Ky përkthim bëhet me rastin e 200-vjetorit të lindjes së poetit më të madh amerikan, Edgar Allan Poe (1809-1849), i cili më 1945 e shkroi poemën “Korbi” (The Raven), ndërsa një vjet më vonë e publikoi tekstin “Filozofia e kompozicionit” (The Philosophy of Composition), në të cilën tregonte se si e kishte shkruar poemën “Korbi”, e cila ia dha atij kurorën e mbretit të poezisë amerikane. Edgar Allan Poe, shkrimtar i tmerrit, përfaqësues i tregimit të shkurtër, poet muzikal, tregimtar i temave tabu, dezertor i romantizmit dhe hero i modernizmit, është shkrimtar dhe teoricien aq i madh sa që hija e tij ka rënë mbi të gjithë shkrimtarët dhe teoricienët që kanë shkruar pas tij. Deri sa romani psikologjik ka paradigmë prozën e tij, teoritë moderne – në përgjithësi e, teoria formaliste dhe strukturaliste – në veçanti, janë thjesht amplifikime të teksteve të tij të njohura, si: “Eureka”, “Parimet poetike” etj. Ashtu sikur poeti që nuk mund të lirohej nga hija e madhe e korbit, edhe letërsia dhe kultura Perëndimore nuk mundi të lirohet nga hija e këtij poeti. Në mesin e shkrimtarëve që e adhuronin ishte edhe Dostojevski, ndërsa Charles Baudelaire, i cili i kishte përkthyer veprat e Poes në frëngjisht, thoshte: “kryevepra ime është përkthimi i Edgar Allan Poes”, kurse J. L. Borges e vlerësonte në superlativ, duke thënë: “pa emrin e Edgar Allan Poes kultura Perëndimore nuk do të kishte kuptim”. Ndër shqiptarët i pari që e kuptoi madhështinë e këtij poeti ishte Fan S. Noli, banor amerikan, i cili edhe e shqipëroi “Korbin” për herë të parë (“Adriatic Review/ Rivista Adriatike”, 1918). Rreth njëqind vjet pas përkthimit të Nolit, “Korbin” e përkthyen edhe Dritan Thomallari (në revistën “Mehr Licht!”, nr. 17/ 2001) dhe Aleko Ballauri (në “Edgar Allan Poe, Lirika, Korçë 2008”). Noli e përktheu në toskërishte, dhe e theu vargun përgjysmë, kështu që nga 108 vargjet që ka “Korbi” në anglisht, në shqip doli me 196 vargje. Si pasojë e këtij përgjysmimi, “Korbi” i Nolit ka një ritëm më të shpejtuar, i cili nuk korrespondon me misterin, që kërkon një ritëm më të ngadalët. Në anën tjetër, Thomallari, që e përktheu në shqipen standarde, i qëndron më afër origjinalit, por nuk arriti të krijojë muzikalitetin, pa të cilin nuk mund të imagjinohet poezia e Poes, ndërsa refrenin “nevermore” e përktheu me një sintagmë jologjike për gjuhën tonë: “kurrë ndoj’herë”. Ndërsa Aleko Ballauri, që gjithashtu e përktheu në gjuhën standarde, e solli “Korbin” në tri variante, por në asnjërin nuk iu përmbajt formës origjinale e, natyrisht, “Korbi” i tij nuk ka as muzikë, as mister. “Korbi”, siç del nga analiza të cilën vetë Poe ia bën te “Filozofia e kompozicionit”, është një poemë ekzakte, me formë të rregulltë, me skemën e rimave ABCBBB dhe me mizanskenë matematikore. Mirëpo, përkthyesit tanë nuk e kanë marrë në konsideratë këtë mizanskenë, as ngjyrat e tmerrit (e kuqja dhe e zeza), prandaj ngjyra e perdeve në përkthim nuk përmendet fare, kurse monologu i subjektit lirik që ia jep dramacitetin veprës injorohet e deformohet në të gjitha variantet e përkthyera në shqip. Pasi që “Korbi” është përkthyer në dialektin toskë dhe në gjuhën standarde, unë vetëm desha ta dëgjoj si krrokatë korbi në dialektin gegë. E, ky përkthim është rezultat i kësaj dëshire.
(A. A.)
(1845)
Në një mesnatë të tmerrshme, kur prej mësimeve gjumi më merrte
Përmbi do libra fort të rrallë të një dije të harrueme tashmâ,
Mendja po m’luente me krye mbi fletë, kur befas dikush troket.
Shumë e lehtë ish kjo goditje, kjo goditje që derës time i ra.
“Ndonjë kalimtar”, pëshpërita, “derës do t’i ketë ra.
Veç njëherë dhe hiç mâ”.
Ah, e mbaj mend sikur sot atë natë dhjetori të ftohtë,
Dhe n’oxhak gacat shuheshin e hijet shtriheshin pa poterë.
S’më pritej derisa t’agonte dita – më kot ngushëllimin e prita
Prej librave të mi, me i dhanë fund vuejtjes për Lenorën e mjerë –
Për të rrallën rrezore vajzë që engjëjt Lenorë e quanin atëherë –
E tash këtu e paemën mbet përherë.
U dridhën pak perdet e purpurta e mue në palcë më hyni tuta;
U frigova – u pushtova prej nji fantazie që s’e kisha provue n’jetë;
E, tue ndie trokitjen e zemrës ‘mjerë, ndëgjojsha goditjen n’derë:
“Ndonji vizitor që po e lyp derën e ksaj dhome duhet të jetë –
Ndonji vizitor i vonë që po e lyp derën e dhomës duhet të jetë–
Veç kësaj kurgja s’mund të ketë”.
Menjiherë veten e mblodha e pa drojë derës iu afrova,
“Zotni,” thashë, “ose Zonjë, më falni se ndoshta keni ardh qe sa;
Po në fakt unë isha tue dremitë dhe ju lehtë keni trokit’,
Shumë lehtë keni trokit’, aq lehtë derës i keni ra,
Sa që unë mendova se m’bânë veshët”-dhe hapa derën për me pa;
Përveç territ, kurrgja s’ka.
Me sy terrin tue soditun, mbeta n’prag i çuditun e i nemitun,
I habitun, tue andrrue andrra që të vdekshmit s’guxojnë me i pa
Por e pathyeshme mbet ajo qetësi, heshtjen askush s’e ka thy’,
Përveç fjalës “Lenorë” që nga goja si padashje m’u nda,
Pëshpërimën time “Lenorë” jehona prapë mue ma dha;
Përveç kësaj, kurrgja mâ.
U ktheva në dhomën time prapë, krejt shpirti më kallej flakë,
Dhe prapë ndëgjova nji trokitje, ma fort se herën e parë i ra.
“Me siguri”, me vete thashë , “dikush te grilat e dritares asht:
Prit ta shoh se kush asht, t’i jap fund këtij misteri ma –
Prit moj zemër nji moment se edhe ky mister u zhbâ –
Përveç erës, kurrgja s’ka”.
I hapa krahë më krahë kanatat, kur me vrull i përplas flatrat,
Futet mbrenda nji korb i madh i ditëve t’shenjta që ishin kaherë;
E fare s’më përshëndeti; askund s’u ndal, askund nuk ndejti;
Por, si nji zonjë a si zotni, u ndal mu aty përmbi derë-
Qëndroi mbi atë bust Pallade, që gjendej përmbi derë –
Pushoi aty e mâ s’u sjell.
Porsa e pashë këtë zog të zi, ma mbyti me gaz atë mërzi,
Me ato sjellje aq solemne, mendjemadh sa ma s’ka.
“Edhe pse je qeth e kreh”, thashë, “budallë s’dukesh që je,
Zog i zi, korb i vjetër, prej brigjeve të territ ke ardh me m’pa-
Tregomë çfarë emni fisnik në natën plutoniane zotnia t’la’”.
Krrokati korbi “Kurrë mâ”.
U çudita pa masë sakaq prej fjalëve t’qarta që tha ky ngalakaq,
Përgjigja e tij s’kish fort kuptim, ishte, si i thonë, fjalë në hava;
Kjo mendja ime mue m’thotë që s’ka tjetër njeri në këtë botë
Që ndonjiherë ndonji zog mbi derën e dhomës ‘tij të ketë pa-
Zog a korb mbi bustin e bukur mbi derë t’dhomës të ketë pa,
Më këso emni “Kurrë ma”.
Por korbi aty vetëm priste, mbi bustin e gdhendun, e fliste
Veç atë fjalë, thuajse krejt shpirti i tij n’atë fjalë i derdhun â’.
Kurrgja tjetër ma nuk tha – e nuk i rrahu ma ata krah’-
Deri kur me vete mërmërova: “shokët tjerë dheu i ha,
Edhe ky do t’më le vetëm, n’ag do t’ikë, do t’shkojë me ta”.
Atëherë korbi tha “Kurrë mâ”.
Zemra në gjoks befas m’u tremb kur ndëgjova atë fjalë me vend,
“Pa dyshim”, thashë, “kjo do të jetë krejt ajo çka ka,
Që ia ka mësue ndonji i mjerë, të cilin fati i keq përherë
Zi e më zi e ka ndjekë mbas derisa kangën pikëllim e ka –
Derisa vajtimi i shpresës së tij mban kaq melankoli e hata
N’atë “Kurrë – Kurrë ma”.
Por ende korbi më argëtoi dhe ndjenjat e mira n’mue i zgjoi,
Nji kolltuk përballë zogut, bustit e derës e ktheva shpejt tue nga;
Dhe u ula në atë kadife të butë, mendimet nja mbas nja hiç pa i këput,
Ç’lajm m’ka pru prej asaj kohe ky korb kobzi, mendojsha pa pra,
Ky i ziu, i ngathti, i kobshmi, thataniku zog ogurzi i kohës që s’â’,
Me atë krrokatje “Kurrë ma”.
Veç këtë deshta me ditë, po asnji za s’e kam qit për me e pyet
Këtë shpend me sytë gaca që kësaj zemrës time flakë i dha;
Këtë, po edhe ma shumë, kërkova, kur kryet mbrapa e lëshova
Në jastëkun e mbuluem me kadife, që llamba sipër ndriçue e ka,
Por mbi këtë jastëk me astar vjollce që dritën e llambës sipër e ka,
Koka e saj s’do të pshtetet, ah, kurrë mâ!
Mandej u ngre një erë vrullshëm, parfumosun prej temjani t’padukshëm
Sjellë prej shpirtave që hapat ua ndëgjojsha nëpër patos pa nda.
“Mjeran”, thirra, “ty Zoti t’i ka çue këta engjëj për me t’tregue
Me pushue, mos me vajtue, e me bar Lenorën me harrue ma!
Pije, oh, pije me fund këtë bar harrimi dhe Lenorën harroje ma!”
Krrokati korbi: “Kurrë mâ”.
“Profet!”, thashë, “a shpirt i keq!- profet i urtë, shpend a dreq!
Qoftë magjistar ai që të nxori, apo stuhi ajo që t’hodhi këtu e t’la
Fillikat e sypatrembun, në këtë vend të shkretë të magjepsun-
Në këtë dhomë me fantazma të tmerrshme, tregom’ drejt, a ka-
A ka melhem n’Gallad? Thuejma, thuejma, aman, a ka?”
Krrokati korbi: “Kurrë mâ”.
“Profet!”, thashë, “a shpirt i keq!- profet i urtë, shpend a dreq!
Pashë atë Qiell që i lutemi bashkë – pashë atë Zot që n’dorë na ka-
Këtij shpirti të brengosun a po i rrëfen, a do të mundem atje n’Eden
Vajzën e shenjtë, që engjëjt Lenorë i thonë, me e kapë në krah;
T’rrallën rrezore që engjëjt i thonë Lenorë, me e kapë në krah?”.
Krrokati korbi: “Kurrë mâ”.
“Le t’jetë kjo fjal’ shenjë që u ndamë, zog a dreq!”, brita e u çova n’kambë,
“Kthehu shpejt nëpër stuhi në bregun e natës plutoniane ku rreze s’ka!
Mos le asnjë pupël të zezë se s’due rrena jote këtu me mue të mbesë!
Lemë vetëm e të pathyeshëm!- Leje të qetë bustin përmbi derë dhe ik mâ!
Hiqma sqepin nga kjo zemër, hiqe dhe merre, merre dhe çoje larg dikah!”
Krrokati korbi: “Kurrë ma”.
Dhe korbi kurrë nuk iku prej aty, ende rri, po, ende rri
Në bustin e Palladës drejt mbi derën e dhomës ende â’;
Dhe sytë e tij me sytë e djallit ngjasojnë teksa bahen se po andrrojnë
Dhe drita e llambës ia derdh hijen mbi dysheme, hijen hata
Dhe shpirti im jashtë asaj hije, që këtu poshtë mbi mue ka ra,
Nuk do të ngrihet kurrë mâ!
