Mira Meksi
Pjesë nga ligjërata e mbajtur në Sallonin e Librit të Ballkanit, Paris
Pyetja e shtruar shfaqet tejet e shtrirë, arsye për të cilën gjykojmë si të udhës ta kufizojmë mjaft ndjeshëm në koordinata kohore dhe hapësinore, për ta hedhur vështrimin vetëm: së pari, tek ajo pjesë e letrave shqipe që u lëvrua brendapërbrenda territorit të Republikës së Shqipërisë, së dyti, tek ajo pjesë e letërsisë shqipe që u përkthye në frëngjisht pas viteve ’90 dhe së treti, tek ajo pjesë e letrave shqipe që u përkthye në frëngjisht, duke shmangur kësisoj atë pjesë që u shkrua drejtpërsëdrejti në frëngjisht. Një kufizim i tillë në kohë dhe në hapësirë jep mjaft dorë për të hedhur një vështrim më të kujdesshëm dhe më depërtues rreth atij realiteti kompleks që përpiqet të përcjellë pyetja e shtruar. Së fundmi, krahas kufizimeve të mësipërme, në këtë ligjëratë jemi përpjekur t’i shkojmë hap pas hapi edhe një kufizimi tjetër; më konkretisht, kapjen pas thelbit të dukurive të pikasura, duke lënë mënjanë, qoftë rastet e jashtëdukurive dhe qoftë protagonistët apo shfaqjet e veçanta të dukurive të ngërthyera. Një kufizim i tillë, besoj, do të arrinte që të shmangte me efikasitet jo pak paragjykime dhe polemika të mundshme, të cilat do të rrezikonin ndjeshëm që ta kthenin tërë këtë qasje në shprehje të asaj që tashmë jemi mësuar ta cilësojmë rëndomtazi si rivalitet që shkrimtarët shfaqin shpeshtas në adresë të njëri-tjetrit. Përkthimi shfaqet si një nga zejet që shqiptarët e kanë lëvruar mjaft herët, madje, në një kohë kur kjo zeje ishte ende në hapat e saj të parë, ku do të mjaftonte që të sillnim në vëmendje Shën Jeronimin – shenjtorin mbrojtës të përkthyesve – i cili vinte nga një familje ilire e trevave të Stridonës (në Dalmaci), një fshat në veriperëndim të lumit Buna, ku sot gjarpëron kufiri shqiptaro-malazez; duke shmangur një çështje tashmë të njohur dhe tejet të debatuar mes rrymave nacionaliste që nisën të gjallonin në trevat e Ballkanit gjatë periudhës së lindjes së “shtet-kombeve”, kryesisht aty nga fundi i shekullit XVII (ndonëse Jacques le Goff, siç dihet tashmë, i vëren fillesat e “nacionalizmit” përgjatë periudhës së Mesjetës së vonë); duke shmangur, po ashtu edhe disa nga tezat historikisht të pabazuara të Robert Elsie-së në lidhje me “kombësinë” e Shën Jeronimit, do të doja të vija në pah se te kjo cilësia e mbrojtësit të përkthyesve vërejmë një sjellje që i është brendashkruar vazhdimisht në formën e një tipari shqiptarëve, pavarësisht “kombësisë” së Shën Jeronimit; më konkretisht, qysh se në kohët e hershme, krejt ndryshe nga sa vërejmë te popujt e tjerë, mendjet e ndritura të letërsisë dhe kulturës shqiptare shkruan në një gjuhë tjetër, në një gjuhë të ndryshme nga gjuha e tyre amtare; ndërsa rilindësit italianë me në krye Dante-n, shkruan në italisht, në “vulgaris eloquenti”a; ndërsa Cervantes-i shkroi në spanjisht dhe Shakespeare-i në anglisht, shkrimtarët e mëhershëm shqiptarë i shkruan veprat e tyre në gjuhën sunduese të kohës, në latinisht. Kjo gjendje e tyre prej “outsiders gjuhësorë” vërehet mjaft ndjeshëm në veprat e tyre; do të mjaftonte t’i hidhnim një sy sado fluturimthi Jetës së Shën Palit dhe Epistolarit të Shën Jeronimit, apo “Jetës dhe bëmave të Skënderbeut” dhe Rrethimit të Krujës, së Marin Barletit, për të kuptuar se gjuha në të cilën shkruan ishte dhe vijoi të mbetej për ta një gjuhë e “tjetërt”, vetë “gjuha e tjetrit”; latinishtja e Shën Jeronimit qëndron mjaft larg senecus-it të kohës, ndërkohë që edhe latinishtja e Barletit qëndron mjaft larg latinishtes së periudhës së hershme të Rilindjes. Ajo çka shfaqet e rëndësishme në këto shembuj, është kjo: për shqiptarët, dëshira dhe nevoja për të komunikuar me tjetrin ishte shumë herë më e fuqishme sesa vetë nevoja për të lëvruar gjuhën e tyre, siç shfaqej rasti i autorëve që përmendëm më lart, të cilët vështrohen edhe si “themeluesit” e gjuhëve kombëtare në vendet përkatëse. Nevoja për t’u hapur ndaj tjetrit ishte shumë më e fuqishme sesa nevoja për të lëvruar vetveten duke u përthyer mbi vetvete dhe mbyllur në vetvete. Pikërisht për këtë arsye, përkthimi në gjuhën e tjetrit shfaqet një sjellje që i paraprin përkthimit të tjetrit në gjuhën amtare, ku do të vlente të sillnim në vëmendje faktin se “përkthimi” mbetet ndërkaq edhe zanafilla e letërsisë vendase; e para vepër që na ka mbërritur sot e shkruar në shqip është pikërisht një përkthim, i njohur si Meshari i Gjon Buzukut, një nga përkthimet e para të meshës latine në një gjuhë tjetër, i përkthyer, siç na bën me dije përkthyesi, në vitet 1554-1555, që do të thotë shprehimisht shumë kohë më parë sesa botimi i plotë i origjinalit latinisht më 1570 nga Papa Piu V.
Kjo nevojë e ngutshme për të përkthyer dhe, përpara së gjithash, “për t’u përkthyer”, vijoi të ishte e pranishme edhe gjatë periudhës së rimëkëmbjes kombëtare, ku do të mjaftonte që të sillnim në kujtesë faktin se poema “Moj Shqypni, e mjera Shqypni”, e cila ishte edhe “himni kombëtar” i Shqipërisë së periudhës para pavarësisë, u shkrua në shqip dhe u përkthye në italisht prej vetë autorit, Pashko Vasa.
E njëjta nevojë ndihet mjaft fuqishëm edhe sot dhe shfaqet pothuajse sipas të njëjtave tipare dhe lëvizjeve të pararendësve tanë. Kjo vlen të thuhet sidomos pas viteve ’90, të cilat, siç dihet, u shënjuan nga një mori ngjarjesh të rëndësishme politike, të kurorëzuara me rifitimin e së drejtës së fjalës së lirë dhe të krijimit të lirë të shprehjes artistike dhe letrare. Mbas ndryshimit të sistemit, dëshira dhe përpjekja e shqiptarëve për të përkthyer dhe për t’u përkthyer ka qenë e madhe, sidomos në frëngjisht, për hir të traditës që kjo gjuhë ka në vend (Shqipëria është e njohur si vend frankofon), por edhe të një dashamirësie të treguar nga Franca në këtë drejtim (përkthimi i pothuaj tërë veprës së Kadaresë, por edhe i shkrimtarëve të tjerë). Njëlloj siç kishte ndodhur më parë, dhe ndoshta duke u nisur deri edhe nga të njëjtat shkaqe dytësore (më konkretisht, nga fakti që ishim një popull i vogël në numër, një popull që nuk kishte ndonjë ndikim të madh në zhvillimet politike të kohës, me një ekonomi pothuajse të pazhvilluar, e paaftë që të eksportonte “gjuhën”, siç vërejmë të ndodhë në kohët tona me anglishten), më së pari dhe më së tepërmi, janë vetë shqiptarët ata që ngarendin t’i jepen përkthimit të vetvetes; kush më shumë dhe kush më pak, ndër krijuesit shqiptarë, pjesa dërrmuese është rrekur që të gjejë përkthyes nga gjuha e krijimit në gjuhë të huaj dhe të përkthejë vepra që flasin për gjithë sa ka ndodhur gjatë periudhës së “mbylljes”. Parë nga ky drejtim, “hapja” e tyre është shumëplanëshe: psikologjike, epistemologjike, politike dhe… njerëzore. Nëse mbajmë parasysh këtë, fakti që veprat më të përkthyera janë jo eksperimentet letrare, por memorialistika apo vepra me karakter historik që përfshijnë periudhën e diktaturës, nuk krijon asnjë ndjesi të çuditshme. Porse kjo është vetëm njëra faqe e medaljes. Njëlloj siç ishin ndier edhe gjatë kohës së diktaturës, kur “hyrjet” (sjellja e veprave në shqip) dhe “daljet” (sjellja e veprave shqipe në gjuhë të huaj) përkthimore diktoheshin nga kasta në pushtet dhe ligjet e rrepta ideologjike, edhe në kohët tona krijuesit ndihen sërishmi të “kushtëzuar”, për të mos thënë të “diktuar”; në vend të diktaturës dhe ideologjisë komuniste, tashmë krijuesve u duhet të përballen me një diktat tjetër: me ligjësitë e tregut, të kërkesës që kushtëzon në thelb ofertën. Dhe në këtë drejtim, gjërat duket se lëvizin brenda një horizonti mjaft të turbullt, madje dramatik për krijuesit e letrave shqipe. Çdo të thotë kjo? Duke jetuar në një botë ku “bursa e vlerave të mirëfillta dhe të patjetërsueshme artistike” përzihet keqazi me “bursën e interesave dhe vlerave të ndryshueshme të tregut”, lëvruesit e letrave shqipe, me synimin për të qenë “të botuar jashtë vendit”, kanë nisur të lëshojnë jo pak pe në drejtim të “invariableve”, për t’u kapur pas “variableve” letrare, duke u përpjekur shpeshtasi që të lëvrojnë një mori vlerash të luhatshme, në mos të dyshimta, të cilat duket se grishin fort një lloj kërshërie të veçantë ndaj asaj që ndodh brenda “izolimit” në përgjithësi, por edhe ndaj vuajtjes njerëzore në veçanti. Në këtë kuadër, gjithë sa vërejmë më së shpeshti në letrat shqipe të atyre autorëve që priren të botohen gjithçmos jashtë kufijve të Shqipërisë është prirja për të kënaqur këtë kategori të lexuesve, duke marrë kësisoj mbi vete një sjellje prej “zbuluesi botësh të ndaluara” dhe prej viktime, domosdo. Të përfshirë në manovrat e kësaj “burse variablësh”, një pjesë e mirë e shkrimtarëve jashtanakë (outsiders) mëtojnë që të ofrojnë gjithnjë dhe vazhdimisht pamjen e një Shqipërie të pikturuar sa më zi, ndërkohë që, ndonëse përmes një neorealizmi të vonuar, këta shkrimtarë mund të ishin kahur fare mirë jo që t’i jepeshin thjesht dhe vetëm një përshkrimi bardhë e zi të periudhës së komunizmit, por të na jepnin një përshkrim të gjithë atyre ndryshimeve rrënjësore që vendosja me dhunë e diktaturës solli në ndërgjegjen kolektive dhe individuale, duke u përpjekur që të nxjerrë në pah jo vetëm një proces tjetërsimi masiv, por edhe linjat e rezistencës dhe atë pjesë të popullsisë që diti të krijojë një jetë njerëzore – sado në kushtet e një diktature çnjerëzore – brenda këtij kuadri historik. Duke qenë promovues të vetvetes, një pjesë e mirë e krijuesve shqiptarë duket se po përpiqen t’i shkojnë nga pas kërkesës së përkohshme të tregut, duke trokitur nëpër dyert e botuesve francezë me “viktimat” e radhës, ndërkohë që një pjesë tjetër e shkrimtarëve, ndonëse shfaqin arritje të dukshme në “invariable”, vijojnë ende të mbeten nën hije, të panjohur në Francë, për shkak se temat e tyre nuk përkojnë me syresh që dikton kërkesa e tanishme e tregut, sikundërse edhe për shkak të mungesës së një interesi sistematik dhe një programi të mirëfilltë botimor të botuesve francezë kundrejt prurjeve të letërsisë shqipe, të cilat, për hir të së vërtetës, meritojnë një vëmendje shumë herë më të madhe. Porse, për këta të fundit, është më e rëndësishme që të kujtohen si lëvrues të denjë të fjalës artistike dhe jo si mbartës e përçues idesh dhe pamjesh të një të viktimizuari. Sa për njohjen, kjo kategori shkrimtarësh duket se ka mësuar jo pak nga rasti i Shakespeare-it, andaj dhe presin me durim lindjen e një Goethe-je të ri, në fund të fundit, e një lexuesi neorealist. E atëherë, jemi të sigurt se edhe përkthimi i veprave shqipe në frëngjisht do të njohë një tjetër zhvillim dhe do të jetë shumë herë më grishës dhe më përfaqësues përballë lexuesit të ri francez.
