Lamtumirë i dashuri mësues! Lamtumirë gjysh!!! ( Vdiç pedagogu Deçanas Rexhep Molliqaj )

Një jetë plotë dinjitet, asnjëherë i përkulur, me plotë atdhedashuri, i dashur për të gjithë, shembull për kohen e vet dhe gjeneratat që do vijnë!

Pushofshë në Parajsë nga Hyji,profesori dhe edukatori i Ynë.

Jemi krenar që të patëm ,ne nxënësit tu!

Të nderuar miq ,shok dhe familjarë, ju infirmojmë se nesër
 (e shtunë) 08 .06.2019 në ora 11:00, në Kuvendin Komunal të Deçanit do të mbahet mbledhja komemorative me rastin e vdekjes së , veteranit të arsimit, Rexhep Molliqaj nga Lluka e Epërme.

Varrimi i të ndjerit do të bëhet në ora 15, në varrezat tek Verrat e Llukës, Deçan.

Mësuesi rrëfen një histori dashurie që do t’iu lë pa fjalë 

Një histori e këndshme e një dashurie, e cila në fillim ishte një mollë e ndaluar, është rrëfyer në një reportazh në RTV21.

Veterani i arsimit, Rexhep Molliqaj nga Deçani tregon historinë e tij të shkollimit dhe të punës si mësues. Derisa edhe vetë ishte nxënës në shkollën e fshatit Llukë ai bëhet mësues i vajzave të fshatit për zhdukjen e analfabetizmit.

https://www.youtube.com/watch?v=-AJsgQLGg0c

Ai pastaj pas mbarimit të Normales  punësohet si mësues i rregullt.

Pedagogu Rexhep Molliqaj,nga Lluka e Epërme e Deçanit , flet për dashurinë e tij të fshehtë në një periudhë të vështirë ku një temë e tillë ishte pothuajse e ndaluar.

Ai tregon se ish bashkëshorten e tij e ka takuar fshehtas tek mulliri i familjes së saj.

Rexhep Molliqaj tregon se si i caktonin takimet me vajzën në të cilën u dashurua, por që familja e vajzës nuk e dinte.

Tregon se si e kishte dërguar mësit dajën e vajzës, të cilit i ishte dashur të shkojë tri herë të kërkojë dorën e vajzës...


Dhe sot mësuesi ynë i dashur,nuk është më ne mesin tonë.Ai është në zemrat tona.në zemrat e çdo shqiptari që e kanë njohur këtë burrë të urtë,te menqëm , edukator i shumë gjenratave në arsimin e Deçanit dhe ma gjërë...

Lamtumirë i dashuri mësues!

Lamtumirë gjysh!!!

Flori Bruqi

LASGUSHI – POET I BUKURISË MAGJIKE

Kujtime nga Naum Prifti

“…se qeveria është si ai hajvani i madh që shkon rrugës dhe i shkel marauzhgat me këmbë pa i vënë re.”

Lasgush

LASGUSHI NË QYTETIN E VET

Nga qershori deri në fund të nëntorit Lasgushi veronte në Pogradec, në mjedisin ku ishte lindur dhe rritur. Në qytet ai kishte një shtëpi të vogël, të modelit të vjetër, ndërtuar nga babai, ose gjyshi i tij, me cilën e lidhnin shumë kujtime. Për shkak se vuante nga një hernie kronike, Lasgushi i përballonte me vështirësi udhëtimet e gjata, por ai e mirrte në sy sakrificën, kur mendonte se pas një dite të lodhshme, do të pushonte disa muaj në klimën e mrekullueshme të vendlindjes. Ai u besonte fiziologëve modernë se klima e vendlindjes ka veti rigjeneruese për qelizat e trupit.
Pogradecarët krenoheshin me të, sepse ai ishte legjendë e gjallë, poet me famë, pavarësisht nga trajtimi qeveritar. Nga ana tjetër Lagushi ishte njeri i thjeshtë, i dashur, i sjellshëm. Ai takohej përzemërsisht me njerëzit që njihte, (me përjashtim të të ardhurve, ai i njihte të gjithë vendasit) dhe pyeste për shëndetin e tyre dhe të njerëzve të familjes. Po qe se Lasgushi vonohej për ndonjë shkak familjar a problem transporti, pogradecarët fillonin të shqetësoheshin. U dukej sikur vera pa Lasgushin nuk e kishte hijeshinë e përvitshme, sikur qytetit diçka i mungonte. Dashamirësit e tij përkujdeseshin t’i gjenin ndonjë veturë që ta sillnin nga Tirana në Pogradec. Ata e dinin mirëfilli se gjendja financiare nuk ia lejonte luksin të angazhonte ndonjë taksi, prandaj u luteshin drejtorëve të ndërmarrjeve ta takonin Lasgushin kur të vinin në Tiranë dhe mundësisht ta mirrnin në makinat e tyre. Shpesh Lasgushi udhëtonte edhe me kamionë. Shoferët e kishin për nder të kishin në kabinë një pasagjer të nderuar dhe bashkëudhëtar të këndshëm si Lasgushi. Asnjëherë nuk pranonin të merrnin të holla prej tij. Përkundrazi, kudo që ndalonin përpiqeshin ta qerasnin. Të nesërmen qysh në mëngjes, lajmi i gëzuar se Lasgushi kishte arrirë në Pogradec, përhapej gojë më gojë.
Lasgushin e trajtonin me respekt të afërmit, moshatarët, arsimtarët, intelektualët e rinj, me një fjalë gjithë shtresat e bashkëqytetarë ve, me përjashtim të autoriteteve lokale. Sot duket e pakonceptueshme se si ata nuk organizuan kurrë ndonjë ceremoni të thjeshtë për të, një mbrëmje letrare me recitime poezish, një promovim libri, a festimin e ditëlindjes së tij. Sa për ta ftuar në pritjet zyrtare lokale, kjo as që mirrej në konsideratë. Edhe pa ndonjë udhëzim të posaçëm, ata e dinin qëndrimin e revervuar që mbante udhëheqja e partisë dhe Lidhja e Shkrimtarëve ndaj tij, çka mund të përmblidhej në dy fjalë, mospërfillje e hapur dhe mënjanim. Nuk mund t’ia falnin mëkatin se poeti i njohur nuk e përqafoi metodën e realizmit socialist, ndryshe nga kolegët e tij që u konformuan shpejt.
Ndërkohë as Lasgushi nuk u afrohej dyerve të Komitetit të Partisë ose të Komitetit Ekzekutiv të Pogradecit, për të takuar ata që njihte a për t’u kërkuar ndonjë nder. Me bastunin në dorë, me një kapele të vjetër republikë në kokë, dilte shëtiste anës liqenit, ose lart nga vreshtat, shpesh herë i vetmuar, duke patur shok mendimet e tij. Te Turizmi i Vjetër shkonte për të takuar miqtë e vet dhe intelektualët që vinin nga Tirana, bisedonte me ta për tema të ndryshme, pa pranuar asnjë lloj qerasje edhe kur të tjerët ngulmonin. Nga natyra Lasgushi ishte absentist, nuk e pinte as duhanin, as kafenë dhe asnjë lloj alkoholi.
Ai i sfidoi autoritetet lokale, me një mënyrë origjinale, lasgushiane do të thoshnim, duke u shoqëruar me Hariz Berberin, të cilin pogradecarët e kundronin si njeri jo normal. Njerëzit pyesnin si ishte e mundur që një poet me famë kombëtare, pëlqente shoqërinë e një monomaniaku? Dashamirët e justifikonin si trill të Lasgushit, po ndoshta nuk ishte tamam ashtu. Harizi qe i urtë, i përkorë, i shkueshëm. E meta e tij qe një lloj psikomanie letrare, se ishte poet i madh, akoma i panjohur, por vëllimi poetik që do të botonte së shpejti, do t’i eklipsonte poetët e tjerë. Ndërkohë Harizi nuk e fshihte aspak se poezitë që kishte dërguar nëpër redaksitë e ndryshme, ia kishin hedhur në kosh. Pata rast ta njihja Harizin dhe të dëgjoja prej gojës së tij se i gufonin shumë motive përbrenda dhe ai nuk do të reshtte së dërguari krijime të tjera nëpër redaksitë, sa të bindeshin që ishte poet. Lasgushi dukej sikur e kishte zgjedhur qëllimisht, ose ndoshta dhe i vinte keq për të. Harizi ishte me raport të gjatë paaftësie nga komisioni mediko-legal, i paangazhuar me ndonjë punë, pra edhe më i ngeshëm se të tjerët për të shoqëruar Lasgushin dhe këdo tjetër që pranonte shoqërinë e tij.
Bashkëbiseduesit çmeriteshin kur Lasgushi deklaronte: “miku im Hariz Berberi thotë…” në një kohë kur ithtarët e partisë për t’u mburrur a për të shitur mend, përmendnin citatet e Enver Hoxhës. Të vlerësoje thëniet e një maniaku dhe t’ia servirje shoqërisë, ashtu sikurse vepronte Lasgushi, ishte njëlloj si të talleshe me politikën e partisë. Dashamirët e tij besonin se Lasgushi nuk e thoshte me qëllim, por nga naiviteti.
Ironia e Lasgushit ishte pjesë organike që buronte në mënyrë të natyrshme nga shpirti i tij, aq sa kushdo që e dëgjonte, nuk mund të dallonte kufirin midis sinqeritetit dhe shfryrjes. Sytë e tij të zgjuar dhe fytyra e qeshur gjithmonë ruanin të papritura për bashkëbiseduesit. Lasgushi shpesh lëshonte kritika të forta për raportin shtet-individ, sa mund të akuzohej për pikëpamje ekzistencialiste. Ai thoshte: “…se qeveria është si ai hajvani i madh që shkon në rrugë dhe shkel me këmbë marauzhgat [milingonat] pa i vënë re.” Krahasimi i qeverisë me një mushkë a kalë që ecën shtegut, pa vënë re ku shkel, ishte skandaloz për nëpërkëmbjen e njerëzve të thjeshtë prej çdo pushteti, pa kurrfarë dallimi midis sistemit socialist dhe kapitalist.
POETI LARG POLITIKËS
Në kohën e Zogut u ndez një diskutim i hapur rreth vlerave të Lasgushit si poet. Në revistën letrare “Java,” në mos gabohem, u botua më 1937 një shkrim kritik i estetit Kris Maloku me titullin dyshues “A është poet Lasgush Poradeci?” Duke replikuar me Mitrush Kutelin që ngrinte lart meritat artistike të poetit, Kris Maloku rropatej ta ulte figurën e tij me një stratagjemë jo fort të zgjuar. Sipas etalonit të tij, Lasgushi nuk mund të barazohej me Homerin, Danten, Gëten, Hajnen, dhe si përfundim nuk mund të cilësohej poet. Ai nuk bënte asnjë dallim midis poetëve me madhësi kombëtare dhe botërore. Qe një kritikë estetizante, ku autori më shumë rropatej të shpaloste dijenitë e tij teorike në fushën e letërsisë, se sa të argumentonte vlerat e Lasgushit. Pretendimet e tij nuk gjetën përkrahës, për arsyen e thjeshtë se vëllimi poetik i Lasgushit “Vallja e Yjeve” (1933) dhe “Ylli i Zemrës (1937) e kishin lartësuar emrin e tij në shkallën e poetit kombëtar, me risinë, motivet dhe gjuhën poetike që solli. Poezia e tij nga çdo anë ishte më moderne, më afër poezisë europiane, se e çdo poeti shqiptar deri në atë kohë.
Lasgushi gjithmonë kishte qëndruar larg politikës dhe politikanëve. Në kohën e mbretërisë, Lasgushi nuk i thuri lavde mbretit, si disa shkrimtarë të kohës, por nuk u bashkua as me krahun me prirje revolucionare ose majtiste. Pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste e priti me urrejtje, për shkak se vendi humbi pavarësinë dhe rreziku i kolonizimit dukej imediat. Gjatë luftës, si mjaft intelektualë të tjerë, qëndroi neutral. As në kohën e pushtimit gjerman, nuk u vu në shërbim të tyre, edhe pse ata u përpoqën të afronin intelektualët shqiptarë që kishin studiuar në Gjermani, ose Austri dhe cilësoheshin me kulturë gjermanike, pra “dojçkultur.” Lasgushi ruajti pavarësinë e tij duke iu kushtuar punëve letrare dhe kulturore.
Megjithatë, për ndonjë keqkuptim a shpifje, komunistët e akuzuan sikur ai po i këndonte lavde fashizmit. Në shtypin ilegal të Frontit Nacionalçlirimtar, tok me artikujt propagandistikë , botoheshin edhe copa të vogla letrare, si vjersha e Memo Metos “Jam një vajzë shqipëtare,” poemthi “Epopeja e Ballit Kombëtar” e Shevqet Musarajt, etj. Në një nga buletinet e shaptilografuara u botua vjersha e Lame Kodrës, kushtuar Lasgushit, ku ai shfaqte keqardhjen që poeti lirik kishte shkarë në kampin kundërshtar. Poezia fillonte me vargun: “Të blenë me para o zog liqeni…” dhe më tej vinin vargjet se bilbilin e kishin futur në kuvli që ta detyronin të këndonte për ta.
Poezia në vetvete ishte e bukur dhe mendimi i qartë, po informacioni se Lasgushi kishte shkruar një poezi për Musolinin, Viktor Emanuelin III, a fashizmin, ishte i pasaktë. Nuk dihet as sot se nga kush e si u përhap kjo legjendë. Ndoshta ithtarët e fashizmit e sajuan me qëllim të joshnin intelektualët shqiptarë se në anën e tyre ishte rreshtuar një figurë e madhe e kulturës si Lasgushi, ose përndryshe duhet besuar se ishte një sajesë, një thashetheme nga ato që qarkullojnë dendur në kohë të trazuara. Pas lufte Lasgushi i kërkoi Prof. Sefulla Malëshovës t’i tregonte se ku e kishte gjetur poezinë e tij për Musolinin a për fashizmin, në cilën gazetë, në cilën revistë, sepse ai vetë si autor nuk dinte asgjë. Çështja u mbyll në heshtje mbasi në atë kohë Sefullai ishte Ministër i Arsimit.
Lasgushi nuk ishte poet oborri. Për të misoni i poezisë ishte hyjnor, prandaj ai as nuk e konceptonte si mund të shkruante poezi politike dhe aq më keq t’u këndonte diktatorëve.
* * *
NË PLENUMIN E KRITIKËS
Nga mesi i vitit 1963 Lidhja e Shkrimtareve organizoi një plenum për kritikën, me synimin të analizonte të metat duke sugjeruar disa rrugë efektive për ta shpënë përpara atë gjini të varfër letrare. Referatin ia ngarkuan Qamil Buxhelit. Ai u rropat mjaft që të harmonizonte mendimet e tij me ato të shefave për problemet e kritikës, ndaj u detyrua ta ripunonte referatin tri herë. Mbledhja u zhvillua në sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve. Gjatë pushimit, pas leximit të referatit, njerëzit bashkoheshin me shokët e tyre, te tryezat e vogla, për biseda shoqërore. Lasgushi u afrua te tryeza jonë, ku ndodhej Fatos Arapi, Kin Dushi dhe unë. Fatosi e pyeti si iu duk referati. “Mjaft i mirë, u përgjegj Lasgushi, por habitem se si Qamili nuk na tha asnjë citat nga Bjelinski?!” Komenti i tij ironik qe i mprehtë. Sa pa u prishur aleanca politike me Bashkimin Sovjetik, çdo artikull teorik, kritikë a recension mbushej me citate nga Bjelinski, Dobroljubovi, Çernishevski, Plehanovi, të cilat autorët i sillnin si mbështetje për argumentet e tyre dhe njëkohësisht për të treguar sa thellë e zotëronin kulturën ruso-sovjetike. Pas vitit 1961, asnjeri nuk guxonte të përmendete kritikët rusë e sovjetikë nga drojtja se citimi i tyre mund të keqkuptohej si kundërvënie ndaj ideologjisë dhe politikës që ndiqte Partia e Punës.
Plenumi i kritikës, nuk pati asnjë lloj ndikimi mbi jetën kulturore shqiptare dhe as mund të kishte në kushtet e censurës.
* * *
MARRËDHËNIET E TIJ ME REDAKTORËT
Lasgushi e njihte mirë letërsinë klasike botërore e ndërmjet tyre edhe letërsinë ruse. Ai përktheu me sukses romanin në vargje “Evgjeni Onegin” të Pushkinit, duke ruajtur lirizmin e poetit të madh rus. Edhe pse e kritikuan për frymën lasgushiane që u kishte dhënë vargjeve, përkthimi edhe sot çmohet për vlerat e tij.
“Përzënë rrezesh parëvere,
Nga malet fqinj dëbora shkon,
E tatëpjetë me potere
Mbi fusha ujrat i vërshon.”
Kështu hapet romani në vargje dhe fakti që po i kujtoj vargjet edhe pas disa dekadash tregon mbresat e forta që më la përkthimi. Veçanërisht të bukura qenë përkthimet e kapitujve “Letra e Tatjanës” dërguar Oneginit dhe “Gjyshja.” Një ndihmesë të çmuar për redaktimin e veprës së Pushkinit dha poeti Dritëro Agolli.
Lasgushi në kuptimin e mirë të fjalës ishte sqimëtar për vargjet. Ai e zgjidhte fjalën me kujdes dhe i lëmonte për të patur kadencë dhe muzikalitet, ndaj mërzitej e nervozohej kur redaktorët vinin dorë mbi vargjet e përkthyera prej tij. Kjo e shtyri Lasgushin të hartonte një satirë të mprehtë, e cila qarkulloi gojë më gojë në mjediset letrare të Tiranës.
Redaktorët trukokallë,
Redaktojnë vjershëtorët,
Pa më thoni se kush vallë
Redakton redaktorët?
* * *
KOMENTE PËR DRININ PLAK
Gjatë kohës që punoja te revista “Ylli,” Lasgushi vinte herë pas herë, qoftë për të sjellë përkthimet që i ngarkonte redaksia, qoftë ato që sillte vetë nisur nga mendimi se vlenin të botoheshin. Ai çmonte veçanërisht poetët gjermanë, anglezë, francezë, klasikë dhe kontemporanë. Fliste me admirim për Gëten, Hajnen, Bërnsin, Bertolt Brehtin, etj. Horizonti i tij kulturor ishte mjaft i gjerë në fushën e letërsisë dhe të filologjisë. Lasgushi ishte nga studentët e rrallë shqiptarë, në mos i vetmi, që ndoqi edhe një kurs të gjuhës sanskrite, gjatë studimeve në Universitetin e Gracit, Austri. Besohet se kursin e mori i nxitur nga albanologu i njohur Norbert Jokl, me të cilin kishte miqësi. Jokli besonte se njohja e sanskrishtes, si rrënja e gjuhëve indoevropiane, do ta shtynte Lasgushin të mirrej me filologji, mirëpo shpirtin e tij e kishte pushtuar tërësisht poezia. As kur ishte i ri, as kur u moshua, Lasgushi nuk tregoi ndonjë interes për studime në fushën e prejardhjes së gjuhës shqipe. Veç duket se në shpirtin e tij la vragë leximi i vedave të lashta indiane në gjuhën sanskrite, qëkurse la dorëshkrim poemën “Kamadeva,” hyjni e dashurisë në mitet indiane, çka e dëshmonin të afërmit e tij. Poema e pa dritën e botimit pas vdekjes së tij.
Lasgushi e ktheu bukurinë fizike të vendlindjes në objekt artistik, duke i falur poezisë shqipe krijime jashtëzakonisht të bukura. Ndërsa Naimi i këndon bukurisë fizike të Shqipërisë me male, kodra, çuka e pyje, në tërësi dhe në mënyrë përgjithësuese, Lasgushi është konkret me emra e topologji. Mali i Thatë, Liqeni i Ohrit, Drini, Shën Naumi kanë zënë vend në poezitë e tij. Liqeni, (ose Liqeri sikurse e toskërizonte Lasgushi) si një medaljon i kaltërt mes maleve, ujërat me tejpamshmëri të jashtëzakonshme, përflakjet që merr liqeni kur dielli ndriçon retë nga poshtë, qetësia e amëshuar që bie mbi të natën, aq sa mund të dëgjohet kërcitja e një lopate varke, janë detaje poetike te krijimet e tij.
Poezia “Poradeci” mbushur me drita, ngjyra, tinguj, në çastin kur mbi të bie muzgu dhe muzikaliteti i saj është si oshëtimë e natyrës, sa e ëmbël aq edhe e saktë.
“Perëndim i vagëlluar mi Liqerin pa kufir.
Po përhapet dal-nga-dalë një pluhùrë si një hije.
Nëpër Mal e në Lëndina shkrumb i natës që po bije,
Dyke sbritur që nga qjelli përmbi Fshat po bëhet fir…
E kudo krahin’ e gjërë më s’po qit as pipëlim:
Në katund kërcet një portë… në liqer hesht një lopatë…
Një shqiponjë-e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë…
Futet zemr’ e vetëmuar mun në fund të shpirtit t’im.
Tërë fisi, tërë jeta, ra… u dergj… e zuri gjumi…
Zotëroi më katër anë errësira…
Po tashi:
Dyke nisur udhëtimin mes-për-mes në Shqipëri,
Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shëndaumi.”
Lasgushi një ditë erdhi në redaksi, i zemëruar si rrallë herë. Shkakun na e zbuloi shpejt. Kishte marrë vesh se Prof. Zijaudin Kodra, pedagog në Fakultetin e Letërsisë Shqipe, duke komentuar vargun për Drinin plak që shkon mes-për-mes Shqipërisë, e komentoi se kjo ishte licencë poetike, interpretim i poetit, që nuk merr parasysh gjeografinë faktike, mbasi në fakt Drini “shkon anash, ngjat kufirit të Shqipërisë.”
Lasgushi e dinte se edhe sikur të dërgonte protesta për komentin e pasaktë të Prof. Kodrës, asnjë gazetë s’kishte për t’ia botuar, prandaj gjeti rrugën më praktike: t’ua shprehte pakënaqësinë me gojë shkrimtarëve, studiuesve, atyre që besonte se mund ta kuptonin. Isha bashkë me poetin Vehbi Skënderi, kur ai e ceku atë temë. “E kam mik Profesor Zijaudinin dhe e dua,” na tha, “por nuk jam aspak dakord me komentimin që u ka bërë vargjeve të mia për Drinin. Kur e lexoi këtë poezi albanologu Norbert Jokl, tha: ‘Ja sa bukur poeti u lë trashëgim brezave të ardhshëm Shqipërinë etnike,’ ndërsa një profesor shqiptar e quan licencë poetike, sikur unë të mos dija dramën e copëtimit të viseve shqiptare më 1913. Jo, nuk e vura për hatër të rimës e të ritmit, po sepse ashtu është e vërteta. Andej matanë kufirit është gjysma tjetër e Shqipërisë dhe Drini shkon mespërmes saj, ndërsa lumenjtë e tjerë, thuajse pa përjashtim, shkojnë nga lindja në perëndim.”
Askush tjetër nuk i këndoi aq bukur dhe aq poetikisht natyrës shqiptare sa ai te poezia “Mbarim Vjeshte.”
“Fluturoi dhe shtërg’ i fundit, madhështor, me shpirt të gjorë,
Dyke ikur që-menatë sipër malesh me dëborë…
Iku rënd’ e i përmallshmë, dhe me sqep të ti të fortë
Zotëriut q’ i la folezën, i trokiti mu në portë.
Pra më s’duket shpes’ i fatit, prapa bujqësh edhe plorësh,
Prapa brazdës së rëxuar hap-me-hap prej qe malorësh;
Më s’dëgjohet nër ugare të kërcasë miu i hirtë
Vdiq nepërka pikëlore ndaj blatisht’ e shkretëtirtë.
* * *
KOSOVARËT RRËFENIN NDERIM TË JASHTËZAKONSHËM PËR TË
Nderimi që rrëfenin kosovarët për Lasgushin, na linte mbresë të veçantë. Kushdo që vinte prej andej, pedagog, gazetar, shkrimtar, studiues, kërkonte të takohej me poetin e dëgjuar dhe e quante ngjarje të rëndësishme takimin me të. Shumë prej tyre mbanin shënim çdo fjalë që thoshte poeti, sepse për ta ishte legjendë e gjallë, ndërsa ne duke e patur përditë mes nesh, rrallë kujtoheshim të shënonim mendimet që shfaqte.
Lasgushi ishte poeti më i madh lirik, ura që lidhte letërsinë e Rilindjes me atë të pavarësisë, por kjo meritë nuk iu njoh nga rrethet zyrtare e për pasojë as nga studiuesit. Krijimet e tij poetike u mënjanuan nga antologjitë e shkollave tetëvjeçare dhe nga tekstet e shkollave të mesme. Kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve e gjykonte në mënyrë të njëanshme Lasgushin, si poet të luleve dhe të yjeve, se Lasgushi nuk u tregua i gatshëm ta përqafonte metodën e realizmit socialist si shkrimtarët e tjerë. Deri në verën e vitit 1947 ai nuk botoi asnjë krijim origjinal në organet e përkohshme letrare. Atë vit, i shtyrë nga shokët e vet, ose nga kritikat shoqërore që dëgjonte, ai dërgoi te revista “Nëndori” dy poezi të shkurtëra, për trenin dhe hekurudhën e parë që po ndërtohej nga Durrësi në Rrogozhinë. Poezitë ngjallën kureshtje te lexuesit, por jehona e tyre nuk qe e favorshme, në radhë të parë se ato motive ishin larg etosit të poetit, ndërsa niveli artistik, larg krijimeve të tij të mëparshme. Me pretekstin për të mos e diskredituar, Lasgushit nuk i botuan më shkrime në asnjë organ, duke e detyruar të hiqte dorë prej krijimeve origjinale. Për më se tridhjetë vjet gjithë forcën e tij poetike Lasgushi ua kushtoi përkthimeve.
Edhe pse poezitë e Lasgushit u hoqën nga antologjitë e shkollave tetëvjeçare dhe të mesme si të demoduara, se motivet e tij nuk përkonin me kërkesat e realizmit socialist, aureolën që gëzonte si poet nuk mundën t’ia hiqnin. “Kroi i fshatit tonë” kompozuar prej Konos, a prej Trakos zuri vend në repertorin e këngëtarëve lirikë të Operas dhe Baletit për dekada me radhë, madje vazhdon të këndohet edhe tani. Mjaft të rinj nga rrethet letrare dhe intelektuale e donin Lasgushin për krijimet e tij liriko-filozofike dhe për vetitë e tij të karakterit, sepse ai ishte njeri me cilësi të rralla. Kuteli dhe arkitekti Petraq Kolevica, përkthyes i talentuar i poezive gjermane, ishin nga miqtë e tij më të ngushtë.
Nga Lasgushi dëgjova për herë të parë sentencën “shkrimtarët janë artistë të fjalës” dhe ai vërtet ishte mjeshtër i përdorimit të fjalës në poezitë e tij. Ai e pasuroi poezinë shqiptare me fjalë e shprehje, me natyrën dhe konceptimin e tij poetik, sepse e bukura për të ishte e pandashme në çdo krijimtari artistike.
Pohimi i tij për formën e lartë artistike të poezisë, binte ndesh me teorinë e vijës së masave, që çmonte vetëm temat e idetë, e cila po zbatohej në Shqipëri duke imituar revolucionin kulturor kinez.
* * *
NGA BLLOKU I SHËNIMEVE TË MIA
Në mënyrë të thjeshtësuar veprimtaria letrare e Lasgushit përbëhet nga dy blloqe. Të parin e përbëjnë poezitë e tij meditative e filosofike, kurse tjetrin poezitë me frymë popullore, sipas traditës, sikurse “Kroi i fshatit tonë,” “Vijnë vashat radhë-radhë,” etj.
Tani vonë gjeta një shënim mbajtur më 7 qershor 1977 në Pogradec, nga takimi që pata me Lasgushin. U gëzova që kisha hedhur në letër bisedën që pata me të, sepse përndryshe do të më ishte fshirë nga kujtesa.
Lasgushi nuk fliste me superlativa për folklorin, nuk përkulej përpara çdo krijimi që mbante vulën e anonimatit, por gjykonte me realizëm vlerat e tij. Gjatë bisedës, ai më tregoi se si e tëharrte folklorin, se si gjuante modele të rralla me vlerë artistike.
– Takova një lab dhe e luta të më thoshte disa nga këngët e krahinës së tij, – më rrëfeu Lasgushi. – Ai këndonte dhe unë e dëgjoja. Njëra prej tyre më la mbresë të veçantë: “Qaj e qaj moj Këndrevicë,/E larta mbi male gjithë.” Vargjet e tjera që vinin pas tyre ishin të zakonshme, nuk kishin asnjë vlerë, se folklorin e bëjnë analfabetët, njerëz pa shkollë, por poeti e ka për mision t’i njohë dhe të qëmtojë anët e mira, se ato disa herë përmbajnë xhevahire. Forma e rrallë e ndërtimit sintaksikor, ku mbiemri del përpara emrit, “E larta mbi male gjithë,” i jep një bukuri poetike të jashtëzakonshme vargut, prandaj modelin e saj e shtiva në poezinë time “Vasha dhe trimi.”
“Vate prill i trimërisë,
Më zu maj’ i dashurisë.
“M’u shfaq vashëza në gjumë,
E ëmbla mbi shoqe shumë…”
Bëri një pushim të shkurtër meditative, pastaj vazhdoi:
– Tani provo ta thuash mendimin që shprehet në këto dy vargje në ndonjë formë tjetër, – vazhdoi Lasgushi, – si për shembull se vashëza ishte më e ëmbël se shoqet e saj, se ndër shoqet e saj ishte më e ëmbël, se ëmbëlsi si të sajnë s’e kishte asnjë shoqe, mirëpo asgjëkundi nuk e ka finesën dhe bukurinë poetike të sintagmës “e ëmbla mbi shoqe shumë.” Gëtja, Homeri, Shekspiri dhe Danteja kanë marrë nga folklori atë që u është dukur më e mirë dhe pastaj e kanë ngritur në art. Shkrimtari shquhet për kulturën e tij të gjerë. Një shkrimtar injorant nuk vlen, edhe kur e quan veten shkrimtar, edhe kur të tjerët e lavdërojnë për t’i bërë qejfin.”
Pastaj shpalosi një mendim që ishte si thikë me dy presa. Mund ta kundroje si ironi për udhëzimet që lëshonte partia, ose si lavdërim për zotësitë e udhëheqësit. “ Ju tani e keni lehtë, se u mëson Enveri, po mua s’kishte kush të më mësonte në atë kohë. Të gjitha i kam bërë vetë.” Thënie të tilla ekuivoke mund të dëgjoje shpesh në bisedat me Lasgushin, se ato ishin në natyrën e tij.
Habia tjetër ishte se Lasgushi që kishte shkruar dy vëllime poetike, i dinte përmendësh të gjitha poezitë e tij, madje dhe me variantet e tyre. Njëherë u zemërua keq me një poet që deklaroi se ai nuk mund t’i kujtonte vargjet që kishte shkruar. “Çfarë poet është ai që nuk kujton vargjet e tij?” pyeti me zemërim. Kjo ndodhte se Lasgushi jetonte mes poezisë së tij dhe i sillte kurdoherë nëpër mend. Mikrokozmosi i tij ishte poezia.
* * *
VLERA E KONCEPTEVE
Një ditë tjetër, po atë javë qershori, e pashë duke ecur më shpejt se zakonisht në bulevardin e Pogradecit anës liqenit. Më pyeti nëse e kisha parë Prof. Skënder Luarasin, me të cilin mbante miqësi qysh kur ishin studentë në Austri. I thashë se sapo isha ndarë me të dhe mund ta gjente te Turizmi.
– Më erdhi në shtëpi, po unë s’munda ta prisja se isha i pa veshur. Tani më duhet ta takoj patjetër. Këtu tek ne miku s’pyet, të vjen në shtëpi kur i mbushet mendja. Ne s’e kemi traditë të lemë pikëpjekje, a orar vizite. Në Grac unë ndenjta dhjetë vjet në një shtëpi. Atje haja, atje pija, atje flija si pjesëtar i saj. Hyra djalë 23 vjeçar dhe dola burrë 33 vjeçar. Nuk e harroj kurrë një kartpostale që më tregoi e zonja e shtëpisë. Më tha se ia dërgonte i vëllai dhe e pyeste nëse mund të vinte të premten në ora pesë pasdite. I thashë se vëllai mund të vinte edhe pa dërguar lajmërim, mirëpo ajo ma priti: “Mund të vijë dhe të mos më gjejë, mund të kem një plan tjetër atë pasdite.” Dhe vëllai i saj banonte po në Grac, në një qytet prej 250.000 banorësh. Nuk është qytet i madh, por ka një nga Universitetet më të vjetra të Evropës. Para disa kohe festuan 200 vjetorin e tij. Ne kemi norma të tjera morale. E di si thonë miqtë e mi nga Vërdova? “Mikun ndaj e kemi mik, të na mundojë dhe ta mundojmë.”
Njeriu pëson ndryshime nga vendi ku jeton, nga psikologjia e shoqërisë që e rrethon – vazhdoi mendimin Lazgushi.
– Kur ktheheshim nga Austria për pushimet verore në Shqipëri, na mirrte përpara rutina e jetës së përditshme dhe gjithë ditën e kalonim kafeneve, duke lojtur letra ose duke çaprashitur kot. Sapo vinte vjeshta dhe ktheheshim në Austri, ne studentët shqiptarë tjetërsoheshim, ulnim kokën mbi librat, vizitonim muzeumet, vendet historike, ndiqnim koncertet muzikore dhe jetën artistike, etj. Pse? Sepse kjo ishte jeta dhe psikologjia e atjeshme. Edhe në tram, edhe në park njerëzit i shihje me libra ndër duar. Edhe ata shkojnë klubeve sa për të pirë kafe, a çaj, por asnjë nuk e kalon gjithë ditën kot kafeneve.
Lasgushi u jepte rëndësi të veçantë koncepteve, zgjerimit të horizontit të kulturës qytetare.
Në anën lindore të qytetit, në fund të bulevardit, ku ndahet rruga e Drilonit me atë të Korçës, dalloheshin dy ndërtesa të reja njëkatshe me tulla. Lasgushi ndaloi hapin dhe drejtoi bastunin drejt tyre.
– I sheh ato dy ndërtesa në këndin midis rrugëve? Dikur aty ishin dy baraka druri të shëmtuara që nuk shiheshin me sy. Njëra shërbente për shitje vajguri, tjetra nuk e di për se. Kur ishte sekretar i parë Pirro Gusho dha urdhër të prisheshin dhe mirë bëri, po shih se çka ndërtuar. Në vend të ngrinte një ndërtese të bukur, të lartë që mund të hijeshonte qytetin, ndërtoi dy kolibe të vogla prej tullash. Pse? Se aq dinte, se koncepti i tij nuk shkonte përtej ustallarëve të Mokrës. Unë Pirron e kam nip dhe e dua, po nuk mund të mos e kritikoj për këtë shëmti që i la qytetit në një nga pikat më të bukura. Pa patur koncepte për të ardhmen, dijeni për urbanistikën, a mund të rregullohet qyteti?
Fliste me duf dhe dukej i zemëruar sepse në qytet deri në atë kohë nuk vihej re asnjë ndërtim modern.
(Pirro Gushoja pati një fund tragjik prej atij regjimi që i shërbeu me zell. U detyrua të vriste veten kur ishte Sekretar I në Fier, pasi u akuzua nga udhëheqja si pjesëtar i grupit të sabotatorëve të naftës.)
* * *
“GJYNAH O ZOTI LASGUSH QË JE KAUR…”
Në Vërdovë, Lasgushi kishte miqtë e tij. Ata vit për vit e ftonin të kalonte disa ditë mes tyre. Dhe kurdoherë, ashtu sikurse ua kërkonte nderi, ia dërgonin shoqëruesin dhe kalin deri te dera e shtëpisë edhe pse Vërdova ishte afër, as një orë në këmbë. Njëherë, tregonte Lasgushi, më dërguan një kalë, një mushkë dhe një gomar, stolisur me velënxa të kuqe dhe jastëkë të qendisur, si për krushq sepse ishim tre vetë. Vjehrra dhe unë shkuam kaluar, kurse ime shoqe nuk pranoi, se s’kishte hipur kurrë mbi ndonjë kafshë dhe dyshonte se mund t’i mirreshin mendte. Si përfundim erdhi në këmbë.
– Një verë, – mendova të qëndroja pak më gjatë në fshat,- vazhdoi Lasgushi prandaj mora me vete një tog librash. Fshatari i mësuar të ngarkonte barrë me kashtë, me bar, me dushk, me mollë, po jo me libra, e shprehu habinë e vet në një formë origjinale shumë të sinqertë. Lasgushi qeshte sa herë e kujtonte. E di ç’më tha? “Gjynah o zoti Lasgush që je kaur! Të ishe mysliman…” Kur e pyeta pse, m’u përgjegj se as hoxha, as myftiu nuk kishin aq libra. I thashë se edhe Naim Frashëri dhe Sami Frashëri dhe Hoxha Tahsini myslimanë ishin, po libra kishin patur më shumë se unë.
* * *
MOS SHKYEJ NJË DERË TË HAPUR
Marrëdhëniet e tij me Kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve, Dhimitër Shuteriqin, në dukje ishin normale, por të ftohta. Lidhja mund t’ia kishte dhënë Lasgushit statusin e “shkrimtarit në profesion të lirë,” sikur brenda kryesisë të mos vepronte një korent i fortë dogmatik, të cilët e nënçmonin si poet apolitik, që i përkiste së kaluarës. Gjendja nuk ndryshoi as në kohën kur kryetar i Lidhjes u emërua Dritëro Agolli. Ai mbeti përkthyes me një rrogë të vogël dhe pensionist i thjeshtë, ndërsa disa të tjerë, shumë më pak të vyer se ai, gëzuan pensione të veçanta, “për shërbime të shquara në fushën e kulturës.” Në kishte ndonjë njeri që e meritonte atë motivim, ai ishte Lasgush Poradeci.
Dhimitër Shuteriqi vinte shpesh në Pogradec për të pushuar dhe për të punuar. Njëherë Lasgushi e pa në një kafe të vogël, duke biseduar me dy gabelë, por pandehu se rastësisht kishin qëlluar bashkë. Të nesërmen e njëjta skenë në të njëjtën kafene, gabelët duke folur e Dhimitri duke mbajtur shënime. Lasgushi u bë kureshtar dhe e pyeti Shuteriqin cili qe shkaku që po qeraste përditë ciganët. Ai iu përgjegj se gjuha cigane kishte disa fonema të veçanta dhe ai po mblidhte fjalë nga goja e tyre dhe përralla me qëllim të hartonte një gramatikë të asaj gjuhe pak të njohur. “Kot mundohesh,” – i preu Lasgushi. “Gramatikën e gjuhës cigane e kanë hartuar filologët gjermanë qysh në fillim të shekullit. Një kopje e librit ndodhet në Bibliotekën tonë Kombëtare. Po të doni ua jap dhe numërin e skedës. Për gjuhën e ciganëve të Shqipërisë ka shkruar anglezi Stjuart Man, në revistën “Gipsy.” Edhe kopjet e asaj reviste i ke në Bibliotekë.”
Shuteriqi kishte ngelur ngushtë, pa ditur çfarë të bënte me ciganët që kishte angazhuar për qëllime gjuhësore. Me dy fjalë Lasgushi i tregoi se po shqyente një derë të hapur.
– Më erdhi keq se po mundohej kot, – komentonte Lasgushi.
* * *
SFIDA E FUNDIT
Lasgushi u martua me një vajzë myslimane tiranase, me arsim të mesëm. Nafija nuk kishte asnjë lloj pretendimi për t’u dukur dhe as nuk lavdërohej me krijimtarinë e bashkëshortit të saj. Ajo ishte arsimtare e ciklit të ulët të shkollave dhe një amvisë e shkëlqyer që gjithë jetën punoi ia kushtoi kujdesit për familjen dhe burrin e saj. Me të Lasgushi pati dy vajza, të cilat qenë gëzimi i jetës së tij. E shoqja vdiq nga një sëmundje e pashërueshme nga mesi i vitete ’80. Miqtë, farefisi, të njohurit e Lasgushit dhe të rrethit të saj e përcollën për në varrezat. Kortezhi u bë mjaft i gjatë. Të afërmve u vinte keq si për Nafijen që vdiq në moshë relativisht të re, për dy vajzat që la jetime, ashtu edhe për Lasgushin që mbeti pa bashkëshorten në pleqëri, atëherë kur i duhej më shumë. Kur mbaroi ceremonia funebre, Lasgushi shkoi mbi varrin e saj, bëri kryqin tri herë dhe u përkul për të puthur kurorat me lule. Besnik ndaj idealeve dhe parimeve të tij, nuk u merakos aspak se çdo të thoshnin autoritetet dhe si do ta komentonin veprimin e tij, në një kohë që Shqipëria ishte deklaruar vendi i parë ateist në botë.
Autoritetet u detyruan ta justifikonin sfidën publike të Lasgushit, si tronditje pas dhimbjes që kishte pësuar, por ata që e njihnin nga afër kishin mendim tjetër. Lasgushi as nuk dinte, as nuk donte të shtihej. Ai kishte personalitetin e tij dhe atë e ruajti me dinjitet gjatë gjithë jetës së tij.
Këto vitet e fundit miqtë e Lasgushit kanë ngritur zërin për restaurimin e shtëpisë së tij në Pogradec, sepse ka rrezik të shembet po qe se nuk vihet dorë mbi të. Do të jetë në nderin e qytetit të Pogradecit dhe të Lidhjes së Shkrimtarëve që shtëpia e poetit të kthehet në një muzeum të vogël. Qytetit do t’i shtohet një objekt kulture, i cili çdo vit do të tërheqë me mijëra vizitorë, se Lasgushi ka vendin e tij në panteonin e kulturës kombëtare shqiptare.

‘Stambolli’ i shkrimtarit Orhan Pamuk dhe vendlindjet ku duket se prej nuk ndodh asgjë

Arian Leka

Katër vjet më parë, teksa lexoja romanin “Unë jam e kuqja”, m’u krijua bindja se kisha njohur jo vetëm personazhet, por edhe autorin e veprës, ndaj nuk më mbetet tjetër veçse t’i uroj shkrimtarit Orhan Pamuk rikthimin në gjuhën time përmes librit ‘Stamboll – kujtime dhe qyteti’ e sakaq të mendoj se kështu si ka ardhur jeta, njerëzit nuk munden më t’i shmangen njëri-tjetrit dhe mos një herë, një herë do të takohen në qendra apo në periferitë e qendrave, në krye të rrugëve apo në fund të kapitujve të një romani, si për t’i thënë në ngut e sipër njëri-tjetrit: “po rendim më shumë se dikur…” Po për ku…?…Në kërkim të kujt…?
Një përgjigje është në kërkim suksesit (!), drejt të lumturisë (!) në kërkim të asaj përsosmërie (!) që kërkuan miniaturistët e kuajve në oborrin e Sulltan Muratit III apo dy onufrët tek pikturojnë kuaj në ikonë.
Ndërkaq njeriu jeton, bëhet më i ditur, më i famshëm, bekohet me familje dhe fëmijë, bëhet më i pasur, me të gjitha llojet e pasurive që përfytyrojmë se njeriu mund të zotërojë, përfshi këtu edhe pasuritë e shpirtit. Duket se njeriu po kap majat e realizimit të qenies të vet. Në këtë mendje duket se është edhe shoqëria, përherë e gatshme të justifikojë çdo gjë në emër të suksesit, duke e shndërruar suksesin përmasë të qenies dhe kohës sonë. Por vetëm duket kështu.
Zaret e tryezës i kanë të gjithë numrat, veç zeros. Kjo mungesë e zeros tek zaret, krijon te njeriu bindjen dhe suksesit të përhershëm, i krijon ndjesinë e evolucionit permanent. Por po kjo ndjesi i krijon gjithashtu edhe iluzionin se nga kjo jetë, si do që të vijë puna, nuk dalim të humbur, gjithsesi (jekun e kemi në xhep, apo jo?!). Gjithë kjo ëndërr zgjat deri ditën kur para nesh shfaqet dhimbja (e jona apo e të tjerëve si ne), plakja (e jona apo e një shoqërie të lodhur), varfëria (jonë apo e të panjohurve si ne), shfaqet vdekja (e jona apo e të ngjashmit tonë), shfaqet urrejtja, dështimi, lodhja, përjashtimi dhe shpërfillja e tjetrit.
Nuk do i kish përmendur këto cilësime të frikshme për disa dhe të pakëndshme për disa të tjerë, sikur të ato mos ishin tema të pranishme në krijimtarinë e Orhan Pamukut. Nga ana tjetër janë këto tema që plotësojnë ndjeshmërinë tonë mbi fatin dhe mungesën e tij dhe bëjnë tekefundit dallimin mes zareve që luajmë duke përdorur si tryezë shpinën e njëri-tjetrit dhe zareve që vërtiten mbi skrivaninë e Zotit që sheh dhe shkruan gjithçka.

Po katër vjet më parë, në ligjëratën e mbajtur në Akademisë suedeze të Çmimeve Nobél, Orhan Pamuk kujtoi babanë tij, ndjesë pastë. Ai burrë kishte dashur të bëhej poeti i Stambollit. Kishte përkthyer në turqisht madje dhe Paul Valery-në. Porse nuk kishte qenë krejt i gatshëm të bënte jetën e poetit në një vend të varfër dhe me pak lexues, ndaj dhe si formë të pranisë atërore zgjodhi shndërrimin në baule të mbyllur tekstesh të pabotuara. Krahas ëndrrës së vet të fshehtë për t’u bërë poet i Stambollit, ky baba ushqente edhe ëndrrën e shpallur për suksesin e të birit dhe uronte që një ditë ky bir të bëhej Pashá i letrave të botës – siç dhe u bë – ndonëse ka të ngjarë që i ati të ketë ikur nga kjo jetë pa e njohur shpagën që paguan shkrimtari në kësi rastesh.
Në po atë ligjëratë Orhan Pamuk përmendi edhe faktin se me gjithë sukseset, njeriun e kohërave moderne e mundojnë po ato gjëra që kanë munduar edhe njeriun e zanafillës: mungesa e tokës, mungesa e një çatie mbi kokë dhe uria.
Toka, Çatia mbi kye dhe Uria jetojnë pranë nesh si kafshë të zbutura shtëpiake, si për të na kujtuar se kemi zbutur Natyrën, por Natyra e ka ndryshuar fare pak thelbin e natyrës sonë humane. Kur mëson këto njeriu ka dëshirë të kthejë kohën pas dhe së andejmi dallon se nuk i mjafton dylbia për të parë sa janë larguar prej tij gjërat që dikur i kishte dashur me jetë. Sheh gjithashtu se gjendet i vetëm në ballon. Në ballonin që e ka çuar drejt qiejve të suksesit, nuk gjendet më asnjë prej atyre thasëve me rërë që e mbanin lidhur me tokën dhe njerëzit e tjerë. I ka flakur poshtë, me dorën e vet, të gjitha, duke besuar se ishin thjesht thasë, se suksesi dhe jo rëra që na shket ndër gishtërinj si e përditshmja jonë, ishin të rëndësishme në jetë. Ka flakur dashurinë “me qafë të gjatë, me flokë bojëkafe e të shkëlqyeshëm”, siç përshkruhet tek “Stambolli”, emrat dhe fytyrat e të afërmve dhe të miqve të dikurshëm, ka flakur frikërat dhe është trimëruar, ka flakur letrat e dorëshkruara, përditshmërinë, tregjet e vogla, besimin, zanatet e ëndërruara, gabimet, humbjet, gjuhën amtare, ndjesinë e të qenit i vogël, anonim, ka flakur kombësinë, shpengimin, dyshimet, kurajën për të vazhduar dhe vërtetësinë e fëmijës që dikur kishte ëndërruar për të gjitha këto… Dhe ndihet i palumtur, si shumë njerëz të cilëve u ka rënë shorti të jenë njerëz prej boje dhe letre, por emra të shkruar, gjithsesi.
Dhe atëherë, pavarësisht se ku ndodhet, në qendër apo në cep të botës, në Stamboll apo në Tiranë, në avion apo në një nga ato lagjet periferike banorët e të cilave i përcjellin avionëm me sy, njeriun e kaplon trishtimi, e kap një mall e një ndjesi zbrazëtie, a mbërthen ankthi shpirtëror dhe ai shkurajim i veçantë që të mbështjell teksa shëtit përmes fjalive të shkurtra si rrugicat e mbyllura të një qyteti “aq të varfër dhe të përhumbur sa që zor të besosh se ka për t’iu kthyer ndonjëherë pasuria, zulma dhe kultura e dikurshme”, apo fjalive që zgjasin me faqe të tëra si pazaret dhe sheshet e hapura që priren nga deti, të cilat i gjejmë në mënyrë të spikatur tek ‘Stambolli’.
Në gjuhën e autorit të gjitha këto ndjesi përmblidhen në një fjalë e vetme: Hüzün. Dhe gjithë ky Hüzün bashkohet në rrëfimin dhe fotot që mbrojnë kujtimet e këtij qyteti që nuk është më siç ishte apo që është kujtesë.
Me sa duket këto ndjenja e shtyjnë edhe shkrimtarin – homo-s/criptor-in që shkruan dhe fsheh njëkohësisht të niset ose drejt një dhome më vete, për të bërë punën e përditshme të njeriut që përmes shkrimit shpëton njerëz apo botë të rrezikuara nga “holokausti” i kujtesës… Ose t’i braktisë të gjitha: dhomën, tryezën e punës, letrën, penën, dritaren me pamje nga ura e madhe e Bosforit që lidh kulturat e dy kontinenteve dhe, ndonëse mund t’i vijë në vesh vargu i Charles Baudelaire lexues hipokrit – i ngjashmi im – vëllai im (Hypocrite lecteur, – mon semblable, – mon frère!), ai merr rrugën drejt ca të panjohurve, për të cilët ka dëgjuar se i lexojnë me ëndje dhe i duan krijesat e librave të tij.
Me ‘Stambollin’ në formë libri që kemi në dorë, lexuesi mund të ndjehet si perandorët e mozaikëve që mbajnë në dorë botën. Nuk them ndonjë profeci nëse pohoj se këtë libër jo vetëm do e duam, por edhe do të na duhet. Tek ai do të gjejmë një Stamboll të ndryshëm nga ai që mundemi të zbulojmë vetë gjatë vizitave turistike. Nga ana tjetër, përmes atij Stambolli, ndoshta do të shohim më qartë vendlindjet tona të vogla, vendohet e mbyllura, të qeta, ku duket se prej vitesh nuk ndodh asgjë, vendlindje ndaj të cilave numërojmë 1001 kusure, vendlindje të cilat ç’kishin për të na thënë në vesh na e dhanë fshehtas, si një pare në xhep, para se t’i braktisnim për të vajtur drejt kryeqendrave, për të mos ua përmendur kurrë më as emrin.
E teksa jemi në këtë pikë, tek vendosja e kryeqendrave përballë periferive, më është dukur e çmuar ideja e organizatorëve, që autorit të romanit “Unë jam e kuqja” i bëhet dhuratë vizita në Berat – qytetin e kodikëve, kaligrafëve, miniaturistëve, skribëve, kishave, xhamive dhe teqeve të përhumbura në paqet e tyre, që është edhe skenë edhe atmosferë e romaneve të tij.
Gjatë vizitës në Berat, njerëz të tjerë, dikur qendër e sot periferi, do të gjejnë ndoshta rastin të tregojnë, pa e fshehur krejt atë kapardisjen e atyre që kanë qenë një herë qendër, një histori të messhekullit të XVIII. Historia bën fjalë për rivalitetin mes poetit të famshëm të qytetit, Nezimit – autorit të një divani të përmendur – dhe myftiut të Beratit, mulla Aliut, që gjithashtu shkruante poezi. Për shkak të pushteteve të ndryshme, rivaliteti i tyre artistik e ndau qytetin më dysh: poeti nuk donte atë që donte myftiu, por myftiu e donte edhe atë që kishte poeti. Sherri shkoi gjatë e për ta zgjidhur këtë dava u desh që sheh ul Islami t’i shkruante administratës vendase një letër, ardhur po prej atij Stambolli prej nga na vjen edhe libri i shkrimtarit Orhan Pamuk. Nuk ua heq kënaqësinë beratasve për ta rrëfyer fundin e kësaj ndodhie të denjë për vëmendje dhe respekt, që gjithsesi u mbyll me paqën që i takon t’i mbyllin çështjet qytete që kanë parë shumë, siç janë Stambolli dhe Berati. U kujtova për këtë për të theksuar se ato që kemi për t’i thënë njëri-tjetrit nuk mbarojnë këtu, siç dhe nuk kanë filluar me ne. Brenda secilit dikush pret të shfletohet si ky libër, pret si baulja e dorëshkrimeve të paraardhësve tanë që na zë rrugën gjersa ta hapim për të zbuluar se aty brenda rron i ngjashmi ynë që gjithashtu pret t’i thërrasim në emër.
Megjithatë nuk përjashtohet as mundësia që po nesër dhe po në Berat, teksa shkrimtari Orhan Pamuk të jetë duke vizituar muzeun Onufri, në kishën Fjetja e shën Mërisë, brenda në Kastron e qytetit të lashtë, të dëgjohet një zë ardhur diku nga kohërat e Rilindjes së largët. Ndonëse pa kurrfarë ngulmimi, diku mes ikonostasit dhe harqeve, zëri do mëtojë të thotë: “e kuqja jam edhe unë, e kuqja jam edhe unë”, me pakënaqësinë e një personazhi të lënë jashtë nga vepra omonime e Orhan Pamukut. Dhe kjo pasi kësaj jete nuk i mungojnë rastësitë e pashmangshme, që i bëjnë veprat njerëzore të duken një opera aperta, në pritje të atyre që vijnë.

ÇFARË PËRKTHEHET SOT NGA LETËRSIA SHQIPE NË FRËNGJISHT DHE PËRSE

Mira Meksi

Pjesë nga ligjërata e mbajtur në Sallonin e Librit të Ballkanit, Paris 

Pyetja e shtruar shfaqet tejet e shtrirë, arsye për të cilën gjykojmë si të udhës ta kufizojmë mjaft ndjeshëm në koordinata kohore dhe hapësinore, për ta hedhur vështrimin vetëm: së pari, tek ajo pjesë e letrave shqipe që u lëvrua brendapërbrenda territorit të Republikës së Shqipërisë, së dyti, tek ajo pjesë e letërsisë shqipe që u përkthye në frëngjisht pas viteve ’90 dhe së treti, tek ajo pjesë e letrave shqipe që u përkthye në frëngjisht, duke shmangur kësisoj atë pjesë që u shkrua drejtpërsëdrejti në frëngjisht. Një kufizim i tillë në kohë dhe në hapësirë jep mjaft dorë për të hedhur një vështrim më të kujdesshëm dhe më depërtues rreth atij realiteti kompleks që përpiqet të përcjellë pyetja e shtruar. Së fundmi, krahas kufizimeve të mësipërme, në këtë ligjëratë jemi përpjekur t’i shkojmë hap pas hapi edhe një kufizimi tjetër; më konkretisht, kapjen pas thelbit të dukurive të pikasura, duke lënë mënjanë, qoftë rastet e jashtëdukurive dhe qoftë protagonistët apo shfaqjet e veçanta të dukurive të ngërthyera. Një kufizim i tillë, besoj, do të arrinte që të shmangte me efikasitet jo pak paragjykime dhe polemika të mundshme, të cilat do të rrezikonin ndjeshëm që ta kthenin tërë këtë qasje në shprehje të asaj që tashmë jemi mësuar ta cilësojmë rëndomtazi si rivalitet që shkrimtarët shfaqin shpeshtas në adresë të njëri-tjetrit. Përkthimi shfaqet si një nga zejet që shqiptarët e kanë lëvruar mjaft herët, madje, në një kohë kur kjo zeje ishte ende në hapat e saj të parë, ku do të mjaftonte që të sillnim në vëmendje Shën Jeronimin – shenjtorin mbrojtës të përkthyesve – i cili vinte nga një familje ilire e trevave të Stridonës (në Dalmaci), një fshat në veriperëndim të lumit Buna, ku sot gjarpëron kufiri shqiptaro-malazez; duke shmangur një çështje tashmë të njohur dhe tejet të debatuar mes rrymave nacionaliste që nisën të gjallonin në trevat e Ballkanit gjatë periudhës së lindjes së “shtet-kombeve”, kryesisht aty nga fundi i shekullit XVII (ndonëse Jacques le Goff, siç dihet tashmë, i vëren fillesat e “nacionalizmit” përgjatë periudhës së Mesjetës së vonë); duke shmangur, po ashtu edhe disa nga tezat historikisht të pabazuara të Robert Elsie-së në lidhje me “kombësinë” e Shën Jeronimit, do të doja të vija në pah se te kjo cilësia e mbrojtësit të përkthyesve vërejmë një sjellje që i është brendashkruar vazhdimisht në formën e një tipari shqiptarëve, pavarësisht “kombësisë” së Shën Jeronimit; më konkretisht, qysh se në kohët e hershme, krejt ndryshe nga sa vërejmë te popujt e tjerë, mendjet e ndritura të letërsisë dhe kulturës shqiptare shkruan në një gjuhë tjetër, në një gjuhë të ndryshme nga gjuha e tyre amtare; ndërsa rilindësit italianë me në krye Dante-n, shkruan në italisht, në “vulgaris eloquenti”a; ndërsa Cervantes-i shkroi në spanjisht dhe Shakespeare-i në anglisht, shkrimtarët e mëhershëm shqiptarë i shkruan veprat e tyre në gjuhën sunduese të kohës, në latinisht. Kjo gjendje e tyre prej “outsiders gjuhësorë” vërehet mjaft ndjeshëm në veprat e tyre; do të mjaftonte t’i hidhnim një sy sado fluturimthi Jetës së Shën Palit dhe Epistolarit të Shën Jeronimit, apo “Jetës dhe bëmave të Skënderbeut” dhe Rrethimit të Krujës, së Marin Barletit, për të kuptuar se gjuha në të cilën shkruan ishte dhe vijoi të mbetej për ta një gjuhë e “tjetërt”, vetë “gjuha e tjetrit”; latinishtja e Shën Jeronimit qëndron mjaft larg senecus-it të kohës, ndërkohë që edhe latinishtja e Barletit qëndron mjaft larg latinishtes së periudhës së hershme të Rilindjes. Ajo çka shfaqet e rëndësishme në këto shembuj, është kjo: për shqiptarët, dëshira dhe nevoja për të komunikuar me tjetrin ishte shumë herë më e fuqishme sesa vetë nevoja për të lëvruar gjuhën e tyre, siç shfaqej rasti i autorëve që përmendëm më lart, të cilët vështrohen edhe si “themeluesit” e gjuhëve kombëtare në vendet përkatëse. Nevoja për t’u hapur ndaj tjetrit ishte shumë më e fuqishme sesa nevoja për të lëvruar vetveten duke u përthyer mbi vetvete dhe mbyllur në vetvete. Pikërisht për këtë arsye, përkthimi në gjuhën e tjetrit shfaqet një sjellje që i paraprin përkthimit të tjetrit në gjuhën amtare, ku do të vlente të sillnim në vëmendje faktin se “përkthimi” mbetet ndërkaq edhe zanafilla e letërsisë vendase; e para vepër që na ka mbërritur sot e shkruar në shqip është pikërisht një përkthim, i njohur si Meshari i Gjon Buzukut, një nga përkthimet e para të meshës latine në një gjuhë tjetër, i përkthyer, siç na bën me dije përkthyesi, në vitet 1554-1555, që do të thotë shprehimisht shumë kohë më parë sesa botimi i plotë i origjinalit latinisht më 1570 nga Papa Piu V.
Kjo nevojë e ngutshme për të përkthyer dhe, përpara së gjithash, “për t’u përkthyer”, vijoi të ishte e pranishme edhe gjatë periudhës së rimëkëmbjes kombëtare, ku do të mjaftonte që të sillnim në kujtesë faktin se poema “Moj Shqypni, e mjera Shqypni”, e cila ishte edhe “himni kombëtar” i Shqipërisë së periudhës para pavarësisë, u shkrua në shqip dhe u përkthye në italisht prej vetë autorit, Pashko Vasa.
E njëjta nevojë ndihet mjaft fuqishëm edhe sot dhe shfaqet pothuajse sipas të njëjtave tipare dhe lëvizjeve të pararendësve tanë. Kjo vlen të thuhet sidomos pas viteve ’90, të cilat, siç dihet, u shënjuan nga një mori ngjarjesh të rëndësishme politike, të kurorëzuara me rifitimin e së drejtës së fjalës së lirë dhe të krijimit të lirë të shprehjes artistike dhe letrare. Mbas ndryshimit të sistemit, dëshira dhe përpjekja e shqiptarëve për të përkthyer dhe për t’u përkthyer ka qenë e madhe, sidomos në frëngjisht, për hir të traditës që kjo gjuhë ka në vend (Shqipëria është e njohur si vend frankofon), por edhe të një dashamirësie të treguar nga Franca në këtë drejtim (përkthimi i pothuaj tërë veprës së Kadaresë, por edhe i shkrimtarëve të tjerë). Njëlloj siç kishte ndodhur më parë, dhe ndoshta duke u nisur deri edhe nga të njëjtat shkaqe dytësore (më konkretisht, nga fakti që ishim një popull i vogël në numër, një popull që nuk kishte ndonjë ndikim të madh në zhvillimet politike të kohës, me një ekonomi pothuajse të pazhvilluar, e paaftë që të eksportonte “gjuhën”, siç vërejmë të ndodhë në kohët tona me anglishten), më së pari dhe më së tepërmi, janë vetë shqiptarët ata që ngarendin t’i jepen përkthimit të vetvetes; kush më shumë dhe kush më pak, ndër krijuesit shqiptarë, pjesa dërrmuese është rrekur që të gjejë përkthyes nga gjuha e krijimit në gjuhë të huaj dhe të përkthejë vepra që flasin për gjithë sa ka ndodhur gjatë periudhës së “mbylljes”. Parë nga ky drejtim, “hapja” e tyre është shumëplanëshe: psikologjike, epistemologjike, politike dhe… njerëzore. Nëse mbajmë parasysh këtë, fakti që veprat më të përkthyera janë jo eksperimentet letrare, por memorialistika apo vepra me karakter historik që përfshijnë periudhën e diktaturës, nuk krijon asnjë ndjesi të çuditshme. Porse kjo është vetëm njëra faqe e medaljes. Njëlloj siç ishin ndier edhe gjatë kohës së diktaturës, kur “hyrjet” (sjellja e veprave në shqip) dhe “daljet” (sjellja e veprave shqipe në gjuhë të huaj) përkthimore diktoheshin nga kasta në pushtet dhe ligjet e rrepta ideologjike, edhe në kohët tona krijuesit ndihen sërishmi të “kushtëzuar”, për të mos thënë të “diktuar”; në vend të diktaturës dhe ideologjisë komuniste, tashmë krijuesve u duhet të përballen me një diktat tjetër: me ligjësitë e tregut, të kërkesës që kushtëzon në thelb ofertën. Dhe në këtë drejtim, gjërat duket se lëvizin brenda një horizonti mjaft të turbullt, madje dramatik për krijuesit e letrave shqipe. Çdo të thotë kjo? Duke jetuar në një botë ku “bursa e vlerave të mirëfillta dhe të patjetërsueshme artistike” përzihet keqazi me “bursën e interesave dhe vlerave të ndryshueshme të tregut”, lëvruesit e letrave shqipe, me synimin për të qenë “të botuar jashtë vendit”, kanë nisur të lëshojnë jo pak pe në drejtim të “invariableve”, për t’u kapur pas “variableve” letrare, duke u përpjekur shpeshtasi që të lëvrojnë një mori vlerash të luhatshme, në mos të dyshimta, të cilat duket se grishin fort një lloj kërshërie të veçantë ndaj asaj që ndodh brenda “izolimit” në përgjithësi, por edhe ndaj vuajtjes njerëzore në veçanti. Në këtë kuadër, gjithë sa vërejmë më së shpeshti në letrat shqipe të atyre autorëve që priren të botohen gjithçmos jashtë kufijve të Shqipërisë është prirja për të kënaqur këtë kategori të lexuesve, duke marrë kësisoj mbi vete një sjellje prej “zbuluesi botësh të ndaluara” dhe prej viktime, domosdo. Të përfshirë në manovrat e kësaj “burse variablësh”, një pjesë e mirë e shkrimtarëve jashtanakë (outsiders) mëtojnë që të ofrojnë gjithnjë dhe vazhdimisht pamjen e një Shqipërie të pikturuar sa më zi, ndërkohë që, ndonëse përmes një neorealizmi të vonuar, këta shkrimtarë mund të ishin kahur fare mirë jo që t’i jepeshin thjesht dhe vetëm një përshkrimi bardhë e zi të periudhës së komunizmit, por të na jepnin një përshkrim të gjithë atyre ndryshimeve rrënjësore që vendosja me dhunë e diktaturës solli në ndërgjegjen kolektive dhe individuale, duke u përpjekur që të nxjerrë në pah jo vetëm një proces tjetërsimi masiv, por edhe linjat e rezistencës dhe atë pjesë të popullsisë që diti të krijojë një jetë njerëzore – sado në kushtet e një diktature çnjerëzore – brenda këtij kuadri historik. Duke qenë promovues të vetvetes, një pjesë e mirë e krijuesve shqiptarë duket se po përpiqen t’i shkojnë nga pas kërkesës së përkohshme të tregut, duke trokitur nëpër dyert e botuesve francezë me “viktimat” e radhës, ndërkohë që një pjesë tjetër e shkrimtarëve, ndonëse shfaqin arritje të dukshme në “invariable”, vijojnë ende të mbeten nën hije, të panjohur në Francë, për shkak se temat e tyre nuk përkojnë me syresh që dikton kërkesa e tanishme e tregut, sikundërse edhe për shkak të mungesës së një interesi sistematik dhe një programi të mirëfilltë botimor të botuesve francezë kundrejt prurjeve të letërsisë shqipe, të cilat, për hir të së vërtetës, meritojnë një vëmendje shumë herë më të madhe. Porse, për këta të fundit, është më e rëndësishme që të kujtohen si lëvrues të denjë të fjalës artistike dhe jo si mbartës e përçues idesh dhe pamjesh të një të viktimizuari. Sa për njohjen, kjo kategori shkrimtarësh duket se ka mësuar jo pak nga rasti i Shakespeare-it, andaj dhe presin me durim lindjen e një Goethe-je të ri, në fund të fundit, e një lexuesi neorealist. E atëherë, jemi të sigurt se edhe përkthimi i veprave shqipe në frëngjisht do të njohë një tjetër zhvillim dhe do të jetë shumë herë më grishës dhe më përfaqësues përballë lexuesit të ri francez.

Shkrimtarja “skandaloze” Sidonie-Gabrielle Colette

Colette, pseudonimi i Sidonie-Gabrielle Colette ka qenë një shkrimtare franceze, e cila konsiderohet ndër më të mëdhatë e gjysmës së parë të shekullit XX. E nderuar me titujt më të lartë akademikë, ajo ishte gruaja e parë në historinë e Republikës Franceze së cilës i janë kryer funeralet nga shteti. Colette ka qenë një protagoniste e madhe e epokës kur jetoi, një mit kombëtar: përveçse shkrimtare, ajo ka qenë edhe aktore e mjuzikëllave ku shpesh gjatë performancave të saj është shfaqur nudo në skenë, por ka qenë edhe autore e kritike teatrale, gazetare dhe kryeredaktore, skenariste dhe kritike e kinematografisë, estetiste dhe tregtare kozmetike. Pati tre bashkëshortë dhe një të dashur 30 vjet më të ri se ajo. Shumë herë ka qenë në qendër të skandaleve për shkak të marrëdhënieve të saj të çlirëta sentimentale me disa personalitete mondane të të dyja sekseve të shoqërisë së lartë franceze. Edhe pse nuk pati asnjëherë simpati për feministet e kohës së saj, jeta dhe vepra e saj letrare ishin dëshmia e një gruaje të lirë, antikonformiste dhe e emancipuar, që sfidoi bindjet dhe shtrëngimet morale të kohës dhe që kontribuoi në thyerjen e disa tabuve femërore duke nisur qysh prej krijimit të saj të parë letrar. Colette, u rrit në Borgogna në një liri të madhe dhe me një kontakt të ngushtë me natyrën. Ajo kalon një fëmijëri mjaft të lumtur të rrethuar nga dashuria e familjes. Qysh fëmijë ajo mëson të dojë librat dhe muzikën dhe është e lirë të lexojë gjithçka dëshiron. Në moshën 6-vjeçare kishte lexuar Honoré de Balzac, Alphonse Daudet, Prosper Mérimée dhe William Shakespeare. Colette, edukohet nga e ëma, një grua me një mentalitet modern e deklaruar ateiste dhe antikonformiste. Ajo i mësoi të bijës të vëzhgojë natyrën dhe i transmeton dashurinë për kopshtarinë. Në kujtim të së ëmës, Colette do të shkruajë romanin “Sido”. E regjistruar në shkollë publike, Colette i kalon shkëlqyeshëm të gjitha provimet. Në vitin 1891, për shkak të problemeve financiare, familja e saj transferohet në një qytet tjetër. Deri në vitin 1892 Colette i kushtohet thellimit të formimit të saj muzikor dhe teatror, duke u njohur dhe krijuar miqësi me Henri Gauthier-Villars, i quajtur Willy, i cili do të bëhej shumë shpejt edhe bashkëshorti i saj i parë. U martuan më 15 maj 1893. Willy e njohu të shoqen me Parisin mondan që e mahniste Colette, më shumë sesa e tërhiqte duke qenë se ajo ishte ende shumë e re dhe ishte mësuar të jetonte në qetësi. Willy e mbante veten për shkrimtar, por librat e tij i shkruanin të tjerët. Ndodhi pikërisht kështu kur i kërkoi të shoqes të shkruante një roman të ngjashëm me “Le petit Chose” të Alphonse Daudet, që asokohe ishte shumë në modë. Lindi kështu në vitin 1900, “Claudine à l’école”, shkruar nga Colette dhe që mbante emrin e Willy-t. Romani pati një sukses të madh njësoj edhe seria e “Claudine”. Por marrëdhënia e tyre nuk ishte e fortë edhe për shkak të tradhtive të vazhdueshme të tij. Në vitin 1905 ata u ndanë. Atëherë Colette lidhi miqësi me Mathilde de Morny të ashtuquajturën Missy, markezë e Belbeuf, dhjetë vjet më e madhe se ajo në moshë. Marrëdhënia mes tyre u shoqërua me mjaft thashetheme edhe pse të dyja nuk bënin absolutisht asgjë për të fshehur lidhjen homoseksuale që i bashkonte. Missy i dhuroi mikeshës së saj një shtëpi në Rozven, por lidhja e tyre përfundoi kur në jetën e Colette u kthyen edhe një herë personazhet meshkuj. Në vitin 1910, romani i Colette “La vagabonde” për pak fitoi çmimin prestigjioz “Goncourt”. Në vitin 1912 ndërron jetë e ëma dhe dy muaj më vonë ajo u martua me Henry de Jouvenel, bashkëdrejtues i gazetës “Le matin”. Një vit më pas nga kjo martesë lindi edhe një vajzë që e quajtën Colette. Në 1914-n shpërtheu edhe Lufta e Parë Botërore. Colette shkoi të takonte bashkëshortin në front, në Verdun, për t’i çuar ushqime, por edhe kjo lidhje mes tyre përfundoi. Pak më vonë në jetën e saj hyri edhe djali që kishte lindur nga martesa e parë e Henry. Bertrandi ishte 16 vjeç, ndërsa Colette 47. Lidhja zgjati për pesë vjet dhe u konsumua mes udhëtimeve dhe takimeve klandestine në një apartament të vogël të marrë me qira nga Colette. Në vitin 1925, Colette u njoh me Maurice Goudeket, që dhjetë vite më pas do të bëhej edhe bashkëshorti i saj i tretë. Ai ishte 15 vjet më i ri se ajo. Colette vazhdonte suksesshëm ndërkaq aktivitetin e saj letrar që jo rrallëherë konsiderohej edhe skandaloz. Në vitin 1932 del në qarkullim romani “I pastri dhe i papastri” që u përcoll me diskutime të shumta. Në vitin 1927, Walter Benjamin e intervistoi për një gazetë gjermane në lidhje me feminizmin dhe ajo tha: “Kur gratë fitojnë pushtet, janë absolutisht të tmerrshme. Janë më keq se burrat dhe jo vetëm kaq. Edhe pse njoh mjaft gra inteligjente, që mund të ishin fantastike si gjykatëse apo ministre, gjithsesi ato kanë ciklin çdo muaj. Dhe dihet që nuk mund të marrin vendime kur janë gjatë atyre ditëve”. Në fund të viteve ’20, e përfshirë nga kriza e përgjithshme nis të interpretojë në skenë nudo, e më pas çel një parfumeri për të cilën kujdesej personalisht. Në vitin 1935 bëhet pjesë e Akademisë Mbretërore të Belgjikës. Me Luftën e Dytë Botërore, kur nazistët hynë në Paris dhe nisën të merrnin hebrenjtë për t’i çuar në kampet e përqendrimit, mes tyre ishte edhe Maurice. Colette, megjithatë, arriti ta çlironte të shoqin falë njohjeve të saj influence edhe pse ai doli nga kjo eksperiencë i rrënuar fizikisht. Në vitin 1943, shkrimtarja franceze nisi të vuajë nga artroza, sëmundje e cila do ta paralizojë tërësisht. Megjithatë, fama e saj ishte gjithnjë e në rritje gjatë këtyre viteve. Ajo u zgjodh unanimisht në akademinë “Goncourt”. “Gigi” është kryevepra e fundit e shkruar nga Colette në letrën e kaltër të cilën e preferonte. Romani u interpretua më pas në ekranin e madh nga aktorja Audrey Hepburn. Ishte një sukses botëror. Ajo ndërroi jetë në 3 gusht të vitit 1954. “Unë dëshiroj… Unë dëshiroj… unë dëshiroj të bëj atë që dua! Dua të interpretoj pantomimat, edhe komedinë. Dua të vallëzoj nudo nëse kostumi im më ngjitet dhe poshtëron plastikën tim, dëshiroj të tërhiqem në një ishull nëse do dua kështu, ose të frekuentoj zonja që jetojnë falë hirit të tyre, mjaft që të jenë të gëzuara, të çuditshme, e deri edhe melankolike dhe të urta siç janë shumë gra në jetë. Dëshiroj të shkruaj libra të trishtë dhe të thatë ku nuk ka peizazhe, lule, trishtim, krenari, dhe ku të jetë sinqeriteti i kafshëve tërheqëse që tremben nga njeriu… Dëshiroj t’u buzëqesh të gjitha fytyrave miqësore dhe të largohem prej njerëzve të shëmtuar, të pisët dhe që mbajnë erë të keqe. Dëshiroj të dashuroj ëmbëlsisht ata që më duan dhe t’i jap gjithçka kam në këtë botë: trupin tim rebel ndaj fatit, zemrën time kaq të ëmbël dhe lirinë time… unë dëshiroj!”, shkruante Colette

Shkelje e së drejtës së autorit

Kristo Frashëri

Milan Shuflaj me titull “Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht në Mesjetë”, Tiranë 2009. 


Vepra në origjinalin gjermanisht është botuar 76 vjet më parë me titull “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalterst”, Wien und Leipzig, 1924. Botimi i kësaj vepre të Milan Shuflajit në kohën e vet shënonte një hap me rëndësi të veçantë për historinë mesjetare të Shqipërisë. Kjo vepër, edhe sot e kësaj dite pas 76-vjetësh nuk e ka humbur rëndësinë e saj. Kjo, për arsye se deri sot nuk kemi parë asnjë botim të ri që ta ketë tejkaluar për nga materiali burimor i shfrytëzuar, për nga informacioni faktologjik që jep, për nga thellësia e depërtimit në dokumente dhe për nga logjika e ndërlidhjes dhe e ndërvarjes së njoftimeve burimore, monografinë e historianit kroat. Pavarësisht nga këto merita të veçanta që ka monografia e këtij kolosi medievist, i dashuruar me historinë mesjetare shqiptare, ka vend edhe për një vështrim kritik jo për të cenuar vlerën shkencore të saj, por për të ndihmuar lexuesin që të ketë parasysh këndvështrimin që kishte historiani kroat mbi Mesjetën shqiptare.
Megjithatë, para se të hyjmë në truallin e vështrimit kritik mbi veprën e M. Shuflajit është e nevojshme të thuhen disa fjalë mbi botimin e saj në gjuhën shqipe. Mbi përkthimin në vetvete nuk jemi në gjendje të bëjmë asnjë vërejtje, mbasi nuk e njohim gjuhën gjermanishte të origjinalit. Vërejtjet tona kanë të bëjnë vetëm me aspektin ligjor të botimit shqip, tërthorazi edhe me aspektin ligjor që duhet të praktikojë një shtëpi botuese në të tilla raste. Nga kjo pikëpamje, vepra e Milan Shuflajit e përkthyer në gjuhën shqipe dhe e shtypur nga shtëpia botuese “Onufri”, ka dy defekte, të cilat ne i konsiderojmë serioze: e para, botimi nuk e ka emrin e përkthyesit; e dyta, botimit shqip i mungon një hyrje për të ndriçuar lexuesin shqiptar se kush ishte Milan Shuflaji dhe cili ishte këndvështrimi i tij mbi Shqipërinë mesjetare.
Vërejtje mbi botimin e përkthimit
Në faqen 2 të kësaj vepre shënohet titulli i saj në origjinalin gjermanisht (njoftim i domosdoshëm), jepet emri i autorit (Milan Shuflaj), vendi i botimit (Wien dhe Leipzig), viti i botimit (1924). Më tej shënohet se kjo vepër u “përgatit për botim nga Luan Malltezi”, se “redaktore dhe hartuese e indeksit është Vjollca Noti”, se “arti grafik është bërë nga Rita Kananaj dhe Afërdita Cesula” dhe më në fund se “të drejtat e autorit i takojnë L. Malltezit”. Më në fund, vihet emri i shtëpisë botuese “Onufri”. Të gjitha këto janë elemente të nevojshme. Por, na çudit fakti se përse nuk është vënë emri i përkthyesit. A thua se përkthyesi nuk ka rëndësi? A thua se përkthyesi nuk është përgjegjës për saktësinë e përkthimit ashtu si autori është përgjegjës për saktësinë e përmbajtjes? A thua se përkthyesi ka më pak rëndësi se përgatitësi për botim ose se hartuesit e artit grafik, të cilët në vetvete nuk kanë se çfarë të përgatisin për botim po të mos jetë përkthyesi? Vepra e përkthyer me titullin në shqip “Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë veçanërisht në kohën e mesme” ndodhet e daktilografuar në arkivin e Institutit të Historisë Tiranë me sinjaturën A-5 dhe me numrin e ri të inventarit 229 (nr. i vjetër i inventarit 120). Ajo është përkthyer që në fillim të viteve ’50 të shekullit të kaluar. Përgatitësi për botim i punimit nuk mund të thotë se nuk dihet kush është përkthyesi i kësaj vepre të Milan Shuflajit. Edhe po të mos e dinte, të shënonte të paktën se kemi të bëjmë me një përkthyes anonim. Megjithatë, me sa dimë ne, vepra e përmendur e Shuflajit është përkthyer nga inxhinieri dhe arkeologu Jovan Adhami, i diplomuar në Austri, njohës i mirë i gjermanishtes.
Në vitet e regjimit komunist ndodhte jo rrallë që emri i përkthyesit, kur ky nuk shihej me sy të mirë nga pushteti i asaj kohe, të mos publikohej. Por tani kohët kanë ndryshuar. Tani nuk ka më indekse me emra të ndaluara. Veç kësaj, Jovan Adhami ka punime të botuara si para ashtu dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Lind pyetja: përse emri i atij arkeologu të nderuar është fshirë nga botimi i veprës së Milan Shuflajit? Edhe po të kishim të bënim me një përkthim të ri të veprës së Shuflajit, përsëri emri i përkthyesit duhej të vihej. Por, në këtë botim nuk duket se kemi të bëjmë me një përkthim të ri. Para së gjithash, me sa dimë ne, përgatitësi për botim nuk e njeh gjermanishten. E dyta, duke krahasuar dorëshkrimin e daktilografuar të dr. Jovan Adhamit që ruhet në arkivin e Institutit të Historisë Tiranë me tekstin e botuar nga shtëpia botuese “Onufri”, përgatitur për botim nga L. Malltezi, nuk shohim ndonjë ndryshim që të na bindë se kemi të bëjmë me një përkthim të ri. Ka vetëm tek-tuk zëvendësim fjalësh të huaja me fjalë shqip, për shembull fjala kondensim është zëvendësuar me fjalën dendësim, por ka dhe raste të kundërta kur fjala shqip është zëvendësuar me terma të huaj. Për shembull: Jovan Adhami e quan qytetërim, botimi i ri e ka zëvendësuar me fjalën civilizim, a thua se qytetërim është fjalë e huaj dhe civilizim është fjalë shqip. Të krijohet përshtypja sikur këto ndërhyrje, të cilat kanë karakter redaktimi, jo kurdoherë të goditura, ndoshta janë bërë për të treguar se kemi të bëjmë me një variant të ri. Edhe po të kishim një përkthim të ri, përsëri jo vetëm përgatitësi, por edhe shtëpia botuese duhej të vinte emrin e përkthyesit. Pikërisht këtu qëndron edhe përgjegjësia e shtëpisë botuese, e cila ka të paktën detyrë morale që të mbrojë jo vetëm përgatitësin, por në radhë të parë përkthyesin.
Dikush mund të pyesë: Çfarë ka këtu për t’u shqetësuar? Para së gjithash na shqetëson fakti se këtu kemi të bëjmë me shkelje të së drejtës së autorit, sepse përkthyesi është në një farë mase autor të paktën i përkthimit në shqip. E dyta, na shqetëson fakti se puna e kryer me aq kompetencë nga dr. Jovan Adhami, i cili nuk jeton më, po mohohet. E treta, na shqetëson fakti se kjo praktikë mban erë abuzim. Më në fund, na shqetëson fakti se ndërsa mbarë shoqëria jonë, përfshirë dhe organet e pushtetit qendror, me në krye vetë Kryeministrin, janë angazhuar me të drejtë në luftë për të asgjësuar shpërdorimin, abuzimin, korrupsionin, përvetësimin në fushën e ekonomisë dhe të drejtësisë, nuk ka përse oktapodi të shtrihet edhe në fushën e së drejtës së autorit. Këtu lindin dy pyetje: Ku e gjeti përgatitësi për botim të drejtën të fshijë emrin e përkthyesit? E dyta, ku mbështetet shtëpia botuese kur të drejtën e autorit për ribotimin e përkthimit të Jovan Adhamit ia jep përgatitësit për botim zotit Luan Malltezi?

V. Blasko Ibanez - E dënuara

Para pushkatimit, një dëshmi nga burgu komunist; Ramize Gjebrea ishte duke lexuar tregimin “E dënuara” të shkrimtarit spanjoll V.B. Ibanez

V. Blasko Ibanez

E dënuara!




Rafaeli ndodhej prej katërmbëdhjetë muajsh në një qeli të ngushtë. Për atë, universi ishte i përbërë nga ato katër mure të bardhë si kokalla, që ua dinte përmendësh plasaritjet dhe të çarat. Dielli i tij ishte në lartësinë e frëngjisë, ku hekurat që e kryqëzonin ia copëtonin pllangën e kaltër të qiellit. Qelia kishte tetë hapa gjatësi, por ai zotëronte pothuaj gjysmën, për shkak të atij zinxhiri të mallkuar kërcëllitës, unaza e të cilit i ishte futur thellë në kërçik dhe ishte bërë njësh me mishin e këmbës. Ishte dënuar me vdekje.
Ndërkohë, në Madrid shfletoheshin për të fundit herë letrat e procesit të tij.
Ai kalonte në atë qeli muaj e muaj, i groposur për së gjalli, duke pritur me padurim orën që me një goditje të vetme hanxhari do ta çlironte nga të këqijat ku ndodhej. Por ajo që e acaronte më shumë ishte larja e çimentos që pastrohej çdo ditë dhe pa dyshim që lagështira filtronte nëpërmjet rrogozit prej xunkthi e i depërtonte atij thellë në kocka. Mbi mure nuk kishte asnjë gjurmë pluhuri, duke i hequr të burgosurit madje shoqërinë e ndonjë papastërtie. Vetmia e tij ishte e plotë. Nëse minjtë do të mundnin të hynin në qeli, ai do të kishte ngushëllimin për të ndarë me ta ushqimin e tij të varfër dhe t’u fliste atyre si miq të mirë të bashkëvuajtjeve. Nëse do të kishte gjetur ndonjë merimangë në ndonjë qoshe, do të argëtohej duke e urtësuar. Por në atë varr nuk afrohej asnjë qenie tjetër e gjallë, përveç tij.
Një ditë, një harabel u lëshua mbi hekurat e frëngjisë si një fëmijë çapkën i llastuar. Cigani i dritës dhe i hapësirës çuçurinte, si për të treguar habinë që po shihte poshtë këtë qenie të shkretë verdhacuke, thatim, që dridhej nga të ftohtit, megjithëse ishte verë, me një tufë shamish të lidhura në tëmthat dhe me një mallotë copë-copë, që i rrethonte brinjët. Një kokë me qoshe, e zbehtë, si një letër e mbllaçitur, do të trembte harabelin, që rimori prapë fluturimin, duke shkundur puplat, si për të shpëtuar nga myku i atij varri dhe të erës së kalbur të leshit që përhapej nga frëngjia e asaj qelie. E vetmja rrapëllimë që i sillte ndërmend jetën, ishte ajo që bënin të burgosurit e tjerë në orët e shëtitjes në oborrin e burgut. Ata, të paktën e shihnin të lirë qiellin mbi kokat e tyre, nuk merrnin ajrin nëpërmjet një frëngjie, i kishin këmbët pa zinxhirë dhe mund të kuvendonin sipas qejfit.
Kësisoj, edhe në burg fatkeqësia kishte shkallët e saj. Zemërimi i përjetshëm i njerëzve parandihej nga Rafaeli. Ai i kishte zili ata që qarkullonin në pajtos*, duke e konsideruar situatën e tyre si një prej më të dëshirueshmet; nga ana tjetër, ata kishin zili të tjerët që jetonin përjashta, që gëzonin lirinë, por ndoshta dhe kalimtarët ishin të pakënaqur për fatin e tyre dhe lakmonin kushedi çfarë, sikur liria që është kaq e shtrenjtë nuk u mjaftonte atyre. Ata, po, e meritonin që të burgoseshin.
Rafaeli ishte më fatkeqi nga të gjithë. Me një vrull dëshpërimi kishte tentuar të arratisej, duke gërmuar një nënkalim, prandaj tani mbikëqyrja i rëndonte atij më shumë dhe vazhdonte ta ndrydhte. Kishte dashur të zvarritej duke kënduar me një zë monoton psalmet që ia kishte mëkuar nëna e tij, prej të cilave kujtesa i ruante vetëm pak fragmente. Por rojet e kishin detyruar të heshtte. Ai kërkonte ndonjëherë të luante rolin e të çmendurit. Prapë heshtje… Kërkonin ta ruanin të paprekur që të ishte i shëndetshëm nga mendtë dhe nga trupi, me qëllim që xhelati të mos kishte të bënte me një të sëmurë. I çmendur! Jo, ai nuk donte të çmendej. Por burgu, palëvizshmëria, të ushqyerit e pamjaftueshëm dhe jo i shëndetshëm ia bënin ekzistencën të padurueshme. Kishte halucinacione, natën kur i mbyllte sytë e bezdiste llamba që ndriçonte gjithmonë rregullisht, me të cilën nuk arriti të mësohej për katërmbëdhjetë muaj. Shpesh e mundonte një ide, një ide e çuditshme: armiqtë e tij, sigurisht të panjohur, kërkonin ta vrisnin, i kishin ngjizur, besonte, dhe pështjellimin e stomakut, që i shkaktonte atë ngërth, duke e torturuar. Ditën mendonte pa pushim të kaluarën e tij, por me kujtime të mangëta, që i dukeshin sikur i sillnin ndërmend historirat e dikujt tjetër. Kujtonte kthimin e tij në fshatin e lindjes, mbas burgut të parë, për grushtet dhe plagët që kishte shpërndarë gjatë një grindjeje, fama e tij në të gjithë krahinën, lukunia e klientëve në hotelin e pazarit që ishin entuziastë për bëmat e tij: “Sa tip brutal!” Ai, Rafaeli! Vajza më e bukur e fshatit pranoi të bëhej gruaja e tij, më shumë nga frika se sa për dashuri. Këshilltarët e bashkisë e mallkonin, e emëronin roje fushe dhe e inkurajonin brutalitetin e tij, sepse ai u shërbente me pushkë në dorë gjatë fushatave të zgjedhjeve. Ai mbretëronte pa pengesë në të gjithë krahinën, i kërcënonte të tjerët, ata të partisë që kishin humbur, të cilët më në fund, të lodhur nga të pësuarit e telasheve, vunë dorë te një tjetër trimosh dhe ia kundërvunë Rafaelit. Për Zotin! Nderi profesional ishte në lojë, i duheshin tërhequr veshët këtij individi që u vidhte bukën. I zuri pusi, i dërgoi një plumb që e plagosi për vdekje dhe për ta ndaluar që të zvarritej dhe të bërtiste, e qëllonte me tytën e pushkës. Gjëra që ndodhin shpesh midis burrave. Rezultati: burgu, ku gjeti miqtë e tij të vjetër, pastaj procesi. Të gjithë ata që dikur e kishin pasur frikë, dëshmuan kundër tij për t’u hakmarrë karshi frikës që ai u kishte kallur. Më në fund, erdhi dhe vendimi i tmerrshëm, i ndjekur nga këta katërmbëdhjetë muaj të mallkuar që po kalonte në pritje të vdekjes, e cila do të vinte nga Madridi, por pa dyshim që do të udhëtonte me karrocë, pra do të vonohej.
Rafaelit nuk i mungonte guximi. Mendonte për Juan Portela, për Françisko Esteban, i quajtur “trimi”, për paladinët, të cilëve u këndoheshin bëmat e famshme nëpër romanca e që e kishin entuziazmuar gjithmonë dhe ndihej i aftë të përballonte ashtu si ata momentin suprem. Por ngandonjëherë çohej natën nga një dridhje e beftë, si të ishte i shtyrë nga një sustë e fshehtë dhe zinxhiri që mbante në këmbë i ritingëllonte kërcënueshëm. Bërtiste si një fëmijë dhe shpejt pendohej për paburrërinë e tij dhe përpiqej më kot t’i mbyste rënkimet. Ishte dikush tjetër brenda tij që ulërinte, një i panjohur që kishte frikë dhe vajtonte pa zë. E nuk qetësohej, veçse pasi të pinte një gjysmë duzine tasash nga ai lëngu therës i zier prej çibanozi dhe fiku, që në burg e quanin kafe. Rafaelit të dikurshëm që kërkonte vdekjen, për t’i dhënë fund një herë e sa më shpejt, nuk i mbetej gjë tjetër veçse qefini. I riu që ishte tjetërsuar në atë varr, mendonte me tmerr që katërmbëdhjetë muaj tashmë kishin kaluar dhe që detyrimisht fundi ishte i afërt. Ai, megjithatë, do t’i nënshtrohej vullnetarisht akoma dhe për katërmbëdhjetë muaj të tjerë asaj jete të tmerrshme. Kishte frikë, ndjente që momenti fatal ishte i afërt, e shihte kudo, në fytyrat kurioze që shfaqeshin në sportelin e qelisë; nga prezenca e priftit, që vinte për ta vizituar çdo pasdite, sikur ai varr i molepsur të ishte vendi më i përshtatshëm për të llomotitur e për të tymosur ndonjë cigare. Shenjë e keqe, shumë e keqe. Pyetjet e vizitorit ishin gjithmonë e më shqetësuese: A ishte Rafaeli një i krishterë i mirë? “Po, padre”. Ai i respektonte priftërinjtë dhe gjithmonë kishte treguar kujdes për ta. S’kishte ç’të thoje për familjen e tij, të gjithë ata ishin në mal për të mbrojtur mbretin legjitim, sepse kështu kishte urdhëruar prifti i fshatit. E për të provuar besimin e tij, rrëmonte nëpër rreckat që mbulonin gjoksin, një pako të lyrosur me nuska dhe varëse. Mandej, famullitari i fliste për Krishtin, ndonëse ishte bir i Zotit dhe ai ishte gjendur në një situatë të ngjashme me të tijën. Ky krahasim e entuziazmonte djalin e varfër. Tamam si bir i Zotit. Çfarë nderi!… Por, megjithëse i mikluar nga njëjtësimi i fateve të tyre, ai dëshironte që kjo të realizohej mundësisht sa më vonë që të ishte e mundur.
Dhe erdhi dita, në të cilën lajmi i tmerrshëm shpërtheu si një rrufe, çdo gjë kishte marrë fund në Madrid. Vdekja kësaj here vinte me shpejtësi të madhe, nëpërmjet telegrafit. Kur një funksionar i burgut i tha që gruaja e tij me vogëlushin që kishte lindur gjatë kohës kur ai kishte qenë në burg, sillej rreth burgut dhe që kërkonte ta shihte, ai e kuptoi që s’kishte as më të voglin dyshim. Pastaj ajo kishte lënë fshatin, që do të thoshte se çështja ishte e shpejtë dhe e pashmangshme. E këshilluan që të kërkonte mëshirë dhe ai u kap dëshpërueshëm pas kësaj shprese madhore, ku mbështeten të gjithë fatkeqët. A nuk ia kishin dalë të tjerët të përfitonin? E pse atëherë nuk do t’i ndodhte edhe këtij si të tjerëve? Do t’i kushtonte shumë pak asaj zonjës së mirë të Madridit* për t’i shpëtuar jetën. Ishte çështje një sekonde, një firmë dhe kaq. Të gjithë vizitorëve të përmortshëm që shkonin për kërshëri ose për devotshmëri, si avokatë, gazetarë, priftërinj, u drejtohej atyre duke u dridhur me një zë lutës, kinse ata do të mund ta shpëtonin. “E, si thoni? Ka për të firmosur?”
Sigurisht, të nesërmen do ta dërgonin në fshat të lidhur dhe të mbikëqyrur, si një kafshë të egër që e çojnë në kasaphane. Xhelati e priste atje me hanxharin e tij të tmerrshëm. Gruaja e tij kalonte orë dhe orë para derës së burgut, duke pritur çastin e daljes për ta parë. Ishte një vajzë me trup kolmë dhe të zeshkët, me buzë të gufuara prej të cilave kur lakadredhte fustanin e gjerë dhe të zhubravitur, përhapej një aromë e athtë stalle. Ishte e çuditshme që ajo ndodhej aty. Në vështrimin e saj të plogët, lexohej më tepër habia së sa dhimbja dhe vetëm vështrimi i fëmijës që qëndronte ngjitur me gjoksin e saj të bëshëm, i shkëpuste ndonjë lot. O zot, sa turp për atë familje! Ajo e dinte mirë që ai njeri kështu do të përfundonte një ditë. Po pse zoti kishte dashur që ky vogëlush të vinte një ditë në këtë botë?
Prifti përpiqej ta ngushëllonte: Pse të mos përgjunjej përpara fatit? Mbasi të mbetej e ve, ajo mund të rastiste që të takonte një burrë tjetër që do t’ia bënte jetën më të qetë dhe më të lumtur. Ky mendim i dukej sikur e gjallëronte. Arriti deri atje sa të sillte në kujtesë të dashurin e parë, një djalë për së mbari që ishte tërhequr nga frika e Rafaelit, por tani shpesh kishte filluar t’i afrohej, në fshat dhe nëpër fusha, sikur donte t’i thoshte diçka.
-Jo, nuk ishte se mungonin burrat – thoshte ajo qetësisht, duke shfaqur ndonjë buzëqeshje. – Po unë jam kristiane dhe nëse marr një burrë tjetër, duhet ta bëj përpara altarit të kishës.
Duke vërejtur vështrimin e çuditshëm të priftit dhe të gardianëve, ajo kthehej në realitetin e ndjenjave dhe lotët që i kishte përmbajtur fillonin t’i rridhnin me bollëk nëpër faqe.
Lajmi mbërriti kur po binte nata. Falja ishte firmosur. Ajo zonjë që Rafaeli besonte se e shihte atje larg në Madrid, rrethuar nga të gjithë ato shkëlqime, si një Shën Mëri mbi altar, gjegjësuar nga telegramet dhe nga lutjet, ua kursente vdekjen të dënuarve. Falja pati në burg një tingëllim dijekeq, sikur t’i ishte kumtuar liria çdo të burgosuri.
-Gëzohu! – i thoshte prifti gruas së kriminelit të falur. –Burri yt nuk do të vritet dhe ti nuk do të jesh më vejushë.
Gruaja e re po qëndronte e heshtur. Në mendjen e saj dukej se po ravijëzoheshin ngadalë idera që ajo mundohej t’i largonte.
-Mirë, e kur do të dalë nga burgu? – tha më në fund.
-Të dalë nga burgu! Je e çmendur?… Kurrë. Burri yt mund të quhet me fat që ka jetën të shpëtuar. Do të shkojë në një burg pune në Afrikë dhe, meqë është i ri dhe i fortë, do të mund të jetojë edhe nja dhjetë vjet të tjera.
Për herë të parë gruaja shpërtheu në të qara pa ndalesë, qante nga dëshpërimi, nga zemërimi dhe jo nga trishtimi.
-Ej, grua e mirë – thoshte prifti i irrituar. –Kjo quhet të tundosh Zotin. I kanë shpëtuar jetën burrit tënd, jetën, kupton? Nuk është më i dënuar me vdekje… dhe ti qahesh akoma?
Gruaja pushoi së qari. Në sytë e saj shkrepi një shprehje urrejtjeje.
-Po, e kuptova, nuk do ta vrasin. Po, jam e kënaqur… ai ka shpëtuar… po unë? Unë?
E pas një heshtjeje të zgjatur, ndërprerë nga dënesa që i përcëllonin mishin e saj të zeshkët dhe të zjarrtë, shtoi:
-Atëherë, jam unë… e dënuara!
* Kur B. Ibanjez shkroi këtë novelë, Spanja ishte nën regjencën e Maria Cristinës, e ëma e mbretit Alfonsi XIII.
* Sipas një dëshmitareje, Ramize Gjebrea, para se ta çonin para skuadrës së pushkatimit, ishte duke lexuar tregimin “La condenada” (E dënuara).
Shqipëroi: Gëzim Çela
Kush ishte V.B. Ibanez
Vicente Blasco Ibanez (29 janar 1867 – 28 janar 1928) ishte një romancier spanjoll, realist. Lindur në Valencia, sot ai është më i njohur në botën anglisht-folëse për romanin e tij “Apokalipsi” shkruar për Luftën e Dytë Botërore, që më pas edhe filmua. Në kohën e tij ishte shkrimtari më I shitur, brenda dhe jashtë Spanjës, dhe I njohur për veprimtarinë e tij kontraversale ndaj politikës. Romanet e tij, përveç njohjes janë dhe të vlerësuar nga kritika. Ka përfunduar studimet për drejtësi, por nuk e praktikoi. KOha e tij u nda mes politikës, letërsisë, dhe jetës mes grave. Ai shkruante me shpejtësi të çuditshme, dhe plot energji. Ai ishte një admirues i Miguel de Cervantes. Mund të thuhet se jeta e tij ishte një histori më interesante se romanet e tij. Ishte militant republikan, partizan në rininë e tij, dhe themeloi një gazetë, në qytetin e tij, të quajtur “El Pueblo”. Gazeta ngjalli polemika të shumtë, dhe herë pas herë shkonte në gjyq, dhe censurohej gjithashtu. Ibanez bëri shumë armiq, madje pati dhe tentative për ta vrarë. Ai pati dhe një periudhë të stuhishme dashurie. Ibanez shkroi libra mbi historinë dhe letërsinë spanjolle. I lodhur dhe i neveritur nga dështimet e qeverisë dhe mosveprimet, Vicente Blasco Ibanez u zhvendos në Paris në fillim të Luftës së Parë Botërore. Ai ishte një mbështetës i aleatëve në Luftën e Parë Botërore. Temat e tij përfshijnë Valencian e tij të lindjes. Ai vdiq në Menton, Francë, në vitin 1928 në moshën 61, në rezidencën e Rosa Fontana (i quajtur edhe Shtëpinë e Shkrimtarëve, kushtuar Cervantes, Dickens dhe Shekspirit) që ai ndërtoi.