Hysamedin Feraj
Shqipëria është në një gjendje të mjeruar. Dihet se është në gjendje të mjeruar, por është në gjendje shumë më të mjeruar se sa mendohet edhe nga pesimistët.
Mjerimi i Shqipërisë ka në themel tri kriza që e bëjnë krizën totale: 1. Mungesa e politikes. 2. Mungesa e mendimit. 3. Mungesa e moralit. Të tri këtyre krizave u shtohet një e katërt: mjedisi ndërkombëtar.
Të tri krizat janë të lidhura dhe forcojnë njëra-tjetrën. Meqenëse nuk ka një sferë të shëndoshë të shoqërisë nga e cila të filloj shërimi i të tjerave, kriza, rrjedhmisht, mjerimi shqiptar do të zgjasë shumë. Vendi dhe shoqëria janë futur në rrethin vicioz nga i cili zor se dilet. Kur flas si optimist, do të thotë se kjo gjendje do të vazhdoj së paku edhe njëzet vjetë. Po të flas si realist, së paku edhe pesëdhjetë. (Këto parashikime të përafërta mund të mos vlejnë vetëm në qoftë se ndryshon ndjeshëm diçka në mjedisin ndërkombëtar që mund të sjellë një ndryshim të rëndësishëm në Shqipëri, siç ishte ndryshimi i mjedisit ndërkombëtar që solli ndryshimet në vijim. Por sa u takon faktorëve të mbrendshëm, nuk ka asnjë element potencial që mund të shpresohet të bëhet real që të nxjerrë vendin nga kriza).
Mungesa e politikes
Siç u tha, mungesa e parë, që shkakton krizën është mungesa e politikes. Mungesa e politikes konstatohet në tri dukuri që janë të vëzhgueshme nga kushdo që interesohet të verifikoj këto pohime të miat. Këto tri shfaqje të mungesës së politikës janë: a) heqja dorë nga kategoritë klasike të politikes; b) zevendësimi i politikes me privaten (civilen); c) zevendësimi i politikes me forcën, ose vdekja e argumentit.
1. Heqja dorë nga politika duket në heqjen dorë nga kategoritë klasike të politikes: mik/armik/neutral; sovranitet; ndërhyrje në punët e brendëshme; interesa kombëtare; agjent në shërbim të vendeve të huaja; reciprocitet etj.
Është shumë i përhapur dhe mbisundues mendimi se nuk duhet folur për armiq të Shqipërisë dhe shqiptarëve. Kush përdor këto kategori menjëherë etiketohet enverist, arkaik, ksenofob etj. Nuk ka pikë rëndësie se për armiq të amerikanëve flasin nga Xhorxh Bush deri tek më i thjeshti amerikan. U morën si shembull SHBA, sepse kur ka frikë edhe superfuqia nga armiqtë e jashtëm, kur superfuqia është “ksenofobe” (në qoftë se vetëdija për armiqtë është ksenofobi) atëherë është edhe më reale që “ksenofob” të jenë edhe popujt e shtetet më të vogla. Sidoqoftë të folurit për armiq nuk është, pra, patjetër enverizëm, mbasi mund të jetë edhe amerikanizëm dhe përgjithësisht rregull i politikes. Po të kishte dalë jashtë përdorimit nocioni armik, bota do të ishte pa ushtri. Aramtimi dhe përsosja e armatimit është dëshmi se nocioni armik është shumë i rëndësishëm për politiken, formëson dimensione të rëndësishme të shoqërisë, përcakton veprimtari të rëndësishme që prekin jetën e të gjithëve, nga rekrutimi i ushtarëve, përsosja e armatimeve dhe strategjive të luftës deri tek ngarkimi i popullsisë me taksa për sigurimin e këtyre epërsive ushtarake ndaj armiqëve. Pra, nocioni armik është një nocion që vepron realisht dhe përcakton veprimtari të rëndësishme të politikes.
Ka një të folur eufemik, që më shumë përdoret nga studiuesit: në vend të fjalëve mik/armik/i tretë përdoren termat partner/rival/ i tretë. Por nga shqiptarët, megjitëhse nuk janë studiues të politikes, nuk flitet as për rivalitete shtetesh, me cilët rivalë ndeshet politika shqiptare etj.
Nocioni i sovranitetit dhe “mosndërhyrjes në punët e brendëshme” është ndër më të luftuarit, sidomos nga formuesit e opinionit publik. Shumica, pothuajse të gjithë kanë frikë nga përdorimi i nocionit sovranitet. Përdorimi i nocionit sovranitet paraqitet si enverizmi më i kulluar. Sovraniteti, sipas tyre, ka vetëm një funksion dhe rrjedhojë: izolimin, mbylljen e plotë, hermetike, pikërisht si në kohën e Enverit e më keq. Gara është kush flet dhe vepron më shumë kundër sovranitetit të Shqipërisë. Nuk është nevoja të flitet gjatë se nocioni i sovranitetit në shoqëri normale ende luan rol të rëndësishëm në veprimtarinë politike mbrenda çdo sistemi politik dhe në sistemin politik botëror. SHBA, p.sh. në emër të sovranitetit nuk kanë pranuar të marrin leje nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së për ndërhyrjen ushtarake në mbrotje të Kosovës, nuk kanë pranuar marrveshjen për njohjen e gjykatës ndërkombëtare etj., etj.
Termi “agjent në shërbim të huaj” jo vetëm nuk përdoret, por qoftë edhe mundësia e përdorimit të tij konsiderohet si të ishte ngjallë vetë Enveri dhe përdoruesit e tij paraqiten si enveristë të pandreqshëm. E pra, gati përditë dëgjojnë, vetë japin lajme se si SHBA dhe Rusia këmbyen agjentët e kapur prej tyre, se në SHBA u kap agjenti në shërbim të kinezve, se agjentët amerikan kontribuan për rrëzimin e regjimit x apo y etj. Të gjitha këto shtete, vende, këta politikan si konservatori Bush a ish-KGB-isti Putin etj., sipas logjikës së analistëve, politikanëve, intelektualëve etj., shqiptar del se janë enveristë. (Kur në fakt del se Enveri ka qenë politikan). Nga të gjithë këta politikanë (Bush, Putin etj.) veprimtari të tilla si e Nanos, Berishës, Meidanit, Metës, Godos, Kadaresë dhe gjithë të rrethuarve rreth tyre po të zhvilloheshin në SHBA ose Rusi etj., do të konsideroheshin si veprimtari agjenturore në shërbim të huaj dhe do të burgoseshin.
Interesi nacional është përjashtuar edhe si term, e aq më shumë si praktikë, me tmerrin nga nacionalizmi. Edhe një organizatë e tillë si Grupi i Krizave që është mjaft i prirë kundër nacionalizmit në raportin e tij të vjetshëm konstaton se politikanët shqiptar të frikësuar nga nacionalizmi nuk arrijnë të formulojnë as interesat e veta nacionale që do të ishin legjitime.
Reciprocitetit s”i ka mbetë as nam e as nishan. Nuk ka qoftë edhe një vend me të cilin të jetë dëgjuar se Shqipëria kërkon marrdhënie reciprociteti. Edhe Greqia që është në luftë me Shqipërinë nuk vihet kurrë para kërkesës për reciprocitet, sikur bota nuk ka shtete të tjera veç Greqisë dhe se po u mbyllën pak dyert për një shtet armik (në gjendje lufte) nuk ka më asnjë shtet me të cilën të vihen marrdhënie.
Terma të tillë si sovranitet, mik/armik/neutral, mosndërhyrje në punët e mbrendëshme, agjent në shërbim të huaj etj., janë kategori klasike dhe kyçe të politikes edhe sot e kësaj dite. Prania e tyre dëshmon për veprimtari poltike. Mungesa e tyre për mungesë të politikes.
2. Mungesa e politikes duket në zevendësimin e politikes nga privatja. Në të gjitha konceptimet për politiken, qoftë ai normativ, empirik-sistemik, realist etj., antik apo modern politika shënon veprimtarinë publike, në sferën e publikës, për “bonum commune” apo “menaxhim” i saj etj. Ndërsa në Shqipëri ka vetëm veprimtari private. Qeveria, partitë, individët (politikanë) realizojnë vetëm veprimtari private. Nano konstaton se Meta ka privatizuar qeverinë. Meta thotë se Nano ka privatizuar partinë. Privatizimi i PD-së nga Berisha nuk vihet në dyshim nga askush. Të gjithë këtyre agjensive mund t”u vihet cilësori shpk (shoqëri me veprimtari të kufizuar) si ndërmarrejve të biznesit: PDshpk, PS shpk, Qeveria shpk etj.
Sigurisht qeveria, partitë, “politikanët” menaxhojnë fonde publike. Por këtë menaxhim e bëjnë për interesa, qëllime, biznese private. Menaxhimi prej tyre i fondeve publike nuk e bën veprimtarinë e tyre politike, sepse edhe firmat piramidale punonin me fonde të publikut, të popullsisë por për interes privat. Dallimi ndërmjet politikes e privates nuk është në faktin se menaxhohen fonde publike apo private, por nëse menaxhohen për publiken apo privaten. Madje edhe firmat private ndërtojnë disa objekte që përdoren edhe nga publiku (marginalities), por mbeten private. Në Shqipëri politikanët, qeveria, partitë janë privatë që punojnë me fondet e publikut (si firmat piramidale).
Në mënyrë paradoksale, gati i vetmi grupim me të cilin mund të flitet politikisht kanë mbetë komunistët (veçanërisht të së kaluarës). Komunistët kanë program të shëmtuar politik, të dëmshëm, antikombëtar etj., por tema e bisedës së tyre është publikja, ose në gjuhën e tyre: populli, vendi, shteti. Kjo është temë politike. Njeriu mund t”a kundërshtoj, por ka diçka që krijon pikëlidhje të bisedës, një temë që bën diskursin të mundëshm: politikja, publikja, vendi, atdheu etj. Ndërsa me socialstët dhe demokratët (dhe veglat e tyre) nuk mund të bisedohet për politikë. Sapo fillon me folë me ta për ndonjë projekt apo ide menjëherë të pyesin se çka fiton ai personalisht, madje të fton “eja të fitojmë bashkë”, “të bëjmë një biznes” por për popullin, për publiken as nuk pranon të flas. Sipas tyre fjalët për popullin, vendin etj., “t”i lëmë për në televizor, gazeta” etj., por “këtu po flasim bashkë, nuk jemi në televizor, prandaj të flasim se çka fitojmë”. Socialistë dhe demokratë pranojnë të flasin vetëm për xhepin, jo për publiken. (Natyrisht ne media tërë ditën flasin vetëm për popullin). Kush nuk do të flasë për xhepin, por për publiken mbetet pa folë me demokratët dhe socialistët, sepse ata nuk pranojnë të flasin për publiken, ndërsa politikanët nuk pranojnë të flasin për xhepin. Kështu biseda bëhet e pamundur, sepse nuk ka një temë të përbashkët, një pikë lidhëse, ose, sepse siç thotë populli “njëri flet për lisa, tjetri flet për fshisa” e kështu biseda bëhet e pamundur. Prandaj është krijuar ai paradoks kur të vetmit me të cilët mund të flitet për politikë kanë mbetë komnistët: programet mund të jenë të ndryshme, por tema është e njëjtë. Ose thënë ndryshe biseda zhvillohet në të njëjtin rrafsh logjik: rrafshin politik. Ndërsa me demorkatët dhe socialistët biseda zhvillohet në rrafshin e privates (xhepit) dhe jo të politikes.
3. Në fund, mungesa e politikes shfaqet në zevendësimin e autoritetit nga forca: në vdekjen e argumentit. Politika zakonisht dhe normalisht funksionon në sajë të autoritetit. Përdorimi i forcës në masë të madhe përjashton politiken dhe ushtrimin e pushtetit. Forca nuk është pushtet. Forca është fuqi natyrore. Në natyrë nuk ka politikë, pushtet dhe autoritet. Në Shqipëri ka vetëm forcë. Argumenti, legjitimimi (racional ose moral) i një veprimi a mosveprimi politik nuk ka asnjë vlerë. Edhe argumenti më i fortë nuk detyron asnjë politikan a focë politike të bëj a të mos bëj diçka. Vendimet merren vetëm sipas raporteve të forcës. Ai që e ndjenë veten të fortë merr vendimin që i duhet.
Argumenti ka vdekë edhe në kuptimin se “politikanët” i dinë shumë mirë argumentet. Nuk është menquri e disa pjestarëve të shoqërisë (gazetarë, intelektual etj.) që thonë se “politikanët” nuk dinë dhe mendojnë se punët mund të rregullohen po të këshillohen mirë dhe t”u jepen argumente. “Politikanët” i dinë shumë mirë fushat për të cilat flasin e veprojnë. Kur i dëgjon flasin si bilbil. Kur e dëgjon p.sh. Arben Imamin duke folë për të drejtën kushtetuese bindesh se di vërtetë shumë. E kështu me radhë. Shtjellojnë të gjitha teoritë, konceptet, autorët më të mirë, shembujt praktikë aktualë e historikë etj., etj. Disa prej tyre shumë mirë mund të japin mësim në universitete. Madje shumë prej tyre vërtetë janë me karrierë akademike.
Nuk është e vëretë se “politikanët” janë budallenjë. Budallenjë janë ata që mendojnë dhe përhapin mendimin se “politikanët” janë budallenjë. “Politikanët” tanë janë të këqinjë e të ligjë. Atyre nuk u mungon dija, por u mungon vullneti i mirë. Ata nuk është se nuk dinë, por ata nuk duan të bëjnë diçka të mirë për vendin, popullin, atdheun, publiken. Nuk ka mbetë t”i mësohet p.sh. Anastas Angjelit se monopolet pengojnë zhvillimin e biznesit të vogël etj., etj. Angjeli është ekonomist. Angjeli vendosi monopolet pikërisht se e dinte se pengohet zhvillimi i vendit. Angjeli ka qenë vetë profesor univeristar, ka diplomuar për ekonomi dhe ka dhënë mësim teoritë ekonomike. Qoftë teoria e Marksit, qoftë e Adam Smithit e di se monopolet janë pengesë e zhvillimit ë biznesit etj. Po ashtu p.sh. Nano, s”ka dyshim se është njohës shumë i mirë i teorive dhe praktikave ekonomike. Shumica e udhëheqësve vijnë nga Univeristeti: Nano, Angjeli, Malaj, Pashko, Meidani, Berisha, Topalli, Gjinushi, Islami etj., etj., etj., etj.... Prandaj është budallëk të mendohet se politikanët janë budallenjë dhe se po të vijnë në politikë njerëz nga “inteligjenca”, nga universitetet etj., gjendja rregullohet. Këto janë vetëm klithma akadmikësh që nuk kanë qenë të zotët të bëjnë këto që bënë disa ish-kolegë të tyre.
Siç u tha, këta nuk janë politikanë budallenjë, por janë politikanë të ligjë, që u mungon vullneti i mirë, që udhëhiqen nga vullneti i keq. Po t”iu dërgosh një projekt të argumentuar mirë, atë e shohin vetëm me një këndvështrim: çka fitoj unë? Në qoftë se nuk heton se fiton diçka vetë, edhe projektin dhe argumentin me gjenial e hedhë në koshin e plehrave.
Këtyre “politikanëve” është e kotë t”u jepen argumente. Argumenti ka vdekur. Ka mbetë vetëm forca. Ata marrin vesh vetëm po patën interes privat ose po u shtërnguan të bëjnë diçka me pahir, nga frika (se mos humbin postin d.m.th. fitimet). Argumenti ka vdekë, ndërsa zevendësimi i argumentit me dhunën, forcën, është shenjë e mungesës së politikes në Shqipëri.
Pra, edhe një herë, një nga mungesat më të rëndësishme që japin krizën e përgjithëshme në Shqipëri është mungesa e politikës që shfaqet si heqje dorë nga kategoritë klasike të politikes, zevendësimi i politikes me privaten dhe vdekja e argumentit.
Prandaj janë pa kuptim edhe mendimet e shprehjet se “na mbyti politika”, “tek ne bëhet shumë politikë” etj. Problemi i Shqipërisë nuk është se ka shumë politikë, por se nuk ka fare politikë. Po ashtu thuhet se në Shqipëri duhet ndërtuar “shoqëria civile”. ndërsa problemi i Shqipërisë është ndërtimi i “shoqërisë politike”. Problemi i Shqipërisë është se ka vetëm “shoqëri civile”, sferë të privates, por nuk ka “shoqëri politike”. Sigurisht duke mos pasë “shoqëri politike” edhe “shoqëria civile” nuk është mirëfill civile. Por problemi madhor i Shqipërisë është ndërtimi i shoqërisë politike dhe jo i shoqërisë civile. Pa ndërtimin e shoqërisë politike, Shqipëria nuk mund të dalë nga kriza e saj totale.
Mungesa e mendimit
Shkaku i dytë i krizës totale të Shqipërisë është mungesa e mendimit. Mungesa e mendimit konstatohet si tek politikanët edhe tek “intelektualët”, si në “shoqërinë politike” edhe në “shoqërinë civile”, si tek “të varurit” edhe tek “të pavarurit” ose thënë shkurt tek të gjithë me përjashtim të një pakice jashtë-jashtëzakonisht e vogël individësh (që shihen si rast deviant më shumë se normal). Mungesa e mendimit shfaqet: 1. Si thjeshtizëm; 2. Si metanarracion; 3. Si ikje nga liria.
1. Thjeshtizmi mendor duket veçanërisht në qëndrimet ndaj enverizmit. Si qëndrim i kundërt me enverizmin është paraqitë e kundërta e thjeshtë ndaj tij. Kështu, në qoftë se Enver Hoxha thoshte se jemi të rrethuar me armiqë është kaluar në të kundërtën e thjeshtë: jemi të rrethuar vetëm me miq; në qoftë se Enver Hoxha thoshte se duhet të mbështetemi kryesisht në forcat tona, antienverizëm është paraqitë e kundërta e thjeshtë: të mbështetemi vetëm tek ndihma dhe këshilla e huaj; në qoftë se Enver Hoxha thoshte se duhet të ruajmë sovranitetin, antienevirzëm është paraqitë vetëm lufta e shqiptarëve kundër idesë së sovranitetit të vet; në qoftë se Enver Hoxha lavdëronte heroizmin, kulturën, traditën shqiptare, popullin shqiptar “që e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë”, është ndeshë me armiq të fuqishëm etj., me qenë antienveristë duhet fyer populli shqiptar, historia dhe tradita e tij; meqenëse Enver Hoxha “u prish me jugosllavët, me qenë antienverist duhet miqësuar me jugosllavët etj., etj.
Sipas kësaj logjike meqenëse Enver Hoxha fliste për ndërtimin e vendit, atëherë duhet folë për shkatërrimin e vendit; meqenëse Enver Hoxha kërkonte punë vullnetare, sot nuk duhet kërkuar e nuk duhet bërë asnjë punë vullnetare; meqenëse përpara kërkohej mbrojtja e vendit, sot duhet kërkuar pushtimi i vendit; meqenëse Enver Hoxha fliste shqip, me qenë antienverist duhet mos me folë shqip. (Dhe vërtetë në masë të madhe ekziston një prirje për të mos folë shqip që konstatohet që nga dëshira për të mos pasë emra njerëzish shqip, emra ndërmarrjesh e deri tek të folurit e të shkruarit me fjali në të cilat shpesh vetëm lidhëzat janë shqip. Ose siç e formulonte një herë Lutfi Dervishi duke ironizuar këtë prirje: “lidershipi i stafit të draftit të fizibilitetit të ...” deri tek shprehjet “anonçoj” etj., etj.).
Ky thjeshtizëm mendor ka qenë (dhe është) karakteristikë në radhë të parë e Partisë Demokratike, partive, shoqatave e individëve të rrethuar rreth saj dhe e ish-të persekutuarve nga enverizmi. Kanë qenë këto kategori që janë tallë me idenë e Enverit se shqiptarët kanë armiq dhe është përhapë ethshëm mendimi se shqiptarët në këtë botë kanë vetëm miq duke përfshi edhe serbët e grekët; se nuk duhet mbështetë në forcat tona por se “ne qeverisim, bota na ndihmon” që u realizua si fakt “bota na qeverisë, ne e ndihmojmë” etj. Ky thjeshtizëm është përdorë e shfrytëzuar veçanërisht edhe nga enveristët e sotëm d.m.th. antarë “të shoqërisë civile”, “intelektual kozmopolitë”, “OJQ” edhe kundër vetë PD-së dhe mbështetësve të saj. Kështu, ky thjeshtizëm mendor është bërë dukuri e përhapur dhe e përgjithëshme e shoqërisë si në pozitë, si në opozitë, si në “shoqërinë politike” edhe në “shoqërinë civile”.
Thjeshtizmi mendor “antienverist” realisht del se është enverizëm praktik dhe antishqiptar, sepse takohen njëri me tjetrin. Kështu ideja e Enverist se kemi “vetëm” armiq dhe ideja e sotme se kemi vetëm miq, të dyja, njëlloj, heqin aftësinë e shqiptarëve për të dalluar miqtë nga armiqtë. E keqja e Enverit nuk ishte pse fliste për armiq të shqiptarëve, por se duke futur në një thes miqtë dhe armiqtë u hiqte aftësinë shqiptarëve për të dalluar miqtë nga armiqtë (p.sh. barazonte rolin e austrohungarezëve me rolin e rusëve në fatin e Shqipërisë gjatë konferencës së Londrës më 1912-13). Duke futur miqtë e armiqtë në jë thes, EnveHoxha, ruante armiqtë nga diskreditimi dhe fyente miqtë. Edhe sot duke futur në një thes miqtë dhe armiqtë e shqiptarëve, ruhen armiqtë nga identifikimi, ndihmohen të fshehin politikat e tyre antishqiptare dhe fyhen miqtë duke i barazuar me armiqtë. Qëllimi i djeshëm i Enverit dhe qëllimi i sotëm i “antienveristëve” është t’u heqin shqiptarëve aftësinë për të dalluar në politikë miqtë nga armiqtë. Kështu, çdo tezë e antienvrizmit të thjeshtëzuar logjikisht dhe realisht është envrizëm.
Antienverizëm nuk është e kundërta e thjeshtë e enverizmit, por e kundërta reale e tij. Kështu antienverizëm nuk është veprimi që thotë se “meqenëse Enveri thoshte jemi të rrethuar me armiq, për të qenë antienverist duhet thënë se jemi të rrethuar vetëm me miq”. Antienverizëm është të aftësohen shqiptarët për të dalluar miqtë nga armiqtë. Antienverizëm është afëtsimi i njerëzve për të menduar në mënyrë konkrete e reale dhe jo përgjithësuese shabllone, totalizuese-jodalluese, që fut në një thes miqë e armiq, të mirën e të keqen, politikën antishqiptare dhe politikën proshqiptare etj. E keqja e Enverit, siç u tha, nuk është se flet për miq dhe armiq të Shqipërisë e shqiptarëve, por se u heqë shqiptarvëe aftësinë për të dalluar miqtë nga armiqtë. Njëlloj si diskursi i sotëm për politikën synon t’u heqë shqiptarëve aftësinë për të dalluar miqtë nga armiqtë. Prandaj ky thjeshtizëm mendor krijon dhe forcon vazhdimisht krizën totale të Shqipërisë, nëlloj si të mos ishte lëvizë nga sistemi i kaluar. Prandaj nuk bëhen hapa drejt një sistemi dhe gjendjeje tjetër, sepse mendërisht vendi është ku ka qenë. Semplizmi mendor, varfëria mendore nuk mund të krijojë mirëqenie në fusha të tjera.
2. Ikja nga liria shfaqet në fraza të tilla si “e di Evropa”, “kështu e ka bota” etj., etj. Në këto shprehje shfaqet qartë ajo që, në analizën psikologjike-mendore të regjimeve totalitare, veçanërisht nazizmit, Markuze e quante tipar të “karaktereve autoritare” dhe që Fromi e analizon me nocionin e “ikjes nga liria”. Ikja nga liria është heqje dorë “nga barra e rëndë e të menduarit”, nga kjo “barrë” e rëndë që karakterizon vetëm sepcien nejrëzore. Njerëzit heqin dorë nga të menduarit dhe këtë “barrë” ia lënë udhëheqësit. Ai mendon për vete dhe për shoqërinë, të tjerët vetëm e ndjekin, “të lumtur” që s’kan për të menduar. Në fashzmin italian ikja nga liria shfaqej në shprehjen “e di Duçja”, në nazizmin “e di Führeri”, në rgjimet totalitare socialiste “e di Partia”. Karakteret autoritare dhe ikja nga liria janë kushte të domosdoshme për vendosjen e regjimeve totlitare dhe mbasi vendosen riforcohen prej tyre përmes procesit të socializimit, propagandës dhe praktikave të tjera.
Në Shqipërinë socialiste dukuria e karakterit autoritar dhe ikjes nga liria shfaqej në shprehjet “e di Partia”, “e di qeveria”. Në Shqipërinë paskomuniste nga shprehja “e di Partia” është kaluar tek “e di Evropa”, “e di bota”. Në këtë mënyrë argumentimi është ndryshuar vetëm referenti, por struktura logjike dhe psiçike e të menduarit ka mbetë e njëjtë: autoritare dhe ikëse nga liria. Ndërmjet shprehjeve “e di Duçja”, “e di Führeri”, “e di Partia” dhe shprehjeve “e di Evropa”, “e di bota”, “kështu e ka gjithë bota” nuk ka ndryshim në pikëpamje të strukturës logjike dhe psiçike.
Argumenti “e di Evropa”, “e di bota”, “kështu e ka gjithë bota” përdoret në çdo rast nga të gjithë politikanët, intelektualët, shkurt nga “shoqëria politike” dhe “shoqëria civile”. Që kur diskutohet racionaliteti i një ligji themelor si kushtetuta, deri tek një vendim i vogël administrativ ose estetik, moral etj., etj., argumenti kryesor është “kështu e ka bota e zhvilluar” etj. Njerëzit sa nuk dalin të thërrasin në një kor (miting) të madh “gjithkombëtar”: Ne nuk mendojmë! Për ne mendon bota! Poshtë mendimi!
Kjo ikje nga liria dhe ky karakter autoritar është tregues i mungesës së mendimit, i mbetjes në mendimin enverist-totalitar në një shoqëri që shprehet se dëshiron të jetë pasenveriste dhe pastotalitare. Këto janë tregues se “shoqëria politike” dhe “shoqëria civile”, politikanët dhe intelektualët në Shqipëri nuk kanë ndryshuar strukturat logjike dhe psiçike enveriste-totlitare: kalimi nga “e di Partia”, e di E nveri” tek “e di Evropa”, “e di bota” ka qenë krejt i lehtë. Por kjo është dëshmi se nuk janë bërë përpjekje për rrugën më të vështirë: zhvillimin e mendimit, ndryshimin e mendimit e të psiçikes, marrjen për sipër të “barrës së rëndë” për të menduar. Përkundrazi, njerëzit duket se janë të lumtur që nuk kanë për të menduar, që nuk janë të detyruar të mendojnë.
Shprehjet “e di Evropa”, “kështu e ka Evropa” etj., janë domethënëse edhe në një drejtim tjetër: ato janë kriter për të dalluar se kush është evropianizuar dhe kush nuk është evropianizuar. Kushdo që, për të argumentuar mendimin e vet, përdorë shprehjen “kështu e ka Evropa” nuk është evropian dhe as i evropianizuar. Përdormi i shprehjes “kështu e ka Evropa” është kriter se përdoruesi nuk është evropian(izuar), sepse një evropian nuk mund ta përdorë këtë argument. Një evropian nuk mund ta përdorë këtë argument sepse është vetëreferencial dhe sepse bie në kundërshtim me vetëkritikën e shoqërisë evropiane, ndërkohë që liria e mendimit është karakteristikë e mendimit perëndimor. Është vetëreferencial sepse i referohet vetes. Përdorimi nga një evropian i argumentit “është mirë kështu sepse kështu e ka Evropa” është njëlloj si të thotë “është mirë kështu, sepse kështu e kam zgjidhë këtë çështje unë”. Sipas kësaj strukturë logjike, nuk mund të arsyetohet se pse zgjidhja që ka dhënë Evropa për një problem është e mirë, sepse argumenti thotë “është zgjidhje e mirë, sepse kështu e kam zgjidhë unë, Evropa”. Ky arsyetim, po ashtu bën të pamundur vetëkritikën shoqërisë evropiane, sepse çdo kritikë ndaj saj do të mund të kundërshtohej si e gabuar, si joevropiane. Në qoftë se mënyra si i kanë zgjidhë problemet evropianët është kriter i drejtësisë, atëherë nuk mbeten kritere për t’i kritikuar dhe ndryshuar këto zgjidhje, nuk mbetet vend për mendim krijues. Çdo qortim ndaj shoqërive evropiane do të hidhej poshtë me argumentin “kështu e ka Evropa”. Ndërsa evropianët e mirëfilltë e kritikojnë një gjë pikërisht pse “kështu e ka Evropa”. Krakteristikë e mendimit evropian perëndimorë është ideja se kriteret e gjykimit dhe kritikës shoqërore qëndrojnë jashtë zgjidhjeve praktike që janë dhënë dhe me anë të tyre matet e vlersohet praktika. Karakteristikë e mendimit evropian perëndimor është kritika racionale shoqërore dhe mendimi krijues. Prandaj fakti se “Evropa” ka këto apo ato praktika nuk është argument, ose së paku nuk mund të përdoret si argument nga evropianët dhe kushdo që pretendon se është evropianizuar. Evropiani kritikon një praktikë, pikërisht se është evropiane dhe se mundet ose do të duhej ndërtuar ndryshe. Pa këto kritere jashtë praktikës evropiane, çdo praktikë evropiane do të ishte e legjitimuar dhe nuk do të mund të shqyrtohej në mënyrë kritike racionale duke i dhënë kështu fund lirisë së mendimit aq e vlerësuar në kulturën perëndimore.
3. Metanarracioni dhe të menduarit metanarrativ shfaqet në shprehjet për “integrimin”, “përfshirjen e Shqipërisë në proceset globale” dhe “globalizuese, “vlerat universale” etj.. Në Shqipëri është shumë i përhapur, si në “shoqërinë politike” edhe në “shoqërinë civile” një lloj të menduari që mund të karakterizohet me nocionin postmodern (veçanërisht të Lyotard) të besimit në metanarracionet, në tregimet e mëdha të ecurisë së botës.
Në mendimin modern perëndimor janë përpunuar shumë tregime të mëdha për ecurinë e botës. Një ndër to ka qenë metanarracioni marksist, tregimi sipas të cilit bota ecë në vijë lineare nga komuniteti primitiv, nëpër rendin skllavopronar, feudal, kapitalist tek ai socialist dhe komunist. Në shoqërinë komuniste nuk do të ketë kombe, shtete kombëtare, shtypje e shfrytëzim etj. Enver Hoxha dhe pasuesit e tij mbështesin këtë metanarracion dhe mëtojnë se e kanë përfshirë Shqipërinë pikërisht në prirjen moderne të progresit e zhvillimit të botës, në vijën në të cilën po ecë bota, në të cilën po shkon bota etj. Një metanarracion tjetër i modernes është metanarracioni liberal sipas të cilit bota zhvillohet në vijë lineare nga shoqëria paramoderne kah shoqëria e bazuar në ekonominë e tregut dhe rendin demokratik. Sipas këti metanarracioni, sado të zgjasë procesi të gjitha vendet e botës do të shkojnë kah ekonomia e tregut dhe shoqëria demokratike. Në shoqërinë globale të ekonomisë së tregut dhe demokracisë nuk do të ketë kombe, shtete kombëtare etj., por vetëm njerëz që sillen kryesisht sipas kërkesave racionale të prodhimit e konsumit.
Mbas rënies së rendit socialist në Shqipëri metanarracioni “bota po shkon drejtë komunizmit” është zevendësuar me metanarracionin “bota po shkon drejt integrimit dhe globalizmit”. Ashtu si enverizmi dje edhe politikanët e joplitikanët sot metojnë se po e përfshijnë Shqipërinë në një proces botëror. Kalimi nga një metanarracion në tjetrin nuk ka qenë i vështirë sepse struktura logjike dhe psiçike e tyre është e ngjashme: të dyja flasin për prirje botërore, për një gjendje të fundit universale, për shoqëri pa kombe e shtete kombëtare, pa dallime të mëdha të rendit shoqëror etj. Kështu shprehjet se po shkojmë drejtë “komunizmit” janë zevendësuar me shprehjet se po shkojmë drejtë globalzmit, “fshatit të përbashkët botëror”, drejt “integrimit”, heqjes së sovranitetit e kufijve shtetëror, kah shuarja e dallimeve kombëtare dhe nacionalizmat etj., etj. Duke heqë fjalën komunizëm dhe internacionalizëm proletar gjithë struktura tjetër e të menduarit është e ngjashme: universialiste, lineare, e determinuar siç janë të ngjashme idetë se do t”a përfshijmë Shqipërinë në rrugën në të cilën ecë bota, në të cilën po shkon bota etj. Komunistët thoshin se po ndërtojnë shoqërinë komuniste, sepse ky është drejtimi kah po ecë bota. Kozmopolitët sotë thonë se po ndërtojnë shoqërinë globale, sepse ky është drejtimi kahpo ecë bota. Ashtu si në rastin e metanarracionit komunist që realiteti fliste kundër por nuk përfillej, edhe sot realiteti që flet kundër këtij metanarracioni nuk përfillet. Të rrëmbyer nga tregime të tilla të mëdha “shoqëria politike” dhe “shoqëria civile” në Shqipëri bëjnë thirrje (si dje enveristët) të hiqet dorë që tani nga kombi, shteti kombëtar, interesat kombëtare etj., jo pse bota ka arritë në këtë stad, por se, sipas tyre, është e sigurtë se bota po shkon drejt gjendjes pa kombe, pa shtete etj. Nisur nga ky lloj metatregimi, ashtu si dje besimtarët në metanarracionin komunist edhe besimtarët e sotëm në metanarracionin liberal, duan ta bëjnë Shqipërinë “flamurtare”, “fanar ndriçues” i arritjes në shoqërinë globale-universale. Kur i jepen metanarracionit, i jepen me yrysh të madh dhe nuk ecin kujdesshëm në “rrugën e hsitorisë” që më mirë është të konceptohet si rrugë historishë.
Për të mos u zgjatur, pra, një nga shkaqet e krizës totale të Shqipërisë është mungesa e mendimit që shfaqet si thjeshtizëm, ikje nga liria dhe metanarracion. Të tri këto struktura mendore janë dëshmi e dembelisë mendore, e krizës mendore, e mbetjes në shoqërinë e vjetër dhe në enverizëm: duke mos dalluar aleatët nga kundërshtarët, duke i quajtur të gjithë armiqë enverizmi topiste, hiqte aftësinë e shqiptarëve për të dalluar miqtë nga armiqtë; duke i quajtur të gjithë miq, mendimi i sotëm topitë, heq aftësinë e shqiptarëve për të dalluar miqtë nga armiqtë. Siç u tha, a) struktura logjike e psikologjike e pohimit “gjithë bota është armiqësore” dhe struktura mendore e pohimit “gjithë bota është miqësore” është e njëjtë: përgjithësuese-totalizuese. b) Struktura logjike e psikologjike e pohimit “e di partia”, e di Duçja”, “e di Fyhreri”, “e di Partia” është e njëjtë me strukturën logjike dhe psikologjike të pohimit “e di Evropa”, “e di bota”: autoritariste, ikje nga liria. c) Struktura logjike dhe psikologjike e pohimit “bota po shkon drejt shoqërisë komuniste, pa klasa, kombe e shtete” është e njëjtë me strukturën logjike dhe psikologjike të pohimit “bota po shkon drejt integrimit në shoqërinë globale pa kombe e shtete”: metanarrative. Dallon vetëm shpjegimi i mekanizmit: për metanarracionin marksist mekanizmi është zhvillimi i forcave prodhuese dhe marrdhënieve në prodhim që përcaktohen prej tyre, ndërsa për metanarracionin liberal mekanizmi është tregu dhe konsumi. Por largësia nuk është shumë e madhe edhe këtu sepse, siç argumentonte Marksi, në masë të madhe tregu dhe konsumi përcaktohen nga zhvillimi i forcave prodhuese.
Problemi është se në Shqipëri nuk ka opozitë mendore. Në nivelin politik këto karakteristika të mendimit janë njëkohësisht struktura mendore si të pozitës edhe të opozitës. Në rrafshe të ndryshme këto janë struktura mendimi si të politikanëve edhe të “intelektualëve”, “gazetarëve” etj.. Të gjitha ata që e quajnë veten intelektual, nuk dallojnë në asnjë strukturë mendore nga politikanët. Të gjithë janë të rrëmbyer nga metanarracioni liberal globalist, nga shprehjet “e di Evropa”, nga ideja e integrimit në Evropë, nga thjeshtizmi etj.
Mungesa morale
Mungesa morale është mungesa e tretë e madhe që e bën krizën në Shqipëri totale. Mungesa morale shfaqet si mungesë e kompetencës morale: a) si mungesë e njohurive morale dhe, b) si mungesë e virtytit moral. Siç argumenton R. Dahl, që politikani të jetë në përputhje me detyrën e tij duhet të zotëroj si kompetencën instrumentale ashtu edhe kompetencën morale: njohuritë morale dhe virtytin moral.
1. Mungesa e njohurive morale në Shqipëri shfaqet në paaftësinë për të përcaktuar qëllimin e politikes, synimin ku duhet të çohet shoqëria përmes veprimtarisë politike. Nga kryeministrat shqiptar, njëri mbas tjetrit, qëllim kryesor është shpallë intergimi i Shqipërisë në BE. Përcaktimi i integrimit të Shqipërisë në BE është dëshmi e mungesës së kompetencës morale, sepse integrimi në BE nuk është dhe nuk mund të jetë qëllim moral.
Kompetenca morale në kuptimin e njohurive morale është njohje e sistemit të vlerave politike e shoqërore dhe rrjedhojave që ka vendosja e një hierarkie dhe kombinimi të caktuar të tyre. Jo për të krijuar një listë por sa për të krijuar një kuptim se për çka është fjala po përmend se vlera të tilla politike zakonisht janë liria, siguria, paqja, barazia e vlera të tjera që mundësojnë një vetëralizim sa më të plotë të njeriut (për liberalët) dhe të shoqërisë (për organicistët). Diskutimi moral në politikë është diskutim për vlerat politike. Përmes tyre legjitimohet ose deligjitimohet që nga një veprim i thjeshtë politik deri tek proceset afatgjata dhe vetë rendi politik. Kështu p.sh. demokracia nuk është vlerë dhe as vetë ndërtimi i demokracisë dhe vendosja e ekonomisë së tregut nuk mund të shpallen qëllim kryesor politik, e, aq më pak antarësimi në BE. Edhe vetë demokracia legjitimohet përmes vlerave, të vetmet që mund të shpallen si qëllim në vetëvete, ndërsa demokracia është vetëm instrument, procedim, mënyrë për realizimin e vlerave. Sikur të gjendet kombinim, procedim, instrument më i mirë për realizimin e vlerave atëherë moralisht të gjithë do të duhej të ngriheshin kundër demokracisë për realizimin e rendit më efektiv për arritjen e vlerave. Kështu, pra, qëllim në vetëvete mund të jenë vetëm vlerat morale, hierarkia dhe kombinimi i tyre sa më i mirë. Lista dhe propozime të ndryshme për vlerat e kombinimin e tyre mund të mendohen, por vetëm antarësimi në BE nuk mund të jetë qëllim politik. Synime të tilla mund të jenë, pra, liria, barazia, mirëqenia etj., etj., ose kombinimi i caktuar i tyre, por jo antarësimi në BE. Hierarkia e vlerave dhe kombinimi i tyre i jep personalitetin e veçantë një shoqërie.
Prandaj, diskutimi për antarësimin në BE nuk është fare diskutim moral dhe për qëllimin e shoqërisë e të politikës sespe nuk është diksutim për vlerat. Mirëpo në Shqipëri si pozita edhe opozita, si “shoqëria politike” edhe “shoqëria civile”, njëlloj, e marrin si të saktë përcaktimin si qëllim kryesor integrimin e Shqipërisë në BE dhe diskutojnë vetëm se si kjo gjë bëhet më mirë ose si pengohet. E, në masë të madhe, kam frikë se edhe kur lexojnë këta rreshta, shumica nuk do të marrin vesh ende se për çka është fjala, se pse antarësimi në BE nuk është diskutim për qëllimet e shoqërisë, sepse në Shqipëri mungon diskutimi moral i politikës dhe ushtrimi (trajnimi – do të thoshin “modernët”) në te. Dhe aq më pak besoj të jenë në gjendje të zhvillojnë një diskutim a një mendim për qëllimin politik.
Mund të thuhet se kur shpallet qëllim kryesor antarësimi në BE fjala është pikërisht për një qëllim të lartë moral: sigurimin për Shqipërinë të parave dhe përmes tyre mirëqenies së popullit. Mirëqenia e popullit dhe vendit është qëllim moral.
Ky arsyetim nuk nuk ka ndonjë gabim të rëndësishëm logjik sa zhvleftësohet praktikisht, induktivisht. Ai është i paqëndrueshëm sepse ka, së paku, dy të meta të rëndësishme: Së pari, edhe në qoftë se paraja konceptohet vetëm si instrument dhe jo si qëllim praktikisht e ka zevendësuar diskutimin për qëllimin e shoqërisë dhe vlerave morale duke e përqëndruar vetëm tek antarësimi në BE d.m.th. tek paratë. Në qoftë se antarësimi në BE d.m.th. paratë janë vetëm instrument për tek vlerat në vetëvete, atëherë shpallja e integrimit në Evropë si qëllim i shoqërisë është dëshmi e theksimit të mjetit, instrumentit mbi qëllimin. Zevendësimi i qëllimit me mjetin është ose amoral ose imoral. Moralisht mjeti nuk duhet të përcaktoj qëllimin. Posedimi i një instrumenti p.sh. i një thike në vetëvete është fakt amoral, nuk ka rëndësi morale. Por përdorimi i thikës për t’i prerë litarin dikujt që po mbytet pa dashje është veprim moral, ndërsa vrasja e një të pafajshmi vetëm sepse ke një thikë në dorë e s’di çka të bësh ndonjë gjë tjetër më të dobishme me te është veprim imoral (instrumenti vrasës në mundësi – thika – përcakton qëllimin: vrasjen e një personi). Edhe në qoftë se antarësimi në BE konceptohet vetëm si instrument për tek mirëqenia e popullit, shpallje a tij si qëllim dhe zevendësimi i diskursit për vlerat me diskursin për instrumentin është veprim imoral dhe përbën dëshmi të mungesës së kompetencës morale të shoqërisë. Së dyti, ky argument e ka lidhë moralin me paranë e pasurinë duke u shfaqë në mendimin se pa para nuk ka moral, as dashuri për vendin, as për atdheun etj. Ky arsyetim përforcohet edhe më shumë nga mendësia e marrë prej Marksit se vetëm të pasurit kanë atdhe, se proletarët që nuk kanë prona nuk kanë as atdhe, se vetëm elita e pasur do të bëhet atdhetare, nacionaliste etj., etj.
Në këtë moment të dytë, edhe me koston e largimit pak nga vija e përgjithëshme e rrjedhjes së shkrimit, ia vlenë një ndalim më i gjatë.
Mendimi se vetëm pasuria dhe prona të lidhë me atdheun, publiken, kombin etj., është më i përhapur tek PD dhe të mbledhurit rreth saj, sidomos ish-pronarë dhe ish-të persekutuar. Shi, pikërisht ata që janë persekutuar nga regjimi i mbështetur tek Marksi i përmbahen fort këtij mendimi të Marksit. Intersi personal për të marrë pronat (interes legjitim) i shtyn të përdorin këtë argument gjysëm marksist, se gjoja i kërkojnë pronat edhe për hir të patriotizmit dhe të mirës se përbashkët. Këtë mendim gjysëm marksist përpiqen ta përforcojnë me argumentet e përvojës “botërore” se kudo në botë elita e pasur që bën politiken, që mbronë kombin e atdheun, që realizon vlerat e larta morale-politike për të cilat u fol më lartë në fillim është krijuar përmes rrugëve të pandershme e madje kriminale: “askush nuk e tregon milionshin e parë”, u pëlqen demokratëve të përsërisin, “ndërsa milionat e tjerë po, sepse të tjerët i kanë shumëfishuar në rrugë të lejueshme”. Socialistëve e të grumbulluarve rreth tyre u pëlqen ky argumentim edhe sepse, para së gjithash, janë ata që janë pasuruar pikërisht në këtë mënyrë. Ky është një argument i dashur edhe për “OJQ”-istët. Kështu argumenti është përhapë mjaft në formën e një mendësie që karakterizon “shoqrinë politike” dhe “shoqërinë civile” ose thënë ndryshe shoqërinë shqiptare në tërësi.
Edhe ky argument i dytë ka po ashtu dy mangësi të mëdha. Së pari, siç u tha, argumenti është gjysëm marksist, sepse as sipas vetë Marksit pasuria nuk përcakton domosdo një moral politik pozitiv: a) sepse borgjezia, elita e re pasurore që krijohet, sipas Marksit, mund të mos jetë borgjezi kombëtare po borgjezi kompradore, e lidhur me kapital të huaj, që shpreh dhe mbronë interesat e huaja. Marksi bën dallim konceptual të borgjezisë dhe flet për dy lloje borgjezishë: borgjezinë kombëtare dhe borgjezinë kompradore. Kështu, thjeshtë të qenit i pasur nuk e bën njeriun domosdo as patriot, as atdhetar, as të moralshëm në politikë. Të pasuruarit në Shqipëri janë shembull klasik i borgjezisë kompradore për të cilën flet Marksi, sepse janë të lidhur me kapital të huaj dhe shprehin e mbrojnë interesa të huaja. Ish-pronarët e tokave nuk bëjnë përjashtim sepse për t’i kthyer pronat në burim fitimi varen dhe lidhen me investitor, blerës etj., etj., të huaj. Më tej, Marksi ka argumentuar gjërësisht se pasuria e pronësia nuk të bën të moralshëm në politik, sepse, atëherë borgjezia do të duhej të ishte klasa më e moralshme e politikës. Por, sipas tij, pikërisht borgjezia, klasa e pasur e pronare është klasa më imorale dhe më reaksionare e politikës. Kështu që Marksi nuk mund t’i përmbahej, pa rënë në kundërthënie të rëndësishme, tezës se pasuria të bën domosdo patriot. Prandaj përdorimi vulgar, siç u ka mbetë në mendje shqiptarëve nga mënyra si e kanë mësuar Marksin gjatë regjimit enverist, është vetëm një përpjekje për të arsytuar etjen e shqiptarëve për para, shndërrimin e parasë në idealin më të lartë dhe të vetëm të tyre. b) Përvoja e ka dëshmuar gabueshmërinë e kuptimit të thënies së Marksit “proletarët nuk kanë atdhe” dhe ky përgënjeshtrim është aq i njohur sa njeriu ndjenë turp t’ua shpjegoj bashkëkombasve shqiptar. Po ju kujtoj vetëm diçka që mund ta kuptojnë: Lenini priste gjatë Luftës së Parë Botërore që proletarët të mos u bashkohen udhëheqsve të vetë (borgjezë) në luftën për atdheun kundër proletarëve të vendeve të tjera, por do të bashkoheshin me ta kundër udhëheqësve të vetë dhe revolucioni proletar do të triumfonte në gjithë Evropën. Po të ishte i saktë pohimi i Marksit se proletarët nuk kanë atdhe, kjo ishte sjellja e pritshme e proletarve. Por ndodhi e kundërta: proletarët mbrojtën atdheun. Lenini u dëshprua. Teoria e Marksit nuk funksionoi. Literatura shkencore e joshkencore dhe përvoja botërore është e mbushur me të dhëna që vërtetojnë se morali politik nuk është i determinuar dhe i lidhur me pasurinë.
Mangësia e dytë e argumentit që e lidhë moralin me paranë është se filozofë, studiues të shquar të politikës, jomarksistë dhe antimarksistë kanë argumentuar me autoritet se pa moral nuk ka para, ekonomi tregu, demokraci. Zakonisht mendohet se i ndershmi, i moralshmi mbetet pa para, por po aq bindshëm është argumentuar se morali është kusht i domosdoshëm që një shoqëri të ketë pasuri, para, mirëqenie materiale. Se pa moral s’ka para. Po ashtu, shqiptarët, “shoqëria politike” dhe “shoqëria civile” ende e mendojnë ekonominë e tregut dhe demokracinë, d.m.th. kapitalizmin sipas përfytyrimeve të krijuara në edukimin marksist-enevrist si shoqëri pa moral, të kundërmoralshme ku gjithçka shndërrohet në mallë, ku gjithçka shitet e blihet etj. Ndërsa pikërisht kapitalizmi kërkon moral dhe ndalimin e disa vlerave nga shndërrimi në mall, nga shndërrimi në gjëra që shiten e blihen. Pa moral, pa gjëra që nuk shndërrohen në mallë, nuk ka kapitalizëm, ekonomi tregu dhe demokraci: “Argumenti i famshëm i “mullirit satanik” i Polyanit (1944) llogaritet se demonstron se vetëm tregu i kufizuar, ku ‘jo gjithçka’ është për shitje, mund të jetë një treg efiçient. Ky është thelbi i nocionit ‘të të qenit i lidhur’ [me bashkësinë] (Granovetter 1985) ose ‘kapitalit social’ (Putnam 1993). Vetëm përmes pjesmarrjes në një tog normash të përbashkëta të cilat përbëjnë dhe njëkohësisht kufizojnë universin e ‘veprimtarive ekonomike’ aktorët njohin se çka mund të besojnë dhe të llogarisin dhe vetëm atëherë mund të fillohet llogaritja dhe maksimalizimi i utilitetit. Po të perifrazohet Durkheim, ‘kapitali social’ fikson parametrat joekonomik të veprimtarisë ekonomike. Për të përfituar në treg aktorët duhet të njohin dhe të respektojnë dallimin ndërmjet atyre gjërave që janë të përshtatshme për transaksione tregu (ose praktikave që janë të lejueshme në transaksione të tilla) dhe atyre që nuk janë. E contrario, mund të argumentohet se ekonomitë e tregut të modernes së hershme ashtu si edhe ato postkomuniste vujanë në efiçiencën e vet pikërisht nga fakti se tregu është i pakufizuar dhe gjithçka (të mirat shpëtuese, lejet e martesës, dhuna, mbrojtja, postet, favoret administrative, vendimet gjyqësore, liçencat e eksportit etj.) janë për shitje” (Offe, 2000:682-83). Kritiku ndoshta më i ashpër i kapitalizmit, Marksi, po ashtu tregon se kusht për zhvillimin e ekonomisë së tregut ka qenë ndalimi së paku i një gjëje nga shitblerja: i lirisë së njeriut. Kusht për zhvillimin e kapitalizmit ishte heqja e skllavërisë, e shitblerejs së njeriut duke e zevendësuar me shitblerjen e lirë të fuqisë punëtore. Pavarësisht se “liria e shitblerjes së fuqisë punëtore” quhet prej tij formë tjetër e skllavërisë, ky është vetëm përdorim metaforik i termit por jo skllavëri në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Në ekonominë e tregut askush nuk guxon, qoftë edhe me vullnet të lirë, t’a shndërroj veten në skllav. Insititucioni i skllavërisë është i ndaluar. Ekonomia e tregut ka filluar me ndalimin e shndërrimit të gjithçkaje në mall që shitet e blihet.
Pikërisht kjo mungesë e dallimit të gjërave që ndalohet të shiten e të blihen është një nga shkaqet e pengimit të zhvillimit të ekonomisë së tregut në vendet postkomuniste, veçanërisht në Shqipëri. Etja për para e pasurim të shpejtë (legjitimuar edhe me argumentet e përmendura më sipër d.m.th. gjoja për hir të atdheut, popullit e vendit ) në Shqipëri e ka shndërruar gjithçka në mallë që shitet e blihet: lejet e martesës, dhuna, mbrojtja, postet, favoret administrative, vendimet gjyqësore, liçencat e eksportit etj., etj., janë shndërruar, pra, në mallë. Deri edhe skllavëria dhe përdorimi i njerëzve për shitje e blerje (veçanërisht femrave dhe fëmijëve) është realizuar në përmasa të jashtëzakonshme. Kjo etje për para i ka lënë shqiptarët pa para, në kuptimin se ka penguar zhvillimin e ekonomisë së tregut, biznesit, prodhimit, konsumit, qarkullimit të mallrave të tjera. Zhvillimi i prodhimit, bizniseve dhe veprimtarive të lejueshme për shitblerje do të krijonte më ngadalë pasuri (para) por në mënyrë më të qëndrueshme. Ndërsa paratë e fituara me shitblerje “mallrash” që janë në kundërshtim me ekonominë e tregut e bën edhe paranë e fituar të rrëshqitshme, të paqëndrueshme, të rrezikuar (të ndjekur sipas konjunkturave, të konfiskuar, të grabitur etj). Shkurt, pikërisht kjo etje e pakufizuar për para i ka lënë shqiptarët pa para, pa zhvillimin e ekonomisë dhe mirëqenies së vendit. Prandaj mund të thuhet se shqiptarët e duan kaq shumë paranë sa kanë për të mbetë gjithnjë pa te. Së paku deri sa ta duan më pak paranë e më shumë atë gjënë e urrejtur: moralin. Qarkullimin e “mallrave” që janë në kundërshtim me ekonominë e tregut nuk mund ta ndalojnë ligjet, policët e gjyqet. Atë e ndalon vetëm morali. Së paku në kuptimin se edhe ligji, polici e gjyqi veprojnë vetëm po të ekzistoj vullneti moral. Pa këtë vullnet moral ligji, polici, gjyqi janë zero.
Tani, të kthehemi tek forma e dytë (e para ishte mungesa e njohurive morale) e shfaqjes së mungesës së kompetencës morale për të cilën flet Dahl dhe moralit përgjitësisht: mungesa e virytit moral.
Mungesa e virtytit moral është mungesa e vullnetit për të vepruar në përputhje me dijet dhe detyrën morale. Njeriu mund të ketë njohuri të mëdha, madje edhe morale, t’i njoh vlerat morale, qëllimet morale që duhet të ndjekë shoqëria e detyrat e veta që dalin prej tyre por të mos ketë vullnet të veproj në përputhje me to, qoftë se është dembel, qoftë se nuk dëshiron të përfshihet në jetën publike, por edhe se ka vullnetin e keq. U tha edhe në fillim se “politikanëve” në Shqipëri dhe shumë aktorëve të “shoqërisë civile” nuk u mungojnë dijet, madje as njohuritë morale, se për shumicën e temave “flasin si bilbil” dhe se shumica janë bartës titujsh të rëndësishëm akademik e kulturor. Madje edhe çka duhet bërë për të dalë nga kjo krizë e përgjithëshme e dinë pothujase të gjithë dhe e thonë zëshëm në media. Problemi është se këto dije nuk i kanë përbrendësuar, nuk i kanë shndërruar në vlera personale. Çka mungon në Shqipëri është, po të perifrazojmë Kantin, “vullneti i mirë”, ose virtyti moral, gadishmëria për të vepruar në përputhje me detyrat që kanë dhe që i njohin. Edhe më keq: jo vetëm nuk ekziston vullneti i mirë, por ekziston vullneti i keq.
U tha në fillim se p.sh. është e kotë t’i shpjegosh A. Angjelit se pozitat monopol pengojnë zhvillimin e vendit, sepse ai e di shumë mirë këtë, se ka qenë profesor ekonomie, sepse e bën këtë jo pse nuk e di por pikërisht pse e di që është keq. Tani mund të tregohet në një shembull tjetër se si veprimtaritë e dëmshme për vendin janë të lidhura pikërisht me dijet. Ta marrim korrupsionin e gjykatave, sipas kryeministrit shqiptar dhe vëzhguesve të huaj, një nga pushtetet më të korruptuara në Shqipëri. Juristi, gjykatësi mund të korruptohet vetëm kur ka dije. Gjykatësi mund të marrë ryshfet vetëm kur ka prova të mjaftueshme dhe njeh ligjet e, bashkë me avokatin, binden se klienti i tyre mund të dënohet. Vetëm atëherë mund ta bindin kriminelin për të dhënë paratë. Përndryshe, po të mos kishin prova, po të mos i njihnin ligjet nuk do të mund ta bindinin (kërcënonin) kriminelin të japë para. Askush nuk jep miliona kot, madje as krimineli. Prandaj gjykatësi mund të korruptohet vetëm kur di (fakte, prova dhe ligje) që i bëjnë të mundur të dënoj dikë. Ai nuk korruptohet nga padituria, por nga mungesa e vullntetit të mirë për të vepruar në përputhje me detyrën (morale) dhe me ligjin për të dënuar kriminelin. Po të mos ishte i ditur në fushën e vetë nuk do të mund ta kërcënonte kriminelin e ta detyronte të paguaj para. Që në fillim u tha se argumenti ka vdekë. Dhe argumenti ka vdekë, sepse ka vdekë morali. Dijet pa moral më shumë prodhojnë kriminel se njerëz.
Në qoftë se Shqipëria ka rënë në mjerim dhe nuk del prej tij, nuk del jo pse udhëheqësit dhe “shoqëria civile” nuk dinë se si dilet nga mjerimi. Edhe se si dilet nga mjerimi e dinë pothuajse të gjithë dhe “flasin si bilbil” se duhet bërë kjo, e kjo, e kjo. Por mungon virtyti moral, vullneti për të vepruar ashtu që të dilet nga mjerimi. Kështu p.sh. nuk ka gjë më të lehtë se sa të luftohet korrupsioni, ta zëmë, në administratë. “Luftëtarët kundër korrupsionit” u kërkojnë qytetarëve të vërtetojnë se nëpunësi u ka kërkuar ryshfet dhe meqenëse qytetari nuk mund ta dëshmoj që i ka kërkuar ryshfet sepse nuk është i pajisur me mjete inçizimi etj., nëpunësi del i larë. Një pjesë e madhe e ryshfeteve jepen sepse nënpunësit u kërkojnë qytetarëve dokumente etj., që nuk i kërkon ligji ose aktet nënligjore. Shumë zyra kanë të shpallura se çfarë dokumentash duhen p.sh. për të nxjerrë një pasaportë. Por, ndodhë që qytetarit, mbasi ka lexuar listën dhe ka grumbulluar gjithçka duhet, nga nëpunësi i kërkohet edhe diçka tjetër që nuk është në listën e kërkesave. Për qytetarin ky ëshë një mesazh i mjaftueshëm se nëpunësi është duke nxjerrë vështirësi që ta detyroj qytetarin t’i jap ndonjë mitë. Kjo është forma më e zakonshme e korrupsionit të adinistratës: moskryerja e detyrës dhe nxjerrja e pengesave jashtë rregullave të zyrës së vet dhe të ligjit. Tani, po të ekzistonte vullneti i mirë për të luftuar korrupsionin ankimi i qytetarit për këtë kërkesë është fakt i mjaftueshëm që nëpunësi të ndëshkohet. Në mos për presion që të marr ryshfet, çka qytetari mund të mos e vërtetoj, nëpunësi duhet ndëshkuar pse ka shkelë rregullat administrative duke kërkuar diçka shtesë. Ose së paku, nga shefi apo zyra e ankimeve nëpunësit i jepet urdhër t’i mbaroj punë qytetarit e kështu, së paku, qytetarët kryejnë punë nëpër zyrat e shërbimeve publike-shtetërore. Kjo do të hiqte motivimin e nëpunësve për të marrë ryshfete, sepse do të shikonin se sorollotja e qytetarëve pa shkak është e kotë mbasi detyrohen nga eprorët apo zyrat ankimore t’i kryejnë punë pa marrë ryshfetin e dëshiruar. Mirëpo, shefi është shef sepse vetitë e nëpunësit të vet i ka më të zhvilluara, qëndron më lartë se ai. Në qoftë se nëpunësi kërkon pak, shefi jo vetëm nuk e ndëshkon por kërkon edhe më shumë nga qytetari. Se është shef. Madje shefi shpesh e detyron vartësin të grumbulloj ryshfete nga qytetarët dhe t’ia japë “pjesën e tij” përndryshe pushohet nga puna.
Siç shihet, pra, pa u vërtetuar fare nga qytetarët kërkesa e nëpunësit për ryshfet ka bazë të mjaftueshme për ndëshkimin e nëpunësve të korruptuar, por edhe për ç’motivimin e tyre për të kërkuar “yçkla” nga qytetarët që të detyrohen “të ofrojnë vetë” ryshfete. Por raportet e të gjithë vëzhguesve të të drejtave të njeriut dhe luftës kundër korrupsionit konstatojnë se në Shqipëri megjithëse vendi është ndër më të korrupturit në botë në burgjet nuk ndodhet as edhe një nëpunës i vetëm i dënuar për korrupsion. Në një pellg të tillë korrupsioni do të duhej që kudo të fusësh dorën të të kapte një peshk, ose madje peshku të të mbetej vetë në dorë. Por në rrjetin e antikorrupsionit nuk ka rënë asnjë nëpunës. Kjo është dëshmi e mungesës së vullnetit për të luftuar korrupsionin dhe jo e mungesë së dijeve instrumentale se si luftohet korrupsioni.
Korrupsioni, dhe gjithë mjerimi i Shqipërisë, nuk mund të luftohet vetëm me dije instrumentale pa moral, pa virtytin moral, pa vullnetin e mirë. Nuk ka gjykatës, polic, burg apo ligj që lufton korrupsionin në kushtet e mungesë së moralit. Morali është kushti i domsdoshëm, kryesori, gjykatësi i fundit, apeli, kushtetusja përtej të cilës nuk ka instancë tjetër ankimi dhe pa të cilat nuk ka siguri të drejtësisë e mirëqenie të tjera. Është i përhapur mendimi se korrupsioni p.sh. luftohet përmes ligjit. Por ky, si shumë mendime të tjera të përhapura, është i gabuar. Po të mungoj vullneti i mirë, një minimum i virtytit moral nuk ka ligj, polic, gjykatës a burg që mund të luftoj korrupsionin. Po të përshtasim prap Kantin, gjykatësi, polici, nëpunësi etj., mund të përdorin dijet e tyre pikërisht për t’iu shmangë ndëshkimit për korrupsion ose mund të përdorë dijen për të fituar duke u korruptuar. Por, do të thoshte Kanti duke dashur të vërtetoj ekzistencën e ndërgjegjës morale, kur unë arrij të bindë të gjithë se kisha të drejtë, mbetet vetëm një gjykatës që nuk arrij kurrë ta bindë, mbetet ndërgjegja, zëri brenda meje që më thotë: “megjithatë nuk kishe të drejtë”. Në qoftë se një njeriu ose një shoqërie i mungon ky gjykatës, ky zë i mbrendshëm, atëherë nuk ka instrument që të jetë efektiv kundër të keqes, atëherë gjithë dijet do të përdoren për t’i bindur të tjerët se kishe të drejtë dhe sa me i ditur aq më tepër mund të mashtrosh, korruptosh, kreysh krime etj., etj.
Për të përfunduar, pra, një nga mungesat më themelore që e bën mjerimin dhe krizën në Shqipëri totale është mungesa e moralit që shfaqet si mungesë edhe e njohurive morale edhe e virtytit moral, vullnetit për të vepruar në përputhje me vlerat e normat morale.
Edhe pse jo drejtpërdrejtë i lidhur me mungesën morale, sidoqoftë ka njëfarë lidhje me te dhe vlen të trajtohet këtu edhe një mendësi tjetër që është bërë problem dhe që mbështetë mjerimin e Shqipërisë. Fjala është për njëfarë barazimi të shpjegimit me legjitimimin. Ky barazim shfaqet kur konstatohen dukuri të shëmtuara në shprehje të tilla si: “e po, jemi në tranzicion”, “i ka tranzicioni këto”, “edhe në vende të tjera kështu ka qenë kur ka filluar ndërtimi i kapitalizmit” etj. Sigurisht, mjerimi i Shqipërisë mund të shpjegohet, shkaqet që gjatë tranzicionit çojnë në kriza, destabilizime, korrupsion etj., mund të konstatohen dhe përshkruhen me saktësi. Por shprehjet që vijnë pas këtyre “e po kështu e ka tranzicioni” etj., duket sikur përdoren për të legjitimuar këto dukuri, për t’i paraqitë si të pranueshme qoftë edhe si fatalizëm. Mirëpo, barazimi i shpjegimit me legjitimimin është gabim i shumëfishtë sepse shpjegimi dhe legjitimimi dallojnë në shumë gjëra. P.sh. shpjegimi përshkruan lidhje shkakësore, ndërsa legjitimimi ofron arsye morale; shpjegimi lidhet më tepër me faktet dhe gjykimet empirike, ndërsa legjitimimi me vlerat dhe gjykimet normative; tek shpjegimi procedimi mendor është kryesisht induktiv, ndërsa tek legjitimimi kryesisht deduktiv etj. Shkurt, shpjegimi nuk është legjitimim. Kështu p.sh. në qoftë se krimineli i shpjegon hollësisht dhe me saktësi gjykatësit se si e ka kryer vrasjen e një grupi fëmijësh, vështirë se gjykatësi i thotë: “meqenëse ma shpjegove saktë si e ke kryer vrasjen, nuk dënohesh”. Shpjegimi nga krimineli nuk është arsye që gjykatësi të mos e dënoj krimin. Po ashtu, në qoftë se hajduti vjen e na shpjegon hollësisht se si na ka vjedhë, vështirë se i themi: shumë mirë, tani rri i qetë, sepse ma shpjegove.
Ne mund të shpjegojmë se periudha kalimtare ka shumë shkaqe për lindjen e krizave dhe se vende të tjera po ashtu i kanë kaluar dukuri të tilla, por ky shpjegim nuk është arsye të pajtohemi me to, t’i konsiderojmë legjitime. Ndërsa shprehjet: “e po, jemi në tranzicion”, “i ka tranzicioni këto”, “edhe në vende të tjera kështu ka qenë kur ka filluar ndërtimi i kapitalizmit” etj., përdoren shpesh pikërisht për të shtyrë tjetrin t’i pranoj ato si normale, si legjitime. Përkundrazi, shpjegimi e bën edhe më jolegjtime dukuritë negative, sepse shpjegimi tregon se aktorët janë të përgatitur, të aftë t’i parashikojnë këto dukuri dhe mund të kishin marrë masa për parandalimin e tyre. Në qoftë se “edhe në vende të tjera kështu ka qenë kur ka filluar ndërtimi i kapitalizmit” ato kanë qenë deri diku të legjitimuara sepse nuk kanë pasë përvoja prej të cilave të mësojnë, kanë qenë të parat që i kanë hyrë ndërtimit të kapitalizmit etj. Ndërsa përsëritja e të njëjtave dukuri në vendet që i kanë hyrë këtij procesi duke pasë përvojën e të tjerëve nuk kanë legjitimim, sepse do të duhej të kishin mësuar nga përvoja e të tjerëve. Madje, edhe në vendet ish-koloniale që e filluan me vonesë rrugën drejtë modernzimit, ekonomisë së tregut e demokracisë përsëritja e dukurive negative të vendeve evropiane të para shumë shekujve është deri diku e legjitimuar për shkak të nivelit të ulët arsimor të vendeve ish-koloniale. Por përsëritja e këtyre dukurive në vendet paskomuniste, siç është Shqipëria, nuk legjitimohet as nga injoranca sepse niveli arsimor është shumë më i lartë, çka shprehet edhe në njohuritë se “këto dukuri i kanë kaluar edhe vende të tjera”. Kështu shprehjet se “i ka tranzicioni këto”, “se edhe vende të tjera i kanë kaluar këto dukuri” etj., në vend se të legjitimojnë, delegjitimojnë edhe më shumë, sepse tregojnë se përdoruesit e tyre nuk i bëjnë të këqijat nga padija, mungesa e përvojës etj., por se janë bartës të vetëdijshëm të tyre. Përdorimi i shpjegimit si legjitimim është një tjetër strukturë mendore që dëshmon edhe mungesën e mendimit edhe mungesën e moralit.
Mjedisi i mbrapshtë ndërkombëtar
Të tri këto mungesa të mëdha, mungesa e politikes, mungesa e mendimit dhe mungesa e moralit në Shqipëri po veprojnë në një mjedis ndërkombëtar të mbrapshtë që e bën efektivitetin e tyre edhe më të madh. Edhe mjedisi ndërkombëtar nuk ka treguar ndonjë veti a karakteristikë më të ndryshme a më të mirë se shqiptarët. Mungesa e politikes është përforcuar edhe më shumë nga këmbëngulja e ndërkombëtarëve për të ndërtuar, forcuar etj., “shoqërinë civile” kur Shqipëria ende nuk ka ndërtuar “shoqërinë politike”. Ashtu si shqiptarët edhe ndërkombëtarët nuk kanë treguar se kanë ndonjë mendim më të konsoliduar, më objektiv dhe më të qëndrueshëm se shqiptarët. Mendimi i tyre ka qenë po aq konfuz, po aq i papërcaktuar, po aq kundërthënës madje më shumë se mendimi i shqiptarëve. Kështu ndërkombëtarët thanë se zgjedhjet e majit 1996 ishin të regullta dhe të parregullta. U mblodh Parlamenti Evropian kur mungonte e djathta dhe miratoi një rezolutë sipas të cilës zgjedhjet ishin të parregullta. Të nesërmen u mor vesh nga të djathtët, u mblodh prap parlamenti dhe miratoi një rezultë sipas të cilës zgjedhjet ishin të rregullta. Po se zgjedhjet ishin të rregullta për një palë dhe të parregullta për palën tjetër e thonin edhe shqiptarët pa ndihmën e parlamentarëve evropian. Për kushtetutën e vitit 1998 ndërkombëtarët thanë se është shumë e mirë, se e kanë parë eksepertë ndërkombëtar, Komisioni i Venecias etj., dhe se është shumë e mirë. Tani thonë se kushtetuta ka të meta serioze. Po se kushtetua është shumë e mirë dhe se është shumë e keqe e thonin edhe vetë shqiptarët. Për ligjin për zgjedhjet ndërkombëtarët thanë se është më i miri. Tani thonë se duhet plotësuar sepse ligji për zgjedhjet nuk është i mirë. Po se ligji për zgjedhjet është i mirë dhe se është i keq e thanë edhe vetë shqiptarët. Për zgjedhjet e qershorit ndërkombëtarët thanë se janë të rregullta. Tani thonë se kanë qenë të parregullta. Po se zgjedhjet ishin të rregullta dhe të parregullta e kanë thënë edhe vetë shqiptarët pa ndihmën e ndërkombëtarëve.
Lista e qëndrimeve të tilla kundërthënëse të ndërkombëtarëve mund të zgjatet shumë, mjaftueshëm për të konkluduar se nuk dallojnë në gjykim nga shqiptarët. Kur them se shpesh ndërkombëtarët janë treguar edhe më keq se shqiptarët në inkonsuekuencat mendore, kam parasysh se gjykimet kundërthënëse të shqiptarëve janë ndërmjet palëve të ndryshme. Kështu p.sh. se ligji për zgjedhjet është i mirë dhe është i keq e kanë thënë palë të ndryshme. Ndërsa nga ndërkombëtarët se ligji për zgjedhjet është i mirë dhe i keq e ka thënë i njëjti person: Doris Pak.
Përfundimi “pesimist”
Për t’u kthyer tek fillimi: Shqipëria është në një gjendje të mjeruar. Dihet se është në gjendje të mjeruar, por është në gjendje shumë më të mjeruar se sa mendohet edhe nga pesimistët.
Mjerimi i Shqipërisë ka në themel tri kriza që e bëjnë krizën totale: 1. Mungesa e politikes. 2. Mungesa e mendimit. 3. Mungesa e moralit. Të tri këtyre krizave u shtohet një e katërt: mjedisi ndërkombëtar. Të tri krizat janë të lidhura dhe forcojnë njëra-tjetrën. Meqenëse nuk ka një sferë të shëndoshë të shoqërisë nga e cila të filloj shërimi i të tjerave, kriza, rrjedhmisht, mjerimi shqiptar do të zgjasë shumë. Vendi dhe shoqëria janë futur në rrethin vicioz nga i cili zor se dilet. Kur flas si optimist, do të thotë se kjo gjendje do të vazhdoj së paku edhe njëzet vjetë. Po të flas si realist, së paku edhe pesëdhjetë.
Rrugëdalje nuk ka, sepse edhe po të dihen rrugët, edhe po të dihet se çka duhet bërë për të dalë nga mjerimi, nuk ka kush t’i bëj gjërat që duhen bërë, sepse u mungon vullneti t’i bëjnë. Shqipëria nuk vuan nga mungesa e konsensusit, siç dëgjohet të thuhet shpesh (një tjetër mendim i mjerë), po përkundrazi vuan nga një konsensus i tmerrshëm. Politikanët janë marrë vesh shumë mirë me njërin tjetrin për të mos lejuar asnjë forcë tjetër të hyjë në politikë veç atyre që hynë në vitin 1990-91. Grinden, konfliktohen, kacafyten me njëri tjetrin, por përballë një “të treti” merren vesh menjëherë. Si rrejdhojë, Shqipëria ka të njëjtët politikanë që nga viti 1990-91. Media është marrë vesh për mrekulli me politikën: nuk gjendet pothujase qoftë edhe një gazetar a publicist që të mos flasë e mendoj njëlloj si politikanët. Ata janë ndarë sipas politikanëve, por në strukturat mendore, psiçike, morale nuk dallojnë në asgjë nga politikanët. “Shoqëria civile” është pajtuar po ashtu për mrekulli me “shoqërinë politike” çka duket në të njëjtën mungesë mendimi, në të njëjtën mungesë morali, në të njëjtat struktura mendore e psiçike që janë analizuar më lartë. Në Shqipëri pothuajse nuk ka alternativë mendimi: të gjithë kanë arritë një konsensus të tmerrshëm se do të flasin kundër kombit, nacionalizmit, frocimit të shtetit, kategorive klasike të politikes, për integrimin evropian, për të drejtat universale, për minioritetet, për shpërfilljen e moralit, për “e di Evropa”, “kështu e ka bota”, për forcimin e “shoqërisë civile” për..., për.... Kështu p.sh. njeriu dëgjon një paradë të pafund “intelektualësh” tek Real TV, ose kudo ku shprehen dhe të gjithë pajtohen ashtu si “politikanët” se qëllimi kryesor i politikës duhet të jetë antarësimi i Shqipërisë në BE. Kur ky nuk mund të jetë qëllim i shoqërisë, dhe për më tepër edhe sikur të jetë qëllim, duket se rruga më e mirë dhe më e sigurtë për t’u antarësuar në BE është të hiqet dorë nga ky qëllim.
Ky konsensus i tmerrshëm, pothuajse i përgjithshëm ndërmjet politikanëve, politikanëve e “intelektualëve”, “krijuesve të opinionit publik”, shkurt, ndërmjet “shoqërisë politike” e “shoqërisë civile”, mungesa e mendimit alternativ, e mendimit ndryshe dhe konsensusi për të mbytë çdo mendim ndryshe e bën mjerimin shqiptar pa rrugëdalje dhe e zgjatë ate me dhjetëra vjeçarë. Kështu p.sh. “shoqëria politike” dhe “shoqëria civile” janë angazhuar me të gjitha mjetet e tyre për të bojkotuar kur munden (p.sh. duke mbyllë aksesin në media) dhe për të luftuar kur nuk arrijnë ta ndalojnë shfaqjen e çdo mendimi që synon të kthej në përdorim kategoritë klasike të politikës, të prishë strukturat e të menduarit metanarrative, autoritariste, ikëse nga liria apo të kthej moralin në politikë.
Një rrugë për të dalë nga ky mjerim do të ishte edukimi ndryshe i një brezi të ri, ndryshimi i kulturës politike të shqiptarëve, i mendësive, psikologjisë, sjelljes etj., etj. Por të gjitha këto së pari, nuk kanë filluar, së dyti, edhe sikur të fillojnë janë procese afatgjata dhe, së treti, këto procese realizohen përmes agjensive të socializimit ndërsa analiza e agjensive të socializimit tregon se ato nuk kanë asnjë të dhënë se mund ta bëjnë ndryshimin që kërkohet dhe se në masë të madhe janë në konsensusin e tmerrshëm që u përmend. Çdo realitet i nesërm ekziston si mundësi në të sotmen. Mundësia është realitet në disa forma, është edhe pjesë e realitetit ekzistues, veçse jo mbizotërues. Ndërsa në realitetin e sotëm shqiptar nuk konstatohen potencialitete të tilla që mund të bëhen realietet të ndryshme të së nesërmes edhe për një kohë shumë të gjatë.
