Krijimtaria e derisotme poetike e shkrimtarit të njohur Gjekë Marinaj përfaqësohet me vëllimet poetike “Mos më ik larg”, “Infinit” dhe së fundmi me përmbledhjen poetike “Lutje në ditën e tetë të javës”, të botuar kohë më parë pranë shtëpisë botuese “Faik Konica” në Prishtinë. Që në fillim të këtij vështrimi duhet konstatuar se shkrimtari shqiptar Gjekë Marinaj, i cili i ka kaluar kufijtë kombëtarë dhe europianë, në mënyrë besnike ka ndjekur nismën e tij krijuese, duke manifestuar shenja të avancimit të lirikës së tij, apo ndonjëherë edhe shenja të dukshme të përsosmërisë së saj. Kritika bashkëkohore, vlerat ideo-artistike të vargut të Marinajt i vë në të njëjtën nivel me të Camajt, Reshpjes, Agollit e shumë lirikëve të tjerë, që tashmë kanë krijuar emër në letrat shqipe dhe më gjerë. Poetikën e Marinajt e karakterizon një lirizëm i fuqishëm dhe natyrshmëri e thellësishme poetike. Të shkruash për përmbledhjen e fundit me poezi të Marinajt, që titullohet “Lutje për ditën e tetë të javës”, e të mos prezantojmë mendimin e shprehur të kolosit të letrave shqipe, të Ismail Kadaresë, apo edhe të shkrimtarëve të tjerë evropianë, si Frederik Turner, kandidat për çmim “Nobel” në letërsi, apo të shkrimtarit Wole Soynka, fitues i çmimit “Nobel” në letërsi, 1986, është një moment që nuk mund t‘i shmangemi, nuk u shmangemi as kësaj radhe. Shkrimtari Ismail Kadare, duke dhënë vlerësimin e tij në librin e Marinajt “Lutje në ditën e tetë të javës”, për këtë vlerë vërtet të çmueshme të letërsisë sonë shprehet se Gjekë Marinaj dallohet ndër poetët më të mirë shqiptarë të kohës dhe shton se: “Kjo do të thotë se ai zë vend midis poetëve më të mirë europianë. Në universin e tij poetik, ka theksuar Kadare, ka një harmoni të mrekullueshme midis shpirtësisë ballkanase, më e vjetra e kontinentit dhe asaj planetare. Siç ndodh shpesh me poetët e vërtetë, kjo harmoni kalon nga jeta te vepra poetike dhe anasjelltas. Kështu për shembull, kur lexojmë poezinë e tij për kalimin e Akeronit, lumit të skëterrës, atë që ndan jetën nga vdekja, s‘ka si të mos na kujtohet episodi prekës, ku ai, djalosh i ri, u arratis nga Shqipëria totalitare më 1990-ën, duke kapërcyer me ‘not‘ një lumë që shërbente si kufi”, shprehet në vlerësimin e tij, shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadare. Ndërkaq, shkrimtari i madh, Fridick Turne, duke folur për vlerat e poezisë së Marinajt, shkruan: “Në një botë ku poezia tingëllon si një mplakje, e rraskapitur dhe si një luftëtare u dorëzua në mbrojtje të pikave të fundit të sensibilitetit letrar, Gjekë Marinaj shpërthen në skenë me tërë shkëlqimin e rinisë, me energjinë erotike dhe maturinë e një poeti të pjekur. Ai na tregon në mënyrë që ta shohim botën përtej realizmit magjik, përtej mendjemadhësisë metafizike, madje dhe përtej surealizmit ngjyrëplotë të Europës Lindore, që tregon akoma agun shpresëplotë të civilizimit human”, është shprehur shkrimtari Turner. Edhe shkrimtari Wole Souinka, fitues i çmimit “Nobel” në letërsi, për veprën e Marinajt, ndër të tjera shprehet se nëse Marinaj vazhdon të shkruajë kështu, ka gjasa se një ditë jo të largët e gjithë bota letrare do ta kuptojë domethënien e fjalëve vlerësuese të prof. Kuye-s për Gjekën, thekson ai.
Poezia e Marinajt është autentike, ajo është mishërim i invencionit, ose observimeve, i mundësive të pafundme të sintezave asociative, i gërshetimit të nuancave të ndryshme të të shprehurit, elementet diskursive dhe imagjinatën e frytshme e të paanë. Librit të Marinajt, “Lutje në ditën e tetë të javës”, i paraprin një hyrje e studiuesit të spikatur të letrave shqipe, Ndue Ukaj. Libri është i ndarë në një strukturë ciklike të veçantë, si: Autoportreti i avancuar, Mesnatë pa datë në kalendar, 24 orë dashuri, Lutjet e së dielës, Duart e nënës, Rrëfimi i Rozafës, Sugjerim me zë të ulët Ailuropoda në gjyqin e fjalës dhe Labirintet e mendimeve të tangunit.
Te libri i poetit Marinaj është shkrirë një pjesë e biografisë së tij në biografinë e qenies. Qenia, e cila paraqitet në vargun e Marinajt nuk është e përcaktuar. Marinaj ka lënë një hapësirë që t‘i mundësojë lexuesit identifikimin e mesazhit dhe të perceptimit të vargut. Ai ia ka lënë në dorë vetë lexuesit ta kuptojë asociacionin. Asociacioni është në nivelin e vet si mjet te ky poet:
Atmosfera ime është një shtresë e hollë jete a vdekje Hidrosfera më mbetet tërësia e djersëve dhe gjakutBiosfera më nxit neutronet të veprojnë së bashku, më ndihmon litosferën: fytyrën që mbroj nga turpiI parrëfyer para kodeve të errësirës së KaositUrrej nga afër efektet e çdo prelude për pushimShkatërrimin e njërit si mundësi e qetësisë së tjetrit
Të më falë Miltoni, por për mua do të ishte më mirëTë jem shërbëtor në parajsë se sa sundues në ferr. (Poezia, “Autoprotret”, f.19).
Cikli i dytë i përmbledhjes, “Mesnatë pa datë në kalendar”, sjell poezi me vlera të larta ideo-artistike, në të cilat metafora, si figurë stilistike përshkohet në tërë vargjet. Edhe mesazhet që shpalos autori janë tepër interesante dhe japin për të kuptuar shumëçka për jetën, po ashtu edhe për vdekjen dhe kozmosin në përgjithësi. Poezitë e Marinajt në këtë pjesë të librit përshkohen nga shumë emocione, që poeti i ndjen në qenien e tij duke përcjellë te bota përjetimet e tij, në trajtat e shkrimit.
Edhe në ciklin e katërt, “24 orë dashuri”, vërejmë poezi të një ligjërimi të drejtpërdrejtë lirik, prandaj edhe ndjeshmëria kaq e madhe e nyjëtimit të temave dhe motiveve që ngërthehen në këtë pjesë të librit, janë vlerë e shprehjes qartësuese, përmes një poetike ku poeti shpreh një transparencë të kristaltë. Një fuqi shprehëse mesazheve të këtyre poezive u japin idetë, imazhet dhe mesazhet që ngërthejnë vargjet e goditura dhe të brumosura. Një poezi me fuqi të posaçme shprehëse vërehet sidomos te poezitë, si “Afërdita”, “Qiej të përflakur”, “Dusitës në 14-vjetorin e martesës”, “Muzg”, “Më ëmbël seç puth vesa bjeshkën”, “24 orë dashuri, Dusitës” etj,. Poezitë e ciklit të pestë, “Lutjet e së dielës”, karakterizohen për rrafshin meditues të jashtëzakonshëm, ku perceptimet poetike dhe idetë shkrihen në trajtë universi. Në ciklin “Duart e nënës” janë të konceptuara kryesisht poezi që himnizojnë figurën e nënës, tematikë mjaft e shprehur te shumë poetë tanë. Poezitë si “Duart e Nënës”, “Në ditëlindjen e nënës”, “Himn për prindërit e mi”, “Mall për nënën” etj., i karakterizon një ngrohtësi e thellë e ndjenjës.
Në poezitë e konceptuara në ciklin vijues “Rrëfimi i Rozafës”, autori Marinaj figurën mitike të Rozafës e sheh “mjaft origjinale” (Mujë Buçpapaj). Po ashtu, edhe figurat e tjera që janë të përfshira brenda këtij cikli, si Gonxhe Bojaxhiu (Nënë Tereza), të Skënderbeut etj., autori mëton të rikrijojë një dialog poetik, duke e vënë shpeshherë edhe në brendinë e funksionit mishërues poetik: O ZotSa vështirëJeta e saj
I mbylli kllapatPrapëseprapëMidis tyreAjo mbetiSi një ekuacion i pazgjidhur deri në fund. (Poezia “Nënë Tereza”, f. 100). Edhe poezitë e tjera të këtij cikli, siç janë “Shkodra”, “Empati për Klinën”, “Me kohën e mbështetur në prehër të Kosovës”, “Hijet e Klinës”, “Për Prend Buzhalën”, “Retë”, “Luftës së Deçiqit” etj., janë poezi mjaft të realizuara, të cilat brenda vetes ngërthejnë etikën artistike, po ashtu edhe figuracionin filozofik.
Një frymëzim i thellë poetik, po ashtu vërehet edhe te ciklet vijuese të këtij libri, si “Sugjerim me zë të lartë”, “Ailuropoda në gjyqin e fjalës” dhe “Labirintet e mendimeve të tangunit”.
Sikur poezitë e cikleve të mëparshme, po ashtu edhe të këtyre të cikleve të fundit i përshkon e njëjta frymë, po ashtu edhe i njëjti vokacion. Poezitë e Marinajt, të kapërthyer brenda këtyre koncepteve, sendërtojnë synimet krijuese, pikësëpari me qartësinë, komunikimin dhe përjetimin e saj të drejtpërdrejtë me krijimin e një mozaiku tematik e motivor. Një fuqizim shprehës dhe motivor e hasim sidomos te poezitë si “Flluska mbi Adriatik”, “Si na vajtonte gjyshja ime ne emigrantët në 1990-ën”, “Shqipëri”, “I paimunitet në Shqipëri”, “Fytyrat në rrethin e dytë të purgatorit”, “Fishtës”, “Sot u lind Fridrik Reshpja”, “Nëna e poetit Luigj Çekaj dha shpirt”, “Migjeni” etj. Përkushtimi dhe dhembja janë një simbiozë e ndërlidhur shumë fuqishëm, që i japin edhe më shumë jetë poezisë së Marinajt, edhe si vlerë artistike, por edhe si vlerë motivore. Atdhedashuria në poezitë e Marinajt është shprehur në formë filozofike, në universin e së cilës shpalos peshën e etikës që ka krijuesi për imazhet, idetë dhe mesazhin që ngërthen vargu i tij, por edhe me shprehjen që qenësinë e vet ta ruajë kudo. I gjithë libri në tërësi përbën një metaforë të madhe të jetës dhe të pasjetës, ku gjithherë ngarend për të kuptuar misterin dhe sublimen, tragjiken dhe të zakonshmen etj. Kështu, në përfundim mund të konstatojmë se poeti Gjekë Marinaj me poezinë e tij i sjell një model të rrallë poetik lexuesit shqiptar dhe letërsisë shqipe.
MIKEL GOJANI
KUAJT
Tërë jetën duke vrapuar rrimë
Shohim veç përpara
Ç’bëhet prapa s’duam t’ia dimë.
Ne nuk kemi emër
Të gjithëve kuaj na thonë.
Nuk qajmë,
Nuk qeshim;
Heshtim,
Dëgjojmë;
Hamë atë ç’na japin,
Ecim nga na thonë,
Asnjë nga ne s’është mendje hollë.
Kush qe kalë mbreti,
Posti qe i lartë
Kush qe kalë princeshe
I bënë shalë të artë
Kush qe kalë fshatari
Pat samarë me kashtë
Kush qe kalë i egër
Tërë jetën fjeti jashtë.
Po qemë dhe mbetem kuaj, para njeriut!
Infinit
Pika qendrore e ekuadorit te drejtesise
nuk mund te jete e barazlarguar nga ne.
Sepse jeta mbetet nje teoreme
ku kushti dhe perfundimi
na jepen krejtesisht paradoksale;
minus dicka ne arsyetim
e plus dicka tjeter ne perberje.
Keshtu vehtja ne grafikun e gjithesise
del prej nesh ne kahe te kunderta.
Dhe mbesim ne pozicionin:
minus pafundesish te ashtushem
dhe plus pafundesisht te keshtushem.
VAJZAT E KALIFORNISË
Ecin majë gishtave mbi krahët muskuloz të tokës
duke endur çudira në lëvizjen e hijeve,
çudira të pasqyrta – kurthe vështrimesh,
prekje që e ndajnë gjithësinë në kube të qelqta.
Vajzat e Kalifornisë
heshtin në gjuhën tamlore.
Me termetet dhe njerëzit u mjafton dialekti i trupit.
Ndërsa me djemtë – syze
përtej të cilëve deti u duket si një trandafil në çelje
ato përdorin gjuhën e mjaltit;
zëri u zgjatet si një ushtimë në të ardhur
diku nga një lëndinë e bardhë dhe e virgjër yjesh.
Kalifornia ka gjelbërim vajzëror të përhershëm.
Ndaj
retë e bardha nderen konfuze midis tyre dhe qiellit.
Ndaj
vullkanet në Majami shpërthejnë gjoksin e zjarrtë
duke i përcëlluar me inat buzët e kripura të ujrave.
Ndaj
pa vajzat e Kalifornisë vet bukuria ndjehet jetime.
Ato, të bukurat, bjondinat, vajzat zëmjaltë
jetën e djemëve e ngrejnë tek orët e zgjatura të ëndrrave,
dhe ëndërrave të tyre u japin sisë të rritem të qashtra.
SHOQET E ZYRËS TIME
Ato hyjnë në zyrë si boja e freskët në varg.
Takohem me të gjitha si me puhizën e mëngjesit:
sytë e ditës mbushën me aromën e tyre njerëzore.
Ndërsa unë, që s’e imagjinoj Akilin të ketë pasë thembra,
pa e kuptuar kërkoj nënshtetsi tek atdheu i tyre i bukurisë.
SEPSE NJË DITËTË PASHË ME DETIN
Aherë, për të mbrritë tek dashuria
ishim akoma të pakrahë.
Si zogj të porsalindur prisnim dashuria
të na hidhej vetiu në gojë.
Prekjet janë të dëmshme për fëmijët
me thoje,
puthjet janë të rrezikshme
si loja me zjarrin.
Të bësh dashuri, pa u rritur,
jo, jo shtoje.
Por unë merrja frymë
prej mushkërive tuaja.
Tek flija, ti ishe ëndrra
ku akoma
lumturia dhe ndrojtja ime
lëkundeshin të ekuilibruara.
Tek ecja, ti më mbaje në ajër
rrugëve baltore të Bajzës
të mos njollosja pantallonat
e hekurosur vetëm për ty.
Çdo e rrahur zemre
më qarkullonte në gjak emrin tënd.
Larg teje
isha si njeriu larg syzeve të tij optike –
ngjyrat e universit më ngjanin
po aq të lodhura sa unë.
Imazhi yt ishte shkrirë
në materiet e botës që thirrja në ndihmë.
Pra, unë dhe ti, ishim një trup,
një shpirt, një dashuri;
po të mblidhnim moshën e ne të dyve
do të ishim tamam 32 vjeç.
Megjithatë
je akoma i vogël, akoma, përsëritje.
E prapë më gënjeje se të pëlqente
të ishe e pacikëshme.
Them më gënjeje
sepse një ditë të pashë me detin.
Krahët e tij muskulozë
të tërhiqnin fort rreth thellësisë.
Ai, deti, ti puthte sytë e tu
si të ishin të parët sy që shihte.
Ti madje, për ca sekonda,
harrove frymëmarrjen.
Të mbushëm ajër
harrova edhe unë duke ju parë.
Ti largoheshe në bluhtësinë e gjoksit të tij
si një ëngjëll i bardhë.
Po, po, e pashë atë detin
tek i petëzonte gishtërinjët e ujët
dhe si për inatin tim
t’i preku lëmueshëm flokët, fytyrën.
Madje i shtriu si nëperka tinzare
edhe nën kostumin tënd të banjës.
Ti e di. Këto gjëra
vetëm unë duhet t’i kisha bërë me ty.
Po, po! Atë që ti e bëre me detin
duhet ta kishe bërë vetëm me mua.
E ku ta dija unë
se po ta lashë dashurinë për më vonë ajo brymoset.
PËR TY
Me të dyja duart e shkunda hapsirën trilluese.
Si nga një pemë mbushur portokalle trishtimi
yjet më ranë mbi buzëqeshje dhe ma velën atë.
Unë ziej ndjenjat të bëj raki sa për te dehur veten.
Por pa ty, kuptimi i dritës më është qorruar keq,
si një pasqyrë e lagur
ku shoh njëqind fytyra dhe s’di cilën të deh.
Të ndarë tek dashuria, e dashur,
jemi vetëm dy të pandehur vetdënuar pritje.
Dy lule të këputura nga lëndina e lotëve jemi.
Për ty
ia kam pirë të gjithë ujin e njelmët detit të mungesës.
Mos ia pashë kurrë fundin e mnershëm kësaj zgavrre:
oh, sa puthje të njoma kanë kryqëzuar duart atje.
Sa prekje të buta i kanë lënë rrobat e mëndafshta
në një anë…
Sa fjalë të ëmbla kanë vdekur në grevë urije për ne.
Si ta mbrrijë qetësinë, t’ja përkundë djepin e padukshëm?
Si ta përshkoj tunelin e vranët të gushtit pa ty?
Unë i di mirë arsyet që kemi për botën, detyrimet.
Po jeta është kaq e shkurtër, e dashur
sa ne vetëm shkrihemi si dy copëza akulli mbi të,
si mbi një kaki të skuqur, nën të cilën pjeket fytyra
e vyshkjes.
Le të mbetën sa gjëra përgyjsmë, e dashur
se mungesa kasollen e saj prej prushi ka ngritur
nën lëkurën time,
e cila djersin shkujdesur imazhin tënd.
FËMIJËRIA NUK ËSHTË ME ATY
Një të kthyer kokën dhe fëmijëria ikën prej teje
si një puhizë erotike që lëvron buzëqeshje gjoksit të gushtit.
Ajo, fëmijëria, var akuarelet e saj mureve ajërore të kujtesës
duke na ftuar në hyrje-daljen e definitetit të fantazisë,
duke na e larguar veten nga vetja pa as më të voglën britmë,
duke na e ngjyrosur realitetin në një ylber të pakapshëm,
duke na i rritur këmbët sa këpucëzat kurr më t’mos na bien.
Kështu, edhe gjurmët të lëna muzgjeve e humbën fosforin.
Ndaj zërat e pasditeve na u ngurtësuan në pluhur të bardhë
që busulla të ketë një tjetër shigjetë që shoqëron drejtimet tona,
drejtimet tona drejt horizonteve të panjohura as nga zoti as nga djalli.
Ndoshta na duhet një frymëmarrje e thellë, miq,
një frymëmarrje gjaknxehtë si në çudirat e dinosurëve.
Dhe të imagjinojmë veten krahëhapur si një kryq pa lidhje me krishtin.
Ku në njërin krahë mbajmë çiltërsinë e fëmijërisë
dhe thesin e mëkateve të rritjes përpiqemi të ekuilibrojmë në krahun tjetër.
Le të bëhemi vetë peshorja e drejtësisë së vetvetes.
Eh, jo! Nuk është vonë të kthejmë kokën prapa nga fëmijëria,
ndonëse fëmijëria nuk është më aty.
Sepse hijet e trupave tanë u tjetërsuan anekseve të dashurisë, urrejtjes.
E sa më tepër që këto hije rritën,
aq më pak vertetësi shohim tek vetja!
ANTIGONA
Ajo nguli gishtërinjtë në javën e fundit të tokës
si shtatë kalemet e mbetura të Sofokliut.
Pastaj
la dorëshkrimin e rëndësisë së dheut mbi të vdekurin
dhe fshiu të gjithë kufijtë në hartën e dashurisë.
Antigona
për të qeshurën e shkyer të së vëllait
mbushi bulçinjtë me vdekje
dhe pa derte
me jetën e saj pështyu mbretin Kreon në fytyrë.
E kujt i duhet jeta
kur ajo vetë brenda njeriut është e pajetë!
ANA TJETËR E REBELIMIT
Mos të kthehemi tek britma e ëndërrës së mbrëmshme,
apo tek durimi i shkrirë në të bardhën e syve, njerëz.
Le t’i lëmë djegiet e brendëshme të avullojë të luhatura…
Ngadalsoi gjurmët drejt varrezave të ndjenjave, njeri.
Dua të vuaj me ty!
Por qelqen e qytetit të nëndheshëm dëshiroj ta thyej.
Brinjët e së sotmes s’duhet të mbeten skeleti i së nesërmes.
Fundi dhe fillimi i jetës s’duhet të cikin njëri – tjetrin.
