Dr. Muhamet Pirraku
All-llahu le të mos ma bekojë asnjë ditë në të cilën nuk mësoj diçka të re! (Muhammedi a. s.)
Përvoja historike e pjesës më të madhe të popujve dëshmon se njësia e fesë ishte ndër faktorët e rëndësishëm në procesin e integrimit të perandorive mesjetare, kurse roli i feve në integrimin e njësive etnokulturore e gjeopolitike kombëtare do të shfaqet në fillet e kohës së re, në periudhën e rilindjes, me një rëndësi të shtuar gjatë Humanizmit, Iluminizmit dhe Rilindjes Kombëtare.1
Në trojet albanofone dhe brenda popullsive albanofone mesjetare këtë rol integrues fillimisht e synoi feja katolike e Principatës së Arbënit dhe pikërisht nga mesi i shekullit XII deri në mesin e shekullit XV, kur u thye rezistenca shqiptare e periudhës së Skëndërbeut.2
Faktet historiografike tregojnë se atë që nuk e arriti katolicizmi shqiptar me luftë e me përkrahjen ndërkombëtare mesjetare, do ta arrijë feja islame pa luftë dhe në mënyrë paqësore brenda vetvetës, midis viteve '70 të shekullit XV dhe viteve '70 të shekullit XVHI, në periudhën e Kombësisë Shqiptare si meskategori shoqërore e historike midis bashkësisë shoqërore Popull Shqiptar dhe kategorisë historike Komb Shqiptar.3
Hulumtimi i shkaqeve të kalimit masiv të shqiptarëve në islam dhe i rolit të islamit në integrimin e njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë e të kombit shqiptar ishte objekt interesash kërkimore i shumë studiuesve, por hulumtimit shkencor ne mënyrë institucionale po i qaset, për herë të parë, simpoziumi Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët.4
Të dhënat nga hulumtimet interdisiplinore albanistike tregojnë se roli i islamit në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ishte i natyrës komplekse politike, sociologjike, etnokulturore, filozofike, fetare, gjuhësore, letrare, arsimore, artistike, juridike, eq.. Për këtë kompleksitet flet dhe programi i këtij simpoziumi.5
Roli i fesë dhe i kulturës islame në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar do të kuptohet më mirë vetëm pasi të kemi një pasqyrë sa më të qartë të realitetit shoqëror, politik, administrative fetar, arsimor e kulturor në trevat albanofone në periudhën e dezintegrimit administrativ shtetëror, politik, ekonomik e fetar të pèrandorive, pjesë të të cilave ishin trevat e vëçanta të truallit albanofon.6 Për të sqaruar këtë çështje, paraprakisht është e nevojshme t'e' kuptohet drejt e pa paragjykime fakti se ku e shpiente trevën albanofone ndarja mesjetare në shumë njësi administrative sistemesh të veçanta: greke, sllave e latine, italiano-frënge sikurse edhe copëtimi feudal i brëndëshëm, në kushtet e veprimit të tri kishave antagoniste antishqiptare; greke bizantine, serbe svetisaviane dhe katolike latino evropiane e përçarë.7 Të ndriçohet drejt rëndësia që ka shteti unik, njësia administrative osmane mbi trevat albanofone për lidhjen e copave territoriale me tradita fetare, arsimore, kulturore e shtetërore të ndryshme dhe antagoniste e séparatiste e njërës pjesë ndaj pjesës qetër.8 Në dritën e shkencës të shihet edhe roli i islamit si faktor integrues i njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar deri në fillim të Rilindjes.9
Historiografia e huaj, e përfillur edhe nga pjesa më e madhe e historiografisë shqiptare, kalimin e shqiptarëve në Islam e shikoi ngushtësisht: si aspiratë të bujari7 së shqiptare për pushtet për t'i ruajtur privilegjet e arritura në periudhën paraosmane, kurse kalimin e masave, si nevojë për t'i ikur dhunës ekonomike të turqve barbarë, si dhunë aziatike barbare, si turqizim e akulturëzim të shqiptarëve.10 Do të përmendet në mënyrë retorike edhe mungesa e priftërinjve shqiptarë të fesë katolike dhe apostrofohet morali fetar diskutabil i masës shqiptare, sot myslimane, ndaj fesë. Për soj shqiptari, për këtë historiografi, është shqiptari i fesë katolike!?11
Nuk thuhet e vërteta se Islami fillimisht dhe masivisht i pushtoi viset ku nuk arriti të shtrihej administrimi insfltucional i kishës katolike, e cila synonte të bëhej fe gjithëshqiptare, që do të thotë: Islami i pushtoi trevat albanofone, në të cilat administronte, apo synonte të administronte skizma serbe ortodokse svetisaviane, ose shkinia, siç e quante populli shqiptar.12
Hulumtimi interdisiplinor në fushë të Islamit ndër shqiptarët tregon se në kalimin masiv të shqiptarëve në Islam rolin kryesor e patën motivet e natyrës politike shqiptare kombëtare në mundësi.13 Realisht, lufta e gjatë e lëvizjeve heretike të krishtera e islame në Ballkan e në trojet albanofone, se paku nga mesi i shekullit X, ngërthen në vete fillet e lëvizjes, thënë kushtimisht, për integrimin e njësisë albanofone dhe të kombësisë së arbërit për distancim nga gjiri i shoqërisë bizantine e bullgare.14 Më vonë, lufta antagoniste e tri kishave që administruan tokat albanofone: greke, serbe e katolike latine në shekujt XII-XIV, për dominim, thënë kushtimisht, në trevat shqiptare, irritoi dhe e largoi popullsinë shqiptare ndaj krishtërimit në përgjithësi dhe ndaj skizmës ortodokse svetisaviane, më agresilve, në veçanti.15
Këto kisha të huaja dhe veçanërisht kishat skizmatike ortodokse, qysh në fillim të pushtetit osman ne Ballkan fituan koncesione të mëdha nga Sulltani, liri të plotë për thellimin e procesit të nivelimit etrùk të tokave shqiptare në serbe e greke, të filluar në periudhën bi'zantine.16 Duhet të vihet në dukje fakti, se sipas botëkuptimeve mesjetare osmane dhe evropiane, e kujt ishte kisha, e tij ishte dhe kombësia e besimtarëve që e ndiqnin atë kishë, atë fe.17
Së këndejmi, fillimet e kalimit të shqiptarëve në Islam nuk mund të argümentohen si dhunë e drejtëpërdrejtë e turqve mbi shqiptarët katolikë, por si dhunë e tërthortë turko-osmane me anë të ortodoksisë serbe e greke dhe vetëm si hap i parë më i fuqishëm i vetë shqiptarëve për t'u distancuar nga kisha serbe e greke, e bashkë me këtë edhe nga kombësia serbe e greke, dhunë shpirtërore e gjenocid, por edhe nga kishat e kombësitë kishtare të tjera evropiane, asokohe më pak agresive.18
Fillimet e Islamit institucional osman në trevat albanofone i hetojmë në periudhën e vasalitetit turk mbi principatat shqiptare, në vitet '80 të shekullit XIV, por në mënyrë triumfale nisën në fillim të viteve '90, kur u themeluan institucionet e para islame në qëndrën administrative dhe kulturore të Dardanisë antike, në Shkup.19
Gjatë shekullit XV në qëndrat kryesore të Dardanisë dhe të ish-provincës romako-bizantine Maqedoni, në të cilat jeton popullsia etnike shqiptare muslimane në vazhdimësi historike dhe dominante20, u hapën mejtepe, medrese e biblioteka dhe u ngritën teqe, xhami, zavi e shumë objekte shoqërore të prejardhjes lindore islame. Në shekullin XVI Islami u bë fe zotëruese në të gjitha viset shqiptare islame historike.21
Për t'i kuptuar më mirë sukseset e Islamit në trojet albanofone, duhet të nisemi nga fakti se sistemi shoqëror osman fillimisht ishte progresiv, më civilizues dhe më human se sistemet feudale të korruptuara të vjetra bizantine, serbe e latino-anzhuine, të cilat populli shqiptar i barti mbi kurriz shekuj të tërë.22 Të kihet parasysh edhe fakti se Islami i periudhës së depërtimit në trevat albanofone ishte fe dhe kidturë me një zhvillim të plotë, ishte më progresiv, më liberal, më i ri, më humanist se sa krishtërimi në përgjithësi, e katolicizmi në veçanti, që, atëbotë, kishte rënë në një krizë shoqërore, në një dekadencë e imoralitet që pasqyrohet mirë në veprat letrare të Dantes e të bashkëkohësve të tij, në veprat si ai, ne ve-pr shkencore të Galileut e të mendimtarëve si ai në veprat filozofike e fetare të ideologëve të reformacionit në kishën e Perëndimit dhe në veprat filozofike e historiografike të materialistëve frënge. Zaten ajo dekadencë në kishën katolike nxiti lindjen dhe zhvillimin e reformacionit, e me këtë edhe fillimet e integrimit të kombësive evropiane.23
Realisht, populli shqiptar mbijetoi në sajë të kthesave të mëdha kulturore e politike historike.24 Kur shumë sisteme pushtuese me shumë sovranë armiqësorë, të huaj e të vendit u zëvëndësuan nga një pushtues e nga një sovran, nga sulltani osman-turk, shqiptarët në viset më të rrezikuara nga proceset integruese sllave, greke e latine - italiane e kroate, me Islamin synuan arritjen e unitetit dhe të bashkimit fetar islam si korrnizë ideologjike për integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar fillimisht nën çatinë perandorake osmano-turke.25
Se Islami në hapin e parë ishte forme e hapët e distancimit dhe e bojkotimit shqiptar nga kisha ortodokse svetisaviane dhe nga kishat e qera me intenca antishqiptare, dëshmon edhe fakti se të gjitha periudhat dhe valët e kalimit masiv të shqiptarëve në Islam vinin si pasojë e lëshimeve të mëdha të Sulltanit e të pushtetit qendror ndaj kishave.26 Madje, edhe fazat e shuarjes a të heshqes administrative të kishës ortodokse svetisaviane dhe katolike në periudhën e kombësisë shqiptare (shekulli XV-XVIII), shënojnë jo dhunën turke aziatike islamike kundër këtyre kishave, siç thuhet në historiografi 27, por mbeqen e këtyre kishave pa besimtarë shqiptarë, që ishin masë absolute, bojkotim shqiptar masiv i krishtërimit dhe kalim në Islam.28
Për dukurinë e apostrofuar qartë flet fati i krishtërimit të luhatur e laraman në viset e principatave shqiptare: Balshajve, Cërnojeviçëve, Dukagjinëve, Jonimëve, Gropajve, Zgurajve, Kastriotëve, Topiajve e pjesërisht ato të Zenebishtëve, Muzakëve, Aranitëve e të qerëve më në jug.29 Në arealin e principatave veriore e lindore të trojeve shqiptare dhe pikërisht në veri dhe në lindje të trevës albanofone historike, Islami do të shtrihet kryesisht vetëm deri aty ku gjuha shqipe ishte e ruajtur pa një trazim të madh, por edhe në disa enklava ilirovllaho-shqiptare, ku kishte humbur gjuha shqipe, por ishte ruajtur kompaktësia etnike josllave: ndër pomakët, tobreshët, goranët dhe boshnjakët.30
Hulumtuesit të Islamit ndër shqiptarët i bie në sy fenomeni i pandriçuar deri në fund, paraqitja e emrit të ri, unik, për gjuhën, për popullin dhe për vendin: shqip, shqiptar dhe Shqipëri, si bashkatdhetarë besnikë të Islamit në tokat shqiptare.31 Emrin e gjuhës e zuri Buzuku (1555)32 të popullit Zmajeviçi (1703)33 dhe të vendit Thunnmani (1774)34, por kjo nuk është dëshmi se këta emra u shfaqën bash në ato vite kritike. Ata ishin në popull së paku nga koha kur ishin edhe emrat për gjuhën, popullin e vendin e Arbërisë, të Epirit e të Maqedonisë shqiptare mesjetare.35
Të dhënat më të verifikuara flasin se vallja e emrit të ri për gjuhën, për popullin dhe për vendin u nis nga viset e Dardanisë - Peonisë antike, të parat të përfshira nga Islami, dhe pikërisht nga treva albanofone midis Nishit - Limit - Sharrit - Matit - Dibrës - Strugës - Shtipit e Kumanovës, me epiqendër në viset e Shkupit, që në shkencë konsiderohen për djep të gjuhës shqipe, fazë moderne e ilirishtes dhe të popullit shqiptar historik pasilirian.36
Emri i ri për popullin, emri kombëtar, duhej të ishte emër i një popullsie dardane ilire i periudhës parakrishtere dhe pikërisht emri i popullsisë midis Qafës së Prushit e poshtë nën qytetitn Shkup, të cilët Plini i shënoi si skirtarë, kurse Ptolomeu në trajtën skyrtonë. Emri i ri muind të ishte edhe shumësi i emrit të banorëve të Shkupit: shkyptar, shkuptar, shqiptar - lidhje më e thellë me emrin e shpesit totem ose Orë dardano - ilire; shqype, shqipe.37 Në momentin kur Islami u bë fe e shumicës, fe e vendit të shqipeve, siç do të thoshim me gojën e shumë udhëpërshkruesve të huaj, dhe pikërisht aty deri në mesin XVII, emri i ri, integrues i vendit, emri Shqipëri, do t'i vërë në heshqe në mënyrë paqësore toponimet antike e mesjetare për pjesë të veçanta të trojeve albanofone: Dardani, Maqedoni, Arbëri, Epir, eq.. Njësia etnokulturore e gjeopolitike Shqipëri (Arnautluk, Albania), më së voni, deri në mesin e shekullit XVII përfshinte rreth 110 mijë km2 sipërfaqe të Rumelisë Osmane të banuar me shqiptarë ose me shumicën absolute shqiptarë - albanofonë islamë, ortodoksë dhe katolikë. Së këtejmi mund të theksohet se emri i ri kombëtar për popullin e vendin ishte produkt i kulturës së re shqiptare të integruar në dritën e kulturës së re shqiptare të proviniencës islame.38
Kjo kulturë shqiptare nuk u shpif, nuk u planifiktia dhe nuk u ndikua nga jashtë, nga ndonjë propagandë proshqiptare, dhe për zhvillimin e saj ka meritë vetëm mendja e gjeniut shqiptar. Në gjirin e shoqërisë osmane kjo kulturë shqiptare ishte disidente, kaçake e kombësisë shqiptare. Me rëndësi është të potencohet edhe fakti se procesi i thellimit të kalimit në Islam, kultivimi dhe ruajtja e Islamit si fe e pjesës absolute të popullsisë, pati karakter mbrojtës gjithëshqiptar, kurse nga fundi i shekullit XVIII për Shqipëri etnike do të konsiderohen vetëm trevat të cilat do të rrethohen nga brezi islam shqiptar. Ky brez, në të gjitha kohët, do të paraqitet si digë e si mur mbrojtës i tërësisë së Shqipërisë etnike nga fqinjët ekspansionistë të pangopshëm.39
Të vihet në pah edhe fakti se kultura shqiptare me prejardhje islame, duke i hapur udhë emrit të ri kombëtar për gjuhën, popullin e vendin, ndikoi edhe në integrimin e brëndëshëm, në heqjen e emrave etnikë antikë të popullsisë albanofone, si arbëresh, maqedon, dardan, epirot, që synonin të bëheshin emra kombësish albanofone të veçanta, mandej në zbuqen dhe heqjen e dallimeve etnokulturore dhe të aspiratave të disa fiseve mesjetare për t'u veçuar si kombësi albanofone me fe skizmatike svetisaviane, bizantine, greke ortodokse dhe katolike, si kuçe, kelmende, palabardhe, labe, çame, suljote, etj..40 Fiset dhe viset që do të mbesin plotësisht jashtë masës islame, jashtë brezit islam shenjues të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë së periudhës osmane, pararilindëse, në veri, lindje e jug, nën mbizotërimin e vazhdueshëm të kishave të huaja, do të asimilohen në dalmatë (kroatë), malazezë, serbë, bullgarë e grekë. Këtu zuri fill ngushtimi i trevës gjuhësore e etnike shqiptare historike.41
Përhapja e kulturës shqiptare me prejardhje islame do të ndikojë si filtër për kulturën shqiptare të përdhosur. Kjo mund të dëshmohet edhe vetëm me një hulumtim sondues interdisiplinor në historinë e fshatrave në arealin etnik albanofon, të cilat gjatë mesjetës bizantine e sllave ishin prona të kishave e të manastireve ortodokse, në fshatrat e cilësuara katunde vllehe, ish-feude të bujarisë mesjetare serbe. Do të shihet se bash këto fshatra ndër të parat në rrethinën e tyre kaluan masivisht në Islam dhe se Islami u shërbeu si filtër për ndarjen e premisave e të relikteve fetare, kulturore, gjuhësore e toponimike sllave, greke e latine, filtër për rikthimin në gjirin e k-ombësisë shqiptare.42
Realisht, feia islame, me vetitë e saj toleruese, kulturës shqiptare nuk ia mbylli prespektivën e zhvillimit evropian, por i la mundësi të mëdha për t'u zhvilluar mbi shtratin e traditës etnike, për t'i kultivuar më tutje vlerat e seleksionuara të kulturës shqiptare e materiale ilire, të ruajtura në mënyrë disidente e kaçake gjatë periudhës së krishtërimit universel. Të dhënat nga hulumtimi etnografik i terrenit tregojnë se traditat dhe kultura shqiptare parakrishtere më mirë janë ruajtur në viset të cilat, në periudhën paraislame, ishin të përfshira nga herezitë antikrishterë, më pak se viset ku u ruajt katolicizmi i patrazuar sesa në enklavat katolike laramane dhe shumë më pak u ruajt në viset ku ortodoksia nuk u trazua nga herezitë mesjetare, nga katolicizmi dhe islami.43
Të themi edhe një fakt: Islami në integrimin e njësisë etnokulturore dhe politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ndikoi si kulturë me tiparet e veta egaliatre, liberale e humane. Ai nuk ishte dogmë thjeshtë fetare, por ishte sistem vlerash totalitare publike, mësim i hapur, që nuk e njeh Shpirtin e Shenjtë dhe paprekshmërinë e individu; kulturë konkretë gjithëpërfshirëse morale, këshillëdhënëse, udhërrëfyese, fetare, qortuese, kritike, moralizuese, juridike, shoqërore, kodifikuese, shkencore, filozofike, mjekuese e mbi të gjitha arsimuese. Islami nuk ishte fe turke dhe as fe e pushtuesit, por ishte sa fe e turqve, aq edhe e shqiptarëve dhe e të qerëve dhe turqit në ummànë (bashkësinë) muslimane osmane paraqitnin vetëm pakicën sunduese, pa ndonjë rëndësi të madhe për jetën e përgjithshme dhe prespektivën e perandorisë. Shqiptarët, realisht, që nga fillimet e kalimit në islam, nga pjesa e parë e shekullit XV e ndanë pushtetin perandorak me turqit në të gjitha nivelet politike, ushtarake, qeveritare, diplomatike, kulturore, arsimore, fetare e të tjera, përpos postit të sulltanit.44
Populli shqiptar i dha Perandorisë Osmane në periudhën e lulëzimit të saj, pjesa e dytë e shekullit XV pjesa e parë e shekullit XVII, po edhe më vonë, qeveritarë, komandantë ushtarakë, dijetarë, letrarë, filozofë, diplomate, historianë, arkitektë, mjekë specialistë, mjeshtër profesionesh të ndryshme, të njohur në historinë dhe në kulturën botërore. Këto personalitete shqiptare kurrë nuk hoqën dorë nga kombësia e tyre shqiptare, vepruan edhe si pararojë e kombit të tyre dhe e atdheut të tyre. Veprimtaria e tyre filozofike, letrare, artistike, historiografike, arkitektonike, ushtarake dhe iluministe, shkruar në gjuhën e Kur'anit, - arabisht; në gjuhën e poezisë margaritare të Lindjes - persisht dhe në gjuhën zyrtare shtetërore universale për perandorine - osmanisht, me vlera të mëdha të përgjithshme do t'i hapë rrugë edhe zhvillimit të mendimit filozofik, artistik, fetar, politik e arsimues në gjuhën shqipe, me një ndikim vazhdues në integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Vlerat madhore të trashëgimnisë shqiptare në gjuhën e Lindjes, të shkruara në periudhën osmane në Shqipëri (1389-1912), i takojnë mendimit shqiptar, kulturës shqipe, po aq sa edhe në gjuhën greke, latine e italiane dhe duhet të studiohen, të shqipërohen dhe t'ia kthejnë kulturës sonë kombëtare.45
Nuk është e tepërt të konstatohet se edhe zhvillimi i letërsisë shqipe të prejardhjes së krishterë katolike të shekujve XVI-XVII është rrjedhim i tërthortë i rritës së Islamit ndër shqiptarët dhe i rrezikshëm tek ortodoksët serbë për katolicizmin ndër shqiptarët edhe më gjërë. Kjo letërsi shqiptare u vu në rrugë me ndihmën morale, politike e materiale të kishës së perëndimit dhe Papës, si reaksion dhe masë kundër thellimit të Islamit dhe të skizmimit ortodoks të shqiptarëve.46
Mirëpo, derisa kjo letërsi, me vlera të larta si burim i gjuhës së shkruar shqipe, e përkufizuar kryesisht në përkthimin e ungjijve dhe të doracakëve fetarë, e në poezi moralizuese, do të shterret pa bërë ndonjë ndikim të shënueshëm në integrimin e njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar (sepse Evropa katolike dhe Papati për afro dy shekuj nuk do ta ndihmojnë gjithanshmërisht çështjen katolike të Shqipërisë), letërsia shqipe me alfabet arab, burimet e ruajtura të së cilës vijnë nga pjesa e dytë e shekullit XVII, sa vinte dhe zhvillohej, sa që në vitet '20 të she'kullit XVIII, kur zuri fillin iluminizmi evropian, u bë faktor kryesor në integritetin e mendimit letrar, politik dhe kulturor iluminist e rilindës të Shqipërisë.47
Letërsia shqipe me alfabet arab, e njohur si letërsi e bejtexhinjve, alhamiada shqiptare e shkruar mbi një sintaksë shqipe të mirëfilltë, ishte e përhapur në të gjitha viset shqiptare. Ajo nuk ka qënë me ndikim të kufizuar, siç thuhet në shumë histori të letërsisë, por ishte pronë e jetës shpirtërore e masave shqiptare.48 Përshkruhej, përhapej dhe mësohej përmendësh, si luqe e si këngë. Fakti se ishte e mbytur në orientalizma dhe veçanërisht moralizuese, nuk do të thotë se ishte e pakuptueshme për lexuesit dhe absorbuesit, sepse ato fjalë orientale ishin nocione filozofike e fetare të kuptueshme për kohën, aq sa janë evropianizmat në shkrimet tona në gjuhën shqipe, për kohën tonë.49 Ajo që e shpuri përpara dhe e mbajti në jetë deri sot, është fryma e saj universale dhe shoqërore e arsimuese shqiptare, sociale e revolucionare tej mase për kohën kur qe krijuar, lirike anakronike, kritike kastiane, arsimuese, romantike e liridashëse. Pjesa më e madhe e kësaj letërsie u shkrua në vargun tetërrokësh të poezisë popullore, e ndihmoi letërsinë popullore, e veçanërisht lirikën, dhe e përgatiti rrugën për letërsinë e Rilindjes Kombëtare. Qysh në mesin e shekullit XIX u bë objekt i studimit i albanologëve në zë, themelues të albanistikës, si Hahni e të qerë.50
Duhet të vihet në dukje se përmes lidhjeve kulturore me Lindjen dhe me anë të veprave filozofike e shkencore në gjuhët orientale dhe në gjuhën shqipe, erdhën dhe u ngulitën motive të Lindjes në kulturën materiale e shpirtërore, në arkitekturë, në artet figurative aplikative, në veshmbathje, në artin muzikor, në kompletimin e shtëpisë, në kuzhinën shqiptare, në mirësjelljen shqiptare, në letërsinë popullore, në filozofinë shqiptare, me një fjalë, në jetën shqiptare. Këto motive universale të Lindjes, kulturës shqiptare në përgjithësi ia shtuan frymën demokratike, universale; i dhanë gjallëri, kolorit, frymë të re, e përtëritën dhe e pasuruan për t'u trajtuar, dje dhe sot, si margaritar midis kulturave të njëtrajtshme të kombëve evropiane. Rëndësia e kësaj begatie kulturore qëndron edhe në faktin se ajo në shumë aspekte u bë përcjellëse e jetës shqiptare edhe të shqiptarëve të krishterë, veçanarisht te laramanët dhe katolikët. Së këtejmi, feja islame nuk e varfëroi dhe as nuk e akulturëzoi kulturën shqiptare etnike, por e bëri për të q'eenë si një kopsht me Iule shumëngjyrëshe, siç do të thosha me gojën.e shumë romantikëve evropianë të shekullit XIX.51
Në gjirin e kulturës së re shqiptare, të periudhës së kombësisë, fenomeni i tolerancës fetare ndër shqiptarët do të bëhet tipar kombëtar dhe ndër hallkat në integrimin e ruajtjen e njësisë së kombit shqiptar në kushte të ekzistimit të tri feve. Realisht, nga mesi i shekullit XVIII, pjesa më e madhe e administratorëve shqiptarë, në viset shqiptare, do të udhëheqin politikë séparatiste shqiptare, në përgjithësi, të mjedisit të vet ndaj pushtetit qëndror të Stambollit. Këta qeveritarë vendas në Islam shihnin edhe platformën e mundshme politike për bashkimin e Shqipërisë së ndarë në njësi administrative osmane dhe për lirinë e saj. Programi politik i luftës për çlirim kombëtar i këtyre pionierëve të rilindjes politike të Shqipërisë mbështetej në traditën shqiptare të luftës çlirimtare vëllazërore midis shqiptarëve të feve të ndryshme dhe posaçërisht ne epokën e lavdishme skënderbejane, sikurse paraardhësit e tyre të periudhës së rilindjes e të humanizmit.52 Madje, se paku nga periudha e qeveritarëve arsimues nga dera e Bushatasve dhe e Tepelenasit shtresat e larta dhe masat shqiptare islame e bartën peshën e luftës për bashkimin dhe çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe të Shqipërisë nga robëria osmano-turke. Ideologët që dolën nga kjo masë, ata të periudhës së filleve të Rilindjes dhe të mëvonshmit, bashkimin kombëtar të shqiptarëve me fe të ndryshme do të mbështesin fuqimisht në porositë dhe këshillat urdhëruese të Kur'anit: Edhe Zoti ynë edhe Zoti juaj është një dhe Atij i përulemi', pra, 'Juve feja juaj, kurse mua feja ime!53
Të konstatojmë edhe këtë: Bushatasit dhe Tepelenasit, me politikën e tyre shqiptare rilindase, i vunë themelet shoqërisë shqiptare pluraliste fetare moderne, thënë kushtimisht, o.borret e tyre qeveritare janë bërthama të akademive shqiptare, në të cilat u kultivua tipari i tolerancës fetare shqiptare në interes të luftës për çlirimin kombëtar, të unitetit pluralist fetar shqiptar rreth unitetit të Shqipërisë. Përvoja e tyre do të bëhet mësim për gjeneratat e reja, për ideologët e kombit shqiptar të periudhës së Rilindjes. Lufta e amzës shqiptare muslimane që rreth vetes të lidhte fuqimisht dhe përjetësisht pjesët shqiptare ortodokse dhe katolike, pa ua prekur traditën fetare, zgjati më shumë se një shekull, aq sa ka zgjatur periudha e luftës për kurorëzimin e kërkesave të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.54 Kjo përpjekje shqiptare vazhdimisht, dinakërisht dhe përgjakshëm u minua dhe u pengua nga kisha ortodokse serbe, greke, bullgare e pjesërisht edhe ajo katolike, si dhe nga qarqet politike, shtetërore, shkencore e publicistike antiislame dhe antishqiptare ballkanike dhe evropiane. Dhe, pse të mos thuhet qartë, faktori politik i jashtëm me ndërhyrje të herëpashershme nga fillimi i shekullit XVII dhe me ndërhyrje sistematike nga fundi i shekullit XVIII, Islamit ia preu rrugën që të bëhej fe gjithëshqiptare dhe platformë politike kombëtare ngjashmërisht me skizmën ortodokse svetisaviane te serbët ortodokse bizantine te grekët, ekzarkiste ortodokse te bullgarët, katolike te kroatët, etj.55
Megjithatë, roli i Islamit si fe e rreth 88% të shqiptarëve në trojet e Shqipërisë Etnike, në luftën e pandërprerë për unitet kombëtar, për bashkimin e Shqipërisë dhe për çlirimin e popullit shqiptar dhe, mbi të gjitha, për ruajqen e tërësisë së Shqipërisë Etnike nga ekspansioni pushtues i fqinjëve ortodoksë e katolikë, ishte i paluhatur dhe vendimtar. Për këtë fakt, përpos burimeve historike të prejardhjes evropiane e të Lindjes, është dëshmi tradita popullore historike, kënga historike shqiptare.56
Të thuhet edhe kjo: Falë tolerancës fetare të shumicës mulsimane, do të dështojnë të gjitha përpjekjet e qarqeve kishtare e politike antishqiptare ballkanike e evropiane për të shkaktuar luftë fetare në Shqipëri, mynxyrat që i përjetoi Evropa e krishterë dhe Lindja.57
Duke përfunduar, le të më lejohet t'u qasem shkurtimisht disa tezave publicistike për qënien katolike paraislame të shqiptarëve muslimanë dhe për nevojën e kthimit të tyre në katolicizëm pra, në kulturë të krishterë, si kusht për të gëzuar përkrahje të Evropës për pavarësinë e Kosovës dhe për bashkimin e Shqipërisë së copëtuar më 1913 (!?!).58
Teza se shqiptarët muslimanë kanë qënë të gjithë të krishterë nuk ka mbështetje as burimore, as etnografike, as arkeologjike, as kulturore. Kjo tezë fillimisht ishte shtruar nga kisha ortodokse serbe e greke dhe kishte për qëllim që viset e Arbërisë mesjetare katolike t'i tregonte për djep të popullit shqiptar, i cili gjoja më vonë, me anë të ekspansionit islam, të ketë vërshuar në Kosovë e gjetkë në viset e Dardanisë dhe të Maqedonisë, në djepin e kulturës serbe dhe të shtetit serb!? Kisha greke shqiptarët ortodoksë i konsideronte puro grekë!? Po, shkenca e bazuar në argumente nuk i pranon as njërën as tezën qetër.59
Të gjitha të dhënat flasin se islamizimi në kulturën shqiptare nuk ka mundësi të konsiderohet si një incident kalimtar. Një kulturë me traditë gjashtëshekullore e një komb me mbi 88% muslimanë nuk është aksident !?60
Atyre që kërkojnë një rikthim e një 'rirreshtim' të shqiptarëve muslimanë 'në kulturën e krishterë, për një kthim në rrënjën katolike (!?!), ua rikujtoj tregimin popullor më të shkurtër dhe më të thellë që e di profesor Anton Ceta: Burri e thirri gruen: Oj grue, ku je !? Përtej djepit! - Përtej djepit, përtej detit! - ia priti burri!61
Shkurt, thirrja pa mbulesë për shkurorëzim nga islami, për një fe të re, është anakronike. Mendoj se kanë perënduar kohët mesjetare të feve. Së fundi, ç'të bëjmë me shqiptarët ortodoksë që janë tre herë më shumë se ato katolikë? T'ua falim grekëve?! Më në fund ta pyesim, veten ose të konsultojmë historinë shqiptare: C'u sollën shqiptarëve të krishterë krynegrilet e nxitura nga Evropa e krishterë në shekujt XV-XVII?62 C'fitoi Kara Mahmut pashë Bushati dhe veçanërisht Ali pashë Tepelena që i ofronin Evropës së krishterë ndërrimin e fesë vetëm për të fituar përkrahjen për bashkimin dhe çlirimin e Shqipërisë ?63 Dhe, a kemi ndonjë garanci evropiane e botërore të krishterë se vërtetë do të çliroheshim dhe do të bashkoheshim në Shqipërinë Etnike, nëse rirreshtohemi në rrënjë, në kulturën e krishterë, në katolicizëm? Duke u mbështetur mbi përvojën historike të popullit tonë fuqimisht mendoj se shumësia e feve në Shqipërinë etnike është fat historik që nuk mund të zhbëhet dhe kjo dukuri unikale nuk duhet shikuar edhe më tutje si plagë për të ardhrnen e kombit shqiptar, por të shikohet si pasuri e freski kulturore dhe si përparësi që ndihmon afrimin e popullit shqiptar pa paragjykime me popujt e qerë me fe të ndryshme.64
Ajo që është e duhet të jetë për jetë të jetëve parësore është: shkencëtarët, publicistët, letrarët, artistët, hoxhallarët, priftërinjtë, mësuesit, me një fjalë, forcat mendore kombëtare, duhet të ushtrojnë ndikim të vazhdueshëm për ruajtjen e tiparit shqiptar të tolerancës fetate si kusht për ruajtjen e unitetit kombëtar mbi parimet filozofike rilindase të Bushatasve e të Tepelenasit, të Hoxhë Tahsinit, të Pashko Vasës e të Thimi Mitkos: Paqë të sigurtë midis feve në Shqipëri, vëllazërim të vërtetë midis shqiptarëve të feve të ndryshme, unitetit të Shqipërisë mbi bazë të njësisë së gjuhës së bashkuar, të kulturës dhe të njësisë etnokulturore e politike kombëtare.65 Me fjalët e At Anton Harapit do të thoshim: tolerancë fetare, tolerancë shoqërore dhe tolerancë politike.66
Marrë nga: Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët, simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.
REFERENCA
1. Gjërësisht, Mithridates oder algemaine Sprachenkunde 11, Berlin 1809; Allgemaine Encyclopâdie der Wissenschaften un Ktinste, 11, Leipzig 1818; G.Ancey, Memoire sur l'Albanais dans le Mith grec, Paris 1914: Opsta Enciklopedija Larouse, T.1, Beograd, 1971, 474-562; M.Jugoviç, Opsta istorija stari vek, Beograd, 1952, 135-144; Refonna protestasse dhe katolike, Kisha dhe historia e saj, VII, Ferizaj-Zafreb, 1982; Sveti Sava: Beseda ose pravoj veri. Sveti liznjatije Bogonosac. Poslanice, Beograd, 1991; F.Rahman, Duh islama, Beograd, 1983; N.Srnailagiç, Klasiçna kultura Islama, 1 Teolouija, Filozofija, Znanost, Zagreb, 1973, Ilirët dhe Iliria te autorët e antikë, Tiranë 1965: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, T.1, Beograd, 1955: V.Zamarovsky, Heronjtë e miteve antike, Prishtinë, 1985; S. Baliç, Kultura Bosnjaka, Muslimanska komponenta, Vien 1973; Z. Dani'man, Koçi Bey risalesi, Ankara, 1985, s I.D.Mitroviç, Ponovo studiji Dr. Nikse Stançica: Hrvatska nacionala ideologija preporodnoga pokreta u Daimaciii (Mihovil Pavlinoviç i njegov krug do 1869), Zagreb 1980, 41-143: M.Gros, Historijska znanost, Razvoj, oblik, smjerovi, Zagreb, 1976, 83-92; M.Xhaxhiu, Në rrucën për te pellazgët, Drita, nr.28, Tiranë, 13.VII.1986, 10.
2. Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar, I, Prishtinë, 1969; M.Barleti, Historia e jetës dhe e veprës së Skënderbeut, Tiranë, 1964; Jireçek-Radoniç, Istorija srba, II, Beograd, 1952; M.Shufflay, Serbët dhe shqiptarët, Prishtinë, 1968; Gaspër Gjini, Skopska-Prizrenka biskupija kroz stoljeça, Zagreb, 1986.
3. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi, nr.2 Prishtinë, 1991, 185-228.
4. Shih, Simpoziumi Ndërkombëtar, Drita Islame, nr. 42, Prishtinë, 1992, 36.
5. Shih gjërësisht kumtesat në këtë përmbledhje; M.Pirraku,Roli i Islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Shkup,1992,18-19.
6. Shih për krahasim: Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugosllavije, 1, Beograd, 1950; J. Von Hammer, Historija, turskog (osmanskog) carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1979: 1. Djuriç Sumrak Vizantije, (Vreme Jovana VIII Paleologa), Beograd, 1984.
7. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; St. Novakoviç, Srbi i Turci (Od kraja XVIII veka do poçetka XX veka», Beograd, 1979; Postanak i razvoj srpske nacije, Beograd, 1979; S. Borkoviç, 0 postanku i razvoju cmogorske nacije, Titograd, 1974.
8. Gjërësisht, V. Vllahoviq, Revolucioni dhe krijimtaria, Prishtinë, 1975; Istorija crkve Starozavetne i Novozavetne srednje Skole, Beograd, 1885, 4-104; N.V. Gogolj, Razmatranie bozanstvene liturgije, Zemun, 1981, 9-112, R. Joviç, Crka i setke, Negotin. o. v. b., 3-25; P.Malaj, Djelovanje franjevaca dubrovaçke provincije medju albanskim katolicima, samostan Mali braçe u Dubrovniku, Zagreb, 1985, 223-255; J. Cvijiç, Balkansko poluostrovo, 1, 11, Beograd, 1960; Alba Lima, Kostandin Balsiç (1392-1402). Jistorijski roman u tri dijela, Zagreb, 1920; M. Zeço, Viset shqiptare në kronikën politike të Efremit, Drita, nr.32, Tiranë, 1986. VIH,10: I. Zamputi, Në emër të lirisë përballë sulitanit dhe perandorit, Drita, nr.28, Tiranë, 10. VII, 1988.
9. Shih M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami dhe muslimanët në Ballkan, Hëna e Re, nr.27, 12-18, Shkup VI-VII, 1991, 8; Roli i Islamit në integrimin e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, Hëna e Re, mirë.48, 15.11.1993, 18; nr. 49, 1, Ill. 1993, 18; Roli i islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe të tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Tetor 1992, 18-19.
10. Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugoslavije, 1, Il, Beograd, 1950, 1953; I. Zamputi, Relacione mbi gjëndjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII (vell. 1, 1610-1634), Tiranë, 1963; Vëll. Il, 1634-1650, Tiranë, 1965; Gaspër Gjini, Skopsko-prizrenska kroz stoljeca, Zagreb, 1986; Simpoziumi për Skenerbeun (9-12 maj 1968), Prishtinë, 1969.
11. Zamputi, Relacione 1, II; Thekse të posaçme në këtë drejtim nga Don Lush Gjergji, në Simpoziumin Shqiptarët dhe Evropa dje dhe sot, 23 maj 1991; Po aty, Engjëll Sedaj, dt.25.V.1991; Ismail Kadare në intervistat e tij gjatë viteve 1991 1993.
41. Po aty; Si shën. 36; Një korçar (i krishterë), duke u folur për rëndësinë e islamit ndër shqiptarët, shkroi me 1900 se shqiptarët musliman e bartën barrën e ekzistencës kombëtare të shqiptarëve dhe të shqipërise: "S'janë vallë muslimanët shqiptarë që mbajtën në këmbë gjer më sot ato zakone të të vjetërve tanë që çuditën botën?! S'është e vërtetë se pa muslimanët, të cilët besa i bëri të largohen nga të tjerët, nga kaurët, do të ishin që shumë shuar e harruar këto zakone?! Të mos ishin këta tradhëtarë të fesë, si thonë ca tradhëtarë të mëmëdheut, Shqipëria nuk do të ishte aq e madhe sa është sot, do të ishte përgjysëm, një e katërka nga shkaku i Shqehvet (Sllavi) që na kishin pllakosur gjer në kërthizë të Shqipërisë ). Muslimanët shqiptarë vunë frenë përhapjes së detit shqah (... të me nepet leje të thomë se Shqipëria e poshtme në gjendet sot e pandarë nga trupi i Shqipërisë, kjo gjë detyrohet gjithë muslimanëve shqiptarë (... ). ata që pushtuan islai-nizmin, muslimanët e sotëm janë që apin Epirit karakter shqiptar (Kalendar Kombëtar, Mot'i gjatë, Sofje, 1902, 61-72).
42. Gjërësisht, Onomastika e Kosovës, Simpozium i mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Prishtinë, 1979; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969; S.Pulaha, Popullsia e Kosovës në shekullin XV dhe XVI, Tiranë, 1984; Pesëdhjetë vjetori i 28 Nëntorit shqiptar, Izmir, 1968, 10; Eqrem Telhaj: Vetë Skënderbeu, shprehja më e bukur dhe më shkëlqyer e racës sonë, u rrit, u përgatit, u forcua në shkollën osmane dhe në shpirtin e fortë luftarak të kësai shkolle dhe të asaj kohë të ndritur ... Dalja e ushtrive të sulltanit në Ballkan e ndaloi përparimin sllav, kurse shqiptarët filluan të rimëkëmben në fillim të sliekullit XVI kur hynë në një radhë me turqit, fituan shumë të drejta, sidomos kur përqafuan vullnetarisht fenë islame. Duke hyrë në besimin e ri, shqiptari u largua më tepër nga sllavi, ndërroi fenë, por shpëtoi fisin. Sikur të mos kish ndërhyrë me kohë fuqia e Perandorisë Osmane, sot në Kosovë , në Dibër dhe në Maqedoninë shqiptare do të kish mbetur vetëm një pakicë shqiptarësh në proces të shpejtë sllavizimi. Veçanërisht minaretë e Kosovës - që sot (vitin 1943, kur ishte arritur bashkimi i Shqipërisë etnike - MP) nuk ka më shkak të lozin një rol politik dhe kombëtar - një kohë kanë qënë mburojat e Shqipërisë, fortesa të pathyeshme për mbrojtjen e rodit arbëresh; prandaj, duhet (pavarësisht nga rëndësia që kanë edhe sot në lëmën fetare dhe etnofilozofike) që, shqiptarët të çdo besimi, t'i nderojnë dhe t'i konsiderojnë si monumente kombëtare. Edhe për këtë shkak 500 vjet jete me Dovletin nuk rënduan mbi Shqipërinë ashtu siç rënduan mbi të tjerët kombe të Perandorisë. Gjatë kësaj kohë shqiptari ka mbetur pjesërisht i lirë, ka patur edhe privilegje; nuk ka paguar rregullisht taksa, nuk ka bërë rregullisht shërbim ushtarak (ose e ka bërë kur ia ka dashur qejfi si vullnetar), nuk ka toleruar padrejtësi dhe nuk ka duruar zgjedhën e Valiut dhe të Pashait... (Ne dhe Turqia, Kosova, Nr. 15, Tiranë, 19.Xll. 1943).
43. Qjërësisht, Udhëpërshkrues evropianë në tokat shqiptare, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929; M. Pirraku, Kultura Kombëtar Shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit; Kalendari Kombiar, Sofje, 1902; Les albanai musulmans, UAlbanie, nr. 2, Lausanne, I.X. 1915; Kosova, nr, 15, Tiranë, 19.XH. 1943.
44. Gjërësisht, si në shënimet 38, 39, 40, 41, 42, 43; Shqiptarët gjatë këtyre shekujve të fundit kanë zënë vende me rëndësi në gji të perandorisë,; janë bërë nëpunësa, oficera, diplomate, sadrazema. Shqiptari nuk ka qënë i robëruar, ay nuk ka qënë i sunduar por ka sunduar, ka qeverisur me zotësinë e tij popuj që jetonin në suazën e Perandorisë, të asaj perandorie që fillonte në Danub dhe mbaronte në Aden dhe në Tunizi (... ). Mund të shqojmë edhe se, në qoftë se pushtimi dhe më vonë sundimi turk i hoqën popullit shqiptar pjesërisht lirinë e vet, në anën tjetër ai i ka ndihmuar të ruajnë individualitetin e tij kombëtar prej rrezikut të asimilinùt sllav (... ) - Eqrem Telhaj, Ne dhe Turqia, Kosova, nr. 15, Tiranë, 19.XII. 1943.
45. Po aty; Muslimanët shqiptarë janë të parët që hartuan e përpunuan programet dhe Levizjet Kombëtare. Këta nuk i bënë këto për interesa të veta personale, përkundrazi, këta ishin njerëz me pozita të larta në shoqëri, me respekt të madh dhe të cilët rrezikonin çdo gjë që kishin. Shqipëria i dha Perandorisë Osmane 24 vezirë të lartë (38 sipas Kosova, 19.XII.1943) -M.R), një tufë gjeneralësh dhe burra shtetërorë pa numëruar mijëra funksionarë të lartë të të gjitha degëve të administratës. Vetëm nga Cuperlitë ishin pesë vezirë të lartë deri te Ferid Pasha, e gjenerali Rexhep Pasha e shumë të tjerë. Të gjithë këta burra të njohur me kreni e quanin veten shqiptarë dhe në mesin e bashkëatdhetarëve e flitnin gjuhën kombëtare dhe nuk hiqnin nga mendja shtetin e tyre kombëtar. Këta shqiptarë me emër, pa marrë parasysh se cili ishte, të cilësdo hierarki administrative apo ushtarake, nuk shihnin ndonjë prespektivë pa emancipimin kombëtar dhe shtetin. Këta shqiptarë duke studiuar historine e huaj mësuan ta duan kombin e vet. Këta janë farkëtuesit e nacionalizmit shqiptar... (Shqipërim i lirë nga artikulli Les albanais Lausanne, I.X. 1915).
46. Gjërësisht, Dh.S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në viset 1332-1850, Prishtinë, 1978; Meshari i Gjon Buzukut (1555), I, H, Prishtinë, 1985; Budi, Poezi 1618-1621, Prishtinë, 1986; P.Bogdani, Ceta e Profetëve 1, Prishtinë, 1990; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë 1989.
47. Gjërësisht, si nën 46; 0. Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabet arab, Buletin për shkencat shoqërore, II, Tiranë, 1955; IH1956; Tekstet e vjetra shqip me alfabetin arab, Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike, Tiranë 1965; Arif Gjyli, Zenel Bastari vjershëtari i gjysmës së parë të shekullit XIX, BUSH, SSH, I, Tiranë, 1961; H. Kalesi, Albanskaalhamiado knjizevnost, Prillozi za Orjentalnu filologiju, XVI-XVH 1967/68, Saraievë, 1970; Prilog poznavanju arbanaske knjizevnosti iz vremena preporoda, godisnjak Balkanoloskog instituts, I, Sarajevë, 1957; Arbanaska knjizëvenost na arapskom alfabetu, GBI, 1, Sarajevë, 1956; Neki problenii izuçavanja kultume istorije pologa za vreme turskog perioda, Bigorski sabori. 177-189.
48. Shih, Historia e letërsisë shqipe që nga fillimet deri te Lufta Nacionalçhrimtare, Tiranë 1983; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Disa mendime rreth filleve të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Cështje të studimëeve albanologjike, II, Prishtinë, 1987.
49. Gjërësisht, M.Pirraku, Gjurmë të veprimtarisë letrare shqipe me alfabet arab në Kosovë, Dituria, nr.1-2, Prishtinë, 1978; Giurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (U). Gjurnùme albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (11), Gjurtnime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurrnë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (111). Gjurmime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; M.Hysa, Tri pyetje kontestuese nga letërsia e vjetër, Fjala, nr. 9, Prishtinë, I.V.1986; Vepra poetike e Nazim Frakullës, Fjala, nr. 13, 14, 15, Prishtinë; Koncepti islam në poemën Erveheja të Muhammed Kyçykut, Dituria Islame, nr. 50, Prishtinë, 1993; N.Krasniqi, Vepra Ilahi shqip e Hysejn Nexhatiut, Dituria Islame, nr. 48, Prishtinë, 1993.
50. Shih, J.G. von Hahn, Albanesische studien, 11, Jena, 1854, 123-150-, si shënimet nën 46,47, 48, 49.
51. Gjërësisht, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami, megjithatë, është paqe dhe jo dhunë!, Kosovarja, nr. 16, Prishtinë, Prill 1991, 4; E vërteta për të vërtetat, Bujku, Prishtinë, 4.1.1991; Bujku, 7.I.1991, fq.7; Insinuatë me pasoja politike, Buiku, Prishtinë, 15.VI.1993, 6, Marketing pseudopublicistik?, Bujku, Prishtinë, 25.Vl. 1993.
52. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi., 2/1991; Kalendari Kombtar, Sofje, 1902; 12AIbani, Lausanne, I.X.1915; Tiranë, 19.XH.1943.
53. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Th. ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve shqiptarë nuk ekziston kurrfarë antagonizmi, edhe kjo ka vazhduar me breza të tërë. Faktori i bësimit nuk ka qënë shkak për ndasi në mes tyre (Povijesti Islama, Sarajevë, 1899, 215); Kultura Islame, nr. 1, Tiranë, 1943-1 R.M della Rocca, Nazione e religions in Albania (1920-1944), Bologna, 1990; G.Jaray, Au jeune royaume d'Almabie, Paris, 1914.
54. S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve, Tiranë, 1964; Përtëritja e Pashallëkut të Shkodrës nën qeverisjen e Ibrahim Pashë Bushatit dhe karakterin e saj, Studime Historike, 1, Tiranë, 1983; Udhëpërshkruesit evropianë në Shqipëri, në Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928, 1929; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, 253290.
55. Po aty; Shkaqet e kalimit në Islam, në Përparimi, 2/1991.
56. Gjërësisht, Y.Jaka, Lidhjet letrare shqiptaro-frënge, Prishtinë, 1979; Srpske narode novine, Pesna, 9.I. 1844; Ipirotiqi estia, Janinë, 1967; P. V. Prenushi, Visari Komtar I, Kângë popullore blâ i parë. Kângë popullore gegnishte, Sarajevë, 1911; Th.Mitko, Bleta shqyptare, Vjenë, 1924; K.Taipi, Zâna popullore (Këngë popullore), Volumi I, Shkodër, 1993-, Rev. Dituria, Tiranë, 1927, 1928, 1929.
57. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare dhe shkrimet e tjera të cituara më sipër.
58. Gjërësisht, M.Pirraku; Përgjegjësia për fjalën e shkruar, Dituria Islame, nr. 37, Maj 1922, 20-22.
59. M.Pirraku, Shtypi dhe diplomacia serbe kundër bashkimit kombëtar shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike në periudhën e Aleancës Ballkanike, Simpoziumi 80 vjetori i Pavarësisë së Shqipërisë, Tiranë, 24-25 nëntor 1992. Botuar në Flaka e vllazërimit, Shkup. 9-23.XII.1992; Demistifikimi i paragjykimit: Kosova është zemra e Serbisë!, Gjurmime albanologjike SSHH 22-1992, Prishtinë, 1994.
60. Koncepte që i hodhi në shtypin frëng shkrimtari Ismail Kadare më 1991-1993 dhe të përvetësuara verbërisht nga shkrimtarët e cazetarët Teki Dervishi dhe Rushit Ramaboja. Shih Drita Islame, 37/1992. Këtë lojë e luan edhe dr.Zekeria Cana në Bujku, 24 e 25.XII. 1993.
61. E shënova me 14 tetor 1992.
62. Shih tërësisht, Historia e Shqipërisë, 1, Tiranë, 1984; gj S.Ptilaha, Qëndresa e popullit shqiptar kundër sundimit osman nga shekulli XVI deri në fillim të shekullit XVIII (Dokumente osmane), Tiranë, 1978; S.Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë, 1982; R.Ismaili, Hyrje në veprën e Budit, Poezi (16181621), Prishtinë, 1986; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969.
63. Gjërësisht., D.N.Nikaj, Historia e Shcypniis ç'me fillesë e deri më kohë kur ka ra në dorë të Turkut, Bruksel, 1902; S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve (1757-1796), Tiranë, 1964; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, fq. 175-346.
64. Shih gjërësisht, M.Pirraku, shkrimet e botuara në Hëna e Re, Kosovarja, Bujku, Dituria Islame, të cituara në këtë studim.
65. Teksti i këtij kooreferati, pa fusnota, u botua në Hëna e Re, nr. 48 dhe 49/1993.
66. Cështja e elementeve shqiptare në Shqipëri, Bujku, 7, 9 janar 1995
2011-01-22
Letërsia shqiptare: probleme teorike-kritike në gjykimin e vlerave letrare
Shkruan: Ndue Ukaj
I.
Problemet teorike dhe kritike në gjykimin e vlerave letrare, vlerësimin e letërsisë shqipe, së këndejmi ndërlidhjen, në raport të ngushtë me historinë letrare (historinë e letërsisë), në përpjekjet e studiuesve shqiptarë nuk ka shenuar ndonjë rezultat të pranueshëm tërësisht, pasi që vlerësimet e gjykimet janë bërë, shpesherë pa dije të mjaftueshme, pa kritere letrare, mbase edhe me paragjykime, parashenja këto që kanë lënë letërsinë shqiptare të fragmentuar, pastaj edhe me përplot cungime. Madje, në kuadër të studimeve shqiptare, nuk është bërë ndonjë përpjekje e mjaftueshme sistematike për të parë letërsinë shqiptare në tërësi, për të parë letërsinë në kuadër të poetikave të ndryshme, ndërkomunikimeve të natyrshme, pikëtakimeve e lidhjeve të krijuara nëpër kohë, për të nxjerrë pastaj premisa e gjykime të bazuara në një sistem estetik-letrar, nuk janë nxjerrë konstatime të qëndrueshme të mbështetura në një dije paraprake, në kritere e në një sistem parimesh teorike-estetike. Madje mungon vlerësimi të bëra në relacion me përfaqësimet estetike-letrare të shkollave të caktuara, autrëve të veçantë, apo formacionaeve letrare. Në këtë kontekst dallohet Koliqi e Çabej, Koliqi me propozimin për dy shkolla letrare (Ajo Jezuite dhe Françeskane), ndërsa Çabej me propozimin për ndarjën e letërsisë në qarqe letrare: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo - shqiptare, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore dhe së fundi shkrirja e tyre në literaturën kombëtare të shek. XIX . Ndërsa në fillimvitet e 70-ta, Sabri Hamiti, duke aplikuar teorinë e kodeve të mëdha (Northep Fraji) propozon interpretimin e Letërsisë shqiptare përmes Kodeve të mëdha, të cilat i identifkon të Bibla, Kodi Oral, dhe Kodi historik, duke i kontekstuliyuar edhe në dimensionet ligjërimore. Kjo poetikë e vlerësimit të letërsisë, apo sprovë do të vazhdojë, duke u interpretuar letërsia shqipe, brenda shkollave, poetikave formacioneve letrare-estetike perëndimore.
Ndërsa një segment tejet regresiv, që përçudnojnë letërsinë shqipe në përgjithësi, mbetet tendenca e idelogjisë soc-realiste, për ta vënë letërsinë në shërbim të vetin, kritikën letrare në shqrbim të malverzimeve të brendëshme të pushtetit dhe lojës me shkrimtarët, tendencë kjo që në një formë vetëm të restaurar bartet brenda shumë segmenteve të studimeve letrare, edhe pas rënies së këtij sistemi, në Shqipëri edhe në Kosovë e viset tjera.
II.
Një ndër problemet e para teorike, brenda varianteve të ndryshme të aktit të leximit dhe interpetimit, shqyrtimit të letërsisë shqiptare, që nuk është prekur në mënyrë sistematike, mbetetë çështja e letërsië së trashëgimisë iliro-shqiptare në gjuhën latine (apo gjuhë tjera të shkrimit), pjesë e së cilës është edhe një pjesë e konsiderueshme e letërsisë perëndimore. Në këtë kontekst, madje janë bërë edhe "padrejtësi", ngase prelat të kishës katolike, që shkruan në gjuhën latine (Niketë Dardnai, Shën Jeronimi, etj.) janë "përjashtuar" edhe pse konteksti i përgjithëshmë gjuhësor dhe kulturor, në të cilin gjuhë e shkrimit ishte latinishtja, figura këto kuliminate e civilizimit perëndimor, ndërsa psh. një pjesë e krijimtarisë së Sami Frashërit, Naim Frashërit të shkruar në gjuhët orientale, është pranuar apriori, edhe pse tashmë konteksti ishte ndryshe, gjuhët nacionale ishin në kultivim e sipër dhe lidhjet e këtyre me gjuhët orjentale nuk ishin domosdoshmëri e shkrimit letrar. Në këtë këndvështrim e konsideroj të natyrshme një përqasje, të konceptuar brenda dy komponentëve të shkrimit nacionale, që është letërsia shqipe, dhe letërisë shqiptare, që ndjek vijën trashëgimisë etno-nacionale. Letërsia shqipe ka më se pesë shekuj të gjallimit, për kundër letërsisë shqiptare( e cila këtu shenjohet si letërsi që ndjek vijën etno-nacionale, pa marrë parasysh gjuhën e shkrimit), e cila është e vjetër në traditën e kulturës dhe letërsisë perëndimore. Pra, përkundër letërsisë shqipe që ka shenjues gjuhën, si veçanti etno-nacionale, tipar dallues, ekziston edhe letërsia me elemente identifikuese etno-nacionale shkurar në gjuhën latine, e të cilën deri me sot ende nuk e kemi pranuar si trashëgimi letrare. Vështruar në një kontekst më të gjërë, letërsia shqiptare në gjuhën dhe shkrimin latin ka moshë të vjetër, duke filluar me Shën Niketin e Dardanës, dhe Shën Jeronimin, dy prelat të qytetërimit perëndimor, i pari që shkrojë himinin e parë kishtar, ”Te deum laudamus” (Ty zot të lavdërojmë) dhe i dyti përkthyes i Biblës për Europë. Mbas kësaj, një etapë e rëndësishme për të konceptuar rrugëtimet e letërsisë shqiptare, paraqet faza pararëndëse e letërsisë në gjuhën shqipe, të cilën e njohim si latinitetit i periudhës së humanizmit, e cila funksionojë më të gjitha karakteristikat. Veçoritë poetike, në raport me poetikën e shkrimit humanist (Gjon Gazuli, Marin Beçikemi, Mikel Maruli), që zhvillohej në kuadër të lëvizjes së madhe të Humanizmit Evropain, u kultivuan edhe te këta autorë. Nga kjo fazë letrare kemi autorin e epopesë së Gjergj Kastriotit, Marin Barletin, që për letërsinë shqipe në përgjithësi, do të mbetet një paratekest i rëndësishëm e karakterstikë esetik-letrar kontinuitiv, paramodel letrar e kulturor, që do të derivohet në gjithë letërsinë e mëvonëshme shqipe, brenda zhanreve të ndrsyhme. Vetëdijësmi për këtë fenomen kultoror e letrar është domosdoshmëri, ngase si etni, kërkojmë më ngulim që rrënjet tona qytetëruese e nacionale t’i gjëjmë në ilirin e lashtë, atëherë për hirë të vetëvetës, është absurde, mbase edhe qëllimkeqe që letërsinë shqipare mos të shohim në kontinuitet, a po ta shohim sipas qejfeve të komisarëve politike, mbase edhe të "historinëve të famëshëm letrarë", e shkrolsave të letërssë shqipe. Duke e shqyrtuar e interpretuar historoinë letrare shqiptare në raporte të ngushta e funksional me sistemin e vlerave të përgjithëshme dhe shenjuese civilizuese, pa paragjykime, sfodi i vlerave letrare e estetike, mbase edhe kultorore do të sforcojmë, me "rikthimin" e shumë figurave, përsonaliteteve të rëndësishme kulturore e letrare të "ekskomunikuara", të cilat janë pjesë e kuturës, letërsisë shqiptare.
III.
Letërsia shqipe gjatë gjallimit pesë shekulllor ka paramodel e paratekst të parë ka hipotekstin biblik, së këndjmi edhe diskursin biblik në të gjitha rrafshet e shkrimit letrar-esetetik, për t'u derivuar me shqiptime në rrafshin semantik, gjatë pesë shekujve të shkrimit të letërsisë shqipe, për t’ u transformuar nëpër gjitha periudhat letrare. Për dallim nga letërsia shqiptare (shenjues i nacionales) letërsia shqipe (këtu kuptojë si shenjues i veçantisë nacionale të shkrimit e komunikimit) është relativisht e vonshme, si e këtillë eci me një tempo të ngadalsuar, ashtu si fati i etnisë sonë. Për kundër disa dëshmive për shqipën e shkruar, libri i parë në shqip është botuar në gjysmën e shek. XVI, (më 1555), pra ”Mëshari” i Gjon Buzukut, një tekst i cunguar, por me vlera të rëndësihme letrare e kultuorre. Si i këtillë ky tekst ka funksion doracaku, porse brnda teksteve gjejmë elemente të fuqishme të shkrimi esetik- letrar, duke i hetuar përpjekjeet e para poetike, në raport të fuqishëm e funksional me karkateristaikat e Shkrimit Shenjtë Biblik, sikundër janë parpabolat, shëmbëlltyrat, himnet, etj. pra teksti është ndërtuar duke pasur paramodel paratekstin Biblik, i cili si i këtillë do të derivohet për t'u shenjuar si model elementar në gjithë kulturën e ligjërimit dhe shrkimit letrar shqip.
Ndërsa në shek. XVII, kemi tre autorë të rëndësishëm letrar që janë Budi, Bogdani dhe Variboba, të cilët në forma të ndryshme, në varante të ndryshme pasorojnë kodin e diskursin biblik, shtresojnë elementet bazike të kulturës e letërsisë shqiptare, duke sforcuar shkrimin me elmente të fuqishme biblike, në të gjitha nivelet. I veçantë si në poetikën e shrkimit ashtu edhe në peshën kulturore, letrare, filozofike e estetike do të mbetet Bogdani, autori i veprës së parë origjinale shqiptare, i cili duke pasur për bazë hipotekstin biblik, krijon hipërtesktin letrar Çetën e Profetëve, që në dimensionet letrare, estetike nacionale shqiptare, do të mbetet shëmbëlltyrë e përsosmërisë, triumfit të idesë nacionale, karshi hordhive barbare truke, për t’u zhvilluar si paradigmë e shkrimit esetik e filozofik në letërsinë shqipe përgjithësisht. Vepra Çeta e Profetëve e Bogdanit, edhe në aspketin kompozicional e strukturor, i përgjigjet konceptit organizativ të Biblës. Libri është i ndarë në dy pjesë, ashtu siç është e ndarë edhe Bibla në Besëlidhjën e vjetër dhe Besëlidhjën e re. Megjithatë libri është origjinal në kontekstin e vet kohor dhe kulturor, që vetëm e zbaton strukturën e Biblës dhe bazohet në të (Ibrahim Rugova) së këndejmi edhe në aspektin tematikë, libri i parë del analog me Besëlidhjen e Vjetër, ndërkaq Libri i dytë del me përgjasime me beslidhjën e re, që konceptohet qysh në titull, Jeta e Jezu Krishtit, madje edhe numri i ligjëratave është i njejtë me numrin e librave biblik. Kjo vepër duke u shfaqur anologe me modelin e shkrimit biblik, është një hipertekst i tij dhe interpretim diskursiv i atij shkrimi, me shumë funksione të citatësisë, metatekstit, si njësi të shfaqjës së intertekstualitetit( Anton Berishaj). Përmes modelit diskursiv biblik, Bogdani ka dashur ta praqesë Jezu Krishtin si fenomen kulturor dhe letrar evropian. Përveç kësaj në krijimtarinë e Bogdanit kemi edhe një cikël poezish, Këngët e Sibilave, profetesha pagane që paralajmërojnë arrdhjen e mesisë. Sibilat marrin në poezi dimensione e mëveshje kombëtare, madje të vajzave shqiptare. Poezia ka dy karakteristika: së pari formulimet poetike themelore që shprehin doktrinën (mësimin) biblik të autorit, dhe së dyti figurën origjinale poetike, më së tepërmi krahasimin e mbështetur në ambientin konkret jetësor, për të shprehur origjinalitetin e autorit në shkrim( Sabri Hamiti). Faza e mëhershme të kultivimit të letërsisë shqipe, letërsia e vjetër shqipe, siç është bërë e zakonshme të emërtohet, përfshinë korpusin letrar që nga Buzuku, Budi, Bogdani e Variboba, që me sistemin zhanror dhe poetikën e krijimit, krijohet në raport me letërsinë biblike, për t'u derivuar si kulturë dije, kulturë shkrimi, gjë kjo që do të pasuroheet e pasohet nga autorë të shumtë. Te ky korpus letrar raporti me tekstet biblike del më i veçantë, se në gjithë letërsinë e mëvonshme, që ka këto shenja dhe këtë sistem shkrimi e ndërkumunkimi. Te katër autorët më të rëndësishëm të kësaj letërsie Buzuki, Budi, Bogdani, Variboba, krijojnë një litëraturë kreyesisht të ndikuar nga Bibla, nga tekstet biblike, pra është një letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale). Te kjo periudhë letrare edhe poezia si shkrim letrar fillon me diskursin biblik. Kështu mund të themi edhe për prozën, që me tipologjinë e saj, me sistemin poetik funksionon në raport me diskursin biblik, herë si shkrimi mimisis (Aristoteli), herë si përgjasim me të, herë si letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale), herë në raporte të pastëra intertekstuale, aq sa mund të themi si interdiskursive( ndërstilshmërie).
Pjetër Budi, konsiderohet poet i parë shqiptar, i cili kryesisht në poezi transformon tesktet biblike, duke i ndërlidh (pasuraur) edhe me kulturën popullore (orale) që vërehet në shkrimin në tetërrokësh, ne katërvargësh, një hibridiyim i stilit biblik me atë popullorë. Krakteristikë e kësaj poezie është, shpeshëherë marrin veçorinë e figuracion autetntik, popullor. Brenda këtij korpusi letrar, kemi autorin origjnal, Jul Variboba, vepra "Gjella e Shën Mërisë Virgjër", autorin letrar, krijuesin e mirëfilltë artistik. Në këtë vepër nuk është Shën Mëria biblike, por jeta e saj, që formësohet e transformohet përmes kulturës popullore, që duke u ndërlidh me diskursin biblik artikulojnë një diskurs letrare. Diskursi biblik këtu transformohet edhe në stilin e shkrimit (kemi një krijim në poezi) edhe në përceptimin semantik.
IV.
Kodi dhe diskursi biblik, transformimet në letërsinë e periudhave pasuse, në mënyrë kontinuive deri me sot. Në këtë fazë të zhvillimt të letërsisë shqipe, diskursi biblik, që tashmë kishte pasur shkëlqimin e tij dhe ishte formësuar si shkrim kombëtar nuk është dominant në kulturën e shkrimit letrar, por lidhja me këtë tip dhe kulturë është e pashmangshme, si në dimensionin kulturor, ashtu edhe në atë letrar e estetik. Diskursin biblik tashmë e kemi prezent në formë më implicite dhe siç do të shprehej Umberto Eco "ai ( teksti letrar) le mundësinë e kuptimeve infinite", nëse e lexojmë dhe vlerësojmë në sistem dhe ndërkomunikim, në raport intertekstual. Te shumë autorë të kësaj periudhe e hasim diskursin biblik (te N. Frashëri, Çajupi, Asdreni, më vonë Noli, Fishta, Haxhiademi, Konica, Kuteli etj), janë edhe krijuesit më të avancuar në gjitha letërsinë dhe kulturën shqipe. Në këtë fazë të zhvillimt letrar prania e diskursit biblik rikontekstualizohet dhe rifunksionalizohet në nivele të ndryshme dhe me status të ndryshëm brenda tipit të krijuesit, temperamentit dhe shpërthimit të tij emocional, madje edhe përkundër lidhjeve anologe me diskursin bazë biblik, dallon dukshëm, si rezultat i shndërrimeve të natyrshme dhe të domosdoshme që asimilon vepra letrare me pretendime estetike. Më pastaj në varante të ndryshme këtë tip shkrimi e hasim edhe në letërsinë bashkëohore, brenda gjitha poetikave dhe formacionave estetike ( Kadare, Pashku, Z. Rrahmani, V. Zhiti, Azem Shkreli, Mirko Gashi, Beqir Musliu, A. Podrimja, S. Hamiti, R. Musliu, I. Ahmeti, e vazhdon jetën në mënyrë implicite edhe tek autorët që janë në proces të krijimit Xh. Bajraj, A. Berishaj, S. Gjergji, K. Shala, A. Gojçaj, Xh. Beqiri etj.)
V
Në Shek. XVIII-XIX fillon zgjimi i ndërgjegjes kombëtare, ndaj edhe letërsia tashmë merrë karakter më të theksuar nacional. Pas shkëlqimit të letërsisë së vjetër me raporte të theksuara biblike, kemi një fazë kur letërsia shqipe u shkrua në raport me letërsitë orientale, si me gjuhë njashtu edhe me poetikën shkrimit, e që për kultrën shqiptare ishte diçka e re, dhe jo në sistem të velrave pararëndëse. Kjo letërsi njihet si letërsi e Bejtexhinjëve, pa ndonjë evidencë të thekusar letraree e esetike. Pas periudhës së kultivimit të letërsisë shqiptare me elemente dhe karakteristka biblike, fillon shkrimi i letërsisë shqipe, i cili do të bëjë paramodel të përshtatshëm kulturën orale, pra paratekstin e kodin diskurisiv popullor, i cili në formë implicite do të funksionojë paralel me diskursin e kodin biblik. Në veçanti, dallohet Letërsia e arbëreshëve të Italisë, e cila përfaqëson njërin nga korpuset më të rëndësishme letrare, për ta "instuticionalizuar" letrsinë me vetëdije të plotë kombëtare e me vetëdije artistike, e cila ndërthurret në raporte të fuqishme me kulturën e moçme nacionale, kodet orale, historike, duke i shtresuar bazat e letërisë së mirëfilltë me vetëdije nacionale dhe letrare, në formë të artikuluar në këtë korpus letrar, dhe si i këtillë roli i kësaj letërsinë shqipe përgjithësisht mbetet shumëdimensional. Autorët e shumtë ( De Rada, Z. Serembe, F.A. Santori, Daria i Riu, Z. Skiroi, etj.) janë krijuesit e mëdhenj që shenuan kapërcylljet e sistemit të shkrimit letrar shqip, duke e inkuadruar në kuadër të rrjedhajve të letërsive nacionale perëndimore që krijoheshin. Madje duke qenë "tharmi i paprekur i gjakut shqiptar", ata rikujtojnë momente të vetëdijës histrike, momente të lavdishme dhe tragjike. Në këtë konteksrt duhet theksuar se me autorin e "Këngëve të Milosuat" (1836), De Radën fillon letërsia shqiptare e Rilindjës, duke u karkatizuar me një shprehje artitike, me një diskurs letrar që shpërfaq të gjitha format e shrkimit të mëhershëm, duke kultivuar të gjitha zhanret letrare, të gjitha llojet poetike, të gjitha temat e mëdha të letërsisë së kohës.
VI.
Një ndër çështjet themelore të shqyrtimit teorik të letërsisë shqipe, të shqyrtimit të ndikimeve, së këndejmi edhe të ndërkomunikimit të letërsisë shqipe me lëtërsi tjera, apo me vepra të caktuara, që kanë lënë gjurmë në letërsitë e përbotëshme, që në kritikën tonë nuk është studiuar thelbësisht, është prania e modelit të diskursit biblik (Biblës), teksteve biblike, në diskursin letrar, e cila prani paraqitet si një vlerë e veçantë, duke u sforcuar nëpër kohë e periudha letrare. Së këndjemi një studim dhe një qasje reale për këtë korpusi letrar, do t’ i sherbente njohjës së vlerave të letërsisë nacionale, për shumë arsye: sepse ky trupëzim i shkrimit biblik në këtë letërsi krijon një literaturë të realizuar letrare-artistike, manifeston kuptimësi shumështresore dhe sublimon vlera shumëdimensionale, universale e tejkohore, me çka e inkuadron letërsinë shqipe në letërsitë e mëdha evropiane, dhe në traditën e shkrimit perëndimor. Kësaj duhet t’i shtojmë faktin, se në qarkun e studimve shqiptare, kjo prani është anashkaluar shpeshëherë, veçanërsiht gjatë të ashtuquajturës "kritikë e soc-realiste" janë dhënë vlerësime me parashenja vlerësuese negative, duke u reduktuar vlera e njëmendtë, ngase më së ë paku ka pasur kritere letrare. Studiues që i takojnë këtij komuniteti, shkrimet te letersisë së vjetër, që krakterizohen me raporte të fuqishme diskursive me tekstet biblike, i vlerësojnë si "shkrime me rëndësi gjuhësore" (Dhimitër Shuteriqi) e jo vepra letrare, me çka hapën rrugën për shumë studime të njëanëshme, edhe për gjithë korpusin letrar që shfaqet më këto shenja dhe me këtë sistem shkrimi në letërsinë e mëvonshme shqipe. Shpeshëherë për pasojë ka ndodhur që letërsia të mos shqyrtohet si integrale, por jasht kontinuitetit të saj, atëherë edhe e fragmentuar. Vlerësim me këto tendenca bën edhe historiani i letërsisë shqipe Rexhep Qosja, i cili letërsinë shqiptare në sdutdimet dhe interpretimet e tij e sheh të fragmentuar. (Qosja në kuadër të interesimeve të tij historiko –letrare për Historinë e letërisë shqipe nuk i qaset asnjëherë Letërsisë së Vjetër. Madje as në kuadër të pretendimeve për periodizimin e letërsisë shqipe ai nuk e përmend fare. Ai kur hulumton intresimet e autorëve të ndryshëm për letërsitë e ndryshme, siç janë ajo antike greke dhe romake, pastaj italiane, franceze, angleze, persiane, arabe, fare nuk përmend intresimin për letërsinë biblike (R. Q. HLSH, Romantizmi I.II. III, Rilindja, Prishtinë 1984, vepra I, fq. 8ë -94. Shembja e skemave soc-realiste, i ka dhënë një peshë të re kritkës letrare, dhe kritka i kthet tekstet letrar, imanencës së tij, që ndodh me një brez të tërë kritkësh. Diskutime interesante për këtë fushë me interes, i ka bërë studiuesi Sabri Hamiti, i cili duke i bërë qasje aspketit teorik të letërsisë shqipe, aplikon teorinë për kodet e mëdha( Northep Fraji), vëren me të drejtë tre kodet me të mëdha, por thekson si dominant kodin biblik, që është parësor dhe që e përcjell në forma, variante dhe derivime të ndryshme gjithë letërsinë shqipe, që nga fillimi deri me sot. Pastaj qasja e Ibrahim Rugovës, në "Vepra e Bogdanit", ka orientuar kritikën e receptuesin nga imanenca e veprës letrare, duke mos prejudikuar vlera, për ta orjentuar studimin për këtë fushë letrare në kontekst me poetikën e kohës. Pastaj, do të vazhdojnë interpretimit e Isak Ahmetit, për të parë se si letërsia shqiptare me tema e ide biblike ka qenë prezente në gjithë letërsinë shqipe, në të gjitha sistemt zhanrore, poetikat e formacionet estetike. Kjo qasje thellohet veçanërisht në studimet e Anton Berishajt, i cili letërsinë e Bogdanit e sheh në kuadër të poetikës e retorikës mesjetare. Së këndjemi edhe kërkon literaritetin (nocion i formalistëve) tek autorët e shkirmet e letërsisë së vjetër, për të hedhur poshtë qasjeet tradicionale pozitiviste të teksteve letrare të kësaj peridhe. Se Bibla ka ushtruar një ndikim të rëndësishëm në gjithë letërsinë shqipe, S. Hamiti thotë kështu: "Letërsia e jonë e shkruar që nga fillimi dhe për disa shekuj është mbështetur në kodin biblik, njëherë si përshkrim e tejshkrim i tij , më vonë si shkrim në gjirin e tij dhe si përgjasim me të. Në shek. XVI dhe XVII, që është bëre zakon të quhet letërsi e vjetër shqipe lidhjet me tekstet biblike janë edhe të natyrës tematike edhe të natyrës ligjërimore". Pastaj prania biblike në përmasa të ndryshme fillon ta manifestohet në letërsinë shqipe në kohë dhe faza të ndryshme letrare, duke u transformuar, varësisht prej zhvillimeve shoqërore dhe kulturore, por gjithnjë me elemente edhe në makrotemat edhe në mitemat letrare që konfiguron. Prania e ndikimit të Biblës në letërsinë shqipe, është me një rëndësi të veçantë, ontologjike, jo vetëm në leximin dhe intrepretimin e letërsisë shqipe, por edhe në gjykimin e vlerave thjeshtë letrare, sepse prania e Biblës e përcjell prej datimeve me të hershme të shkrimit shqip (që nga Formula e Pagëzimit 1468) dhe veprës së parë (Buzuku, 1555) e deri me sot letërsinë tonë. Madje ne konsiderojmë se është një ndër çështjet themelore të shqyrtimit të drejtë të letërsisë, të kuptimit të njëmendtë të vlerave, për arsye sa universale aq edhe nacionale, sepse prania e Biblës si vepër fundamentale e kulturës botërore, e ka dominuar gjithë kulturën e shkrimit perëndimor. Kështu edhe Tomas Elioti do të shprehet: "E gjithë kultura perëndimore është mbështetur në antikitetin greko-latin dhe në Bibël", prandaj edhe kultura shqiptare në krye të saj , siç vlerëson me të drejtë Sabri Hamiti, është kulturë perëndimore: kulturë autentike, duke e pasur parasysh trashëgiminë mitologjike ilire dhe antike greke, në njërë anë dhe në anën tjetër letërsinë filobiblike, duke u nisur që nga Shën Jeronimi ilir deri te, ta zëm, Noli për të vazhduar kontinuitetin deri te modernisti i madh Anton Pashku. Letërsia shqipe, ashtu siç edhe vetë gjuha shqipe, pra që në fillet e shkrimit të saj del biblike. Ky ndikim i Biblës në letërsinë shqipe, është i natyrshëm edhe për arsye të rrethanave kulturore dhe civilizuese. Madje, nëse kësaj ia shtojmë pikëpamjen e Northop Frajit se ” letërsia perëndimore ka qenë e ndikuar nga Bibla më shumë se nga çdo libër tjetër”, atëherë çështja edhe me letërsinë shqipe del analoge, edhe pse këtu ndikimi i kulturës së lindjes në shumë sfera depërton, ndërsa në letërsi dhe në kulturën e shkrimit në përgjithësi mbetet në margjina, kështu që krejt kultura dhe letërsia shqipe do të mbështet fuqimisht në tekstet biblike, do të derivohet prej saj, duke bërë transformime letrare, shëndërrime të natyrshme, të cilat në dimensionin e një letërsie nacionale, marrin variante të reja duke shfaqur ide, emocione, realitete, trajta dhe gjendje të ndryshme konform rrethanave, por gjithnjë duke ndërtuar një letërsi të destinuar letrare estetike. Për të kuptuar esencialisht këtë korpus letrar kërkohet një qasje racionale, e analizuar, me njohëje interdisplianare veçanërisht njohëje e Biblës, sepse është vështirë, mbase e pamundëshme që të shqyrtohet dhe interpretohet drejtë letërsia e Buzukut, Budit, Bogdanit, Varibobës, Fishtës, Kutelit, Nolit. Pashkut e shumë të tjerëve pa i analizuar në lidhje intertekstuale me paramodelin biblik. Kësaj duhet t'i shtojmë edhe pikëpamjen e Umberto Ecos, sipas të cilit, "Rregulli themelor për t'iu qasur një teksti narrativ (një vepre letrare, verjetja ime N.U.) është që lexuesi të pranoj heshtazi një marrveshje fiktive me autorin" që gjithësesi kërkon një interpretim letrar dhe me kritere thjeshtë letrare, të cilat i ofron vepra e caktuar letrare, e mbindërtuar, në këtë rast mbi tekstet biblike, që funksionon me shtresime të veçanta interdiskursive, që i ka trupëzuar elementet e ndryshme diskursive, si stilin shkrimor, leksikun, figuracionin, transformimin syzheore, fonemat, sintaksën, personazhin etj. Prandaj çdo tendencë për të interpretuar këtë korpus letrar me parashenja vlerësuese negative, duke e kualifikuar si letërsi religjioze, fetare, (emërtime këto në kuptim joletrar) do ta reduktonte kështu atë që është esenciale e një vepre arti letrar- letraritetin.
I.
Problemet teorike dhe kritike në gjykimin e vlerave letrare, vlerësimin e letërsisë shqipe, së këndejmi ndërlidhjen, në raport të ngushtë me historinë letrare (historinë e letërsisë), në përpjekjet e studiuesve shqiptarë nuk ka shenuar ndonjë rezultat të pranueshëm tërësisht, pasi që vlerësimet e gjykimet janë bërë, shpesherë pa dije të mjaftueshme, pa kritere letrare, mbase edhe me paragjykime, parashenja këto që kanë lënë letërsinë shqiptare të fragmentuar, pastaj edhe me përplot cungime. Madje, në kuadër të studimeve shqiptare, nuk është bërë ndonjë përpjekje e mjaftueshme sistematike për të parë letërsinë shqiptare në tërësi, për të parë letërsinë në kuadër të poetikave të ndryshme, ndërkomunikimeve të natyrshme, pikëtakimeve e lidhjeve të krijuara nëpër kohë, për të nxjerrë pastaj premisa e gjykime të bazuara në një sistem estetik-letrar, nuk janë nxjerrë konstatime të qëndrueshme të mbështetura në një dije paraprake, në kritere e në një sistem parimesh teorike-estetike. Madje mungon vlerësimi të bëra në relacion me përfaqësimet estetike-letrare të shkollave të caktuara, autrëve të veçantë, apo formacionaeve letrare. Në këtë kontekst dallohet Koliqi e Çabej, Koliqi me propozimin për dy shkolla letrare (Ajo Jezuite dhe Françeskane), ndërsa Çabej me propozimin për ndarjën e letërsisë në qarqe letrare: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo - shqiptare, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore dhe së fundi shkrirja e tyre në literaturën kombëtare të shek. XIX . Ndërsa në fillimvitet e 70-ta, Sabri Hamiti, duke aplikuar teorinë e kodeve të mëdha (Northep Fraji) propozon interpretimin e Letërsisë shqiptare përmes Kodeve të mëdha, të cilat i identifkon të Bibla, Kodi Oral, dhe Kodi historik, duke i kontekstuliyuar edhe në dimensionet ligjërimore. Kjo poetikë e vlerësimit të letërsisë, apo sprovë do të vazhdojë, duke u interpretuar letërsia shqipe, brenda shkollave, poetikave formacioneve letrare-estetike perëndimore.
Ndërsa një segment tejet regresiv, që përçudnojnë letërsinë shqipe në përgjithësi, mbetet tendenca e idelogjisë soc-realiste, për ta vënë letërsinë në shërbim të vetin, kritikën letrare në shqrbim të malverzimeve të brendëshme të pushtetit dhe lojës me shkrimtarët, tendencë kjo që në një formë vetëm të restaurar bartet brenda shumë segmenteve të studimeve letrare, edhe pas rënies së këtij sistemi, në Shqipëri edhe në Kosovë e viset tjera.
II.
Një ndër problemet e para teorike, brenda varianteve të ndryshme të aktit të leximit dhe interpetimit, shqyrtimit të letërsisë shqiptare, që nuk është prekur në mënyrë sistematike, mbetetë çështja e letërsië së trashëgimisë iliro-shqiptare në gjuhën latine (apo gjuhë tjera të shkrimit), pjesë e së cilës është edhe një pjesë e konsiderueshme e letërsisë perëndimore. Në këtë kontekst, madje janë bërë edhe "padrejtësi", ngase prelat të kishës katolike, që shkruan në gjuhën latine (Niketë Dardnai, Shën Jeronimi, etj.) janë "përjashtuar" edhe pse konteksti i përgjithëshmë gjuhësor dhe kulturor, në të cilin gjuhë e shkrimit ishte latinishtja, figura këto kuliminate e civilizimit perëndimor, ndërsa psh. një pjesë e krijimtarisë së Sami Frashërit, Naim Frashërit të shkruar në gjuhët orientale, është pranuar apriori, edhe pse tashmë konteksti ishte ndryshe, gjuhët nacionale ishin në kultivim e sipër dhe lidhjet e këtyre me gjuhët orjentale nuk ishin domosdoshmëri e shkrimit letrar. Në këtë këndvështrim e konsideroj të natyrshme një përqasje, të konceptuar brenda dy komponentëve të shkrimit nacionale, që është letërsia shqipe, dhe letërisë shqiptare, që ndjek vijën trashëgimisë etno-nacionale. Letërsia shqipe ka më se pesë shekuj të gjallimit, për kundër letërsisë shqiptare( e cila këtu shenjohet si letërsi që ndjek vijën etno-nacionale, pa marrë parasysh gjuhën e shkrimit), e cila është e vjetër në traditën e kulturës dhe letërsisë perëndimore. Pra, përkundër letërsisë shqipe që ka shenjues gjuhën, si veçanti etno-nacionale, tipar dallues, ekziston edhe letërsia me elemente identifikuese etno-nacionale shkurar në gjuhën latine, e të cilën deri me sot ende nuk e kemi pranuar si trashëgimi letrare. Vështruar në një kontekst më të gjërë, letërsia shqiptare në gjuhën dhe shkrimin latin ka moshë të vjetër, duke filluar me Shën Niketin e Dardanës, dhe Shën Jeronimin, dy prelat të qytetërimit perëndimor, i pari që shkrojë himinin e parë kishtar, ”Te deum laudamus” (Ty zot të lavdërojmë) dhe i dyti përkthyes i Biblës për Europë. Mbas kësaj, një etapë e rëndësishme për të konceptuar rrugëtimet e letërsisë shqiptare, paraqet faza pararëndëse e letërsisë në gjuhën shqipe, të cilën e njohim si latinitetit i periudhës së humanizmit, e cila funksionojë më të gjitha karakteristikat. Veçoritë poetike, në raport me poetikën e shkrimit humanist (Gjon Gazuli, Marin Beçikemi, Mikel Maruli), që zhvillohej në kuadër të lëvizjes së madhe të Humanizmit Evropain, u kultivuan edhe te këta autorë. Nga kjo fazë letrare kemi autorin e epopesë së Gjergj Kastriotit, Marin Barletin, që për letërsinë shqipe në përgjithësi, do të mbetet një paratekest i rëndësishëm e karakterstikë esetik-letrar kontinuitiv, paramodel letrar e kulturor, që do të derivohet në gjithë letërsinë e mëvonëshme shqipe, brenda zhanreve të ndrsyhme. Vetëdijësmi për këtë fenomen kultoror e letrar është domosdoshmëri, ngase si etni, kërkojmë më ngulim që rrënjet tona qytetëruese e nacionale t’i gjëjmë në ilirin e lashtë, atëherë për hirë të vetëvetës, është absurde, mbase edhe qëllimkeqe që letërsinë shqipare mos të shohim në kontinuitet, a po ta shohim sipas qejfeve të komisarëve politike, mbase edhe të "historinëve të famëshëm letrarë", e shkrolsave të letërssë shqipe. Duke e shqyrtuar e interpretuar historoinë letrare shqiptare në raporte të ngushta e funksional me sistemin e vlerave të përgjithëshme dhe shenjuese civilizuese, pa paragjykime, sfodi i vlerave letrare e estetike, mbase edhe kultorore do të sforcojmë, me "rikthimin" e shumë figurave, përsonaliteteve të rëndësishme kulturore e letrare të "ekskomunikuara", të cilat janë pjesë e kuturës, letërsisë shqiptare.
III.
Letërsia shqipe gjatë gjallimit pesë shekulllor ka paramodel e paratekst të parë ka hipotekstin biblik, së këndjmi edhe diskursin biblik në të gjitha rrafshet e shkrimit letrar-esetetik, për t'u derivuar me shqiptime në rrafshin semantik, gjatë pesë shekujve të shkrimit të letërsisë shqipe, për t’ u transformuar nëpër gjitha periudhat letrare. Për dallim nga letërsia shqiptare (shenjues i nacionales) letërsia shqipe (këtu kuptojë si shenjues i veçantisë nacionale të shkrimit e komunikimit) është relativisht e vonshme, si e këtillë eci me një tempo të ngadalsuar, ashtu si fati i etnisë sonë. Për kundër disa dëshmive për shqipën e shkruar, libri i parë në shqip është botuar në gjysmën e shek. XVI, (më 1555), pra ”Mëshari” i Gjon Buzukut, një tekst i cunguar, por me vlera të rëndësihme letrare e kultuorre. Si i këtillë ky tekst ka funksion doracaku, porse brnda teksteve gjejmë elemente të fuqishme të shkrimi esetik- letrar, duke i hetuar përpjekjeet e para poetike, në raport të fuqishëm e funksional me karkateristaikat e Shkrimit Shenjtë Biblik, sikundër janë parpabolat, shëmbëlltyrat, himnet, etj. pra teksti është ndërtuar duke pasur paramodel paratekstin Biblik, i cili si i këtillë do të derivohet për t'u shenjuar si model elementar në gjithë kulturën e ligjërimit dhe shrkimit letrar shqip.
Ndërsa në shek. XVII, kemi tre autorë të rëndësishëm letrar që janë Budi, Bogdani dhe Variboba, të cilët në forma të ndryshme, në varante të ndryshme pasorojnë kodin e diskursin biblik, shtresojnë elementet bazike të kulturës e letërsisë shqiptare, duke sforcuar shkrimin me elmente të fuqishme biblike, në të gjitha nivelet. I veçantë si në poetikën e shrkimit ashtu edhe në peshën kulturore, letrare, filozofike e estetike do të mbetet Bogdani, autori i veprës së parë origjinale shqiptare, i cili duke pasur për bazë hipotekstin biblik, krijon hipërtesktin letrar Çetën e Profetëve, që në dimensionet letrare, estetike nacionale shqiptare, do të mbetet shëmbëlltyrë e përsosmërisë, triumfit të idesë nacionale, karshi hordhive barbare truke, për t’u zhvilluar si paradigmë e shkrimit esetik e filozofik në letërsinë shqipe përgjithësisht. Vepra Çeta e Profetëve e Bogdanit, edhe në aspketin kompozicional e strukturor, i përgjigjet konceptit organizativ të Biblës. Libri është i ndarë në dy pjesë, ashtu siç është e ndarë edhe Bibla në Besëlidhjën e vjetër dhe Besëlidhjën e re. Megjithatë libri është origjinal në kontekstin e vet kohor dhe kulturor, që vetëm e zbaton strukturën e Biblës dhe bazohet në të (Ibrahim Rugova) së këndejmi edhe në aspektin tematikë, libri i parë del analog me Besëlidhjen e Vjetër, ndërkaq Libri i dytë del me përgjasime me beslidhjën e re, që konceptohet qysh në titull, Jeta e Jezu Krishtit, madje edhe numri i ligjëratave është i njejtë me numrin e librave biblik. Kjo vepër duke u shfaqur anologe me modelin e shkrimit biblik, është një hipertekst i tij dhe interpretim diskursiv i atij shkrimi, me shumë funksione të citatësisë, metatekstit, si njësi të shfaqjës së intertekstualitetit( Anton Berishaj). Përmes modelit diskursiv biblik, Bogdani ka dashur ta praqesë Jezu Krishtin si fenomen kulturor dhe letrar evropian. Përveç kësaj në krijimtarinë e Bogdanit kemi edhe një cikël poezish, Këngët e Sibilave, profetesha pagane që paralajmërojnë arrdhjen e mesisë. Sibilat marrin në poezi dimensione e mëveshje kombëtare, madje të vajzave shqiptare. Poezia ka dy karakteristika: së pari formulimet poetike themelore që shprehin doktrinën (mësimin) biblik të autorit, dhe së dyti figurën origjinale poetike, më së tepërmi krahasimin e mbështetur në ambientin konkret jetësor, për të shprehur origjinalitetin e autorit në shkrim( Sabri Hamiti). Faza e mëhershme të kultivimit të letërsisë shqipe, letërsia e vjetër shqipe, siç është bërë e zakonshme të emërtohet, përfshinë korpusin letrar që nga Buzuku, Budi, Bogdani e Variboba, që me sistemin zhanror dhe poetikën e krijimit, krijohet në raport me letërsinë biblike, për t'u derivuar si kulturë dije, kulturë shkrimi, gjë kjo që do të pasuroheet e pasohet nga autorë të shumtë. Te ky korpus letrar raporti me tekstet biblike del më i veçantë, se në gjithë letërsinë e mëvonshme, që ka këto shenja dhe këtë sistem shkrimi e ndërkumunkimi. Te katër autorët më të rëndësishëm të kësaj letërsie Buzuki, Budi, Bogdani, Variboba, krijojnë një litëraturë kreyesisht të ndikuar nga Bibla, nga tekstet biblike, pra është një letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale). Te kjo periudhë letrare edhe poezia si shkrim letrar fillon me diskursin biblik. Kështu mund të themi edhe për prozën, që me tipologjinë e saj, me sistemin poetik funksionon në raport me diskursin biblik, herë si shkrimi mimisis (Aristoteli), herë si përgjasim me të, herë si letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale), herë në raporte të pastëra intertekstuale, aq sa mund të themi si interdiskursive( ndërstilshmërie).
Pjetër Budi, konsiderohet poet i parë shqiptar, i cili kryesisht në poezi transformon tesktet biblike, duke i ndërlidh (pasuraur) edhe me kulturën popullore (orale) që vërehet në shkrimin në tetërrokësh, ne katërvargësh, një hibridiyim i stilit biblik me atë popullorë. Krakteristikë e kësaj poezie është, shpeshëherë marrin veçorinë e figuracion autetntik, popullor. Brenda këtij korpusi letrar, kemi autorin origjnal, Jul Variboba, vepra "Gjella e Shën Mërisë Virgjër", autorin letrar, krijuesin e mirëfilltë artistik. Në këtë vepër nuk është Shën Mëria biblike, por jeta e saj, që formësohet e transformohet përmes kulturës popullore, që duke u ndërlidh me diskursin biblik artikulojnë një diskurs letrare. Diskursi biblik këtu transformohet edhe në stilin e shkrimit (kemi një krijim në poezi) edhe në përceptimin semantik.
IV.
Kodi dhe diskursi biblik, transformimet në letërsinë e periudhave pasuse, në mënyrë kontinuive deri me sot. Në këtë fazë të zhvillimt të letërsisë shqipe, diskursi biblik, që tashmë kishte pasur shkëlqimin e tij dhe ishte formësuar si shkrim kombëtar nuk është dominant në kulturën e shkrimit letrar, por lidhja me këtë tip dhe kulturë është e pashmangshme, si në dimensionin kulturor, ashtu edhe në atë letrar e estetik. Diskursin biblik tashmë e kemi prezent në formë më implicite dhe siç do të shprehej Umberto Eco "ai ( teksti letrar) le mundësinë e kuptimeve infinite", nëse e lexojmë dhe vlerësojmë në sistem dhe ndërkomunikim, në raport intertekstual. Te shumë autorë të kësaj periudhe e hasim diskursin biblik (te N. Frashëri, Çajupi, Asdreni, më vonë Noli, Fishta, Haxhiademi, Konica, Kuteli etj), janë edhe krijuesit më të avancuar në gjitha letërsinë dhe kulturën shqipe. Në këtë fazë të zhvillimt letrar prania e diskursit biblik rikontekstualizohet dhe rifunksionalizohet në nivele të ndryshme dhe me status të ndryshëm brenda tipit të krijuesit, temperamentit dhe shpërthimit të tij emocional, madje edhe përkundër lidhjeve anologe me diskursin bazë biblik, dallon dukshëm, si rezultat i shndërrimeve të natyrshme dhe të domosdoshme që asimilon vepra letrare me pretendime estetike. Më pastaj në varante të ndryshme këtë tip shkrimi e hasim edhe në letërsinë bashkëohore, brenda gjitha poetikave dhe formacionave estetike ( Kadare, Pashku, Z. Rrahmani, V. Zhiti, Azem Shkreli, Mirko Gashi, Beqir Musliu, A. Podrimja, S. Hamiti, R. Musliu, I. Ahmeti, e vazhdon jetën në mënyrë implicite edhe tek autorët që janë në proces të krijimit Xh. Bajraj, A. Berishaj, S. Gjergji, K. Shala, A. Gojçaj, Xh. Beqiri etj.)
V
Në Shek. XVIII-XIX fillon zgjimi i ndërgjegjes kombëtare, ndaj edhe letërsia tashmë merrë karakter më të theksuar nacional. Pas shkëlqimit të letërsisë së vjetër me raporte të theksuara biblike, kemi një fazë kur letërsia shqipe u shkrua në raport me letërsitë orientale, si me gjuhë njashtu edhe me poetikën shkrimit, e që për kultrën shqiptare ishte diçka e re, dhe jo në sistem të velrave pararëndëse. Kjo letërsi njihet si letërsi e Bejtexhinjëve, pa ndonjë evidencë të thekusar letraree e esetike. Pas periudhës së kultivimit të letërsisë shqiptare me elemente dhe karakteristka biblike, fillon shkrimi i letërsisë shqipe, i cili do të bëjë paramodel të përshtatshëm kulturën orale, pra paratekstin e kodin diskurisiv popullor, i cili në formë implicite do të funksionojë paralel me diskursin e kodin biblik. Në veçanti, dallohet Letërsia e arbëreshëve të Italisë, e cila përfaqëson njërin nga korpuset më të rëndësishme letrare, për ta "instuticionalizuar" letrsinë me vetëdije të plotë kombëtare e me vetëdije artistike, e cila ndërthurret në raporte të fuqishme me kulturën e moçme nacionale, kodet orale, historike, duke i shtresuar bazat e letërisë së mirëfilltë me vetëdije nacionale dhe letrare, në formë të artikuluar në këtë korpus letrar, dhe si i këtillë roli i kësaj letërsinë shqipe përgjithësisht mbetet shumëdimensional. Autorët e shumtë ( De Rada, Z. Serembe, F.A. Santori, Daria i Riu, Z. Skiroi, etj.) janë krijuesit e mëdhenj që shenuan kapërcylljet e sistemit të shkrimit letrar shqip, duke e inkuadruar në kuadër të rrjedhajve të letërsive nacionale perëndimore që krijoheshin. Madje duke qenë "tharmi i paprekur i gjakut shqiptar", ata rikujtojnë momente të vetëdijës histrike, momente të lavdishme dhe tragjike. Në këtë konteksrt duhet theksuar se me autorin e "Këngëve të Milosuat" (1836), De Radën fillon letërsia shqiptare e Rilindjës, duke u karkatizuar me një shprehje artitike, me një diskurs letrar që shpërfaq të gjitha format e shrkimit të mëhershëm, duke kultivuar të gjitha zhanret letrare, të gjitha llojet poetike, të gjitha temat e mëdha të letërsisë së kohës.
VI.
Një ndër çështjet themelore të shqyrtimit teorik të letërsisë shqipe, të shqyrtimit të ndikimeve, së këndejmi edhe të ndërkomunikimit të letërsisë shqipe me lëtërsi tjera, apo me vepra të caktuara, që kanë lënë gjurmë në letërsitë e përbotëshme, që në kritikën tonë nuk është studiuar thelbësisht, është prania e modelit të diskursit biblik (Biblës), teksteve biblike, në diskursin letrar, e cila prani paraqitet si një vlerë e veçantë, duke u sforcuar nëpër kohë e periudha letrare. Së këndjemi një studim dhe një qasje reale për këtë korpusi letrar, do t’ i sherbente njohjës së vlerave të letërsisë nacionale, për shumë arsye: sepse ky trupëzim i shkrimit biblik në këtë letërsi krijon një literaturë të realizuar letrare-artistike, manifeston kuptimësi shumështresore dhe sublimon vlera shumëdimensionale, universale e tejkohore, me çka e inkuadron letërsinë shqipe në letërsitë e mëdha evropiane, dhe në traditën e shkrimit perëndimor. Kësaj duhet t’i shtojmë faktin, se në qarkun e studimve shqiptare, kjo prani është anashkaluar shpeshëherë, veçanërsiht gjatë të ashtuquajturës "kritikë e soc-realiste" janë dhënë vlerësime me parashenja vlerësuese negative, duke u reduktuar vlera e njëmendtë, ngase më së ë paku ka pasur kritere letrare. Studiues që i takojnë këtij komuniteti, shkrimet te letersisë së vjetër, që krakterizohen me raporte të fuqishme diskursive me tekstet biblike, i vlerësojnë si "shkrime me rëndësi gjuhësore" (Dhimitër Shuteriqi) e jo vepra letrare, me çka hapën rrugën për shumë studime të njëanëshme, edhe për gjithë korpusin letrar që shfaqet më këto shenja dhe me këtë sistem shkrimi në letërsinë e mëvonshme shqipe. Shpeshëherë për pasojë ka ndodhur që letërsia të mos shqyrtohet si integrale, por jasht kontinuitetit të saj, atëherë edhe e fragmentuar. Vlerësim me këto tendenca bën edhe historiani i letërsisë shqipe Rexhep Qosja, i cili letërsinë shqiptare në sdutdimet dhe interpretimet e tij e sheh të fragmentuar. (Qosja në kuadër të interesimeve të tij historiko –letrare për Historinë e letërisë shqipe nuk i qaset asnjëherë Letërsisë së Vjetër. Madje as në kuadër të pretendimeve për periodizimin e letërsisë shqipe ai nuk e përmend fare. Ai kur hulumton intresimet e autorëve të ndryshëm për letërsitë e ndryshme, siç janë ajo antike greke dhe romake, pastaj italiane, franceze, angleze, persiane, arabe, fare nuk përmend intresimin për letërsinë biblike (R. Q. HLSH, Romantizmi I.II. III, Rilindja, Prishtinë 1984, vepra I, fq. 8ë -94. Shembja e skemave soc-realiste, i ka dhënë një peshë të re kritkës letrare, dhe kritka i kthet tekstet letrar, imanencës së tij, që ndodh me një brez të tërë kritkësh. Diskutime interesante për këtë fushë me interes, i ka bërë studiuesi Sabri Hamiti, i cili duke i bërë qasje aspketit teorik të letërsisë shqipe, aplikon teorinë për kodet e mëdha( Northep Fraji), vëren me të drejtë tre kodet me të mëdha, por thekson si dominant kodin biblik, që është parësor dhe që e përcjell në forma, variante dhe derivime të ndryshme gjithë letërsinë shqipe, që nga fillimi deri me sot. Pastaj qasja e Ibrahim Rugovës, në "Vepra e Bogdanit", ka orientuar kritikën e receptuesin nga imanenca e veprës letrare, duke mos prejudikuar vlera, për ta orjentuar studimin për këtë fushë letrare në kontekst me poetikën e kohës. Pastaj, do të vazhdojnë interpretimit e Isak Ahmetit, për të parë se si letërsia shqiptare me tema e ide biblike ka qenë prezente në gjithë letërsinë shqipe, në të gjitha sistemt zhanrore, poetikat e formacionet estetike. Kjo qasje thellohet veçanërisht në studimet e Anton Berishajt, i cili letërsinë e Bogdanit e sheh në kuadër të poetikës e retorikës mesjetare. Së këndjemi edhe kërkon literaritetin (nocion i formalistëve) tek autorët e shkirmet e letërsisë së vjetër, për të hedhur poshtë qasjeet tradicionale pozitiviste të teksteve letrare të kësaj peridhe. Se Bibla ka ushtruar një ndikim të rëndësishëm në gjithë letërsinë shqipe, S. Hamiti thotë kështu: "Letërsia e jonë e shkruar që nga fillimi dhe për disa shekuj është mbështetur në kodin biblik, njëherë si përshkrim e tejshkrim i tij , më vonë si shkrim në gjirin e tij dhe si përgjasim me të. Në shek. XVI dhe XVII, që është bëre zakon të quhet letërsi e vjetër shqipe lidhjet me tekstet biblike janë edhe të natyrës tematike edhe të natyrës ligjërimore". Pastaj prania biblike në përmasa të ndryshme fillon ta manifestohet në letërsinë shqipe në kohë dhe faza të ndryshme letrare, duke u transformuar, varësisht prej zhvillimeve shoqërore dhe kulturore, por gjithnjë me elemente edhe në makrotemat edhe në mitemat letrare që konfiguron. Prania e ndikimit të Biblës në letërsinë shqipe, është me një rëndësi të veçantë, ontologjike, jo vetëm në leximin dhe intrepretimin e letërsisë shqipe, por edhe në gjykimin e vlerave thjeshtë letrare, sepse prania e Biblës e përcjell prej datimeve me të hershme të shkrimit shqip (që nga Formula e Pagëzimit 1468) dhe veprës së parë (Buzuku, 1555) e deri me sot letërsinë tonë. Madje ne konsiderojmë se është një ndër çështjet themelore të shqyrtimit të drejtë të letërsisë, të kuptimit të njëmendtë të vlerave, për arsye sa universale aq edhe nacionale, sepse prania e Biblës si vepër fundamentale e kulturës botërore, e ka dominuar gjithë kulturën e shkrimit perëndimor. Kështu edhe Tomas Elioti do të shprehet: "E gjithë kultura perëndimore është mbështetur në antikitetin greko-latin dhe në Bibël", prandaj edhe kultura shqiptare në krye të saj , siç vlerëson me të drejtë Sabri Hamiti, është kulturë perëndimore: kulturë autentike, duke e pasur parasysh trashëgiminë mitologjike ilire dhe antike greke, në njërë anë dhe në anën tjetër letërsinë filobiblike, duke u nisur që nga Shën Jeronimi ilir deri te, ta zëm, Noli për të vazhduar kontinuitetin deri te modernisti i madh Anton Pashku. Letërsia shqipe, ashtu siç edhe vetë gjuha shqipe, pra që në fillet e shkrimit të saj del biblike. Ky ndikim i Biblës në letërsinë shqipe, është i natyrshëm edhe për arsye të rrethanave kulturore dhe civilizuese. Madje, nëse kësaj ia shtojmë pikëpamjen e Northop Frajit se ” letërsia perëndimore ka qenë e ndikuar nga Bibla më shumë se nga çdo libër tjetër”, atëherë çështja edhe me letërsinë shqipe del analoge, edhe pse këtu ndikimi i kulturës së lindjes në shumë sfera depërton, ndërsa në letërsi dhe në kulturën e shkrimit në përgjithësi mbetet në margjina, kështu që krejt kultura dhe letërsia shqipe do të mbështet fuqimisht në tekstet biblike, do të derivohet prej saj, duke bërë transformime letrare, shëndërrime të natyrshme, të cilat në dimensionin e një letërsie nacionale, marrin variante të reja duke shfaqur ide, emocione, realitete, trajta dhe gjendje të ndryshme konform rrethanave, por gjithnjë duke ndërtuar një letërsi të destinuar letrare estetike. Për të kuptuar esencialisht këtë korpus letrar kërkohet një qasje racionale, e analizuar, me njohëje interdisplianare veçanërisht njohëje e Biblës, sepse është vështirë, mbase e pamundëshme që të shqyrtohet dhe interpretohet drejtë letërsia e Buzukut, Budit, Bogdanit, Varibobës, Fishtës, Kutelit, Nolit. Pashkut e shumë të tjerëve pa i analizuar në lidhje intertekstuale me paramodelin biblik. Kësaj duhet t'i shtojmë edhe pikëpamjen e Umberto Ecos, sipas të cilit, "Rregulli themelor për t'iu qasur një teksti narrativ (një vepre letrare, verjetja ime N.U.) është që lexuesi të pranoj heshtazi një marrveshje fiktive me autorin" që gjithësesi kërkon një interpretim letrar dhe me kritere thjeshtë letrare, të cilat i ofron vepra e caktuar letrare, e mbindërtuar, në këtë rast mbi tekstet biblike, që funksionon me shtresime të veçanta interdiskursive, që i ka trupëzuar elementet e ndryshme diskursive, si stilin shkrimor, leksikun, figuracionin, transformimin syzheore, fonemat, sintaksën, personazhin etj. Prandaj çdo tendencë për të interpretuar këtë korpus letrar me parashenja vlerësuese negative, duke e kualifikuar si letërsi religjioze, fetare, (emërtime këto në kuptim joletrar) do ta reduktonte kështu atë që është esenciale e një vepre arti letrar- letraritetin.
Libri “Princi i përforlur Lekë Dukagjini” i Tonin Çobanit.
Libri është një biografi, e munguar deri sot, për një nga princat më të shquar të shek.XV, me emrin e të cilit është lidhur edhe Kanuni i shqiptarëve. Lekë Dukagjini (1410-1481), princi shqiptar, bashkëkohës i Skënderbeut dhe pasues i veprës së tij, është cilësuar “një personalitet imponues” (Durham) dhe “Hero kombëtar” (Hahn) i popullit të vet. Kanuni i Lekë Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol së bashku me autorin e saj (dhe vazhdon të përflitet edhe sot e kësaj dite), është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Buda) dhe “kontribut në thesarin e kulturës botërore” (Schwerin). Për të realizuar këtë monografi, e para e llojit të vet për Lekë Dukagjinin, autorit i është dashur një punë më se 10-vjeçare në kërkim të burimeve të verifikuara (mbi 170 referenca) si dhe për t’i dhënë përgjigje disa prej çështjeve të anashkaluara deri në ditët e sotme nga historiagrafia shqiptare ose edhe të keqinterpretuara prej saj, për shkak të të cilave princi i fundit i derës së Dukagjinëve ka qenë i përfolur, si: vendlindja e tij; kufijtë e principatës që trashëgoi; konflikti me Lekë Zakarinë, venecianët dhe e këtyre të fundit me Skëndërbeun; koha e ngjizjes së Kanunit dhe autorësia e tij; shkaqet që e bënë të mundur ruajtjen e normave kanunore për 6 shekuj dhe disa alternativa të interpretimit të pikave më të nxehta të tij etj. Libri është pajisur me ilustrime, indeks dhe një përmbledhje në gjuhën angleze, ndërsa është botim i përbashkët i shtëpive botuese “Lisitan” dhe “Toena”.
"Ne të gjithë jemi bij të Afërditës"
Njeriu që dikur shkruante në kartë-vizitën e tij "Homo Sapiens"
Emri: Jacques. Mbiemri: Lacarriere. Vendlindja: Limoges e Frances, më 1925. Filozof, romancier, poet , përkthyes, mitolog…Në njeri i lindur në një familje modeste të Bourgogne-s, me një baba llogaritar dhe nënë rrobaqepëse, dhe ku në shtëpinë e tyre nuk gjendej asnjë libër. Ai është një nga të rrallët shkrimtarë të sotëm që ka guxuar të ecë me këmbë mijëra kilometra, nëpër Francë, Vosges, Corbières…"Nëse nuk i do njerëzit, është e kotë të ecësh, - thotë ai, duke e përmbledhur me dy fjalë humanizmin e tij.
Shkrimtari udhëtar
"Së pari jam shkrimtar dhe pastaj udhëtar", - të thotë ai. "Eshtë interesant të shohësh se cilët janë udhëtarët që kanë shkruar, dhe cilët janë ata shkrimtarë që kanë udhëtuar, pasi veprat e tyre nuk janë njëlloj. Ka një diferencë të madhe mes librave "Voyage dans les Cévenes" të Stevenson, "En Pentagonie" e Chatevin apo "Le Colosse de Maroussi" e Henry Miller, nga ato libra me kujtime të shkruara nga Bali apo një ditar oriental i dikujt që e shkroi sepse u ndodh atje. Pier Loti është një shkrimtar, kurse Magelani, i cili është po aq i rëndësishëm, është një udhëtar, një lundërtar që na ka lënë kujtimet e tij. Në "Universitetet e mia », Maksim Gorki thoshte : "Të jesh njeri, s'do të thotë vetëm të dish, por para së gjithash, të dish të jetosh me të tjerët". E pra udhëtimet, pikërisht kësaj i shërbejnë". Madje Lacarriere nuk harron dhe një detaj tjetër nga vitet e adoleshencës së tij: "Atëhere i thoja nënës sime: Dashuri, udhëtime, poezi, ja jeta! Dhe ajo më përgjigjej: Poezi ti mund të bësh, dashuritë shpresoj të jenë të lumtura për ty, por për udhëtimet, do të të duhen para". Ja që unë kurrë s'kam patur para, megjithëse kam udhëtuar. Kam patur fat të kem qënë i varfër. Kjo gjë në Greqi më detyroi të punoja, të takoja njerëz, të jetoja me ta. Po të kisha shumë para do të kisha shkuar në hotel dhe asgjë nuk do të kisha mësuar". Udhëtimet i dhanë shumçka këtij shkrimtari filozof. Udhëtimet e pasuruan dhe u bënë për të buronja frymëzimi. Çdo udhëtim do të ishte një ngasje krijimtarie, një nxitje për të shkruar një libër. Ashtu ishte nisur ai një ditë të vitit 1950, në këmbë, me autostop. Doli në "Porte d'Italie" në periferi të Parisit dhe u nis drejt jugut të Francës. Udhëtimi i tij i fundit ka qënë në Anadoll, disa vjet më parë. Pas atij udhëtimi ai botoi librin "Pluhuri i botës" (Poussière du Monde") për dervishin e famshëm Jonuz Emre, poet mistik. "Bashkë me gruan time bëmë itinerarin e tij. Ndoqëm hapat e këtij dervishi, që kishte jetuar në shekullin e XIII. Atëhere të gjithë njerëzit ecnin në këmbë dhe kjo ishte e natyrshme.
I çuditshëm itinerari i këtij shkrimtari-filozof. Udhë, shumë udhë…Itinerari i njeriut të dashuruar me njerëzit, qiellin, lumenjtë, pyjet, me kozmosin. Dhe kështu kujtesa e tij mbushej me emra, histori, portrete…udhëtimi për të ishte gjithnjë një zbulim. Kështu lindi dhe libri "Duke ecur", një libër që shpejt në Francë do të bëhej mjaft popullor.
Takim me orakujt e kohës antike
Ai ishte mjaft i ri kur u nis për herë të parë në Greqi. Ishte viti 1947. Në Sorbonne kishte studiuar letërsinë, mitologjine, por ndryshe ishte të prekte djepin e vjetër të qytetërimit të Evropës. Donte të njihte buronjat e miteve. Fantazia e djaloshit gëlonte nga historitë mitike, personazhet mitologjikë, figurat e Edipit, Jocaste-s, Zeusit, Orestit, Akilit…Atë vit në Greqi ishte luftë civile. Në Delf ishin ende partizanët e gjeneralit Markos. Por edhe pse luftë, ai do të guxonte të shkonte në Delf, nën ehot e krismave, në tempullin e madh të historisë. Ai nuk e kuptonte atë luftë. Për të rëndësi kishin mitet. Dukej se Jacques Lacarriere kishte takim me orakujt. Kështu ai do të udhëtonte shpesh në Greqi gjer në vitin 1966. Nga këto udhëtime lindi libri "Vera greke" (L'éte grecque"), një libër-udhëtimi ku përshkruan me një humanizëm të thellë njerëzit dhe takimin me mitet e botës antike. Por pas vitit 1966 ai nuk mund të shkonte më atje. Ishte "koha e Kolonelëve", koha e juntës ushtarake.
Në gjurmët e Herodotit
Dëshira e Lacarrière ka qënë gjithnjë zbulimi i qytetërimeve dhe i botërave të reja. Orienti e ka tërhequr gjithnjë pa masë. Po kështu dhe lindja e Mesdhe, India. "Pas Greqisë, unë u nisa në Indi. Mësova gjuhën hundistane në Institutin e Qytetërimeve dhe të Gjuhëve Orientale, në Paris. Pastaj mësova arkeologjinë dhe rastësisht u gjenda në Bejrut. Dy vjet qëndrova mes Libanit dhe Sirisë, fill pas luftës, ku mësova shumëçka mes njerëzve nëpër fshatra. Pastaj u nisa në Egjipt, ç'ka më shtyu të shkruaj librin "Njerëzit e harruar të Zotit". Udhëtoja me një çantë në shpinë, nëpër shkretëtirë,me egjiptianë dhe arkeologë. Orë të tëra rrija nëpër xhami, bisedoja me njerëz. Udhëtimi për mua do të thoshte të bëhesha disi dikush tjetër…" Lacarrière i ngjante kështu Herodotit të famshëm grek, duke u kthyer njëkohësisht dhe në një dishepull i tij. "Herodoti ka qënë ndër të parët njerëz të shquar që u nis për udhëtim që të mësonte mbi botën. Ai nuk u nis në udhëtim për t’i shërbyer luftës, për të bërë luftë apo tregti. Lundërtarët nuk niseshin për të parë yjet në qiell por për të përcaktuar rrugët nëpër detra për ushtrinë dhe tregtinë. Ndërsa ai ishte i pari që u nis të njihte popujt që rrethonin vendin e tij. Përse persët dhe grekët luftuan kundër njeri tjetrit: sepse nuk njiheshin siç duhej. Herodoti ngado që shkonte pyeste njerëzit, mbante shënime…ai ishte, si të thuash, ati i gazetarisë…"
Takimi me "Njeriu me karafil"
Miqësia e Lacarrière me Janis Ricos, poetin e "Njeriut me karafil" të përkthyer dhe në shqip, është nga më të bukurit dhe më prekësit. Silvia, gruaja e Lacarrière njihej me Ricosin, ajo do të bëhej ndërmjetësja mes tij dhe Ricosit, do t’i jepte Ricosit poezitë e përkthyera nga Lacarrière dhe do t’i jepte francezit poezitë e reja të Ricosit. Në Perëndim atë kohë Ricosi nuk njihej. Intelektualët e evropianë nuk e njihnin fatin tragjik të poetit. Do të ishte Lacarrière ai që do të botonte një artikull në "Le monde" me titullin "Janis Ricos, poeti i burgosur", shkrim që do të trondiste Francën dhe Perëndimin. Lajmi i burgosjes së poetit u përcoll njëherësh në të gjithë botën. Shpejt, poezitë e Ricosit do të recitoheshin nga të rinjtë në rrethet studenteske, në amfiteatrot dhe teatrot e Francës. "Gjatë kohës së diktaturës, atëhere kur dhe unë ndihesha azilant, sepse e kisha të ndaluar të shkoja në Greqi, gazeta "Le monde" në Greqi u cenzurua. Por azilantët greke në Francë mundën t’ua çonin atë të afërmëve të tyre. Më 1976 kur më së fundi munda të kthehesha përsëri në Greqi, së pari shkova të pëqafoja Janis Ricosin. Ai më tha se prej shumë kohësh e priste këtë takim dhe se kishte dashur të më tregonte diçka. Kështu ai nxorri tri paketa duhani, ku sejcila prej tyre kishte brenda një copë të prerë të artikullit që kisha shkruar atëhere në "Le monde", fshehur kështu nga rojet e tij. Më tregoi se ishte lumturuar e trimëruar kur kishte ndier se nuk ishte harruar dhe se jashtë Greqisë interesoheshin për fatin e tij.
Përkthyesi
Me siguri që dashuria për tragjedianët e mëdhenj grekë, Eskilin dhe Sofokliun, e ka shtyrë Lacarriere të mësojë dhe greqishten e vjetër, krahas greqishtes moderne. Një ushtrim i vështirë por që për inteligjencën dhe vullnetin që e karakterizonte këtë njeri, dhe kjo u bë e mundur. Sidoqoftë vetëm kështu ai mundi të hyjë në botën magjepsëse të tragjedianëve grekë. Ishte pikërisht regjisori i madh i teatrit francez Jean Vilar që në krye të Teatrit Kombetar të Parisit do të vinte në skenë tragjedine "Antigonea", të përkthyer nga Lacarriere. Kjo pjesë do të shfaqej dhe në skenën më të famshme të teatrit francez, në Pallatin e Papëve të Avignon, atje ku Lacarriere kishte njohur nga afër dhe Gerard Philippe. Përkthimet e Lacarrière janë të shumta: nga Esopi apo Agamemnoni tek Seferis, nga pjesët teatrale të Sofokliut dhe "Hymnes" të Homerit tek Vasilikos, autori i romanit "Z", nga Herodoti tek Ricos, Elitis dhe poetë të tjerë të kohës së sotme. 35 poetë grekë dhe antologji poetike greke, nuk janë pak në jetën e një përkthyesi. Poeti Lacarrière që shkruante vetë poezi, përkthente me ëndje poezitë e miqve të tij grekë. "Poezia nuk është një recital që e harrojmë sapo themi fjalën e fundit, por ajo është një mënyrë të jetuari, - thotë Lacarrière.
Ballkani, djepi i vjetër i Evropës
Çdo udhëtim i Lacarriere është pra një libër më vete. Kësaj radhe udhëtimi i tij nga Parisi, do të kalojë përmes Shqipërisë, do të përvijojë në Shkup e Prespë (ai ka shkruar dhe një histori të mrekullueshme për Aleksandrin e Madh) për të vazhduar më pas në Greqi.
Një udhëtim ballkanik ku filozofi-poet ka dëshirë të vizitojë kishat e Beratit, të pikëtakohet me Onufrin e Shpatarakun, të kuvendojë me bektashinjtë dhe sufitë shqiptarë. Udhëtim ballkanik në një fillim mijëvjeçari, në një kohë kur në Ballkan diktaturat nuk ekzistojnë më, as luftrat, dhe ku popujt e lashtë pikëtakohen në një dritë të re, ku njerëzit kërkojnë të hapin portat e shtëpive, kufijtë. Ja pra një "galua" i frankëve të vjetër që pikëtakon ballkanikët e sotëm, pasardhësit e ilirëve, grekëve dhe dakëve të vjetër, nën ehon e largët të miteve.
Ballkani zë pothuaj pjesën më të madhe të krijimtarisë së këtij autori: nga "Duke udhëtuar me Herodotin", "Aleksandri i Madh", "Fluturimi i Ikarit", etj, e gjer tek "Jokasta", Antigonea", Pluhuri i botës", me vallen maramendëse të dervishëve të Konja-s.
Përmes antikitetit qytetërues dhe mitologjisë ballkanike, ai e ka parë gjithnjë Ballkanin si djepin e Evropës, ku lindën sistemet e demokracisë dhe të humanizmit. Pas Shqipërisë e Maqedonisë ai do të shkojë në Greqi. Kohë më parë kishte shkuar në Qipro, ku kërkonte të ndihmonte që vendlindja e Afërditës të regjistrohej në listën e Trashëgimisë Botërore të Unesco-s. "Kjo do të jetë e vetmja mënyrë që të mundim që ai vend të ruhet nga synimet e sipërmarrësve. Kjo do të jetë dhe beteja ime e fundit. Aq më tepër që është puna e një poeti që të mbrojë vendlindjen e Afërditës. Ne të gjithë jemi bij të Afërditës". Një sentencë shumë e bukur padyshim e asaj ç'ka duhet të jemi të gjithë…Afërdita afër dhe larg…
Luan Rama
Emri: Jacques. Mbiemri: Lacarriere. Vendlindja: Limoges e Frances, më 1925. Filozof, romancier, poet , përkthyes, mitolog…Në njeri i lindur në një familje modeste të Bourgogne-s, me një baba llogaritar dhe nënë rrobaqepëse, dhe ku në shtëpinë e tyre nuk gjendej asnjë libër. Ai është një nga të rrallët shkrimtarë të sotëm që ka guxuar të ecë me këmbë mijëra kilometra, nëpër Francë, Vosges, Corbières…"Nëse nuk i do njerëzit, është e kotë të ecësh, - thotë ai, duke e përmbledhur me dy fjalë humanizmin e tij.
Shkrimtari udhëtar
"Së pari jam shkrimtar dhe pastaj udhëtar", - të thotë ai. "Eshtë interesant të shohësh se cilët janë udhëtarët që kanë shkruar, dhe cilët janë ata shkrimtarë që kanë udhëtuar, pasi veprat e tyre nuk janë njëlloj. Ka një diferencë të madhe mes librave "Voyage dans les Cévenes" të Stevenson, "En Pentagonie" e Chatevin apo "Le Colosse de Maroussi" e Henry Miller, nga ato libra me kujtime të shkruara nga Bali apo një ditar oriental i dikujt që e shkroi sepse u ndodh atje. Pier Loti është një shkrimtar, kurse Magelani, i cili është po aq i rëndësishëm, është një udhëtar, një lundërtar që na ka lënë kujtimet e tij. Në "Universitetet e mia », Maksim Gorki thoshte : "Të jesh njeri, s'do të thotë vetëm të dish, por para së gjithash, të dish të jetosh me të tjerët". E pra udhëtimet, pikërisht kësaj i shërbejnë". Madje Lacarriere nuk harron dhe një detaj tjetër nga vitet e adoleshencës së tij: "Atëhere i thoja nënës sime: Dashuri, udhëtime, poezi, ja jeta! Dhe ajo më përgjigjej: Poezi ti mund të bësh, dashuritë shpresoj të jenë të lumtura për ty, por për udhëtimet, do të të duhen para". Ja që unë kurrë s'kam patur para, megjithëse kam udhëtuar. Kam patur fat të kem qënë i varfër. Kjo gjë në Greqi më detyroi të punoja, të takoja njerëz, të jetoja me ta. Po të kisha shumë para do të kisha shkuar në hotel dhe asgjë nuk do të kisha mësuar". Udhëtimet i dhanë shumçka këtij shkrimtari filozof. Udhëtimet e pasuruan dhe u bënë për të buronja frymëzimi. Çdo udhëtim do të ishte një ngasje krijimtarie, një nxitje për të shkruar një libër. Ashtu ishte nisur ai një ditë të vitit 1950, në këmbë, me autostop. Doli në "Porte d'Italie" në periferi të Parisit dhe u nis drejt jugut të Francës. Udhëtimi i tij i fundit ka qënë në Anadoll, disa vjet më parë. Pas atij udhëtimi ai botoi librin "Pluhuri i botës" (Poussière du Monde") për dervishin e famshëm Jonuz Emre, poet mistik. "Bashkë me gruan time bëmë itinerarin e tij. Ndoqëm hapat e këtij dervishi, që kishte jetuar në shekullin e XIII. Atëhere të gjithë njerëzit ecnin në këmbë dhe kjo ishte e natyrshme.
I çuditshëm itinerari i këtij shkrimtari-filozof. Udhë, shumë udhë…Itinerari i njeriut të dashuruar me njerëzit, qiellin, lumenjtë, pyjet, me kozmosin. Dhe kështu kujtesa e tij mbushej me emra, histori, portrete…udhëtimi për të ishte gjithnjë një zbulim. Kështu lindi dhe libri "Duke ecur", një libër që shpejt në Francë do të bëhej mjaft popullor.
Takim me orakujt e kohës antike
Ai ishte mjaft i ri kur u nis për herë të parë në Greqi. Ishte viti 1947. Në Sorbonne kishte studiuar letërsinë, mitologjine, por ndryshe ishte të prekte djepin e vjetër të qytetërimit të Evropës. Donte të njihte buronjat e miteve. Fantazia e djaloshit gëlonte nga historitë mitike, personazhet mitologjikë, figurat e Edipit, Jocaste-s, Zeusit, Orestit, Akilit…Atë vit në Greqi ishte luftë civile. Në Delf ishin ende partizanët e gjeneralit Markos. Por edhe pse luftë, ai do të guxonte të shkonte në Delf, nën ehot e krismave, në tempullin e madh të historisë. Ai nuk e kuptonte atë luftë. Për të rëndësi kishin mitet. Dukej se Jacques Lacarriere kishte takim me orakujt. Kështu ai do të udhëtonte shpesh në Greqi gjer në vitin 1966. Nga këto udhëtime lindi libri "Vera greke" (L'éte grecque"), një libër-udhëtimi ku përshkruan me një humanizëm të thellë njerëzit dhe takimin me mitet e botës antike. Por pas vitit 1966 ai nuk mund të shkonte më atje. Ishte "koha e Kolonelëve", koha e juntës ushtarake.
Në gjurmët e Herodotit
Dëshira e Lacarrière ka qënë gjithnjë zbulimi i qytetërimeve dhe i botërave të reja. Orienti e ka tërhequr gjithnjë pa masë. Po kështu dhe lindja e Mesdhe, India. "Pas Greqisë, unë u nisa në Indi. Mësova gjuhën hundistane në Institutin e Qytetërimeve dhe të Gjuhëve Orientale, në Paris. Pastaj mësova arkeologjinë dhe rastësisht u gjenda në Bejrut. Dy vjet qëndrova mes Libanit dhe Sirisë, fill pas luftës, ku mësova shumëçka mes njerëzve nëpër fshatra. Pastaj u nisa në Egjipt, ç'ka më shtyu të shkruaj librin "Njerëzit e harruar të Zotit". Udhëtoja me një çantë në shpinë, nëpër shkretëtirë,me egjiptianë dhe arkeologë. Orë të tëra rrija nëpër xhami, bisedoja me njerëz. Udhëtimi për mua do të thoshte të bëhesha disi dikush tjetër…" Lacarrière i ngjante kështu Herodotit të famshëm grek, duke u kthyer njëkohësisht dhe në një dishepull i tij. "Herodoti ka qënë ndër të parët njerëz të shquar që u nis për udhëtim që të mësonte mbi botën. Ai nuk u nis në udhëtim për t’i shërbyer luftës, për të bërë luftë apo tregti. Lundërtarët nuk niseshin për të parë yjet në qiell por për të përcaktuar rrugët nëpër detra për ushtrinë dhe tregtinë. Ndërsa ai ishte i pari që u nis të njihte popujt që rrethonin vendin e tij. Përse persët dhe grekët luftuan kundër njeri tjetrit: sepse nuk njiheshin siç duhej. Herodoti ngado që shkonte pyeste njerëzit, mbante shënime…ai ishte, si të thuash, ati i gazetarisë…"
Takimi me "Njeriu me karafil"
Miqësia e Lacarrière me Janis Ricos, poetin e "Njeriut me karafil" të përkthyer dhe në shqip, është nga më të bukurit dhe më prekësit. Silvia, gruaja e Lacarrière njihej me Ricosin, ajo do të bëhej ndërmjetësja mes tij dhe Ricosit, do t’i jepte Ricosit poezitë e përkthyera nga Lacarrière dhe do t’i jepte francezit poezitë e reja të Ricosit. Në Perëndim atë kohë Ricosi nuk njihej. Intelektualët e evropianë nuk e njihnin fatin tragjik të poetit. Do të ishte Lacarrière ai që do të botonte një artikull në "Le monde" me titullin "Janis Ricos, poeti i burgosur", shkrim që do të trondiste Francën dhe Perëndimin. Lajmi i burgosjes së poetit u përcoll njëherësh në të gjithë botën. Shpejt, poezitë e Ricosit do të recitoheshin nga të rinjtë në rrethet studenteske, në amfiteatrot dhe teatrot e Francës. "Gjatë kohës së diktaturës, atëhere kur dhe unë ndihesha azilant, sepse e kisha të ndaluar të shkoja në Greqi, gazeta "Le monde" në Greqi u cenzurua. Por azilantët greke në Francë mundën t’ua çonin atë të afërmëve të tyre. Më 1976 kur më së fundi munda të kthehesha përsëri në Greqi, së pari shkova të pëqafoja Janis Ricosin. Ai më tha se prej shumë kohësh e priste këtë takim dhe se kishte dashur të më tregonte diçka. Kështu ai nxorri tri paketa duhani, ku sejcila prej tyre kishte brenda një copë të prerë të artikullit që kisha shkruar atëhere në "Le monde", fshehur kështu nga rojet e tij. Më tregoi se ishte lumturuar e trimëruar kur kishte ndier se nuk ishte harruar dhe se jashtë Greqisë interesoheshin për fatin e tij.
Përkthyesi
Me siguri që dashuria për tragjedianët e mëdhenj grekë, Eskilin dhe Sofokliun, e ka shtyrë Lacarriere të mësojë dhe greqishten e vjetër, krahas greqishtes moderne. Një ushtrim i vështirë por që për inteligjencën dhe vullnetin që e karakterizonte këtë njeri, dhe kjo u bë e mundur. Sidoqoftë vetëm kështu ai mundi të hyjë në botën magjepsëse të tragjedianëve grekë. Ishte pikërisht regjisori i madh i teatrit francez Jean Vilar që në krye të Teatrit Kombetar të Parisit do të vinte në skenë tragjedine "Antigonea", të përkthyer nga Lacarriere. Kjo pjesë do të shfaqej dhe në skenën më të famshme të teatrit francez, në Pallatin e Papëve të Avignon, atje ku Lacarriere kishte njohur nga afër dhe Gerard Philippe. Përkthimet e Lacarrière janë të shumta: nga Esopi apo Agamemnoni tek Seferis, nga pjesët teatrale të Sofokliut dhe "Hymnes" të Homerit tek Vasilikos, autori i romanit "Z", nga Herodoti tek Ricos, Elitis dhe poetë të tjerë të kohës së sotme. 35 poetë grekë dhe antologji poetike greke, nuk janë pak në jetën e një përkthyesi. Poeti Lacarrière që shkruante vetë poezi, përkthente me ëndje poezitë e miqve të tij grekë. "Poezia nuk është një recital që e harrojmë sapo themi fjalën e fundit, por ajo është një mënyrë të jetuari, - thotë Lacarrière.
Ballkani, djepi i vjetër i Evropës
Çdo udhëtim i Lacarriere është pra një libër më vete. Kësaj radhe udhëtimi i tij nga Parisi, do të kalojë përmes Shqipërisë, do të përvijojë në Shkup e Prespë (ai ka shkruar dhe një histori të mrekullueshme për Aleksandrin e Madh) për të vazhduar më pas në Greqi.
Një udhëtim ballkanik ku filozofi-poet ka dëshirë të vizitojë kishat e Beratit, të pikëtakohet me Onufrin e Shpatarakun, të kuvendojë me bektashinjtë dhe sufitë shqiptarë. Udhëtim ballkanik në një fillim mijëvjeçari, në një kohë kur në Ballkan diktaturat nuk ekzistojnë më, as luftrat, dhe ku popujt e lashtë pikëtakohen në një dritë të re, ku njerëzit kërkojnë të hapin portat e shtëpive, kufijtë. Ja pra një "galua" i frankëve të vjetër që pikëtakon ballkanikët e sotëm, pasardhësit e ilirëve, grekëve dhe dakëve të vjetër, nën ehon e largët të miteve.
Ballkani zë pothuaj pjesën më të madhe të krijimtarisë së këtij autori: nga "Duke udhëtuar me Herodotin", "Aleksandri i Madh", "Fluturimi i Ikarit", etj, e gjer tek "Jokasta", Antigonea", Pluhuri i botës", me vallen maramendëse të dervishëve të Konja-s.
Përmes antikitetit qytetërues dhe mitologjisë ballkanike, ai e ka parë gjithnjë Ballkanin si djepin e Evropës, ku lindën sistemet e demokracisë dhe të humanizmit. Pas Shqipërisë e Maqedonisë ai do të shkojë në Greqi. Kohë më parë kishte shkuar në Qipro, ku kërkonte të ndihmonte që vendlindja e Afërditës të regjistrohej në listën e Trashëgimisë Botërore të Unesco-s. "Kjo do të jetë e vetmja mënyrë që të mundim që ai vend të ruhet nga synimet e sipërmarrësve. Kjo do të jetë dhe beteja ime e fundit. Aq më tepër që është puna e një poeti që të mbrojë vendlindjen e Afërditës. Ne të gjithë jemi bij të Afërditës". Një sentencë shumë e bukur padyshim e asaj ç'ka duhet të jemi të gjithë…Afërdita afër dhe larg…
Luan Rama
Libri, tre dite bujtes ne Korce
Libri do të jetë bujtës për dy ditë në Korçë. Nga data 8 - 10 maj në këtë qytet do të zhvillohen dy veprimtari të rëndësishme të librit shqip: edicioni i dytë i Panairit të Librit, si dhe Takimi tradicional i poezise: "Netët Korçare të Poezisë - 2003". Nën organizimin e Lidhjes së Botuesve Shqiptarë dhe Klubit të Shkrimtarëve Korçarë "Bota e Re", si dhe me mbështetjen e Bashkisë së Qytetit, këto dy veprimtari zhvillohen tashmë tradicionalisht çdo vit, por është hera e parë që ato organizohen në të njëjtën periudhë, duke bashkuar për tre ditë me radhë krijuesit, botuesit e lexuesit rreth librit.
Sipas kryetarit të Lidhjes së botuesve shqiptarë, Fatmir Toçi, i cili është një ndër organizatorët kryesorë, “kjo mund të sjellë një përvojë të re në organizimet e këtyre veprimtarive edhe në qytete të tjera, si dhe një interesim më të madh të publikut për të vizituar stendat me libra që do t'u ofrojnë botuesit”.
Në Panairin e Dytë të Librit në Korçë, i cili do të organizohet në mjediset e Bibliotekës së Korçës, parashikohet të marrin pjesë rreth 50 nga botuesit më të njohur nga Shqipëria, Kosova e Maqedonia, të cilët do të ekspozojnë mbi 5000 tituj, nga të cilët rreth 500 tituj të rinj. Veprimtaritë me librin dhe kulturore do të jenë të shumta gjatë ditëve të Panairit. Shumë botues do të organizojnë paraqitjen e botimeve të tyre më të fundit, por do të organizohen edhe debate për librin nga Klubi i Shkrimtarëve "Bota e re", si ai me teme: "Poezia dhe përkthimi - arritje dhe probleme aktuale", do të jepet një koncert nga Shoqata "Serenata Korçare" në ditën e çeljes së Panairit, do të organizohet mbjellja e pemës simbolike nga fituesi i "Kurorës së Poezisë 2003", do të ketë mbrëmje të recitimit të poezive nga vetë poetët, ndarje çmimesh, shitje të librave me autograf të autorëve etj. Nga organizatorët do të hartohet dhe do të shpërndahet programi i veçantë i veprimtarive për të tre ditët e panairit. Janë rreth 50 poetë të ftuar për të marrë pjesë në këto dy veprimtari, jo vetëm nga Shqiperia, por edhe nga Kosova, Maqedonia, Greqia, Turqia etj. Disa prej shkrimtarëve dhe poetëve të ftuar janë: Nga Shqipëria, Dritero Agolli, Natasha Lako, Moikom Zeqo, Pano Taçi, Agron Tufa, Flutura Açka, Visar Zhiti, Ilirjana Sulkuqi, Vojsava Nelo, Skënder Demolli, Dhimitër Pojanaku, Skënder Rusi, Milianov Kallupi, Xhelal Tosku, Irhan Jubica, Koçi Petriti, Lirim Deda, Skënder Hasko, Bardhosh Gaçe, Kujtim Dashi, etj. Nga Kosova: Rexhep Qosja, Ali Podrimja, Nazmi Rrahmani etj. Nga Maqedonia: Ali Aliu, Resul Shabani, Shuaip Emerllahu, Ahmet Selmani, Kalosh Celiku, Haxhi Shabani etj. Nga Greqia: Valentina Patamionu, Jorgo Samarxidhis. Nga Turqia: Shaqir Iliozogllu, Jahja Akemgin, Esat Bajram. Në ditët e para të muajit maj, në prag të çeljes së Panairit, do të riinformojmë për të rejat në lidhje me organizimin, interesimin dhe konfirmimet përfundimtare të shkrimtarëve dhe botuesve pjesëmarrës.
Sipas kryetarit të Lidhjes së botuesve shqiptarë, Fatmir Toçi, i cili është një ndër organizatorët kryesorë, “kjo mund të sjellë një përvojë të re në organizimet e këtyre veprimtarive edhe në qytete të tjera, si dhe një interesim më të madh të publikut për të vizituar stendat me libra që do t'u ofrojnë botuesit”.
Në Panairin e Dytë të Librit në Korçë, i cili do të organizohet në mjediset e Bibliotekës së Korçës, parashikohet të marrin pjesë rreth 50 nga botuesit më të njohur nga Shqipëria, Kosova e Maqedonia, të cilët do të ekspozojnë mbi 5000 tituj, nga të cilët rreth 500 tituj të rinj. Veprimtaritë me librin dhe kulturore do të jenë të shumta gjatë ditëve të Panairit. Shumë botues do të organizojnë paraqitjen e botimeve të tyre më të fundit, por do të organizohen edhe debate për librin nga Klubi i Shkrimtarëve "Bota e re", si ai me teme: "Poezia dhe përkthimi - arritje dhe probleme aktuale", do të jepet një koncert nga Shoqata "Serenata Korçare" në ditën e çeljes së Panairit, do të organizohet mbjellja e pemës simbolike nga fituesi i "Kurorës së Poezisë 2003", do të ketë mbrëmje të recitimit të poezive nga vetë poetët, ndarje çmimesh, shitje të librave me autograf të autorëve etj. Nga organizatorët do të hartohet dhe do të shpërndahet programi i veçantë i veprimtarive për të tre ditët e panairit. Janë rreth 50 poetë të ftuar për të marrë pjesë në këto dy veprimtari, jo vetëm nga Shqiperia, por edhe nga Kosova, Maqedonia, Greqia, Turqia etj. Disa prej shkrimtarëve dhe poetëve të ftuar janë: Nga Shqipëria, Dritero Agolli, Natasha Lako, Moikom Zeqo, Pano Taçi, Agron Tufa, Flutura Açka, Visar Zhiti, Ilirjana Sulkuqi, Vojsava Nelo, Skënder Demolli, Dhimitër Pojanaku, Skënder Rusi, Milianov Kallupi, Xhelal Tosku, Irhan Jubica, Koçi Petriti, Lirim Deda, Skënder Hasko, Bardhosh Gaçe, Kujtim Dashi, etj. Nga Kosova: Rexhep Qosja, Ali Podrimja, Nazmi Rrahmani etj. Nga Maqedonia: Ali Aliu, Resul Shabani, Shuaip Emerllahu, Ahmet Selmani, Kalosh Celiku, Haxhi Shabani etj. Nga Greqia: Valentina Patamionu, Jorgo Samarxidhis. Nga Turqia: Shaqir Iliozogllu, Jahja Akemgin, Esat Bajram. Në ditët e para të muajit maj, në prag të çeljes së Panairit, do të riinformojmë për të rejat në lidhje me organizimin, interesimin dhe konfirmimet përfundimtare të shkrimtarëve dhe botuesve pjesëmarrës.
Skënder Sherifi, poeti kosovar, mes 7 mijë autorëve
Letërsia shqipe në enciklopedinë franceze Larus
------------------------------------------------
Letërsia shqipe tashmë përfshihet edhe në një nga enciklopeditë e vitit 2003 në Francë. Enciklopedia është pjesë e botimeve Larus, që konsiderohet si një Fjalor i Letërsisë Botërore. Në këtë fjalor Shqipëria bëhet prezente me letërsinë e saj të kahershme që nga "Meshari" i Gjon Buzukut e deri tek Letërsia e Realizmit Socialist.
Në Fjalorin e Letërsisë Botërore Larus (Larousse-Botimet më prestigjoze në Francë) nuk mungon edhe Shqipëria me letërsinë dhe disa nga përfaqësuesit e saj më të mirë. Botimi i ri i këtij fjalori, përfunduar në fund të vitit 2002, i ka kushtuar pothuajse dy faqe letërsisë shqipe brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Kështu mes 100 sintezave për letërsinë e disa kombeve, përfshihet dhe ajo shqiptare, e ndarë në Letërsinë, konsideruar si zgjimi kultural; Fillimet e letërsisë sociale; Realizmi Socialist; Letërsia e Shqiptarëve të Italisë; Letërsia e Shqiptarëve të Kosovës dhe së fundi, Letërsia e Shqiptarëve në Diasporë. Për të përfaqësuar këtë të fundit është zgjedhur poeti Skënder Sherifi.
"Me rënien e ish-Jugosllavisë, thuhet në fjalor për poetin Sherifi, disa shkrimtarë shqiptarë si disa kolegë të tjerë zgjodhën botën e jashtme. Një nga shkrimtarët më premtues të gjeneratës së re është Skënder Sherifi, lindur në Kosovë, më 1954, që e ka botuar veprën e tij në Paris dhe Tiranë, e që përkufizohet si shkrimtar shqiptar frankofon". Në këtë fjalor enciklopedik ai cilësohet si një poet "me lirizëm të shkëlqyeshëm, që hedh fjalët e tij sikur rrezet në detin e shkumëzuar…". Disa nga veprat e tij më të njohura, përmendur dhe në fjalorin në fjalë, janë "Dikur, dikush" (1980), "Lojë, kundërlojë" (1980), "Oksigjeni" (1989) apo "Ora e meteorëve" (1996).
Fjalori në total përmban rreth 7 mijë autorë, ku secili shoqërohet me nga një shënim personal dhe ka rreth 200 dosje për shkrimtarët me reputacion në botë, krahas 100 sintezave të përmbledhura në 1400 faqe. Ky fjalor botohet një herë në 20 vjet.
------------------------------------------------
Letërsia shqipe tashmë përfshihet edhe në një nga enciklopeditë e vitit 2003 në Francë. Enciklopedia është pjesë e botimeve Larus, që konsiderohet si një Fjalor i Letërsisë Botërore. Në këtë fjalor Shqipëria bëhet prezente me letërsinë e saj të kahershme që nga "Meshari" i Gjon Buzukut e deri tek Letërsia e Realizmit Socialist.
Në Fjalorin e Letërsisë Botërore Larus (Larousse-Botimet më prestigjoze në Francë) nuk mungon edhe Shqipëria me letërsinë dhe disa nga përfaqësuesit e saj më të mirë. Botimi i ri i këtij fjalori, përfunduar në fund të vitit 2002, i ka kushtuar pothuajse dy faqe letërsisë shqipe brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Kështu mes 100 sintezave për letërsinë e disa kombeve, përfshihet dhe ajo shqiptare, e ndarë në Letërsinë, konsideruar si zgjimi kultural; Fillimet e letërsisë sociale; Realizmi Socialist; Letërsia e Shqiptarëve të Italisë; Letërsia e Shqiptarëve të Kosovës dhe së fundi, Letërsia e Shqiptarëve në Diasporë. Për të përfaqësuar këtë të fundit është zgjedhur poeti Skënder Sherifi.
"Me rënien e ish-Jugosllavisë, thuhet në fjalor për poetin Sherifi, disa shkrimtarë shqiptarë si disa kolegë të tjerë zgjodhën botën e jashtme. Një nga shkrimtarët më premtues të gjeneratës së re është Skënder Sherifi, lindur në Kosovë, më 1954, që e ka botuar veprën e tij në Paris dhe Tiranë, e që përkufizohet si shkrimtar shqiptar frankofon". Në këtë fjalor enciklopedik ai cilësohet si një poet "me lirizëm të shkëlqyeshëm, që hedh fjalët e tij sikur rrezet në detin e shkumëzuar…". Disa nga veprat e tij më të njohura, përmendur dhe në fjalorin në fjalë, janë "Dikur, dikush" (1980), "Lojë, kundërlojë" (1980), "Oksigjeni" (1989) apo "Ora e meteorëve" (1996).
Fjalori në total përmban rreth 7 mijë autorë, ku secili shoqërohet me nga një shënim personal dhe ka rreth 200 dosje për shkrimtarët me reputacion në botë, krahas 100 sintezave të përmbledhura në 1400 faqe. Ky fjalor botohet një herë në 20 vjet.
Gratë e Hitlerit dhe Marlena
Guido Knopp
Ato, gratë e Hitlerit, kanë rrëfyer copëzat e jetës së tyre, të bashkëjetesës së tyre të dashurisë së tyre me Hitlerin. Kanë lënë dhe të tjerët të flasin, duke shtjelluar gjithçka rreth tyre. Të gjitha këto histori-kujtime, janë renditur ndër faqet e një libri, nga pena e një gazetari gjerman ( ish- redaktorit të Frankfurter Allgemeine Zeitung), i cili aktualisht është drejtues i redaksisë së historisë bashkëkohore në kanalin ZDF. Ajo që Guido Knopp shkroi për gratë e Hitlerit, është sjellë edhe në shqip nga Sabina Dhrimo. Historitë-kujtime “Gratë e Hitlerit dhe Marlena” janë hedhur edhe në tregun shqiptar nën siglën e shtëpisë botuese “Dudaj”.
* * *
Nuk është ky i pari rrëfim që zbulon gratë e Hitlerit. Shumë informacione janë dhënë, në kohë të ndryshme nga pena të ndryshme. E megjithatë kurioziteti për të ditur dhe diçka më shumë rreth kësaj figure, nuk shuhet. Kurioziteti mbetet po ai, ndërsa pena të reja nxjerrin fakte të reja. I ngacmuar nga një kuriozitet i tillë, Guido Knopp, gazetar i njohur në Gjermani, nisi të kërkonte dhe të zbulonte rreth Hitlerit. I tërhequr prej historisë, ai do të zgjidhte luftën e tij, fëmijët e tij dhe shumë e shumë argumente të tjera, për t’ia dhënë më pas në duar lexuesve. E pak kohë më pas do të “ngrinte në këmbë” librin e tij “Gratë e Hitlerit dhe Marlena”. Guido Knopp nuk mund ta linte pas dore një temë të tillë, jo vetëm për ngacmimin që përbën por edhe për të zbuluar një pjesë të rëndësishme të ekzistencës së diktatorit.
* * *
Rrëfimi i Guido Knopp nis me Eva Braunin. Pas kësaj dashnoreje, radha i vjen në rrëfim bashkëpunëtoreve të Hitlerit…regjisores së famshme Leni Rifenshtal. Pas saj edhe Magdës, gruas së ministrit të Propagandës Gëbels…Autori nuk do të linte jashtë këtij rrëfimi Marlene Ditrih, artisten e famshme, e cila ishte e deklaruar antihitlerjane, madje antigjermane. Ditrih që u bë me amerikanët, do t’u këndonte atyre gjatë Luftë së Dytë Botërore.
Libri është ndërtuar në një mënyrë të veçantë. Rrëfimi është organizuar me fraza të shkëputura nga ditaret e grave, nga letrat e tyre dhe nga deklarimet e protagonisteve. Një vend shumë të rëndësishëm në këtë libër zënë edhe deklarata të të tjerëve, që i kanë njohur këto gra. Paragrafi i secilës grua është mbyllur me një histori kronologjike, të ngjeshur dhe të plotë.
* * *
Gratë janë paraqitur me detaje të hollësishme në këtë libër- “Ajo ka pasur një figurëz shumë moderne elegante e shumë e mbajtur. Ka pasur edhe kohën edhe paratë për këtë. Një garderobë e mrekullueshme, ndërrohej disa herë në ditë, për drekë, për darkë. Në një farë mënyre të hynte në zemër”- Kështu do të shprehej rreth Eva Braunit, kujdestari i shtëpisë së Hitlerit, në vilën malore. Dhe s’mund të ishte ndryshe përderisa ishte e zgjedhura e Hitlerit. Në të vërtetë nuk ishte më shumë se kaq. Nuk ishte një bashkëpunëtore e mirëfilltë. Dhe veç kësaj, e trembur dhe gjithnjë e më shumë e pakënaqur nga lidhja e saj që po i shndërrohej në makth: “Atij unë i duhem vetëm për qëllime të caktuara”, -kishte filluar të dyshonte teksa pyeste veten “Pse më torturon kështu dhe nuk i jep fund menjëherë?”-është rrëfyer vetë Braun, pa mundur të gjejë dot të vërtetën. Ndërsa Leni Rifenshtal rrëfehet- “Hitleri më ka vlerësuar shumë. Partia prandaj më ka urryer. Nganjëherë Adolf Hitleri më vinte para njerëzve të tij si model prej të cilit ata mund të mësonin”. Por, teksa zonja Gëbels do të helmonte pa ngurrim, kur do të ndjente fundin, veten dhe të gjithë fëmijët e saj, si një shprehje të fundit e përkrahjes ndaj Hitlerit, artistja konformiste që do të jetonte gjatë, do të deklaronte: “Unë nuk kam pasur kurrë interes për politikë dhe për Hitlerin…”. Marlene Ditrih do të deklaronte dhimbjen por dhe urrejtjen njëkohësisht duke pohuar - “Sikur të mos ishte Hitleri do të kisha tërë ata fëmijë dhe një shtëpi në atdheun tim”. Të tilla rrëfime, të zbuluara nga gazetari gjerman, kanë mbushur faqet e këtij libri, i cili tashmë vjen dhe në shqip…për të shpërndarë ndër lexues të tjera histori të Hitlerit dhe grave të tij.
Ato, gratë e Hitlerit, kanë rrëfyer copëzat e jetës së tyre, të bashkëjetesës së tyre të dashurisë së tyre me Hitlerin. Kanë lënë dhe të tjerët të flasin, duke shtjelluar gjithçka rreth tyre. Të gjitha këto histori-kujtime, janë renditur ndër faqet e një libri, nga pena e një gazetari gjerman ( ish- redaktorit të Frankfurter Allgemeine Zeitung), i cili aktualisht është drejtues i redaksisë së historisë bashkëkohore në kanalin ZDF. Ajo që Guido Knopp shkroi për gratë e Hitlerit, është sjellë edhe në shqip nga Sabina Dhrimo. Historitë-kujtime “Gratë e Hitlerit dhe Marlena” janë hedhur edhe në tregun shqiptar nën siglën e shtëpisë botuese “Dudaj”.
* * *
Nuk është ky i pari rrëfim që zbulon gratë e Hitlerit. Shumë informacione janë dhënë, në kohë të ndryshme nga pena të ndryshme. E megjithatë kurioziteti për të ditur dhe diçka më shumë rreth kësaj figure, nuk shuhet. Kurioziteti mbetet po ai, ndërsa pena të reja nxjerrin fakte të reja. I ngacmuar nga një kuriozitet i tillë, Guido Knopp, gazetar i njohur në Gjermani, nisi të kërkonte dhe të zbulonte rreth Hitlerit. I tërhequr prej historisë, ai do të zgjidhte luftën e tij, fëmijët e tij dhe shumë e shumë argumente të tjera, për t’ia dhënë më pas në duar lexuesve. E pak kohë më pas do të “ngrinte në këmbë” librin e tij “Gratë e Hitlerit dhe Marlena”. Guido Knopp nuk mund ta linte pas dore një temë të tillë, jo vetëm për ngacmimin që përbën por edhe për të zbuluar një pjesë të rëndësishme të ekzistencës së diktatorit.
* * *
Rrëfimi i Guido Knopp nis me Eva Braunin. Pas kësaj dashnoreje, radha i vjen në rrëfim bashkëpunëtoreve të Hitlerit…regjisores së famshme Leni Rifenshtal. Pas saj edhe Magdës, gruas së ministrit të Propagandës Gëbels…Autori nuk do të linte jashtë këtij rrëfimi Marlene Ditrih, artisten e famshme, e cila ishte e deklaruar antihitlerjane, madje antigjermane. Ditrih që u bë me amerikanët, do t’u këndonte atyre gjatë Luftë së Dytë Botërore.
Libri është ndërtuar në një mënyrë të veçantë. Rrëfimi është organizuar me fraza të shkëputura nga ditaret e grave, nga letrat e tyre dhe nga deklarimet e protagonisteve. Një vend shumë të rëndësishëm në këtë libër zënë edhe deklarata të të tjerëve, që i kanë njohur këto gra. Paragrafi i secilës grua është mbyllur me një histori kronologjike, të ngjeshur dhe të plotë.
* * *
Gratë janë paraqitur me detaje të hollësishme në këtë libër- “Ajo ka pasur një figurëz shumë moderne elegante e shumë e mbajtur. Ka pasur edhe kohën edhe paratë për këtë. Një garderobë e mrekullueshme, ndërrohej disa herë në ditë, për drekë, për darkë. Në një farë mënyre të hynte në zemër”- Kështu do të shprehej rreth Eva Braunit, kujdestari i shtëpisë së Hitlerit, në vilën malore. Dhe s’mund të ishte ndryshe përderisa ishte e zgjedhura e Hitlerit. Në të vërtetë nuk ishte më shumë se kaq. Nuk ishte një bashkëpunëtore e mirëfilltë. Dhe veç kësaj, e trembur dhe gjithnjë e më shumë e pakënaqur nga lidhja e saj që po i shndërrohej në makth: “Atij unë i duhem vetëm për qëllime të caktuara”, -kishte filluar të dyshonte teksa pyeste veten “Pse më torturon kështu dhe nuk i jep fund menjëherë?”-është rrëfyer vetë Braun, pa mundur të gjejë dot të vërtetën. Ndërsa Leni Rifenshtal rrëfehet- “Hitleri më ka vlerësuar shumë. Partia prandaj më ka urryer. Nganjëherë Adolf Hitleri më vinte para njerëzve të tij si model prej të cilit ata mund të mësonin”. Por, teksa zonja Gëbels do të helmonte pa ngurrim, kur do të ndjente fundin, veten dhe të gjithë fëmijët e saj, si një shprehje të fundit e përkrahjes ndaj Hitlerit, artistja konformiste që do të jetonte gjatë, do të deklaronte: “Unë nuk kam pasur kurrë interes për politikë dhe për Hitlerin…”. Marlene Ditrih do të deklaronte dhimbjen por dhe urrejtjen njëkohësisht duke pohuar - “Sikur të mos ishte Hitleri do të kisha tërë ata fëmijë dhe një shtëpi në atdheun tim”. Të tilla rrëfime, të zbuluara nga gazetari gjerman, kanë mbushur faqet e këtij libri, i cili tashmë vjen dhe në shqip…për të shpërndarë ndër lexues të tjera histori të Hitlerit dhe grave të tij.
Subscribe to:
Posts (Atom)
Shkruan : Flori Bruqi : Vrasja e Haki Tahës dhe heshtja e turpshme e shqiptarëve
Kërko brenda në imazh Vrasja e Haki Tahës dhe heshtja e turpshme Haki Taha, u lind n...
-
Genci Gora NË SHKOLLË TEK SHTRIGA Shkarko falas Begzat Rrahmani VALËT E GURRËS Shkarko falas Mehmet Bislim...
-
Akademik Prof. Kujtim Mateli Pak histori derisa nisa t ë shkruaj librin “E vërteta për Dodonën dhe Epirin” (Pjesa e parë e para...
-
"Zëra nga burime të nxehta" mbetet një libër i veçantë i shkrimtarit Sabri Godo . Ai vjen për të dëshmuar se ka autorë dhe vepr...
