nga Dashnor Kaloçi
Për herë të parë publikojmë një nga dokumentet më të bujshme të Heroit të Popullit, e shkruar me dorën e tij në gushtin e 1938, kur mbahej i arrestuar në hetuesinë e Elbasanit.
Disa njerëz të shtuem nga një ambicje personale vazhdojshin akuzat e tyne pranë drejtorisë së Gjimnazit dhe pranë institutesh të tjera. Çështja merr përpjestime të mëdha gjer sa zgjon interesimin e Ministrisë kompetente e cila pyet në mënyrë rezervate Drejtorinë e Gjimnazit. Drejtori përgjigjet tuj akuzue të nënshkruemin si komunist. I nënshkruemi porsa merr vesht këtë veprim, paraqitet në Drejtori për me e kundërshtue këtë gjest dhe merr sigurinë nga titullari se raporti i dërguem në Ministri ishte në favor t’im.
Zoti Anton Deda tue mos harru mëninë personale kundrejt një djaloçi gjashtëmbëdhjet vjeçar, dërgon një shkresë Drejtorisë së Gjimnazit të Tiranës tue më cillësuem si komunist, pa pasë asnjë dokument provues. Në vitin 1936-37 i nëshkruemi zgjidhet drejtor i degës letrare në shoqninë “Fryma e Re” të studentave të gjimnazit të Tiranës. Drejtori i atëhershëm i gjimnazit z. Beniamin Dashi, për arsye që nuk u kuptuen, anuloi zgjedhjet e këshillës. Edhe këtë herë i nënshkruemi akuzohet si komunist, megjithëse nuk ekziston asnjë dokument provues. Kur në Gjimnazin e Tiranës u dogjën regjistrat, drejtoria e atij Instituti, paraqet të nëshkruemin si të dyshimtë. Më vonë me zbulimin e fajtorit, u pa qartë se një nxanës që ka përfundime të pëlqyeshme në mësimet dhe sjellja e të cillit aprovohet nga të gjithë profesorat, nuk ka aspak nevojë të humbi gjurmat e përfundimevet të mundimit të tij, të shënuem në regjistrat e shkollës. I vetmi vit shkollor në të cilin nuk më është drejtuem akuza si komunist, asht viti 1937-38″.
I pandehuni Qemal Stafa. Kështu shkruhet midis të tjerash në deklaratën e Qemal Stafës që mban datën 21 gusht të vitit 1938, të cilën ai e ka bërë dhe firmosur me dorën e tij përpara hetuesëve të burgut të Elbasanit, ku mbahej i izoluar duke u akuzuar si komunist. Po çfarë shkruhet në pjesën tjetër të deklaratës së bërë nga Qemal Stafa, nga kush u akuzua ai si komunist dhe cilat janë shpjegimet e dhëna prej tij në atë deklaratë se përse ai nuk është komunist dhe ku protestoi ai ndaj atyre akuzave që i bëheshin duke e cilësuar si komunist? Si u censurua ajo deklaratë e Qemalit gjatë viteve të regjimit komunist të Enver Hoxhës, në librin “Qemal Stafa” të autorit N. J. duke u përdorur vetëm një paragraf i saj i shkëputur nga konteksti i plotë që ia ndërronte tërsisht kuptimin e saj.
Falsifikimi në librin “Qemal Stafa”
Një nga shkrimtarët që para viteve ’90 u ngarkua për të shkruar mbi jetën e Heroit të Pupullit Qemal Stafa, ka qenë N. J. i cili botoi librin “Qemal Stafa” (Jeta dhe lufta), që është më i ploti për jetën e heroit të famshëm me të cilin është personifikuar dita e 5 majit që simbolizon dëshmorët e Shqipërisë. Në atë libër i cili deri në gushtin e vitit 1982 u ribotua tre herë, deklarata e Qemal Stafës e bërë në gushtin e vitit 1938 në hetuesinë e Elbasanit, ku ai jep shpjegime të hollësishme se pse nuk është komunist e në çfarë rrethanash dhe kush ishin ata që ia kishin bërë ato akuza, është censuruar dhe është vënë vetëm një pjesë e vogël e saj. Në atë paragraf prej 11 rreshtash të shkëputura nga fillimi i deklaratës, (fq. 42) nuk del dhe nuk kuptohet asgjë nga deklarata e plotë dhe ajo është ndërprerë aty, sepse në të gjitha paragrafet e tjerë që vijojnë më pas e deri në fund të saj, në çdo rresht të shkruar, Qemal Stafa jep shpjegimet e nevojshme se nga i kanë ardhur ato akuza që e cilësojnë si komunist dhe si ka protestuar ai kundër tyre.
Me të drejtë mund të thuhet se Qemal Stafa në atë deklaratë të dhënë para hetuesve, (të cilën po e botojmë të plotë në këtë shkrim) e ka mohuar qënien e tij si komunist, në mënyrë që të lirohej nga burgu, siç është dhe e vërteta që ai u lirua më pas. Si fillim, kjo është një llogjikë më se e pranueshme, mirpo po të shohim më pas se çfarë është thënë për Qemal Stafën dhe çfarë fjalësh i janë atribuar atij, nxjerrim konkluzionin se ajo deklaratë e Qemal Stafës, është më se e vërtetë dhe në atë kohë Qemali nuk ka qenë komunist dhe nuk ka pasur asnjë lidhje me idetë apo celulat komuniste të asaj kohe që vepronin në Shqipëri. Për këtë gjë po iu referohemi disa fakteve të cilat tashmë janë të njohura për këdo, sepse ato janë thënë dhe shkruar para viteve ’90, duke pasur parasysh edhe librin e autorit N. J. i cili siç thamë më lart është konsideruar si libri më i plotë mbi jetën e Qemal Stafës.
A e pranoi Qemali akuzën në gjyq
Është thënë se në gjyqin e 4 shkurtit të vitit 1938 që u zhvillua në Bashkinë e Tiranës ku ishin të pandehur 53 persona që akuzoheshin si komunistë, Qemal Stafa deklaroi se ishte komunist dhe e pranoi të gjithë akuzën që i bëhej. Ai deklarim i Qemalit, aty jepet vetëm me katër rreshta ku thuhet: “Jam komunist i bindun dhe deklaroj se vetëm komunizmi do ta shpëtojë masën e punëtorisë që sot ndodhet e shtypun jam i sigurtë se çfarë do që të ndodhë, ne komunistët do ta shpëtojmë Shqipërinë”. (N. J. fq. 177)
Kemi të drejtë të supozojmë dhe besojmë se ajo deklaratë është e sajuar dhe kjo për disa arsye: Sëpari, po të ishte e vërtetë deklarata e Qemalit, ajo do të ishte botuar me faksimile dhe e plotë, e jo vetëm katër rresha sa janë vënë aty, ku nga pikat e vëna lihet të kuptohet se ajo deklaratë është me e gjatë. Por edhe këtij supozimi dhe arsyetimi më se llogjik, autori i librit (N. J.) apo dhe të gjithë ata që janë marrë me përgatijen e botimin e librit në fjalë, për ato fjalë që i kanë vënë në gojën e Qemal Stafës, janë kujdesur që të mos lënë dyshime. Kështu në fundin e fq 177 ku është dhënë deklarata e Qemalit, është bërë një shënim ku thuhet: “Fjala e Qemalit nuk është mbajtur e plotë dhe e saktë në procesverbalin e seancës. Më shumë për fjalët që ka thënë Qemali në gjyq marrim vesh nga pretenca e prokurorit.
Duke qenë se ato nuk janë autentike, por të interpretuara, në këtë ribotim jemi munduar që, duke krahasuar të dhënat e këtyre dokumenteve zyrtare edhe me ato çka tregojnë shokët e tij, të ndërtojmë përafërsisht atë që ka thënë Qemali”. Pra siç shihet nga ky shënim i bërë në librin për Qemalin, del fare qartë se deklarata e tij ku ai pranon akuzën se është komunist, nuk është marrë nga procesverbali, pasi ai nuk është mbajtur, por nga pretenca e prokurorit dhe ajo është formuluar nga dëshmitarë të ndryshëm, siç thuhet aty: shokë të Qemalit. Nisur nga kjo kemi të drejtë të besojmë se fjalët e vëna në gojën e Qemalit, nuk janë të vërteta dhe janë të fallsifikuara, për arsye që tashmë dihen shumë mirë dhe nuk është nevoja t’i përsërisim. Po të shikohen dokumentet arkivore të gjyqeve të asaj kohe, apo dhe më pas në periudhën e pushtimit të vëndit, nuk mund të gjesh në asnjë prej tyre, që fjalët e një të pandehuri, qoftë dhe më ordiner, të mos jenë shkruar dhe pasqyruar të plota nga sekretaria e gjyqit.
Aq më keq, kjo gjë bëhet e pabesueshme të mos jetë bërë për rastin e Qemal Stafës, në qoftë se ai me të vërtetë e ka pranuar akuzën që ka qenë komunist, kur dihet shumë mirë se ai gjyq u bë me bujë të madhe. Si mund të besojmë që Qemal Stafa ta ketë pranuar akuzën që ka qenë komunist dhe ajo gjë të mos mbahej shënim nga ana e trupit gjykues, kur i gjithë ai gjyq i bujshëm me 53 të pandehur nën akuzë, bëhej pikërisht për atë gjë, që t’i demaskonte ata duke i quajtur komunistë. Pra nga sa thamë më sipër, kemi të drejtë të besojmë se të gjitha ato që janë thënë për Qemal Stafën (në rastin konkret) nuk janë gjë tjetër veçse fallsifikime të bëra për qëllime të caktuara propagandistike, ashtu siç bëhej rëndom nga propaganda e regjimit komunist të Enver Hoxhës, me të cilat mbushej “Historia” e Shqipërisë.
Deklarata e Qemal Stafës në hetuesi: “Përse unë nuk jam komunist”
Deklaratë.
Elbasan 21.VII.1938. I nëshkruemi Qemal Stafa, maturant i Gjimnazit shtetnuer të Tiranës, përshkuej si vijon, rrjedhimin e emnit komunist me të cilin më cillësojnë informatat zyrtare. I lindun në Elbasan në 1920 jam rritun në Shkodër ku kam vazhdue studimet në kolegjën e etënve Jezuitë për 8 (tetë) vjet. Në kohën e shtetëzimit të arsimit botor, u regjistrova në gjimnazin shtetënor të Shkodrës. I shikuem me sy të mirë nga profesorat, dhe tue pasun gjithëhere përfundime të pëlqyeshme, vazhdova rregullisht mësimet në atë institut që nga mbarimi i klasës së III (tretë) gjer në mbarimin e klasit të gjashtë, d.m.th. gjer në fund të vitit shkollor 1935-36. Gjatë kësaj periudhe të fundit disa incidente të jetës shkollore shkakëtojnë që të cillësohem si komunist. Incidentet janë këto: Në vitin shkollor 1934-35, Ministrija e Arsimit na çon si professor të gjuhës shqipe, prof. Skënder Luarasin, i cili këshillon disa nxënës që të hjekin festën e zezë, mbasi kjo ishte një shenjë e shpirtit oriental, dhe ta zëvëndësojnë me kapelë, shenjë që diftonte se afroheshim në botën oksidentale. I nëshkruemi qe një nga ata që e përkrahën kët mejtim dhe që u munduem të vehej në zbatim për të gjithë Gjimnazin e Shkodrës.
Por kjo frymë përparim-dashëse, nuk u pëlqente rretheve prapanike të qytetit të Shkodrës. Prandaj një kundër-lëvizje reakcionare fillon të shënohet në disa rrethe studenteske, të frymëzueme nga kleri katolik. Një valë çpifjesh dhe kërcënimesh të çdo lloji, u drejtohen atyre djelvet që përkrahin zëvëndësimin e festes me kapelë. Në fillim na quajtën afetarë. Më vonë atheista. Në fund filluan të na paraqesin përpara opinionit publik si komunista. Njëkohësisht Drejtorisë së Gjimnazit shtetënor të Shkodrës, i shkojnë në vesh këto zane, nga organet informonjëse të varuna prej saj. Prandaj zoti Anton Deda, drejtor i Gjimnazit e thërret të nënshkruemin (Qemal Stafën, shënim i im, D.K.) në zyrën e tij dhe e këshillon të largohet nga prof. Skënder Luarasi, i cili akuzohej për mejtime komuniste.
I nëshkruemi i përgjigjet se nuk kam asnjë mardhënie jashtëshkollore me profesorin e lartë-përmëndur. Në vitin shkollor 1935-36 u regjistrova në klasën e VI (gjashtë) të gjimnazit të Shkodrës. Dukej se viti shkollor do të mbyllej pa asnjë incident. Por kjo ishte e vërtetë vetëm në dukëje. Disa njerëz të shtuem nga një ambicje personale vazhdojshin akuzat e tyne pranë drejtorisë së Gjimnazit dhe pranë institutesh të tjera. Çështja merr përpjestime të mëdha gjer sa zgjon interesimin e Ministrisë kompetente e cila pyet në mënyrë rezervate Drejtorinë e Gjimnazit. Drejtori përgjigjet tuj akuzue të nënshkruemin si komunist. I nënshkruemi porsa merr vesht këtë veprim, paraqitet në Drejtori për me e kundërshtue këtë gjest dhe merr sigurinë nga titullari se raporti i dërguem në Ministri ishte në favor t’im. Atëhere isha 16 (gjashtëmbëdhjetë) vjetësh.
Në korrikun e vitit 1936, bashkë me familjen time shkova me banim në Tiranë. Në fillim të vitit shkollor 1936-37 u regjistrova në Gjimnazin Shtetënor të Tiranës. Zoti Anton Deda tue mos harru mëninë personale kundrejt një djaloçi gjashtëmbëdhjet vjeçar, dërgon një shkresë Drejtorisë së Gjimnazit të Tiranës tue më cillësuem si komunist, pa pasë asnjë dokument provues. Në vitin 1936-37 i nëshkruemi zgjidhet drejtor i degës letrare në shoqninë “Fryma e Re” të studentave të gjimnazit të Tiranës. Drejtori i atëhershëm i gjimnazit z. Beniamin Dashi, për arsye që nuk u kuptuen, anuloi zgjedhjet e këshillës.
Edhe këtë herë i nënshkruemi akuzohet si komunist, megjithëse nuk ekziston asnjë dokument provues. Kur në Gjimnazin e Tiranës u dogjën regjistrat, drejtoria e atij Instituti, paraqet të nëshkruemin si të dyshimtë. Më vonë me zbulimin e fajtorit, u pa qartë se një nxanës që ka përfundime të pëlqyeshme në mësimet dhe sjellja e të cillit aprovohet nga të gjithë profesorat, nuk ka aspak nevojë të humbi gjurmat e përfundimevet të mundimit të tij, të shënuem në regjistrat e shkollës. I vetmi vit shkollor në të cilin nuk më është drejtuem akuza si komunist, asht viti 1937-38.
I pandehuni Qemal Stafa (firma)
***
“Unë, korrieri i Qemal Stafës, dëshmoj vrasjen e tij nga Enveri”
Dëshmia e rrallë dhe e bujshme e 75-vjeçarit Beqir Ramazan Xhepa. Ku strehohej Qemali, marrëdhëniet me Enverin dhe të gjitha prapaskenat e eliminimit të tij…
Por miqësia jonë me familjen e Qemal Stafës, u shtua akoma dhe më tepër pas vitit 1935, kur pak kohë para vdekjes, babai i tij, kolonel Hasan Stafa, e la me amanet që baba jonë Xan Xhepa, të kujdesej për fëmijët e tij. Nisur nga kjo miqësi e madhe që ne kishim me atë familje, në 6 prillin e vitit 1939 kur pritej të zbarkonte Italia fashiste dhe u shpërthyen burgjet, Qemal Stafa i palgosur erdhi dhe u strehua në shtëpinë tonë Aty vinte vazhdimisht për ta mjekuar, daja i tij, Dr. Qemal Sejdini. Nga shtëpia jonë, Qemal Stafa u largua vetëm dhjetë ditë para se të vritej, pasi Prefekti i Tiranës, Qazim Mulleti, i cili ishte shok i babës sonë, Xanit, i dërgoi fjalë atij me anë të Shefit të Policisë së Tiranës, Man Kukaleshit e dy oficerëve të tij, Xhelal Pezës e Gëzim Latifit, duke i thënë që ta largonte Qemalin nga shtëpia e ta niste për në Pezë, pasi shokët e tij e kishin spiunuar atë në Kuesturë dhe ai kërkohej me qiri. Pas kësaj baba mezi ia mushi menjen Qemalit, që të largohej nga shtëpia jonë dhe ai iku e u vendos në një bazë tjetër, tek shtëpia e L.D., ku dhe u rrethua e u vra më datën 5 maj 1942.
Sapo mësoi për vrasjen e Qemalit, baba ynë Xani, shkoi në dyqanin “Flora” dhe i tha Enver Hoxhës: “Gjakun e Qemalit e kërkoj vetëm tek ty”. Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për “Gazetën”, për një nga ngjarjet më të përfolura që nga periudha e Luftës, është 75-vjeçari Beqir Ramazan Xhepa, ish-korrieri i Qemal Stafës, i cili rrëfen të gjithë misteret e asaj ngjarje të bujshme të ndodhur në 5 majin e largët të vitit 1942, ngjarje që tronditi jo vetëm komunistët shqiptarë, por dhe mbarë qytetin e Tiranës. Po kush është Beqir Xhepa, cila është e kaluara e tij, çfarë lidhjesh kishte ai me Qemal Stafën dhe çfarë detyrash iu ngarkuan në atë kohë kur ai shërbente si korrier i tij personal? Përse Prefekti i Tiranës, Qazim Mulleti, i kishte thënë Ramazan Xhepës, për Enver Hoxhën: “Ky është i yni”? Kush ia shtyu Qemal Stafës udhëtimin e tij për në Vlorë me datat 4 e 5 maj të vitit1942, dhe në çfarë rrethanash u rrethua dhe u vra Qemali në shtëpinë e L.D. Përse shoqëruesi personal i Qemalit, Vançi Bajraktari, apo siç njihej ndryshe me pseudonimin “Hekuri”, më datën 4 maj u nis me “shërbim” për në qytetin e Shkodrës, cili ishte debati i ashpër që ai bëri me Enver Hoxhën në dyqanin “Flora” të nesërmen e vrasjes së Qemalit dhe përse që nga ajo ditë ai u tërhoq nga Lufta e nga Partia? Kush ishte J.K., personi që spiunonte Qemalin në Kuesturë dhe si e vrau atë me atentat, Kajo Karafili, pasi ia nxorri në vëndin e caktuar, Shefi i Policisë së Tiranës, Man Kukaleshi?
Qemal Stafa Përse në mbrëmjen e asaj dite që u vra Qemali, Ramazan Xhepa, shkoi në dyqanin “Flora” dhe i tha Enver Hoxhës: “Gjakun e Qemalit e kërkoj tek ty”? Si u shfajësua Enveri pas akuzave të Xan Xhepës e Vançi Bajraktarit dhe cilin nga komunistët akuzoi ai si spiunin e Qemal Stafës dhe si urdhëroi ekzekutimin e tij pas daljes nga burgu i Tiranës? Cilat ishin marrëdhëniet e familjes së Qemal Stafës me Enver Hoxhën pas Luftës dhe përse nëna e motrat e tija refuzuan ta prisnin Enver Hoxhën në shtëpinë e tyre me rastin e 5 majit? Si i eleminoi Enver Hoxha, duke i ekzekutuar të katër personat që e akuzuan atë për vrasjen e Qemalit dhe si i burgosi, internoi apo ekzekutoi edhe të gjithë ata persona që u rrethuan në shtëpinë e L.D. ditën e 5 majit 1942?
Përse e masakroi Enver Hoxha të gjithë familjen e Xhepëve, duke i burgosur, torturuar dhe ekzekutuar e përse vetë Beqir Xhepa, ish-korrieri i Qemal Stafës i cili kishte vuajtur në kampin nazist të Mathauzenit, u burgos katër herë duke vuajtur vite të tëra në burgjet dhe spitalet psiqiatrike të regjimit komunist, prej nga doli vetëm në vitin 1988? Për të gjitha këto mistere dhe plot fakte të tjera rreth një prej historive më të përfolura që nga periudha e Luftës, na njeh dëshmia ekskluzive e Beqir Xhepës, 75-vjeçarit tiranas, i cili edhe sot e kësaj dite ruan më shtëpinë e tij shumë, letra, foto, dokumenta dhe sende personale të heroit të famshëm, ditëvdekja e të cilit simbolizon edhe ditën e përkujtimit të gjithë dëshmorëve të Shqipërisë.
Beqir XhepaZoti Beqir, cila është origjina e familjes suaj dhe ku keni banuar ju në qytetin e Tiranës?
“Origjina e familjes sonë, Xhepa, është autoktone tiranase dhe të paktën që nga fundi i shekullit të XVIII, shtëpia jonë ka qenë diku prapa ish-kafe “Flora”, në mes Rrugës së Durrësit dhe asaj “Mine Peza”. Ajo ka qenë një shtëpi e vjetër tiranase një katëshe prej qerpiçi dhe familja jonë ka banuar aty që nga periudha e Monarkisë së Zogut, e më pas gjatë viteve të regjimit komunist të Enver Hoxhës. Ajo shtëpi tani nuk ekziston më, pasi është prishur vetëm para pak muajsh”.
Cilat ishin lidhjet e familjes Xhepa me familjen e Qemal Stafës?
“Lidhjet e familjes sonë me familjen e Qemal Stafës, e kanë zanafillën diku aty nga viti 1922, kur xhaja jonë, Bahri Xhepa, ishte ushtarë në qytetin e Shkodrës dhe shërbente si ordinancë e kapiten, Hasan Stafës, babait të Qemalit. Duke qenë se Hasan Stafa kishte krijuar një konsideratë mjaft të mirë për Bahriun, pas lirimit të tij nga ushtria, Hasani mor si ordinacë babën tonë, Ramazanin. Si xhajën ashtu dhe babën tonë, Hasan Stafa i konsideronte dhe i trajtonte jo si ordinanca, por njëlloj si të gjithë fëmijët e tij”.
Vetëm kjo gjë u bë sebep që familja juaj të ruante një miqësi të gjatë me familjen e Hasan Stafës?
“Jo vetëm kjo gjë, por miqësia e familjes sonë me familjen e Hasan Stafës, u shtua akoma dhe më tepër pas vitit 1935, kur pak kohë para vdekjes, Hasani e la me gojë që babai ynë, Xani, të kujdesej për familjen e tij. Në atë kohë që vdiq Hasan Stafa, i cili mbante gradën e Kolonelit dhe shërbente në detyrën e Kryetarit të Zyrës së Rekrutimit të Qarkut të Shkodrës, familja e babait tonë shkoi për të marrë pjesë në varrimin e tij dhe aty nëna e Qemalit, Tabja, (Sabria) i tha Xanit, që Hasani, ia kishte lënë amanet që të kujdesej për fëmijët e tij”.
Çfarë bëri babai juaj pas kësaj?
“Pas varrimit të Hasan Stafës, baba, Xani, shkoi përsëri në qytetin e Shkodrës dhe i tha nënës së Qemalit, se ai nuk kishte mundësi që të kujdesej për familjen e saj në atë qytet dhe për atë arsye kishte vendosur që t’i tërhiqte të gjithë në Tiranë. Atë vendim që kishte marrë baba, nëna e Qemalit e aprovoi dhe kështu ata erdhën familjarisht në Tiranë.”
Kjo ishte arsyeja që familja e Qemal Stafës erdhi në Tiranë?
“Po, vetëm për këtë arsye ata erdhën në Tiranë”
Qemal Stafa
Ku u vendos familja e Qemal Stafës kur erdhi në Tiranë?
“Duke qenë se shtëpia jonë ishte shumë e vogël dhe familja e Hasan Stafës përbëhej nga shumë frymë, baba, Xani, i sistemoi ata si fillim tek shtëpia e Hoç Këllezit (babait të Abdyl këllezit, ish-zv / kryeministrit që u pushkatua më pas nga Enver Hoxha) të cilin baba e kishte mik të vjetër si tiranas autokton që ishin. Pasi qëndruan për disa kohë në atë shtëpi ku ishin shumë ngushtë, baba i hoqi prej aty dhe i rregulloi në një shtëpi tjetër në Rrugën e Kavajës, tek Llagamët. Edhe pas vendosjes në atë shtëpi, baba jonë, Xani, shkonte vazhdimisht dhe interesohej për ta, për çfardolloj problemi që të kishin”.
Po ju, a e mbani mënd Qemalin në ato vite dhe kur e keni njohur atë për herë të parë?
“Kur erdhën Stafajt në Tiranë, unë kam qenë rreth tetë vjeç dhe e kam parasysh Qemalin që ishte rreth shtatë-tetë vjeç më i madh se unë, por për ta fiksuar e pata fiksuar në vitin 1938, kur ai doli në gjyq si komunist bashkë me Vasil Shanton e shumë të tjerë. Gjyqi ndaj tyre, në mos gaboj u zhvillua aty nga shtatori i vitit 1938 në Bashkinë e Tiranës dhe baba jonë, Xani, i gjeti Qemalit dy avokatë për të mbrojtur atë në gjyq”.
Cilët ishin ata dy avokatë?
“Dy avokatët që zgjodhi baba për Qemalin, me sa më kujtohet ishin Spiro Stringa dhe Vasil Dilo, por Qemali nuk pranoi të mbrohej me avokat dhe deshi të mbrohej vetë”.
Babai juaj, Ramazani, a mori pjesë në ndonjë seancë të atij gjyqi?
“Nuk e di, por mua më kujtohet se në një nga seancat e atij gjyqi, baba më kishte marrë edhe mua me vete dhe kur po dilte Qemali nga Bashkia për t’u futur në makinë i shoqëruar me xhandarë, ai ia bëri Xanit me dorë. Në atë moment, baba më tha mua se ai djali me syze që na bëri me dorë, ishte Qemali”
“Po pas asaj kohe kur e patë përsëri Qemalin?
“Qemal Stafën unë e pashë përsëri aty nga fundi i marsit i vitit 1939. Atë kohë ndërsa Qemali vuante dënimin në burgun e Beratit, atij i vdiq vëllai, Veliu, i cili ishte shtruar për t’u kuruar në një spital të Parisit. Me të marrë lajmin për vdekjen e tij, baba jonë, Xani, u interesua pranë Mbretit Zog, i cili vendosi që trupi i Veli Stafës të kthehej në Tiranë dhe shteti do t’i paguante gjysmën e shpenzimeve, ndërsa gjysmën tjetër do ta paguante familja e tij”.
Qemal Stafa
Si e rregulloi dot babai juaj që qeveria e Zogut t’i paguante familjes Stafa gjysëmën e shpenzimeve të varrimit të vëllait të Qemalit që ishte dënuar si komunist?
“Qeveria e Zogut nuk i shikonte shumë ato gjëra, por baba ndërhyri pranë tij meqë ai kishte një miqësi të madhe me Mbretin, pasi gjyshja jonë që ishte një guzhuniere e njohur, thërritej vazhdimisht në Pallatin Mbretëror për të gatuar në ndonjë rast kur jepeshin dreka apo daraka. Por Zogu, jo vetëm që i pagoi gjysmën e shpenzimeve të sjelljes së trupit të Veliut në Shqipëri, por ai i dha leje Qemalit, i cili mori pjesë në varrimin e të vëllait dhe në pritjen e njerëzve për ngushëllime”.
Po pas asaj dite kur e patët parë përsëri Qemalin?
“Rreth një javë pas varrimit të Veli Stafës, ndodhi pushtimi fashist italian i Shqipërisë dhe më datën 6 prill 1939, Qemal Stafa erdhi përsëri në shtëpinë tonë. Atë ditë u shpërthye burgu i Tiranës, ku ndodhej Qemali pas transferimit nga burgu i Beratit me rastin e vdekjes së vëllait dhe gjatë ikjes së të burgosurve politikë, rojet e burgut kishin qëlluar me armë dhe Qemali kishte mbetur i plagosur prej tyre”.
Sa kohë qëndroi Qemali aty në shtëpinë tuaj?
“Pasi doli nga burgu i vjetër ashtu i plagosur, Qemali qëndroi për rreth dy muaj në shtëpinë tonë, por edhe pasi u shërua nga mjekimet që i bënte aty tek ne, daja e tij, Dr. Qemal Sejdini, ai vazhdoi të qëndronte përsëri në shtëpinë tonë. Qemali ishte njëlloj si djali i shtëpisë”.
“A mbani mënd ndonjë bisedë me Qemalin në atë kohë?
“Në atë kohë ne dilnim në bahçen e shtëpisë dhe luanim e bisedonim me të. Tamam aty nga pranvera e vitit 1939, Qemali më thirri mua në oborr dhe më tha që të shkoja tek nëna e tij, Sabrija, apo Tabja siç i thërrisnim ne në atë kohë dhe t’i kërkoja asaj revolverin e babait, Hasan Stafës.”
A shkuat ju për ta marrë revolverin dhe përse e donte Qemali atë?
“Unë shkova menjëherë tek Tabja që asokohe banonte tek Llagamët në Rrugën e Kavajës dhe i thashë për porosinë që më kishte dhënë Qemali. Ajo në fillim nuk pranoi të ma jepte, revolverin, duke më thënë: “Nuk ta jap, ç’e do ai këtë le, të vij vetë po të dojë dhe ia tregoj unë atij. Ne i dhamë shkollë, kurse ai merret me të tilla gjëra”. Por pasi unë nuk lëviza që aty, ajo u detyrua dhe ma dha revolverin e Hasanit, i cili ishte me firmën e Mbretit Zog. Qemali e donte revolverin, pasi ai ishte komunist dhe donte të mbrohej prej atyre që e ndiqnin”.
Gjatë asaj kohe që ishte Qemali aty, a vinin komunistë të tjerë për ta takuar atë?
“Që nga prilli i vitit 1939 që Qemali erdhi në shtëpinë tonë e deri në majin e vitit 1942, aty vinin për ta takuar atë shumë komunistë, si Mustafa Gjinishi, Vasil Shanto, Gogo Nushi, Shyqëri Peza, Kajo Karafili, Enver Hoxha, Hasan Reçi etj. Gjatë atyre tre-katër vjetëve, shtëpia jonë u bë një nga bazat më të rëndësishme të Luftës”.
Po Nexhmije Xhunglini, a vinte aty tek baza juaj?
“Jo Nexhmija nuk vinte asnjëherë aty në shtëpinë tonë, por i vëllai i saj, Fehmi Xhunglini vinte vazhdimisht dhe streohej aty”.
Nga komunistët që vinin asokohe në shtëpinë tuaj, kush dukej të ishte më i rëndësishmi prej tyre?
“Unë në atë kohë nuk mund të merrja pjesë në mbledhjet që bëheshin në shtëpinë tonë nga komunistët, po kështu as baba im, Xani, nuk merrte pjesë në mbledhjet e tyre. Ne vetëm sa kujedeseshim për ta, duke u përgatitur dhomën që bënin mbledhjet, ushqimin që hanin aty, si dhe ruanim jashtë shtëpisë në mënyrë që ata të mos diktoheshin. Por duke qenë se shtëpia jonë ishte për një kohë të gjatë një ndër bazat kryesore të komunistëve, nuk ishte e vështirë ta kuptoje se një nga personat me më të rëndësishëm që vinin tek ne, ishin Qemal Stafa me Mustafa Gjinishin. Qemali ishte i njohur si komunist që në vitin 1938 kur ishte dënuar me gjyq dhe ai e kishte pranuar botërisht para trupit gjykues se ishte komunist. Ajo gjë i kishte dhënë atij një famë dhe autoritet të padiskutueshëm ndër të gjithë komunistët e tjerë. Ndërsa Enver Hoxhën në atë kohë nuk e njihte njeri si komunist. Qemali me Gjinishin ishin dy më kryesorët dhe ajo dukej pasi ata jepnin urdhëra dhe porosi për gjithshka dhe çfarë thonin ata bëhej”.
Po Enver Hoxha, çfarë autoriteti kishte në atë kohë ndër ata komunistë që vinin aty në shtëpinë tuaj?
“Nga ata komunistë që streoheshin në shtëpinë tonë, Enveri si të thuash ishte ndër të fundit për nga rëndësia. Po t’i marrim një për një emrat e tyre, si Qemal Stafën, Vasil Shanton, Gogo Nushin, Mustafa Gjinishin, Hasan Reçin, apo dhe Kajo Karafilin, të gjithë këta pa dyshim, kishin një autoritet më të madh se Enver Hoxha. Madje deri aty nga pranvera e vitit 1942, Enveri ishte krejt i panjohur, madje atë nuk e njihte fare as Myslym Peza”.
Qemal Stafa
Kush e solli për herë të parë Enverin në shtëpinë tuaj dhe përse thoni që Enverin nuk e njihte as Myslym Peza?
“Për herë të parë Enver Hoxhën në shtëpië tonë e pati sjellë Qemal Stafa dhe ajo ka ndodhur aty rreth pranverës së vitit 1942. Ndërsa për atë që Myslym Peza, nuk e pati njohur Enver Hoxhën fare deri në pranverën e vitit 1942, mua ma pati thënë vetë Myslym Peza”.
Kur ua ka thënë Myslym Peza këtë gjë dhe në ç’rrethana?
“Kjo gjë ka ndodhur diku aty nga fundi i pranverës së vitit 1942. Në atë kohë, Esat Dishnica i çoi fjalë babës tim, Xanit, që të shkonte për ta takuar atë në dyqanin “Flora”. Pas kësaj baba shkoi në dyqanin “Flora” dhe takoi Esatin i cili i tha se Enver Hoxha, donte t’i çonte një palë dylbi Myslym Pezës. Xani e mori përsipër që t’ja çonte dylbitë Myslymit dhe atë gjë ma ngarkoi mua. Unë i futa dylbitë në një çantë dhe u nisa e shkova në këmbë në fshatin Pezë e Vogël, ku rrinte Myslym Peza në atë kohë. Lymin e takova në një hije të madhe pemësh ku ai ishte duke pirë raki me meze, me disa nga njerizit e tij. Sapo më pa, ai m’u drejtua: “Ouu çuni i Xanit, po ç’paske dalë mër babë”.
Pasi më takoi dhe më pyeti për babën e njerzit e tjerë të shtëpisë, unë i nxorra dylbitë nga çanta dhe ia dhashë në dorë, duke i thënë se ato ia kishte çuar Enver Hoxha. Ndërsa ai filloi t’i shihte dylbitë duke i rrotulluar mbarë e prapë, më tha: “Po kush është ky Enver Hoxha mër babë se nuk e njof”. Unë i thashë se Enveri ishte ai burri që rrinte tek dyqani “Flora” me Esat Dishnicën. Por edhe pas atij shpjegimi që i dhashë unë, Myslymi nuk kujtohej se kush ishte Enver Hoxha dhe m’u përgjigj: “Vallai se njef baba atë, por këto dylbitë i paska të mira” dhe i mori ato e i futi në çantën e tij”.
Po Enver Hoxha në kujtimet e tij thotë se me Myslym Pezën është njohur që në korrikun e vitit 1939?
“Nuk është e vërtetë ajo që ka shkruar Enver Hoxha në kujtimet e tij, sepse në atë kohë Myslymi ka qenë në emigracion në Jugosllavi dhe ai është kthyer në Shqipëri vetëm në dhjetorin e vitit 1939. Këtë gjë unë e di shumë mirë, sepse në atë kohë që u kthye nga Jugosllavia, Myslymi për herë të parë ka ardhur në shtëpinë tonë. Unë e mbaj mënd si tani atë ditë dhjetori të vitit 1939, sepse në atë kohë kishte filluar Lufta italo-greke dhe baba jonë na kishte nisë ne fëmijët tek një miku i tij në fshatrat e Tiranës. Kur u ktheva unë në shtëpi, pashë tek dera shumë opinga fshatarësh dhe kur pyeta se kush kishte ardhë, nëna më tha se ishte kthyer Myslym Peza nga Jugosllavia dhe aty në shtëpinë tonë kishin ardhur për ta pritur disa fshatarë pezakë që i kryesonte Dyl Çelmeta, miku i ngushtë i Myslymit”.
Po vetë Qemali me çfarë detyrash të ngarkonte ty në atë kohë?
“Që pas vitit 1941, Qemali më ngarkoi mua me detyrën e korrierit kryesor të tij. Ai më jepte vazhdimisht dhe më besonte mua çfardolloj porosie që të kishte. Ato porosi ai m’i jepte herë me letra dhe herë me gojë, për t’i çuar në baza të ndryshme si në dyqanin “Flora”, apo tek Shtëpia e Bretkosave, e cila ishte një bazë e rëndësishme e komunistëve që ndodhej diku aty ku sot është Agjensia Telegrafike Shqiptare. Ajo shtëpi ndodhej buzë Lumit të Lanës dhe nga që gjithë natën dëgjoheshin zhurmat e bretkosave, asaj shtëpie i mbeti “Shtëpia e Bretkosave”.
Vasil Shanto
Thatë më sipër se Qemal Stafa me Mustafa Gjinishin ishin ndër komunistët më kryesorë nga të gjithë ata që vinin e streoheshin aty në shtëpinë tuaj dhe çfarë thoshte Qemali bëhej. Si e shpjegoni këtë më konkretisht?
“Ka shumë fakte që mund t’ju them rreth kësaj, por po ju jap vetëm një shembull. Në fundin e tetorit të vitit 1941, Enver Hoxha donte që mbledhja themeluese e Partisë Komuniste Shqiptare të bëhej në shtëpinë tonë, por Qemal Stafa me Gjinishin nuk ishin dakort dhe u bë ashtu si thanë ata”.
Përse nuk deshi Qemali që të bëhej aty ajo mbledhje?
“Qemali nuk pranoi, sepse shtëpia jonë ndodhej fare pranë ndërtesës së Xhandarmërisë, e cila ishte në Rrugën e Durrësit atje ku ka qenë Gjykata e Tiranës dhe sot janë zyrat e avokatëve. Nga ajo mbledhje që do të bëhej aty, shtëpia jonë edhe mund të binte në sy të spiunëve dhe mund të dekonspirohej si bazë, prandaj nuk deshi Qemali. Ai donte ta ruante shtëpinë tonë si një bazë kryesore të komunistëve”.
Thatë që mund të jepni shumë fakte që vërtetojnë se Enver Hoxha, në atë kohë, nuk kishte ndonjë funksion determinant ndër krerët kryesorë të Partisë Komuniste, dhe që Qemali e Gjinishi kishin më shumë autoritet në Parti. Ç’mund të na thoni tjetër rreth kësaj?
“Përveç sa thashë më lart, që Enverin, deri aty nga pranvera e vitit 1942 nuk e njihte as Myslym Peza, po ju them edhe këtë tjetrën, se edhe në fundin e vitit 1943, Enveri përsëri nuk kishte autoritetin dhe prestigjin që gëzonte Mustafa Gjinishi ndër shokët kryesorë të Partisë”.
Si e shpjegoni këtë gjë?
“Për këtë jam vetë dëshmitar. Aty nga nëntori i vitit 1943, Kryeministri Ibrahim Biçaku me Prefektin e Tiranës, Qazim Mulletin, i thanë babës sim Xanit, që t’i çonte fjalë Myslym Pezës, pasi forcat gjermane po përgatiteshin për një goditje të rreptë ndaj forcave partizane, në kuadrin e një Operacioni të përgjithshëm, që më pas u njoh si “Operacioni i Dimrit”. Pas këtij njoftimi që mori baba nga dy miqtë e tij të ngushtë, ai më dha mua një letër dhe më tha që ta dërgoja në Pezë, duke ia dhënë në dorë, ose Spiro Moisiut, ose Mustafa Gjinishit. Pra baba nuk më tha që letrën t’ia jepja Enverit dhe këtë gjë ai nuk e bënte me kokën e vet, por ishte konsultuar dhe me krerët e tjerë komunistë që vinin në shtëpinë tonë. Sipas porosisë që më dha baba, unë letrën ia dhashë në dorë Mustafa Gjinishit dhe në atë rast që shkova atej, u plagosa dhe u arrestova më pas nga gjermanët”.
Deri në çfarë kohe pati qëndruar Qemal Stafa në shtëpinë tuaj?
“Qemali në shtëpinë tonë qëndroi deri në fundin e prillit të vitit 1942 dhe ai u largua nga shtëpia jonë për në një bazë tjetër, vetëm dhjetë ditë para se të vritej”.
Përse u largua Qemali nga shtëpia juaj?
“Aty nga fundi i prillit të vitit 1942, Prefekti i Tiranës, Qazim Mulleti, i çoi fjalë babës sim, Xanit, duke i thënë që ta largonte Qemal Stafën nga shtëpia, pasi Kuestura kishte rënë në gjurmët e tij dhe e kërkonte gjithë ditën duke e gjurmuar për të parë edhe bazat e tjera ku futej ai”.
Me kë i dërgoi fjalë Qazim Mulleti babës suaj, Xanit?
“Qazimi e lajmëroi babën me anë të Shefit të Policisë së Tiranës, Man Kukaleshit dhe dy oficerëve të Kuesturës, Xhelal Pezës e Gëzim Latifit”.
Ç’farë i thanë ata Xanit?
“Man Kukaleshi i shkoi Xanit tek dyqani dhe i tha: “Më ka thënë Qazim beu, që ta largosh atë djalin nga shtëpia dhe ta nisësh për në Pezë, pasi nuk kam ç’të bëj, sepse atë po e spiunojnë shokët e tij”. Sipas porosisë së Qazim Mulletit, Man Kukaleshi i tregoi babës sim që në bazë të spiunimve që i bëheshin Qemalit prej shokëve të tij, Kuestura kishte ngarkuar agjentin e saj, Jani K. (me origjinë nga Përmeti) i cili e gjurmonte atë nga pas, duke survejuar të gjitha lëvizjet e tij”.
A e kishte pyetur babai juaj, Xani, Shefin e Policisë, Man Kukaleshin apo Qazim Mulletin, se kush ishte shoku i Qemalit që e spiunonte atë tek italianët?
“Baba e kishte pyetur Manin se kush ishte komunisti që e spiunonte Qemalin në Kuesturë, por as ai, dhe as Qazimi në atë kohë nuk dinin gjë. Në atë kohë ata nuk e njihnin atë person me emër, sepse komunisti që spiunonte Qemalin, e bënte atë me anë të letrave pa shkuar vetë në Kuesturë”.
Po ndonjë dyshim a kishte babai juaj, se kush mund ta spiunonte Qemalin në Kuesturë?
“Që kur ia tha Man Kukaleshi atë gjë, Xani kishte dyshime për Enver Hoxhën”.
Ku i mbështeste ato dyshime për Enverin babai juaj?
“Xani dyshonte për Enver Hoxhën, pasi kur kishte shkuar njëherë tek shtëpia e mikut të tij të ngushtë, Qazim Mulletit, ai e kishte parë atje Enver Hoxhën, i cili rrinte tek kunati i tij, Bahri Omari që ishte qeraxhi tek Mulletët. Kur e kishte parë Enverin, baba i kishte thënë Qazimit se ai djalë nuk i dukej njeri i mirë. Pas kësaj Qazimi i kishte thënë: “Lene, lene, Xan, Enveri është i yni”.
Pas porosisë që i dha Xanit, Qazim Mulleti, a iku Qemali nga shtëpia juaj?
“Në fillim Qemali nuk deshi që të ikte nga shtëpia jonë, duke i thënë babës: “Si të jetë kismet, dasëm pa mish nuk ka”. Por baba i tha se kur ishte mundësia që të behej dasma pa mish, pse të bëhej me mish”. Duke parë insistimin e babës, Qemali pranoi të ikte nga shtëpia jonë dhe shkoi e u strehua tek shtëpia e komunistit L.D., ku dhe u rrethua e u vra më datën 5 maj 1942″.
Kur Qazim Mulleti me anë të Man Kukaleshit, i dërgoi fjalë babës suaj, Xanit, që ta largonte Qemalin nga shtëpia dhe ta niste për në Pezë, pasi atë po e spiunonin shokët e tij në Kuesturë, a mori takim Xani me Qazim Mulletin për ta pyetur atë për më tepër?
“Si fillim desha t’ju them se si me Prefektin e Tiranës, Qazim Mulletin, ashtu dhe me Shefin e Policisë dhe nënkuestorin, Man Kukaleshin, baba jonë Xani, kishte një miqësi të madhe familjare dhe për çdo sebep e mbanin njëri-tjetrin në krye të vëndit. Nisur nga kjo miqësi e madhe që ekzistonin në mes tyre, ata i dërguan fjalë që ta largonte Qemalin nga shtëpia, pasi atë po e spiunonin shokët e tij në Kuesturë dhe Qazimi nuk kishte mundësi që ta urdhëronte Kuesturën, pasi atje komandonte vetë Kuestori Papalilo. Si Qazimi ashtu dhe Man Kukaleshi nuk mund ta arrestonin Qemalin në shtëpinë tonë, kjo gjë as që mund të mendohej, se ajo do ishte një turp i madh që do u ngelej atyre në derë. Prandaj për burrërinë dhe karakterin që kishin Qazmi me Man Kukaleshin, i dërguan fjalë babës për largimin e Qemalit nga shtëpia jonë”.
A mori takim baba juaj, Xani me Qazimin për ta pyetur konkretisht se kush mund të ishte njeriu që spiunonte Qemalin?
“Po, atë ditë që baba u njoftua me anë të Man Kukaleshit, ai shkoi dhe e takoi vetë Qazim beun dhe me të foli gjerë e gjatë. Unë nuk i di hollësirat e bisedës së tyre por baba na ka pas treguar se Qazim Mulleti i pati thënë se Kuestura dhe ai vetë, e dinin se ku hynte dhe dilte Qemali dhe sa kafshata bukë hante ai nëpër ato shtëpi ku futej. Për të gjitha ato lëvizje të Qemalit, sipas Qazim Mulletit, Kuestura informohej nëpërmjet njërit prej shokëve të tij komunistë që e spiunonte me anë të letrave. Pas kësaj Kuestura kishte ngarkuar agjentin e saj Jani Kristo (me origjinë nga Përmeti) i cili e survejonte dhe e ndiqte këmba këmbës, Qemalin, në mënyrë që të diktonte bazën tjetër ku fshihej ai pas largimit nga shtëpia jonë. Dhe këtij qëllimi, Kuestura ia arriti, sepse Qemali u rrethua në shtëpinë e atij personi L. D.,që u arrestua nga Kuestura në paraditen e 5 majit 1942”.
Si e dini ju ngjarjen e vrasjes së Qemalit më 5 maj 1942?
“Siç thashë më lart, pas largimit nga shtëpia jonë, Qemali shkoi dhe u strehua në një bazë tjetër, tek ishte shtëpia e komunistit L. D., i cili kishte dy shtëpi, një ku banonte vetë dhe tjetrën që më duket e kishte marrë me qera, ku streoheshin komunistët e tjerë të celulës së tij. Paraditen e 5 majit 1942, Kuestura shkoi tek Pazari i Vjetër dhe arrestoi L.D., i cili punonte si shegert tek një dyqanxhi tiranas. Gjatë arrestimit atij i gjetën me vete një revolver dhe sipas rregullit, Kuestura e mori atë me vete duke i thënë që t’i çonte në shtëpinë e tij, për t’i bërë kontrollin e banesës. Por L.D. në vënd që t’i çonte agjentët e policët e Kuesturës, në shtëpinë e tij ku nuk kishte asnjë komunist të strehuar, u tregoi atyre nga larg, shtëpinë tjetër të tijën, atë ku ndodhej Qemal Stafa me disa shokë të tjerë?
Kush ndodhej tjetër në atë shtëpi bashkë me Qemalin?
“Me sa di unë, në shtëpinë e L.D. bashkë me Qemalin, streoheshin dhe një grup i vogël komunistësh, si Kristo Themelko, Marie Lezhja, Gjystina Sata, Fiqëret Sanxhaktari, Isuf Keçi e ndonjë tjetër. Në atë celulë komunistësh bënte pjesë edhe Nexhmije Xhunglini, Naxhije Dume dhe i zoti i shtëpisë L.D.”.
Si e mendoni arrestimin e L.D., pikërisht paraditen e 5 majit, pak para vrasjes së Qemalit?
“Ka mundësi që gjatë survejimeve që i bëheshin Qemalit nga ana e Kuesturës, ai të jetë parë duke u takuar me komunistin L.D. dhe kështu Kuestura ka arrestuar L.D. dhe e ka detyruar atë që t’ju tregonte shtëpinë ku fshihte Qemal Stafën”.
Pas kësaj u bë rrethimi i shtëpisë nga Kuestura?
“Po menjëherë pasi Kuestura mësoi se ku fshihej Qemal Stafa, ajo bëri rrethimin e shtëpisë, gjë të cilën Qemali me Kristo Themelkon, Drita Kosturin, Marije Lezhjen e Gjystina Satën, e kuptuan vetëm në çastet e fundit kur karabinierët e policët dukeshin nga dritarja e shtëpisë së tyre. Pas kësaj ata tentuan të largoheshin nga shtëpia dhe duke ikur, vetëm Qemali mbeti i vrarë”.
Po të tjerët?
“Tre vajzat u arrestuan, kurse Themelko mundi që të largohej pa u ndjekur fare nga karabinierët”.
Është thënë se Qemal Stafa ishte ngarkuar nga Partia për të shkuar me shërbim në Vlorë dhe ajo gjë iu shty për dy ditë me rradhë në datat 4 dhe 5 maj 1942. Dini gjë ju rreth kësaj?
“Po, kjo gjë është një fakt i njohur qysh në atë kohë. Qemali kishte marrë një detyrë Partie për të shkuar në qytetin e Vlorës ku do të organizonte lëvizjen antifashiste, por ajo që nuk dihet është se kush ishte personi që ia shtyu udhëtimin për në Vlorë, dy herë në datat 4 dhe 5 maj?
Po ju çfarë mendoni, nga babai juaj, Xani, a patët mësuar ndonjë gjë rreth kësaj?
“Babai im, Xani, është marrë shumë me këtë gjë, pra me të vërtetën e vrasjes së Qemalit, sepse vrasja e tij e tronditi rëndë Xanin, pasi ai e konsideronte Qemalin, njëlloj si djalin e tij. Sipas të gjitha atyre që arriti të mësonte Xani nga bisedat e shumta që bëri në atë kohë me të gjithë bashkëpunëtorët e afërt të Qemalit, të gjitha dyshimet binin mbi Enver Hoxhën. Ai dyshohej si njeriu që ia shtyu atij dy herë udhëtimin për në Vlorë në datat 4 dhe 5 maj 1942, sepse përveç atyre që bisedoi baba, nuk kishte njeri tjetër që ta urdhëronte Qemalin, përveç Enverit”.
Pas vrasjes së Qemali a u takua babai juaj, Xani, me Enver Hoxhën dhe a i pati shprehur atij ndonjë dyshim për të gjitha ato që dinte ai për vrasjen e Qemalit?
“Që mbrëmjen e 5 majit 1942, pasi Xani kishte marrë vesh mbi vrasjen e Qemalit, ai shkoi në dyqanin “Flora” dhe atje u takua me Enver Hoxhën me të cilin bëri një debat shumë të ashpër. Fjalët e para që Xani i tha Enverit ishin këto: “Enver, gjakun e Qemalit e kërkoj tek ty, sepse e di mjaft mirë që ai është tradhëtuar nga shokët e vet”.
Cila ishte përgjigjia e Enver Hoxhës pas asaj akuze që i bëri Xani?
“Enver Hoxha e mohoi që të kishte gisht në atë vrasje, duke i thënë babës: “Po gabohesh Ramazan”. Por babai nuk hiqte dorë nga dyshimi i tij sepse atë gjë ia shtoi akoma dhe më shumë edhe shoqëruesi i Qemalit, Vançi Bajraktari, i njohur me pseudonimin “Hekuri”.
Kush ishte ky person?
“Vançi Bajraktari ishte një djalë i ri dhe me trup shumë muskuloz, i cili ishte ngarkuar nga Partia me detyrë që të shoqëronte në çdo hap, Qemal Stafën. Vançi ishte me origjinë nga Korça dhe ai kishte ardhur shumë herë në shtëpinë tonë gjatë kohës që Qemali streohej aty. Vançi ishte një djalë shumë besnik dhe atë kishte qejf ta prisje në shtëpi, sepse ai ishte një tip që të bënte për vete me mirësinë dhe komunikimin që shprehte me njerzit. Dy ditë para vrasjes së Qemalit, në datat 4 dhe 5 maj, ai ishte ngarkuar me një detyrë Partie për të shkuar në qytetin e Shkodrës. Kështu që ai nuk ndodhej në qytetin e Tiranës ditën e vrasjes së Qemal Stafës. Por sapo mësoi lajmin e vrasjes së Qemalit, ai erdhi menjëherë në Tiranë dhe shkoi tek dyqani “Flora” ku bëri një debat të ashpër me Enver Hoxhën”.
Çfarë ka biseduar ai me Enverin gjatë debatit që bëri me të?
“Gjatë asaj bisede ndërmjet Enverit dhe Vançi Bajraktarit, nuk ka pasur njeri tjetër prezent aty, por të gjithë ato që ai pati biseduar me Enverin, ia tregoi babës sim, Xanit, kur baba i tha atij: “Vançi, pse ma le Qemalin vetëm, kisha shumë besim tek ty”. Pas atyre fjalëve që baba i pati thënë Vançit, ai i ishte përgjigjur: “Unë nuk kam qenë këtu dhe sa po u ktheva nga Shkodra ku më çuan me shërbim. Tani sapo u ktheva nga dyqani “Flora” ku bëra shumë debat me Enverin”. Kështu i pati thënë Vançi babës atë ditë. Unë nuk e di të them gjithë bisedën që Vançi pati bërë me Enverin, por baba më ka treguar se ai e kishte akuzuar direkt atë si përgjegjës kryesor për vrasjen e Qemalit dhe në fund të debatit që kishte bërë, ai i kishte deklaruar Enverit se në shenjë proteste ndaj vrasjes me të pabesë të Qemalit, që nga ai moment ai jepte dorëheqjen nga Lufta dhe nga Partia”.
A u largua vërtet Vançi nga Lufta dhe ç’u bë më pas me të?
“Po, menjëherë pas asaj bisede me Enverin, Vançi u largua nga Lufta dhe Partia e punoi si hidraulik deri në mbarimin e Luftës në fundin e vitit 1944. Edhe pas Luftës ai vazhdoi të punonte disa kohë si hidraulik, por më pas e arrestuan dhe e futën në burg për politikë. Gjatë vuajtjes së dënimit ai u sëmur rëndë dhe vdiq në Sanatoriumin e Tiranës në rrethana të panjohura, në mos gaboj aty nga viti 1950, kur kishte dalë nga burgu”.
Po pas largimit nga Lufta dhe Partia, a erdhi më në shtëpinë tuaj Vançi Bajraktari dhe çfarë bisedonte ai me babanë tuaj?
“Edhe pas largimit nga Lufta, Vançi vinte në shtëpinë tonë dhe problemi i vetëm që ata diskutonin me babën, ishte vrasja e Qemalit. Si Xani ashtu dhe Vançi, ishin të njëjtit mendim se Enver Hoxha ishte përgjegjësi kryesor dhe njeriu që kishte gisht direkt në vrasjen e Qemalit”.
Po nga krerët e tjerë komunistë që streoheshin në shtëpinë tuaj, a pati dyshime për Enver Hoxhën, lidhur me atë vrasje?
“Përveç Vançi Bajraktarit, që në mbrëmjen e 5 majit 1942, në bisedat që bënë me babën tonë, dyshimet mbi Enver Hoxhën i hodhën dhe disa komunistë të tjerë. Por ndër ata që ishin më të ashpër në këto dyshime dhe që e akuzonin direkt Enverin, ishin Vasil Shanto, Mustafa Gjinishi dhe Hasan Reçi”.
Edhe Vasil Shanto ishte i atij mendimi për Enver Hoxhën?
“Jo vetëm që Vasil Shanto ishte i atij mendimi, por që nga ajo kohë e deri ditën që u vra, ai i kishte të ftohura mardhëniet me Enver Hoxhën. Këtë gjë e dinë mirë shumë nga komunistët e asaj kohe që jetojnë akoma edhe sot, të cilët e dinë që edhe Vasili u vra gjatë një shërbimi që i kishte ngarkuar Enver Hoxha”.
Po nga familja e Qemal Stafës a bisedoi njeri me babanë tuaj atë ditë pas vrasjes së tij?
“Në mbrëmjen e 5 majit në shtëpinë tonë erdhi Alajdini, vëllai i Qemalit dhe i tha babës: “Ramazan, na e vranë Qemalin”. Baba me kokë ulur iu përgjigj: “E di”. Po atë natë baba shkoi tek Qazim Mulleti për t’i kërkuar që ta merrnim trupin e Qemalit për t’i bërë ceremoninë e varrimit”.
A ia dha Qazim Mulleti trupin e Qemalit?
“Kur e takoi baba Qazimin, ai i tha: “Trupin e Qemalit nuk ua jap dot ta merrni në shtëpi, sepse kam frikë se na bëjnë ndonjë demostratë Rinia Komuniste, por le të shkoj familja tek morgu dhe aty të bëjë ritet e rastit dhe ceremoninë e varrimit duke e çuar direkt në Varrezat e Bamit”.
Qemal Stafa
Çfarë bëri babai juaj, Xani, pas asaj që i tha Qazim Mulleti?
“Pas lejes që i dha Qazim Mulleti, babës, që së bashku me familjen e Qemalit të shkonin tek spitali dhe aty t’ia bënin ritet e rastit dhe ceremoninë e varrimit, e gjithë familja jonë, së bashku me djalin e dajës së Qemalit, Fejzo Sejdinin, dy motrat, Jalldizi e Drita, vëllai i tyre, Alajdini dhe dado Shahja që i kishte rritur, shkuan të gjithë tek spitali ku ndodhej trupi i Qemalit. Aty pasi pritën disa nga njerzit që erdhën për ngushëllime, e morën trupin e Qemalit dhe e varrosën tek Varrezat e Bamit. Pas varrimit pothuaj të gjithë pjestarët e familjes sonë qëndruan për disa ditë tek familja e Qemalit ku prisnin njerzit që i vinin për ngushëllime”.
Po pas asaj dite a u takua më babai juaj, Xani, me Enver Hoxhën?
“Që të nesërmen e varrimit të Qemalit, Enver Hoxha shkoi vetë tek dyqani i babës”.
Çfarë patën biseduar ata të dy me njëri-tjetrin dhe a u hap përsëri debati për vrasjen e Qemalit?
“Siç më ka pas treguar baba, Enver Hoxha shkoi kastile atë ditë tek dyqani i tij, sepse Xani e kishte akuzuar direkt për vrasjen e Qemalit dhe ai donte të shfajsohej për atë gjë. Por përsëri baba i qëndroi asaj çka i kishte thënë që në fillim, sepse ai kishte një bindje të plotë se Enveri kishte gisht në atë vrasje”.
Çfarë qëndrimi mbajti Enver Hoxha në lidhje me vrasjen e Qemalit dhe çfarë shpjegimi u dha nga Partia Komuniste për antarët e saj a po për popullin. Kë bënë fajtor ata dhe si e justifikuan atë vrasje. Me një fjalë, cili ishte qëndrimi zyrtar i Partisë Komuniste për vrasjen e Qemalit?
“Pas akuzave që iu bënë Enver Hoxhës si nga baba, ashtu dhe nga shoqëruesi i Qemalit, Vançi Bajraktari, apo dhe dyshimet që hodhën krerët e tjerë të lartë të Partisë Komuniste, si Mustafa Gjinishi, Hasan Reçi, Vasil Shanto e ndonjë tjetër, Enveri krijoi një alibi, duke thënë se Qemali ishte spiunuar nga komunisti Zef Ndoja. Ky ishte dhe njoftimi që u bë nga Enveri dhe Partia Komuniste në lidhje me vrasjen e Qemalit dhe kjo gjë u mundua të popullarizohej sa më shumë prej tyre”.
Kush ishte Zef Ndoja dhe pse u akuzua ai nga Enver Hoxha si personi që kishte spiunuar Qemalin. Si qëndron e vërteta rreth kësaj?
“Zef Ndoja ishte një i ri komunist i Grupit të Shkodrës dhe në atë kohë që u vra Qemali, ai kishte rreth katër muaj që ishte arrestuar dhe mbahej në qelitë e burgut. Por ajo akuzë që hodhi Enveri për Zef Ndojën, nuk qëndronte aspak dhe kjo gjë ka disa shpjegime. Po më kryesorja është se Zefi duke qenë i arrestuar, ai nuk kishte asnjë lloj dijenie se ku fshihej Qemal Stafa dhe atë gjë s’kish nga ta dinte”.
Ç’u bë më pas me Zef Ndojën dhe si rrodhi fati i tij?
“Zef Ndoja qëndroi në burg deri aty nga pranvera e vitit 1943 dhe ai arriti që të arratisej nga burgu i Tiranës së bashku me Koci Xoxen e shumë komunistë të tjerë në aksionin e famshëm që dihet nga të gjithë, për të cilin është bërë dhe filmi “Njësiti Gueril”. Pas kësaj me urdhër nga Partia, ai u caktua që të shkonte si partizan i thjeshtë në Çetën Krujë-Ishëm, por pa të drejtë mbajtje arme. Në atë kohë që e dërguan Zefin në atë çetë, e pata njohur dhe unë personalisht nga afër, pasi unë në atë kohë shërbeja si korrier dhe qëndrova disa kohë pranë asaj çete. Zefi mbante një palë zyze me numër të madh dhe natën nuk shikonte fare, sa detyrohesha unë dhe e mbaja për krahësh për të lëvizur nga një vënd në tjetrin. Ashtu pa armë, në gjysëm arresti, Zef Ndoja qëndroi pranë asaj çete deri aty nga shtatori i vitit 1943, kur erdhi urdhëri nga Partia që ai të ekzekutohej. Pas atij urdhëri një skuadër partizanësh e mori dhe e ekzekutoi diku në një përrua në fshatin Priskë, rrëzë Malit të Dajtit”.
Kush e dha urdhërin për ekzekutimin e Zefit dhe me çfarë motivacioni u ekzekutua ai?
“Kuptohet se urdhëri për ekzekutimin e Zef Ndojës, mund të jepej vetëm nga Enver Hoxha, sepse në atë kohë, askush tjetër nuk kishte të drejtë të jepte urdhër për ekzekutimin e partizanit më të thjeshtë dhe jo më një komunisti të njohur siç ishte Zef Ndoja. Ekzekutimi i tij u bë me motivacionin që kishte spiunuar Qemal Stafën. Kjo ishte akuza që e çoi atë në plumb”.
Po njeri tjetër a u bë përgjegjës për vrasjen e Qemalit dhe a pati ekzekutime të tjera?
“Sipas të dhënave që kishin marrë prej Qazim Mulletit dhe Man Kuka-leshit, që Qemal Stafa ishte gjurmuar prej agjentit të Kuesturës Jani Kristo me origjinë nga Përmeti, Partia Komuniste vendosi ekzekutimin e tij dhe atë gjë ia ngarkoi Kajo Karafilit. Aty nga viti 1944, Jani Kristos iu bë një atentat nga Kajo Karafili, por ai mundi të shpëtonte për mrekulli pa e kapur plumbat. Komunistët u irrituan shumë për dështimin e atij aksioni dhe u kërkua që me çdo kusht ai të vritej me një atentat tjetër. Në mbërmjen e asaj dite ndërsa Jani Kristo ishte duke pirë në një lokal me Man Kukaleshin dhe Qazim Mulletin, (për shyqyr që kishte shpëtuar nga atentati i paradites) aty hyri Kajo Karafili dhe e qëlloi disa herë me revolver, duke e lënë të vdekur në vënd”.
Si është e mundur që në atë tavolinë ku ishin dhe Qazim Mulleti me Man Kukaleshin u vra vetëm Jani Kristo?
“Kajo Karafili nuk mund të qëllonte kurrë mbi Qazim Mulletin dhe Man Kukaleshin, pasi ata jo vetëm që ishin dy miqtë më të ngushtë të Shyqëri Pezës, vajzën e të cilit, Kajo e kishte të fejuar, por Qazimi me Manin, kishin bërë shumë ndere duke nxjerrë me dhjetra komunistë nga burgjet. Madje thuhet se edhe agjentin e Kuesturës, Jani Kriston, Qazimi me Manin ia nxorrën Kajos në shteg për ta vrarë”.
Po me komunistin L.D., në shtëpinë e të cilit u rrethua dhe u vra Qemal Stafa, çfarë u bë me të dhe si rrodhi fati i tij?
“Pas mbarimit të Luftës, L.D., pati punuar si Drejtor i NTLUS në Tiranë dhe më duket se aty punoi deri sa doli në pension. Por ai u përjashtua dy herë nga Partia, për atë gjë që i tregoj Kuesturës, shtëpinë ku fshihej Qemali me shokët e tjerë”.
Por lidhur me atë thuhet, se Kuestura i gjeti në xhep kontratën e shtëpisë së marrë me qera, dhe në bazë të adresës që ishte shkruar aty, ajo bëri rrethimin e shtëpisë?
“Këtë gjë e kam dëgjuar edhe unë, mundet të jetë edhe ashtu”.
Po të fejuarën e Qemalit, Drita Kosturin a e patët njohur ju në atë kohë?
“Qemali e pati sjellë Drita Kosturin edhe në shtëpinë tonë ku streohej ai në atë kohë dhe kur e pyeti baba, se kush ishte ajo vajzë, ai e prezantoi duke i thënë se ishte e fejuara e tij. Baba i tha: Mirë mor Qemal, po shikoni kokën njëherë dhe pastaj merruni me këto gjëra. Pas këtyre fjalëve të Xanit, Qemali i tha se ajo ishte një vajzë shumë e mirë dhe ai njihej me të që nga koha kur ishin të dy me studime në Itali”.
Dëshmia e Enverit për vrasjen e Qemalit
“Dita e fundit e pjekjes sime me Qemalin, ishte më katër maj. U poqëm në bazën numër 66 në Rrugën e Shëngjergjit, në shtëpinë e Hysen Dashit. Me Qemalin ndenjëm tërë ditën brenda në dhomë dhe punuam. Plaku na solli të hanim. Unë po përgatisja një leksion për Ushtrinë e Kuqe, Qemali përgatitej se të nesërmen, që në mëngjez duke gdhirë 5 Maj, do të nisej për në Vlorë. Ramë e fjetëm afër njeri-tjetrit, në një minder të mbulura me batanije. Në mëngjez u përqafuam dhe u ndamë. Ai u nis për në Vlorë, unë për një mbledhje me shokët. Sido që ne bartnim çdo herë, si thotë populli, “me qefin në kokë”, me kobure në brez dhe me bomba në xhepa, as nuk mendonim për vdekjen që na priste në çdo qoshe rruge.
Si mund të mendoja unë se e putha dhe e shtërngova për herë të fundit në kraharorin tim, shokun nga më të mirët e Partisë, shokun dhe bashkëluftëtarin tim të dashur, Qemal Stafën?! Në bazën ku isha, erdhi një shok dhe, duke qarë më tha: Armiku na vrau Qemal Stafën! Vura duart në kokë dhe nuk i mbajta dot lotët. Ku e vranë? I thashë. Në Tiranë, më tha shoku, në një shtëpi në bregun e lumit të Tiranës. U ngrita në këmbë dhe me shpresë i thashë: S’duhet të jetë e vërtetë, Qemali që në mëngjez u nis për në Vlorë. Për këtë jam i sigurtë, mos e besoni se armiku hap parrulla. Mjerisht, – më tha shoku, – kjo është e vërtetë. Qemali ra duke luftuar heroikisht dhe mbrojti tërheqjen e shokëve që shpëtuan. Ai harxhoi të gjithë municionin që kishte. Dhe më tregoi tërë historinë e ngjarjes që ka përshkuar historia”.
(Kjo pjesë është shkëputur nga kujtimet e Enver Hoxhës, të botuara në librin “Për shokët e mij pionerë”, Tiranë, 1985.)
Po përpara vitit 1964, si kanë qenë mardhëniet e familjes së Qemal Stafës me Enver Hoxhën dhe si u trajtuan nëna, motrat dhe vëllai i Qemalit nga regjimi komunist?
“Siç thashë dhe pak më lart, që nga periudha e Luftës, familja e Qemal Stafës e kishte fare të qartë se kush ishte përgjegjësi kryesor për vrasjen e djalit të tyre, mirpo siç rrodhën ngjarjet më pas, ato ishin të detyruar që të heshtnin dhe të mos shpreheshin publikisht për mllefet e tyre që kishin ndaj Enverit. Mirëpo hera-herës, nëna dy motrat e Qemalit si dhe i vëllai, Alajdini detyroheshin dhe shfrynin dufin e tyre. Kjo gjë duhet të ketë qenë edhe arsyeja kryesore që Enveri nuk ia dha për një kohë të gjatë atyre, pensionin e “Heroit të Popullit” që i takonte Qemalit. Ajo gjë u rregullua vetëm pas shumë kërkesave të motrave të Qemalit dhe u desh ndërhyrja e Gogo Nushit, pranë Enverit që atyre t’u jepej pensioni i vëllait. Po kështu desha të them se familjes së Qemal Stafës jo vetëm që iu mohua pensioni, por atyre nuk iu bë asnjë lloj privilegji si shumë familjeve të tjera të dëshmorëve, që përfituan vila, bursa, punë të mira dhe lehtësira të tjera.
Familja e Qemal Stafës banoi për një kohë të gjatë aty tek, Llagamët, ku i pati rregulluar baba im, Xani, që në vitin 1935 dhe më pas vetëm dy motrat e tij dolën në shtëpi më vete. Po kështu edhe Alajdini, ndonëse ishte me universitet, nuk gëzoi asnjë privilegj të veçantë, por u la të punonte në një punë të zakonshme dhe vetëm aty nga viti 1952, atë mezi e pranuan në Parti. Alajdini ka qenë në një gjendje ekonomike shumë të keqe dhe për të rritur kalamajtë, ai kishte blerë një lopë të cilën e kulloste pasi kthehej nga puna. Më pas ai bleu dhe një lopë tjetër dhe ngrihej që në 5 të mëngjezit dhe dilte fushave të Laprakës me thes në krah për të mbledhur bar për lopët, e pasi e mbushte thesin, vinte dhe e linte në shtëpinë tonë dhe ikte në punë. Kur kthehej nga puna, vinte e merrte thesin e barit dhe e çonte në shtëpi në mënyrë që të mos e shikonte njeri”.
Si e lejonin Alajdinin që të mbante lopë në mes të Tiranës?
“Për problemin e lopës që mbante Alajdini në shtëpi, u bë problem i madh dhe puna shkoi deri tek Kryeministri Mehmet Shehu, i cili në një rast i shkoi Alajdinit në shtëpi dhe i tha që nuk po vepronte mirë që mbante lopën, pasi Partia po mundohej që t’jua hiqte dhe fshatarëve lopët e t’ua tufëzonte ato. Por Alajdini iu përgjigj Mehmetit, duke i thënë se ai nuk e hiqte lopën, pasi nuk mund ta mbante dot familjen me 7 mijë lekë që merrte në muaj. Kur iku Mehmet Shehu, disa nga partiakët që mbetën aty, i thanë që nuk bëre mirë që iu përgjigje ashtu shokut Mehmet dhe Alajdini ua ktheu atyre duke u thënë: “Jo Mehmet Shehu të japi urdhër që unë të heq lopën, por edhe babai i Mehmetit, unë nuk e heq lopën nga shtëpia, pasi nuk i lë fëmijët të më vdesin nga uria”.
Po me ju dhe familjen tuaj si u soll Enver Hoxha pas Luftës?
“Familja jonë u godit rënsë nga Enver Hoxha. Kështu pasi i kishin arrestuar që më 2 majin e vitit 1945, Xanin, me xhajën, Ademin, i mbajtën për 40 muaj në hetuesi tek “Shtëpia me gjethe” duke i torturuar barbarisht. Pas arrestimit të tyre, Sigurimi na bënte presione të ndryshme dhe na kontrollonte shtëpinë herë pas here. Unë në atë kohë isha në shkollë dhe u detyrova ta ndërpres e ta vazhdoja natën dhe u futa në punë në Shoqërinë Shqiptaro-Jugosllave, me qëllim për të mbajtur familjen me bukë. Xanin me Dem Xhepën, i akuzuan sikur ishin të lidhur me Grupin e Deputetëve. Xani doli në gjyq në shtator 1948 dhe u dënua vetëm me ato 40 muaj që kishte bërë hetuesi, ndërsa Demi u dënua me 10 vjet, por u lirua më pas me një gjyq tjetër. Në qershorin e vitit 1952, Xani me Demën u arrestuan përsëri, por këtë rradhë akuza ishte për probleme floriri. Ajo ishte vetëm një sebep për arrestimin e tyre dhe pas asaj akuze, atyre u konfiskuan 400 napolona floriri dhe 2000 franga ari. Në atë kohë ato u mbajtën për tre-katër muaj në tortura dhe Dema, nga që nuk duroi dot, u hodh nga kati i tretë i Degës së Brendshme, për të vrarë veten. Pas kësaj atë e nxorrën nga burgu dhe Dema vdiq pas tre muajsh në një hotel, pasi ia kishin shtetëzuar dhe vilën e dyqanin, me paratë e të cilit ai kishte ndihmuar Enverin dhe Luftën”.
Po njeri tjetër nga familja Xhepa, a është dënuar atëhere?
“Pas arrestimit të Xanit dhe Demës, në vitin 1951, u arrestua dhe djali i xhajës së tyre, Qazim Xhepa, i akuzuar për incidentin e bombës në ambasadën sovjetike. Arrestimi i tij erdhi pasi ai kishte qenë student i Fultzit dhe u akuzua sikur kishte marrë pjesë me Regjencën e Lartë në kohën e pushtimit. Po kështu në atë kohë që ishte Xani në burg, u arrestua dhe vëllai im, Petriti. Nga torturat që iu bënë, Petriti kaloi në një depresion të thellë dhe ashtu jetoi deri sa vdiq në vitin 1972, duke qëndrura sa në shtëpi dhe sa në spitalin psiqiatrik. Por nga familja jonë, persekucionin më të rëndë prej regjimit komunist e pësova unë, dukë u arrestuar dhe dënuar katër herë dhe të gjitha arrestimet e dënimet e mia, u bënë direkt me porosi të Enver Hoxhës. I gjithë ai persekucion i egër që u bë ndaj familjes sonë, erdhi si pasojë e hakmarrjes që bëri Enveri ndaj të gjithë atyre që e akuzuan si përgjegjës për vrasjen e Qemalit”.
Përveç familjes suaj, kush e vuajti tjetër dhe kush u persekutua për atë ngjarje të 5 Majit 1945?
“Të gjithë ata që e akuzuan Enverin që kishte gisht në vrasjen e Qemalit, u ekzekutuan prej tij në periudha kohe të ndryshme. Po kështu dhe të gjithë ata komunista që ishin atë ditë në shtëpinë ku u vra Qemal Stafa, pa përjashtim përfunduan burgjeve dhe internimeve. Të gjitha këto Enveri i bëri për të fshehur gjurmët e krimit që kishte bërë me vrasjen e shokut të tij, Qemal Stafës, të cilin ai e shihte si pretendentin kryesor që mund t’i zinte vëndin në krye të Partisë”.
Më konkretisht, si u hakmorr Enveri ndaj këtyre personave që thoni ju?
“I pari që ra viktimë e intrigave dhe kurtheve që ngriti Enveri për të bërë të besueshme alibinë e tij që nuk kishte gisht në vrasjen e Qemalit, ishte komunisti i Grupit të Shkodrës, Zef Ndoja, të cilin siç e kam thënë më lart, Enveri e ekzekutoi që në vitin 1944 në fshatin Priskë. Pas tij, me urdhër të Enverit, Liri Gega vrau pas shpine, Mustafa Gjinishin, mikun më të ngushtë të Qemalit dhe njëkohësisht të babës sim. Pas vrasjes së Gjinishit, baba im, ia pat thënë copë Enverit, që ai kishte urdhëruar Lirinë për vrasjen e tij, por Enveri iu përgjigj se nuk ishte e vërtetë ajo gjë. Më pas serinë e eliminimeve, Enveri e vazhdoi me Hasan Reçin, të cilin e ekzekutuan në vitin 1946 kur ai punonte në Ministrinë e Arsimit, ku merrej me bursat e studentëve. Pak kohë para se të hynte baba në burg, aty nga fillimi i 1945 kur unë akoma nuk isha kthyer nga internimi, Hasan Reçi kishte ardhur në shtëpinë tonë dhe i kishte folur Xanit për ato që po bënte Enveri.
Por baba i kishte thënë: “Mos fol shumë se s’ta bën të gjatë ai”. Sikur ta dinte baba që edhe Hasan Reçi do shkonte në plumb. Pas këtyre dhe babës sim, Xanit, të cilët e kishin akuzuar direkt Enverin për vrasjen e Qemalit, Enveri e vazhdoi hakmarrjen me Kristo Themelkon, Gjystina Satën, Marije Lezhjen e deri tek ish e fejura e Qemalit, Drita Kosturi, të cilët përfunduan burgjeve dhe internimve. Të gjithë këta Enveri i dënoi që të mbyllnin gojën për ngjarjen e Qemal Stafës, gjë e cila si duket e mundoi atë për gjithë jetën si një fantazmë e keqe. Kjo gjë shpjegohet edhe me faktin se Enveri në vitin e fundit të jetës së tij, kur po e shihte se po ikte nga kjo dynja, u kujtua që të botonte kujtimet ku bënte fjalë për vrasjen e Qemalit dhe aty ai përsëri nuk thotë të vërtetën”.
Përse konkretisht?
“Enveri aty thotë se me Qemalin është takuar në datën 4 maj, një ditë para vrasjes, në një bazë në Rrugën e Shëngjergjit. Në fakt nuk është kështu, se Qemali nuk ka dalë fare nga ajo shtëpi që disa ditë më përpara. Për këtë po të doni shkoni dhe pyeteni Gj. S. një nga ato komunistet që jeton akoma dhe ka qenë atë ditë me Qemalin e dy shoqet e saj në atë shtëpi”.
Po ndaj jush si u hakmor Enver Hoxha?
“Persekucioni ndaj meje filloi që në vitin 1951, kur unë punoja në Zyrën Konsullore të Ministrisë së Jashtëme. Aty më provokuan për bombën në ambasadën sovjetike dhe unë u thashë se ajo ishte bërë vetëm për të hequr qafe disa njerëz. Pas kësaj unë fillova punë në Ministrinë e Komunikacioneve dhe në vitin 1952, pa bërë fare lutje, Gogo Nushi më futi në Parti. Në vitin 1952, më propozuan të më fusnin në një zyrë sekrete në Ministrinë e Brendshme, por unë nuk pranova se e dija që ishte kurth për të më dënuar. Pas 7 muajsh, më 22 korrik 1953, më arrestun duke dalë nga stadiumi. Kjo erdhi pas provokimit që më bëri Koloneli F. S. (Shef i Sigurimit të udhëheqjes) me të cilin u zumë fizikisht. Pasi më torturuan për 24 orë, më liruan se u ankua organizata ime e Partisë ku punoja. Pas kësaj unë u ankova me letra tek Enveri, Mehmeti, Fiqërteja dhe Prokurori i Përgjithshëm. Mehmeti më dha të drejtë dhe e transferoi F.S. në Kukës për dy vjet dhe H. XH. që më rrahu bashkë me të, u dërgua në Gjirokastër”
Po Enveri ju ktheu përgjigjie?
“Pas shumë letrash ai më priti në zyrë ku unë i tregova gjoksin e gjakosur, duke i thënë se atë nuk ma kishin bërë as në Mathauzen. Ai më tha: “Lere, lere se edhe ti e ke hapur gojën pak si tepër”. Pas asaj unë i thashë: “Është e kotë që po ankohem tek Partia, se kjo qënka porosia e jote” dhe ika pa i dhënë dorën.
Po arrestimet e tjera si ndodhën?
“Pasi mbarova universitetin për Histori, unë punova në Kinostudio nga viti 1962 deri në 13 nëntor 1970 kur dhe u arrestova duke u akuzuar për agjitacion e propagandë dhe pas 17 muajsh hetuesi, u dënova me 8 vjet burg. E gjitha kjo erdhi pas takimi të rastësishëm që pata me Enverin kur ai bëri një vizitë në Kinostudio dhe më më pyeti: “Hë ç’thotë Xani”. Unë i thashë se ai kishte vërejtje nga që i vinin katunarët dhe i kërkonin me ju ble bukë. Pas kësaj ai më tha që ato t’ja shkruja me një letër. Në letrën që i bëra, unë ia shkrujata të gjitha duke i thënë se ishte fatkeqësi e madhe që fshatarët vinin për të kërkuar bukë në qytet. Atë letër që ia nisa me postë, ma quajtën anonime dhe më dënuan si përfundim me 6 vjet burg. Ndërsa kisha dy muajt e fundit të burgut në Ballsh, më 15 korrik 1976 më arrestuan përsëri me të njëjtën akuzë dhe gjykta e Fierit më solli për ekzaminim në Psiqiatrinë e Tiranës.
E gjitha ajo bëhej për të më nxjerrë mua të papërgjegjshëm, kjo ishte skemë e njohur. Por me gjithë insistimin tim për të mos ma dhënë atë diagnozë, Dr. Afrim Dangëllia ma firmosi atë duke më thënë që më mirë ashtu se të haja 10 vjet burg. Pas tetë muaj hetuesie më liruan në 25 nëntor 1977. Pas kësaj për disa vjet ma lanë me shit cigare në Rrugën e Kavajës dhe për herë të katërt më arrestaun më 28 nëntor 1986, me akuzën e agjitacion e propagandës dhe pas 6 muaj hetuesie, gjykata vendosi të më çonte përsëri në Psiqiatri, nga ku unë u lirova më 16 tetor 1987. Ky arrestim i imi erdhi pasi Sigurimi kishte futur në shtëpinë tonë të vjetër një person për të kontrolluar në se kisha letra anonime dhe për disa relike të Qemal Stafës që mi kishte kërkuar Muzeu dhe unë nuk i jepja. Gjatë kontrollit nga Sigurimi, mua më gjetën një album dhe bust të Zogut si dhe disa antikuare të vjetra e ikona. Po kështu mua më gjetën dhe 40 kg sheqer që m’i kishin sjellë njerzit për vdekjen e babës. Ato m’i quajtën të vjedhura dhe mezi shpëtova nga ajo akuzë”.
Po reliket e Qemalit, t’i morën?
“Jo ato nuk i gjetën, sepse i kisha futur në tokë. Unë e dija se për ato më arrestonte Sigurimi, për t’ë mi marrë se ato ishin dokument i gjallë që unë kisha pasur lidhje me Qemal Stafën. Opingat e Qemalit që i pat punuar Ramazan Balluku, dy stilografët e tij dhe hirin vëllait të Gogos, Kozma Nushit, unë i ruaj edhe sot si pasurinë më të madhe të jetës sime”.
