër, i cili na fton që të mos shpërfillim veriun dhe ilirët në një proces të ndërthurur, i cili bëri të mundur shfaqjen e qytetërimit grek që ne njohim.
Floripress.
