MYRTEZA PEPA BËRI GJITHCKA MUNDI PËR KOSOVËN

RIZA LAHI

                                                                Dossier

  KOMANDANTI  RAMUSH HARADINAJ KA SHPËTUAR BRIGADËN 122 PA U SHFAROSUR,  VETËM PËR PESË MINUTA PARA KASAPHANËS

          I zoti i shtëpisë më pa edhe një herë në sy, ndërsa baca Ibrahim më bëri me shenjë që të mos mërzitesha. Po mbyllja aparatin me të cilin kisha fotografuar Myrteza (Myrtez) Pepën bashkë me heroin e tij të përjetshëm – Jusuf Gërvalla.

  Jusuf Gërvalla është fotografia më e madhe në atë shtëpi të Malmoes , dhe i zoti i saj e kish varur në vendin më të dukshëm.

     “Myrtezi”, pra Pepaj, ishte i përzgjedhuri i baca Ibrahimit për t’u intervistuar nga unë, “për me hi në libër”. Jo vetëm në kryeqendrën shqiptare të Suedisë, në Malmoe, por, në të gjithë atë vënd me vijë ajrore cep më cep thuajse sa dhjetë herë 360 kilometërshi shqiptar që lidh Marlulën me Konispolin, askush nuk dyshonte në puritanizmin e bacës sim.

 Ibrahim Metaj, megjithëse me arsim relativisht jo aq të lartë, ka një respekt gati – gati fetar ndaj librave, gazetave e fotografive, të cilat i mori në shtëpinë e tij me fanatizmin dhe adhurimin që mbajnë myslymanët Kur’anin.

     “Myrtezi” pra, ishte një “target” për penën time, i pushtuar nga ndershmëria dhe saktësia prej shenjtori e, pra, bacës, po, përse, ja, unë s’e dija ende.

 Do të mësoja më pas.

Më saktë – menjëherë.

    Myrtezi, sapo la punën në oren 15.30, i ra borisë së “Kerrit” të tij poshtë shtëpisë së bacës në Skurup në oren 15.45, jo në orën 16.00, sa ç’na kish thën mbrëmë.

Siç duket, kishte rendur për të na  marrë e për të na çuar në shtëpinë e tij me shpejtësi jo më të vogël se sa 130-140 km/orë.

Myrteza Pepaj është i ditëlindjes 30 mars 1959,” i Deçanit”, fshati Kodrali.         

 Është nga veteranët e 1981-shit.

Pepaj kujton se ka iniciuar vetë një demonstratë, kur ishte në shkollë, në Prishtinë, “tuj bo hajgare . Djalit të mixhës ia theu doren policia, por unë ju ika për durësh”.

Myrtez Pepaj ka pamjen e një njeriu me intuitë të veçantë për t’iu shmangur rreziqeve në çastet e fundit dhe për t’u futur sërish nëpër lojen e rrezikshme, atje dhe atëherë, kur të tjerët janë të tmerruar. Një Zherar Filip1) i lindur.

  Pepaj është një emigrant i hershëm në Suedi. Kryetari i Unionit të Shqiptarëve të Suedisë, zoti Destan Morina do të më thoshte më pas se, kur ai ka mbërritur pas aq peripecishë më së fundi në Suedi, e kish  gjetur strehën e parë “te ni shoq i jemi, Myrtez Pepaj ia thonë”.

          Myrtezi ka luftuar gjithsej – gjithsej vetëm 45 ditë në Kosovë.

         

          Ai është nisur me kontigjentet e para për luftë që nga Suedia, tok me Rexhep Mehmetajn, Nasim Haradinajn, Beçë Shalën, Arben Mazrekajn, si edhe me një “djalë hazreti” (djalë i vetëm). Djali i “hazretit” quhej Hysret Kyçyku i cili pat këmbëngulur të vinte në luftë kështu: “po nuk më pranuat, se qënkam “hazreti”, unë do të luftoj i veçuar nga ju. Nuk e kam llogaritur jetën time në qetësi, kur e tër Kosova është në flakë”.

          Natën e ikjes , ky grup, para se të përcillej të nesërmen me ceremonialin e kryesuar nga veterani Ramadan Shala, ka darkuar në shtëpinë e Myrtezait, e shoqja e të cilit, në një qoshe, ka bërë përpjekjen e fundit t’ia kthente mëndjen babait të 4 fëmijëve të saj, kështu:

          “Ti qet pare boll!! Mos shko me luftue! Lufta don edhe pare, e ti qet boll! Mos shko!”

          Duke parë nga e shoqja, Naxhija, Myrteza Pepaj na tregoi, bacës dhe mua, se ajo binte kushurirë me Isa Boletinin dhe, sapo ajo u largua pak  per te fëmijët, vazhdoi:

          “Nana jeme, Sofë ia thonë, nuk më tha asnjiherë mos shko. 

Ajo ka pasë nji vëlla, Beqir Berisha, qi ka luftue e asht vra në një grup me një kaçak të njoftun antititist, të quajtun Nue Përlleshi, i lidhun me NDSH-në. Mirëpo, kur Naxhija nisi me kaaa me të madhe, edhe nana s’mujt me durue ma”.

          Në të vërtetë, si Myrtezai, edhe miku i tij që i thirri në telefon e që erdh pas pak, Rexhep Mehmetaj, kanë qënë mjaft mirë ekonomikisht, kur kanë nisur apo kanë shpërthyer në aktivitetet guerile.

          Myrtezi, psh. si rrallë emigrantët shqiptarë, duke njohur edhe tri gjuhë të tjera veç shqipes (greqisht, serbisht e suedisht), ka punuar përkthyes.

 Babai i tij ka qënë arsimtar në Kosovë. Është quajtur Bajrush Islam Pepaj dhe, i njohur si antitist e, meqënëse, për këtë, s’e lejonin të ushtronte mësuesinë, ai ka dhënë mësim të gjuhës shqipe në shtëpija.

          Pas një stërvitjeje 15 ditore, Pepaj ka hyrë në Kosovë, në brigadën 122. Në atë të Ramush Haradinajt.

          Rasti do të sjellë ndonjëherë të rri edhe me këtë kosovar të quajtur Ramush, për të cilin kam dëgjuar aq thashetheme të bukura. Rajmonda Meleçka, e vetmja femër nga Rep. e Shqipërisë që ka luftuar në Kosovë, qesh me dashuri prej shoku sapo përmënd “komandant Ramushin”.

          “Ramushi më dha leje vetë, mbas tri ditëve, me shkue e me pa mixhën se nanën e lashë në Suedi, e baba… m’ka vdekë”, thotë Myrtezi, përpjekjet mbinjerëzore të të cilit, që do t’i shohim më poshtë, janë të ngjashme me përshkrimet makabre, të heroizmit makabër, të përshkruar vetëm nga një pendë e njerëzimit deri me sot – ajo e Viktor Hygoit.

          Ja¼ Dhe diçka nga “komandant Ramushi”.. .Diçka të treguar nga Myrteza Pepaj, që ka qënë i “ kyçur” në kuadrin e grupeve të zgjedhura të ashtuquajtur “diversionistë”, që vepronin me 7-9 veta dhe që kryenin, shkëputur nga totaliteti numerik i brigadës 122, sulme të rrufeshme në pika sa më të habitëshme. Duke goditur egërsisht dhe me tër potencialin e mundshëm të armëve të lehta që mbanin me vete e, sigurisht, duke ia mbathur, sapo të arrihej qëllimi.

  “Djem, sot nuk do të rreshtohena në vëndin e zakonshëm” – na tha nji mëngjes komandant Ramushi, dhe na u nisëm me u rreshtue  dikund  tjetër, larg. 

E¼ Po atë ditë, as 5 minuta mbas orës së zakonshme të rreshtimit, kanë shpërthyer, mu atje ku duhej të ishim të grumbulluem  të tanë, mbi 1000 predha artileriet e mortajash, prej të katër anëve”.

          Për atë ditë, pra, qe përgatitur një skenë shfarorësëse për të gjithë atë mori burrash të rinj të Kosovës.

Pepaj më dha këtë spjegim rreth shmangies së kasaphanës së atij mëngjesi:

    “Ose ka folë ndonjë rob i kapun prej nesh ose, ka mundësi , këtë informatë, komandant Ramushi e ka ble prej ndonjë hafijeje serbe.

 Komandant Ramushi, sigurisht që ka pasë informatorë në radhët e serbve  në favor të UÇK-së. Ka njerëz që janë gati me ba çfarëdo lloj ndyrësie për pare. E, parja e bardhë, për ditë të zezë!”

          Myrtez Pepaj këmbëngul me zjarr këto çaste për diçka. A ka mundësi që në librin tim të shkruaj që në fillim, që në faqen e parë, të lutem, a mundesh bre burr, që në rreshtin e parë, që në krye fare, për një kryetrim kosove.

 Ka qënë një bjond i bukur, me fytyrë njomcake. Është quajtur Xhevat Sejfijaj. Ka qënë nga Bogajt e Rugovës.

“Ende nuk i dihet se ku janë eshtnat e Xhevatit. Trupin e tij të vramë, ose e kanë shkye qentë, ose e kanë djegë serbët”.

Luftëtari i UÇK-së Xhevat Sejfijaj ka qënë në njërin nga grupet e sulmit, siç ka qënë dhe Myrteza Pepaj. Ai , si ka qëlluar për vdekje një komando të ushtrisë serbe, ka bërtitur me furi “Eheaaj! Iku qëni!!!”. 

Mirëpo, në çast, është qëlluar për vdekje, nga një tjetër luftëtar sërb. Dhe, fill pas, heroi kosovar është gjendur mes një hordhie të tërë komandosh armiq, të kamufluar përqark¼

          Myrteza Pepaj ka provuar të operohej pa narkozë. Ai i është nënshtruar heqjes së një cifle predhe në stomak vetëm me pak kamfor në hundë dhe¼ nëpër tehun e thikës së kirurgut. Ja se si ka ndodhur.

          Në krye të një grupi prej 600 djemve të paarmatosur, në majë të një kali të blerë, “Zheli” (pseudonim i Myrtezit), ra në një minë. Ishin në afërsi të kufirit me Shqipërinë, për ku ishin nisur, dhe ishte natë. 

Natë dhe shumë ftohtë. Të gjithë e dinin mirë se ushtria sërbe kishte minuar kufirin.

 Mina e fuqishme bëri fertele barkun e kalit.

 Por kali, ky mburojë prej mishi, si një luftëtar i paepur, është rrotulluar tri-katër herë me kalorësin në shpinë.

 Duke hingëllitur.

 Duke stërmbledhur tëra forcat.

 Derisa ka rënë përdhe pa frymë me kalorësin “Zheli”mbi shpinë.

Me “Zhelin” që nuk arriti të dilte “i larë” nga mina.

 Por i mbytur në gjak.

 Grupi u kthye mbrapsht menjëherë. Kokëkrisja për të kaluar natën nëpër një zonë të minuar, u pagua me vdekjen e kalit. 

Dhe me pragvdekjen e kalorësit kokëkrisur. Dhe të tre-katër luftëtarëve kosovarë të paarmatosur.

          Herë mbi supe shokësh, e herë mbi kurriz të ndonjë kali, më së fundi, falë edhe celularëve, këtyre armëve të pandara të kosovarëve, dikush ka dalluar papritur dy drita të një “kerri”.

          Sigurisht që nuk ishte me serbë. Serbët, si dhe nazistët në Luftën e Dytë, nuk  rrezikojnë natën. Ata ngulmojnë për sulmet në agim.

 Nga makina dolli shoferi. Ishte pikërisht vetë i mbiquajturi “komandanti legjendar” Agim Ramadani¼

          Myrtezi tregon me imtësi edhe shakatë e shokëve për ta “mbajtë me gajret”, ndërsa operohej në stomak. Atje. Në rokafortën e Junikut.

          “Shaqë Qerimaj, Shaqa banon sot në Zvicër, më thoshte nëpër atë qahmet: “Or Myrtez! Më ba me na dekë, kam me t’mbulue me dushk. 

Jo, more me dhe, jo. Me dushk. E, kur të më bijnë rruga kah ti, tash po vi e ta qes një cingare e tash po e pijmë bashkë. Ti, mandej, tash po hyn prap nëpër dushk¼ 

Shaqa, ky trim mbi trimat, ka nji hidhnim të madh në shpirt.   

      

  Djalin 17 vjeçar ia kanë vra serbët!”

Unë jam i bindur se Pepaj sikur rrëfehet para altarit. Baca Ibrahim kënaqet shumë me pyetjet e mia dhe me grykën e kasetofonit tim, të cilin e kam dhuratë prej disa viteve nga miku im Namik Hoti. 

Ai e njeh Myrtezin prej kohësh, por s’e ka dëgjuar ndonjëherë të tregojë kaq imtësira të shënjta të jetës së tij.

          E pra¼ Të nesërmen e operacionit, ky luan ka udhëtuar, në këmbë, vetë i katërti, shoqëruar me dy luftëtarë, që të gjithë, sëpaku, me nga një granatë në brez, nëpër tërë atë të ftohtë, që nga Juniku për në Tropojë.

          “Rrugës na ka pikasër një helikopter jugosllav. 

Na ka kërkuar për një gjysëm ore, ndërsa ne prisnim me gjak të ngrirë sa të largohej¼ Në Tropojë, paguam një fugon, dhe u nisëm për Tiranë”.

          Myrtez Pepaj, i vendosur për të luftuar me vdekjen në këmbë, ashtu si kali që ra mbi minë dhe që u rrëzua vetëm kur zemra nuk i rrahu më, më së fundi arriti në Tiranë dhe refuzoi të shtrohej në spital.

          Për disa ditë, sa për të marrë veten, ai ka gjetur strehë në familjen tropojane të oficerit shqiptar Halit Mulgeci. 

Pepaj ruan respektin më të thellë për Halitin zemërbardhë edhe bashkëshorten e tij, Serveten me përkujdesjet e saja si të ishte ndonjëra nga “motrat” e nënës Terezë.

          “Jam strehue edhe në shtëpinë e një oficeri tjetër madhor të ushtrisë shqiptare. E kanë shtëpinë diku pranë Hotel “Dajtit”. 

E ka mbiemrin Hoti. E shoqja quhet Shpresa. Ata më kanë lëshuar krevatin e tyre bashkëshortor dhe kanë këmbëngulë të mos largohesha nga ata pa u shërue krejt. Por unë u nisa për në Suedi¼

”( Mbi bazën e këtyre të dhënave, përmes librit të telefonit, unë munda të gjej adresën e saktë të personit Hoti, për familjen e të cilit flet Pepaj. Bëhet fjalë për oficerin në pension Ymer Hoti, i cili, pasi u mendua, më dha të dhënat fizike dhe të CV së Myrteza Pepajt. Ai, me të shoqen Shpresa, gjatë konfliktit të armatosur në Kosovë, kishin strehuar nje numur të konsiderueshëm luftëtarësh të UCK së dhe, njëri nga këta, ja, ishte ky që interesohesha  unë  R.L.).

          Paratë e biletës Myrtez Pepajt ia ka siguruar mjeku – luftëtar Adem Grabovci.

          Në Rinas, polici shqiptar i ka kërkuar pasaportën.

          E ç’pasaportë kishte me vete ky shtatlartë me akcent kosovar?

          Në kohën që personi me uniformë ka dashur të largonte njeriun që kishte kapërcyer nëpër kazanët e vdekjes për të shkuar te fëmijët dhe njëherë, te e ëma Sofë dhe te e shoqja Naxhije dhe që ndodhej vetëm pak metra nga dera e “Sëiss air”-it, befas, ka ndodhur një skenë që i ka shtangur të gjithë.

Në vënd të pasaportës, Myrtez Pepaj ka zbërthyer xhaketën.

Turma  ka parë një gjoks, deri në bark, të mbuluar me fasho dhe me gjak të mpiksur.

 Si llak i kuq.

 Polici shqiptar i aeroportit të Rinasit, ka mbajtur drejtqëndrim.

Me pëllëmbën shtrirë në cepin e kapeles me Shqiponjë.

         

           *       *        *

          ¼ Ndërkohë, ja kish mbërritur në këtë mbrëmje një burr i bëshëm, me vështrim të vendosur, por me një ëngjëll të dërmuar në fetyrë. Quhej Rexhep Mehmeti. 

Të dy me Myrtezin qenë larguar në një ditë nga Suedia. Në një ditë kishin hyrë në Kosovë.

          Mehmeti kishte përballuar një kompleks të rëndë dramash të njëpasnjëshme. Duke psherëtitur, ai tha para mikrofonit tim se, ca nga ata që dikur e kishin torturuar shnjerëzisht në qelitë e UDB së, sot i vinin në krye të dasmave, në krye të mexhliseve të fisit apo merrnin pjesë në ndonjë parti të Kosovës së pasluftës.

          Ai s’desh të fliste. Ai ishte i dërrmuar. “Kishte tre fëmijë – kam dy tani” tha. 

Ai kish marrë pjesë në një grup ilegal të armatosur në Kosovë, krijuar në vitin e të quajtur “Shqiponjat”. 

Gati duke dhënë shpirt në qelinë e tij prej torturave, ka mundur të hyjë në kontakt me vëllain e tij të torturuar dhe ai, në qelinë ngjitur, i cili i ka thënë:

          “Or Rexhep! Or vëlla! Ata e kanë listën e gjithë grupit. Mos mbaj ma sekrete. Ata dinë gjithçka¼”

          Nuk kisha parë kosovarë  më të dërrmuar sesa ky njeri. Para dy orësh ai kish shpëtuar sërish për qime nga përplasja me makinëne një të dehuri.

          Më vinte aq rëndë ndërsa shihja para meje dy njerëz që kishin vuajtur shumë. Po¼ Po përse nuk ishin të kënaqur nga jeta?!

 Si më tha ai, Myrtezi sapo i shkela në shtëpi:

          “Do të të kisha nxjerrë për jashta, poqese¼”

          Dhe ai, brenda 15 minutave kishte rendur me maqinë për të na marrë në Skurup, bacën dhe mua, sigurisht me shpejtësinë maksimale që mund të  nxirrte me maqinën e tij.emocionet¼

          Befas¼ U kujtova për diçka.

          - A keni magnetofon, Myrtez?

          - Po, more!

          - Kam një kasetë nga Shqipëria. A e ndëgjojmë?

          - Po si jo, more, qitash!

          Myrtezi, si një liane, brofi në këmbë, ndërsa po e ndiqnin vetullat e rrepta dhe sytë pa emocione, të Rexhep Mehmetit. Kur...

          Orkestrimi i mrekullueshëm, zëri i mrekullueshëm dhe kënga e mrekullueshme korçare “S’kam ç’e dua dashurinë” e Mihallaq Andreas.

          Sytë e mekur të Rexhos nuk munden të mbanin lotin e parë.

 Ai nuk e fshiu.

 Myrtezi, të tijin, po.

O Mihallaq Andrea! Kur shoku yt më i ngushtë, t’i ka këputur të dyja këmbët, që të shpëtonte jeta jote, keni  pirë nga një cigare të dy dhe, gjëja e fundit që ke  parë para se të humbisja ndjenjat nga anestezia, kanë qenë lotët e Ylli Ziçishtit me bisturinë në dorë. Ti ke luftuar me jetën dhe jeta e mposhtur nga ti të ka shpërblyer shumë. 

O, sa shumë!!

 Sa shumë, Mihallaq!!! Sa shumë¼ 

E ku ka më shumë se këta lotë këtu, në Suedinë e largët, me këtë natë të ftohtë dhjetori?. Këto lotë luanësh të dëshpëruar. 

Që po u dridhet buza me buzë.

 O po, ti i solle Shqipërinë! Shqipërinë e bukur. Shqipërinë e dhëmbshur, të vetmen në botë.

     Me zërin tënd të ngrohtë, u solle Kosovën e ngrohtë Myrtezit e Rexhepit¼ 

Llaqi! Ti ‘s’e shikon dot se si nisi të gjallërohej Rexhepi.

          - A mund të marrin Llaqin në telefon? Ta përshëndesim prej këtu? Unë ia kam numurin¼

          Liania formoi me të shpejtë numurin.

          Rreth nesh ishin mbledhur fëmijët dhe e shoqja e “Zhelit”.

            -  Po¼ Mihallaq Andrea jam¼ Urdhëroni.

    Para se në Korçë të arrinte zëri i Myrteza Pepajt, arriti një pauzë. Një pauzë dhe një fragment serenate. 

Dhe një e qeshur me shpirt, sikur të vinte që pas derës, e jo që nga mijra kilometra larg¼

           

1) Zhurar Filip – aktor i njohur francez, i njohur për spektaklet e zhdërvjellta në përdorimin e shpatës e të lëvizjeve me trup.

RIZA LAHI

( Nga libri i pabotuar kurrë,  “Flatrat e shqipes sime – Suedi, Gjermani”)

MIHAIL A. SHOLLOHOV (1905-1984)

Mihail Aleksandroviç Shollohov  (Михаил Александрович Шолохов ) është shkrimtar sovjetik, i lindur më 1905 në Kruzhilin pranë Veçenskajës dhe jo larg brigjeve të Donit.Nobelist për Letërsi (1965) dhe i preferuari i i regjimit të kohës së vet i cili e konsideronte si shkrimtarin më të madh të realizmit socialist.
Fëmininë e kaloi në fshatin kozak kurse më 1918 regjioni u përfshi nga lufta qytetare ku çollokovi rradhitet nga ana e Armatës së Kuqe. Pas luftës shkon në Moskvë dhe pas disa punëve në ndërtimtari dhe disa zeje tjera të vogla, ndjek një kurs për formimin e shkrimtarëve dhe punon për disa gazeta. Hyn në qarqet e Komsomol-it dhe Gardës së Re : më 1924 këthehet në venlindje dhe në vitin vijues publikon novelat e tija të para të quajtura Tregimet e Donit.


MIHAIL A. SHOLLOHOV
Po këtë vit, filloi të radaktoj romanin Doni i Qetë, epope e gjërë mbi fshatarsinë ruse që në brendi është shum e afërt me romanin e Tolstoit Lufta dhe paqa. Vepra flet për tronditjet kozake gjatë viteve 1912-22, është përplot me personazhe të vërtetë e fiktif kurse kryeprotagonisti Melekov lëvizi nga ana e kozakëve dhe u bë me sovjetët e kuq gjë që pasqyron bukur të gjitha sëmundjet dhe vuajtjet e kohës. Vepra është në plotëkuptimin e fjalës shprehje e një talenti të pamohueshëm por atë e mbulon një velll i rëndë i vërtetësisë së autorit. Në fakt, debatet në mes intelektualëve akoma janë shuar plotësisht. Disa mendojnë se romani, ose më saktë, pjesa e parë e tij është e « huazuar » nga oficeri Kriukov i cili u vra gjatë revolucionit. Sollzhenjicin dhe R. Medvedev mendojnë se të dallimi i madh i kualitetit letrar midis kësaj vepre dhe pjesës tjetër të çollokovit si dhe niveli arsimor i tij janë një evidencë për dyshim mbi autenticitetin e Donit të qetë mirëpo si ti besohet sidomos Sollzhenjicinit. Derisa Shollokov lëpihej me Sovjetët, Solzhenjicin e bënte të njejtën me perëndimorët… Si do që të jetë, më 1991 Lev Kollodnji gjeti një dorëshkrim për të cilin « shkenca » vërteton se është shkrimi i autorit Shollokov…
Pas kësaj kohe, vjen një periudhë e qetë pa publikime sinjifikative por edhe ajo që publikoi nuk meriton ndonjë qasje më të madhe, sidomos novela Fati i njeriut nuk ka asnjë vlerë artistike letrare për të cilën thuhet se «… është vepra më e dobët e prodhuar (shkruar) nga nga një laureat i Çmimit Nobël… »1*


Ndër veprat tjera dhe pas një flirti dhe servilizmi me pushtetin në romaninPodniataja celina (1931-1959, "Çmimi Lenin" 1960), Shollakovi nisi romanin« Ata kanë luftuar për atdhe » por të cilin nuk pati mundësinë ta përfundoj (1943-1969).
Vdiq më 21 shkurt 1984.
Veprat më të njohura:
Donski raskazi, 1925
Lazorevaja Step', 1926
Tihi Don
Podnjataja celina, 2 vol. 1932-1960
Oni srajalis za rodinu, 1942
Nauka Nenavisti, 1942
Slovo o Rodine, 1951
Sudba çeloveka, 1956-1957

KY ËSHTË GJAK SHlBALLOKU


- Ti je grua me shkollë, me syza, dhe kjo s'të hyka në kokë... E ku në dreq të vete me këtë?...
Skuadra jonë ndodhet dyzet vjorsta larg së këtejmi; unë erdha këtu në këmbë dhe këtë e solla në krah. A nuk e sheh si më janë rrjepur këmbët? Me që ti qënke drejtoresha e kësaj shtëpie fëmijësh, pranoje pra, edhe këtë! Ç'më thua, s'ka vend? Po unë ku ta shpie? Kam hequr të zitë e ullirit me të! Ma ka prurë shpirtin në majë të hundës, s'durohet më... Mirëpo, e dini... është im bir, është gjaku im... U bë dy vjeç, po të ëmën s'e ka. Me të ëmën na ka ndodhur vërtet një mesele e rrallë... Po deshe, edhe mund ta tregoj, e pse jo? Dy vjet më parë ndodhesha në një sotnia,* që qe ngarkuar me mision të posaçëm. Ndiqnim asokohe, nëpër stanicat e sipërme të Donit, bandën e Ignatievit. Mua më kishin dhënë mitrolozin. Një ditë prej ditësh, dalim nga një hutor; rreth e rrotull shtrihej stepa e zhveshur, si një kokë tullace, dhe ajo vapë s'qe parë ndonjëherë. Kapërcyem një kodrinë dhe zumë të zbresim në një zabel të vogël. Unë isha në krye mbi një karro. Vështroj, dhe aty pranë, mbi një gërxhe është shtrirë përdhe një njeri që duket si grua. Ndaloj menjëherë kuajt dhe i drejtoj për tek ajo.
Asgjë e rallë, ishte një grua që rrinte me turiçkat përpjetë dhe me fundin e fustanit të përveshur gjer afër kokës. Zbres, vështroj, ishte e gjallë, merrte frymë... ia futa këlliçin ndër dhëmbë, pastaj më erdhi keq; e spërkata me pak ujë nga paguri dhe gruaja e mori veten. Në këtë çast u afruan me kuajt edhe kozakët e sotnias, dhe zunë ta pyesin:
- Turp e për faqe të zezë! Ç'rri ashtu shtrirë afër xhadesë me këmbë përpjetë?
Ajo vuri kujën si ato gratë që qajnë të vdekurit.
Më së fundi mezi e kuptuam se bandat e kishin rrëmbyer në rrethet e Astrakanit dhe e kishin marrë me vete në karrot e tyre; pastaj këtu e kishin turpëruar dhe, siç është zakon, e kishin hedhur në rrugë të madhe... Atëherë u them kozakëve:
- Vëllezër, më lejoni ta marr në karron time, meqë edhe kjo paska vuajtur nga ato banda!
Kur më dëgjuan që fola kështu, tërë sotnia u ngrit në këmbë:
- Merre, Shiballok, në karron tënde! Këto gratë kanë shtatë shpirtra, kërmat! Le ta marrë një herë veten, pastaj shohim e bëjmë!
Ç'kujton ti? Sadoqë unë s'i adhuroj e nuk u marr erë fustaneve të grave, më erdhi keq për të dhe e mora me vete për të larë gjynahet... Qëndroi me ne dhe u mësua: herë lante zhelet e kozakëve, herë arnonte pantallonat e ndonjërit; shkurt na u bë nikoqire shtëpie për tërë sotnian. Po neve sikur nga vinte turp të mbanim një grua në sotnia. Kryetari ynë e shante me plot gojën:
- Duhet kapur nga bishti, kjo kurvë, dhe vërvitur së prapthi në hava! .
Po mua më vinte gjithnjë keq, aq keq sa s'ta tregoj dot. Prandaj zura t'i flas: .
- Largohu së këtejmi, Daria, me të mirë; ndryshe, ia ku ta them unë, do të marrësh ndonjë derr-o-plumb e pastaj do të qash...
Asaj s'iu mbajtën lotët dhe bërtiti me të madhe: - Pushkatomëni në vend, kozakë të dashur, se unë nuk ndahem prej jush!
Pas ca kohe vranë karrocierin, dhe atëherë ajo u hodh e tha:
- A po më merr mua për karrocier? Edhe unë di t'i ngas kuajt dhe, të siguroj se s'bie më poshtë se të tjerët.
Atëherë unë ia dorëzova frerët.
- Kur të jemi në luftë, po s'e ktheve vrik karron prapsht, - i them, - hiqja vetes më mirë, se s'të lë pa ta marrë shpirtin!
I habiti gjithë ata kozakë të regjur në shërbimin ushtarak, aq e zonja ishte si karrociere. Gjynah që ishte femër, sepse sa për kuajt, merrte vesh më mirë se çdo kozak tjetër. Sa e sa herë, në fushën e betejës, sulej me atë karro, sa edhe vetë kuajt ngriheshin përpjetë me të dy këmbët e para. Sa shkonte, edhe më e zonja bëhej... Zuri të na i merrte mendjen edhe neve. Shkurt (siç kuptohet vetvetiu) na u mbars. Shumë vuajnë gratë nga ne burrat! Vazhduam ta ndjekim bandën për tetë muaj me radhë. Kozakët e sotnias më qesëndisnin:
- Shiko, Shiballok, sa u ngjall dhe u fry karrocieri yt! Që kur po ha bukën e qeverisë, s'e nxë as pupeja!
Një ditë prej ditësh na u desh t'i bëjmë ballë armikut në një vend të rrezikshëm. Na qenê mbaruar fishekët dhe s'kishim mjete për t'u furnizuar. Banda qe vendosur në një anë të hutorit, ne në anën tjetër. Që s'kishim fishekë, këtë gjë ua mbanim shumë të fshehur banorëve. Po ia ku na pllakosi një tradhti: në mes të natës unë isha roje dhe dëgjoj që buçet toka. Si një ortek na sulen nga njëra anën e hutorit që të na rrethojnë. Na turren si në dasëm, bile guxojnë edhe të na bërtasin:
- Dorëzohuni, kozakë të kuq pa fishekë! Ndryshe, vëllezër, do t'ua ndreqim samarin!
Vërtet na katandisën si mos më keq... Na e punuan aq mirë, sa kush kishte kalin më të shpejtë ia mbathi nëpër kodrinat. Mëngjesin tjetër, u mblodhëm nja pesëmbëdhjetë vjorsta larg hutorit në një pyll, po mungonin më shumë se gjysma nga tanët. Ca kishin ikur nga sytë këmbët, të tjerët ishin katandisur si mos më keq. M'u bë zemra vrer: aty rreth e rrotull s'kishte asnjë banesë, kurse Darja ndjente dhimbje të tmerrshme. Kishte vrapuar tërë natën kaluar dhe kishte ndryshuar krejt, ishte nxirë në fytyrë. E pashë që u vërtit pak rreth nesh, pastaj u largua nga fushimi dhe u fut në pyll, në pjesën më të dendur. Atëherë pikasa diçka dhe iu qepa këmba-këmbës. Vajti e u fut në një rrëpirë të mbuluar me ca pemë të rrëzuara nga era; atje gjeti një guzë të ngrënë nga uji dhe, si një ulkonjë, mblodhi gjethet e rëna dhe u shtri më parë përmbys, pastaj në shpinë. Përpiqej si klloçkë, e kishin zënë të prerat. Unë, prapa një kaçube, qëndroja i strukur pa luajtur as gishtin dhe e vështroja nëpër degët e pemëve... Ajo rënkonte e rënkonte, pastaj nxirrte klithma njëra pas tjetrës dhe lotët i rridhnin nëpër faqe; u bë dyll në fytyrë, sytë iu zgurdulluan dhe po dridhej e tëra sikur ia pat ajo punë. Një kozak s'para merr vesh nga këto gjëra, mirëpo e shoh që ajo grua s'po pjell dot, do të vdesë... Vendosa dhe kapërceva kaçuben, renda pranë saj, dhe m'u shkrep ta ndihmoj edhe unë me atë timen. U kërrusa mbi të përvesha mëngët dhe ndërkaq më pushtoi një ankth, një përpëlitje dhe u bëra qull me djersë. Më kishte qëlluar, të vrisja njerëz dhe se kisha fare për pesë; po, këtu, lere se ç’më gjeti! Ndërsa unë po vërtitesha kështu rreth saj, ajo i pushoi klithmat dhe, papritur e pakuptuar nxori nga goja këto pallavra:
- A e di, Jasha, kush e lajmëroi bandën që ne ishim pa asnjë fishek? - Dhe m'i nguli sytë, hijerëndë.
- Kush qe? - e pyes.
- Unë.
- A, moj qelbësirë, mos të kafshoi ndonjë qen i tërbuar që flet kështu përçart? S'është koha të dërdëllisësh kështu kot. Mbyll gojën dhe rri urtë!...
Po ajo llapte përsëri:
- Po e shoh vdekjen me sy; duhet që ty, Jasha, të t'i rrëfej fajet e mia... Ti nuk e di ç'nëpërkë ke shtrënguar në gji....
- Hajt, rrëfemi pra, - i them, - që djalli të të marrtë! Atëherë ajo m'i zbuloi të tëra. Fliste dhe përpiqte kokën përdhe.
- Unë, në bandë vajta vetë, se desha dhe kisha lidhje me kryetarin e saj, me Ignatievin... Një vit më parë, më kishin dërguar enkas në sotnian tuaj, që t'u dërgoja gjithfarë informatash dhe vetëm për mos ta kuptuar ju, u shtira se më dhunuan... Tani po vdes; edhe për pak, e do ta kisha shfarosur tërë sotnian...
Kur e dëgjova kështu, zemra më rrahu me vrull në kraharor e s'e mbajta dot më veten: ia hoqa një shkelm dhe i nxora gjak nga goja. Po në këtë çast e zunë prap të prerat; e ç'të shoh? Nëpër shalë i doli një fëmijë... Tërë i lagur, ra aty përdhe e përpëlitej si një kaçorr ndër dhëmbët e një dhelpre... Kurse ajo, Darja, hem qante hem qeshte, gjarpërohej nëpër këmbët e mia dhe nuk më shkulej... Unë i ktheva krahët dhe e lashë atje si dëng pa markë që të shkoj në Sotnian. Me të mbërritur, u thashë kozakëve: a e dini, kështu e kështu...
U bë një mishmash që s'ta pret mendja. Aty për aty, deshën të më vrisnin, po pastaj më thanë.
- Ti ngule këmbë ta marrësh, Shiballok, dhe ti duhet ta qërosh atë dhe të birin e porsalindur; ndryshe, ta marrim shpirtin me kërbaç!
Atëherë u rashë më gjunjë dhe u përgjigja: “Vëllezër! Që ta mbys atë, e mbys e s'pyes fare, jo nga frika juaj, po pse është e drejtë, për hir të gjithë atyre vëllezërve e shokëve që dhanë jetën nga tradhtia e saj; ama, le t'iu vijë keq për fëmijën. Me atë grua, këtë fëmijë e kam përgjysmë, se ky është gjaku im; le ta lëmë pra të rrojë! Ju të tjerët kini gra e fëmijë, po unë s'kam njeri përveç tij...”
Ja kërkova këtë të mirë sotnias dhe u ula e putha tokën. Atyre, më në fund, u erdhi keq për mua e më thanë:
- Mirë, ashtu qoftë! Kushedi mbase ky rasati yt bëhet i madh dhe një mitraljer trim, tamam si ti, mor Shiballok! Ama, gruas të mos i mbetet as nami as nishani!
U ktheva te Darja. Qe ulur atje, ishte pispillosur mirë e bukur dhe po mbante fëmijën në prehër.
I thashë:
"S'të lë t'i japësh sisë kësaj fëmije, sadoqë lindi në një kohë mynxyrë, nejse, po qumështin e së ëmës nuk do ta vërë fare në gojë. Po ty, Darja, duhet të të vras, se ti je kundër pushtetit tonë sovjetik. Ktheje shpinën nga rrëpira!"
- Jasha, po fëmija? Ky është mishi yt. Po më vrave mua, edhe ai do vdesë, se do t'i mungojë sisa. Lëma ta rris dhe, kur t'ia heq gjirin, atëherë vramë.
"Jo, - i thashë, - sotnia vendosi të më dënojë rëndë.
Nuk mundem të të lë të gjallë; sa për fëmijën, mos u bëj merak fare. Do ta rris dhe do ta bëj goxha burrë, me qumështin e pelës do ta ushqej, s'do ta lë, jo, ta rrëmbejë vdekja.
Pastaj u largova dy hapa, ngrita dyfekun dhe ajo, ndërkaq, më pushtonte këmbët dhe më puthte çizmet...
Si mbarova punën, erdha te sotnia pa e kthyer kokën prapa që të vështroj, më dridheshin duart, s'i mbaja dot këmbët dhe fëmija më rrëshqiste si ngjalë; siç ishte lakuriq mënt më ra nga duart...
Pesë ditë më vonë kaluam prap nga ai vend. Atje në pyll, u dukën një re korbash... Ma hëngri shpirtin kjo fëmijë!
- Merre nga këmbët dhe vërvite nën rrota! Pse vuan aq shumë me të, mor Shiballok? - më thoshin shpesh herë kozakët.
Po mua gjithnjë më ka ardhur keq për këtë qerrata. Më kujtohet se thoshja me vete: “Kushedi, do të bëhet i madh, të atit do t'i jenë dërmuar kockat dhe atëherë i biri do ta mbrojë pushtetin sovjetik... Do të kujtohet kështu gjithmonë Jakov Shiballoku, nuk do të humbasë si ndonjë hidhës i egër, do të lërë trashëgimtar... A do të më besosh, moj shoqe e dashur, se vetëm për të kam qarë për herën e parë, kurse gjer atëherë s'kam ditur kurrë ç'janë lotët. Në sotnian tonë polli një pelë, mëzin e rrëzuam me një plumb në lule të ballit dhe qumështin e përdorëm për djalin. Në fillim s'e kapte dot sisën, pastaj u mësua dhe e thithte atë majën e sisës tamam siç bën çdo fëmijë me gjirin e së ëmës.
Këmishën ia qepa nga një palë brekësh që vishja.
Këto kohët e fundit, sikur ju shkurtua pakëz, po s'ka gjë, edhe kështu mund të shkojë...
Ja, tani, mendoje vetë: ku ta thyej qafën me këtë në krahë? Qenka shumë i vogël thua? Shiko se kupton që ç'ke me të dhe ha tamam si të mëdhenjtë... Na, merre dhe mos e lër të vuajë, më! A ma merr?... Oh, ta di vërtet të faleminderit shoqe!... Dhe unë sapo të kem shkatërruar atë bandën e Fominit, po vij me një frymë ta shoh.
Mirupafshim, biri im, gjaku i Shiballokut... Rritu!
Ah, qen bir qeni, punë janë këto që t'ia shkulësh mjekrën babait? A nuk të kam mbajtur mirë? A nuk të kam nanuritur sa kam plasur, e tani, në çastin e fundit, po më hakërrohesh? Hajt, para se të ndahemi, lermë të ta puth një herë toçin e kokës...
Ti mos u sëkëlldis, moj shoqe e dashur, kujton se do gërthasë? Jo-o-o... Ai është biri i një bolsheviku të vërtetë, për të kafshuar, kafshon (mos i fshehim gjynahet), po një pikë loti këtij s'i del nga sytë!...

* Sotnia- Repart ushtarak prej 100 kalorësish.



MËZI


Në mes të ditës, prapa një mullari me pleh e miza ngjyrë smeraldi, ai doli jashtë nga barku i së ëmës, me kokën përpara dhe me këmbët e para të ndehura; në atë kohë, ra thikë mbi të një shuk i ftohtë shrapneli të shuar. Gjëmimi, që buçiti, e përplasi atë trup të vockël e të njomë nëpër këmbët së ëmës, Tmerrin provoi ai për herë të parë në këtë tokë! Një mori ciflash ra në çatinë me tjegulla të stallës si rrapëllimë breshëri dhe, duke spërkatur lehtas vendin, e bëri të brofë në këmbë të ëmën e mëzit, pelën kulle të Trofimit; por, ajo pastaj, si hingëlliu pak, u shtri përsëri me ijen e dirsur pas atij mullari shpëtimtar.
Më vonë pllakosi heshtja; në atë heshtje të madhe, mizat filluan të zhukasin edhe më tepër; gjeli, nga krisma e topit, nuk guxoi të hidhej sipër gardhit, po që prapa hajatit rrahu një herë krahët, pastaj edhe një herë tjetër e nisi të këndojë me zë të ngjirur, pa fodullëk. Nga shtëpia u dëgjua rënkimi i thellë i mitraljerit të plagosur; hera-herë ai klithte me një zë të ngjirur e të mbytur, duke përzierë të bërtiturat me plot të shara, Bletët zhukatnin në kopshtin buzë xhadesë mbi mëndafshin e kuq të lulenuseve. Matanë stanicës, nga livadhi, dëgjohej një mitroloz që po e mbaronte tërë shiritin, dhe, në kohën midis të shtënës së parë dhe të dytës, me ngazëllim mallëngjyes, pela lëpinte vogëlushin e saj të parë, por ai, duke preku sisën e fryrë të së ëmës ndjeu për të parën herë përkëdheljet dhe afshin e jetës.
Kur gjylja e dytë ra prapa lëmit, Trofimi doli nga shtëpia duke përplasur derën dhe shkoi për në stallë. Tek i vinte vërdallë mullarit të plehut, vuri dorën në sytë që të. mbante diellin dhe, me të parë atë mëz, që po dridhej e po thithte sisën e pelës së tij kulle, kërkoi në xhep si i hutuar, me gishtërinjtë e tij të hollë, qesen e duhanit; pastaj, si drodhi cigaren, mezi nxori këto fjalë nga goja:
-A-ah!... Domethënë polle, ë? Ama kohë të bukur gjete, s'ke ç'thua! -Fjalët e fundit tregonin tërë marazin e tij të hidhur.
Pelës i qenë ngjitur në ijet e dërsitura lëmishte shavari dhe bajga të thata. Kafsha qe kockë e lëkurë sa nuk shihej dot, po sytë e saj lëshonin xixa ngazëllimi plot mburrje, sado pak të venitur nga lodhja, kurse buza e sipërme, e hollë si pëlhurë mëndafshi, ishte mbledhur e buluronte lehtë: Kështu, të paktën, iu duk Trofimit. Kur e futi pelën brenda në stallë, ajo po koloviste torbën me tagji. Trofimi u mbështet te shtalka e derës dhe, si ia hodhi sytë mëzit me mëri, e pyeti copë:
-Bëre qejf, ë?
Po s'priti përgjigje dhe vazhdoi të fliste:
-Të paktën të të ketë mbarsur hamshori i Ignatit... Mbase, kushedi kush djall ka qënë... Mirë po tani ç'të bëj unë me këtë?
Në gjysmëterrin, e heshtur të stallës kërciste tërshëra; një rreze dielli, që hynte fshehurazi nga një vrimë e derës, lëshonte kokrriza pluhuri të arta. Drita i binte Trofimit në faqen e mëngjës, mustaqja e tij kuqërreme dhe qimet e mjekrës i bëheshin bojë alli; rrudhat rreth gojës ishin me vazhda të thella. Dhe mëzi qëndronte atje i ngrirë në këmbët e tij të holla dhe të qullta, si një kalë i vogël prej druri. -Ta vras? -Dhe gishti i trashë i Trofimit, i zverdhur nga duhani, qe ngrehur drejt mëzit...
Pela zgurdulloi kokërdhokun e përgjakur të syrit, kapsalliti qerpikët dhe vështroi të zotin vëngër e me shpoti.

***
Në dhomën, ku banonte komandanti i skuadrës, u bë ky muhabet atë mbrëmje:
-Vura re që pela ime po ngurronte, trokthi nuk ecte as revan nuk mundte se e mbyste gulçimi... Ndaj e ruante veten aq shumë! Mëzi është dori... ja, kështu... -po tregonte Trofimi.
Komandanti i skuadrës po shtrëngonte në dorë filxhanin e çajit, po e shtrëngonte si dorëzën e shpatës kur hidhej në sulm dhe, me sytë e përgjumur, vështronte llambën. Mbi rrethin e verdhë të flakës vinin vërdallë flutura të vogla krahëmëndafshi, që vërtiteshin rreth grykës e digjeshin në poç; pas tyre të tjera ua zinin vendin menjëherë.
-Po s'ka rëndësi kjo: dori apo vraç, barabar është.
S'ka veç t'ia zbrazësh trutë! Me një mëz nga pas, do dukemi si arixhinjtë.
-Si? Vërtet, ashtu them edhe unë: si arixhinjtë.
Po sikur ta shohë edhe gjenerali, ç'bëhet vallë, atëherë? Ta zëmë se vjen të parakalojë regjimenti dhe ai të hidhet e përdridhet përpara tërë asaj ushtrie, apo me atë bishtin e tij, ë?... A s'e kam mirë? Për tërë Ushtrinë e Kuqe do të qe një turp, një koritje... Bile s'po e kuptoj dot, Trofim, si e le që të ndodhte kjo punë. Jemi në kulmin e luftës civile dhe, ja, befas, na ndodh kjo punë e papëlqyer, kjo mungesë disipline! Të verbohen sytë bile nga turpi! Kujdestarët e kuajve kanë urdhër të prerë hamshorët duhet t'i mbajnë mënjanë!
Të nesërmen në mëngjes, Trofimi doli nga shtëpia me pushkë në dorë. Dielli s'kishte lindur akoma. Mbi bar vesa kishte marrë ngjyrë trëndafili. Luadhi, i shkelur nga çizmet e këmbësorisë, i çarë nga llogoret, të kujtonte fytyrën e një vajze të shëmtuar nga lotët, të ngrënë nga dhimbja. Pranë kuzhinës fushore lëvrinin gjellëbërësit. Te shkallët e shtëpisë, rrinte kruspull komandanti i skuadrës me këmishën pis nga djersa e përditshme. Gishtërinjtë, që ishin mësuar të rroknin dorzën e ftohtë të revolverit, i kujtonin ngjarje të harruara, gjëra të hutorit ku lindi. Trofimi i shkoi pranë dhe e pyeti:
-Po thurni shporta?
Me një thupër të hollë komandanti e forcoi vegjen dhe llomotiti nëpër dhëmbë:
-Ma kërkoi ajo amvisja, e zonja e shtëpisë... Thur e thur e s'mbaron kurrë! Një herë e një kohë, po, isha usta, po tani më s'i dal dot në krye... Ngeca...
-Jo e ke bërë bukur... -e lëvdoi Trofimi.
Komandanti fshiu nga bërryli ashklat e thuprës dhe pyeti:
-Po shkon t'ia këputësh kokën mëzit?
Trofimi lëvizi dorën në heshtje dhe shkoi për në stallë.
Komandanti ndenji atje kokë ulur dhe po priste të dëgjonte krismën. Shkoi një minutë e një tjetër, po krisma s'po dëgjohej. Nga qoshja e stallës nxori kokën Trofimi, si i hutuar.
-Ç'ke more?
-Them se do të jetë prishur susta... gjilpëra nuk shkreh.
-Pa ma jep pak mua pushkën.
Trofimi ia dha pa qejf. Sapo luajti shulin, komandanti rrudhi vetullat.
-Po s'paska fishekë brenda!
-S'është e mundur... -brofi Trofimi i prekur në sedër.
-Të them se s'ka.
-Duket se i kam lënë atje, prapa stallës...
Komandanti la pushkën aty pranë dhe për një copë herë vërtiti nëpër duar shportën e re fringo. Thupra e freskët binte erë mjaltë, t'i shponte hundët me atë kundërmimin e shelgut të lulëzuar, të kujtonte tokën, punët bujqësore, gjërat që i kishte braktisur zjarri i pamëshirshëm i luftës...
-Dëgjo këtu... Lëre, mos e nga! Le të rrijë me të ëmën! Edhe sot, edhe nesër... Do mbarojë lufta një ditë dhe ai do duhet sidomos për të lëruar arat... Sa për gjeneralin, po i ra gjëkafshë në sy, do ta kuptojë edhe ai vetë, se kafsha është akoma në gji dhe ka nevojë të pijë... Edhe ai, gjenerali, ka thithur sisën e së ëmës, sikur të gjithë ne e kemi thithur, se kështu është zakon. Atëherë, lëre, mos e vra! Sa për gjilpërën e pushkës, e ke për bukuri.

***
Ndodhi që, pas një muaji, atje pranë hutorit të Ust-Hoperskajës, skuadra e Trofimit u ndesh me një sotnie kozake. Pushka kishte nisur që pa gdhirë. Po zbardhëllente kur filloi sulmi. Në mes të udhës, Trofimi mbeti pas repartit të tij. As kamxhiku, as freri që ia bënte buzën gjak, s'e nxirrnin dot pelën të shkonte trokthi! Me kokën përpjetë, hingëllinte mbytur dhe përplaste këmbët gjithnjë në një vend, gjersa iu avit mëzi duke tundur bishtin. Trofimi, u hodh nga shala përdhe, e futi shpatën në mill dhe tërë inat rrëmbeu pushkën, nga supi. Krahu i djathtë qe ndeshur me të bardhët, Mizëria e njerëzve ishte përhapur andej këtej gjatë një gremine, si t'i kishte çuar era. Po vringëllinin shpatat në heshtje. Dheu kumbonte nën thundrat e kuajve. Për një hop Trofimi vështroi nga ajo anë, pastaj mori nishan kokën e bukur të mëzit. Ja, që iu drodh dora nga vrulli, ja që diçka tjetër e largoi plumbin, puna është që, pas asaj krisma, mëzi hidhej e përdridhej si një i çmendur, hingëllinte lehtë dhe, duke ngritur me thundrat e tij pluhurin mbytës, shkoi e qëndroi shumë larg. Një karikatorë të tërë, jo me fishekë të thjeshtë, po me ato dum-dumet pa kuptuar i kishin rënë në dorë nga vezmja e s'po e vrisnin, as po e plagosnin pinjollin e pelës së tij kulle, u hodh në shalë të kësaj dhe, s'i këputi ca të shara ngau me të katërta pelën, atje ku pleqtë mjekroshë e fetarë, me fytyrën tërë gjak, kishin futur në mes komandantin e skuadrës dhe tre të tjerë nga të Gardës së Kuqe e po i gremisnin në humnerë.
Skuadra e shkoi atë natë në stepë, tek një shpellë e vogël. Pinë pak duhan. Kuajve as ua hoqën shalat. Një patrullë, që u kthye nga Doni, lajmëroi se te vahu i lumit qenë grumbulluar forca të mëdha armike.
Trofimi i kishte mbështjellë këmbët e zbathura me cepat e mushamasë dhe po rrinte shtrirë duke dremitur e duke sjellë ndërmend ngjarjet e asaj dite. I shkonin përpara syve: komandanti që hidhej në hon, një plak fetar, pa dhëmbë, që bënte me shpatë shenjën e kryqit mbi komisarin politik; një kozak i vogël e thatanik që e kishin bërë copë-copë me këllëç; një shalë që s'dihet se e kujt ishte, e lerosur me gjak të zi, dhe mëzi...
Pra se të gdhihej, iu qas Trofimit komandanti i skuadrës dhe, ashtu në terr, i ndenji pranë.
-Po fle, Trofim?
-Po dremis.
Komandanti u hodhi një sy yjeve që po veniteshin dhe tha:
-Duhet ta heqësh qafe atë mëzin tënd! Të kall datën në kohën e luftimeve... E vështroj e më dridhet dora... nuk mundem ta vringëlloj dot shpatën! E të gjitha këto sepse të kujtojnë shtëpinë, kurse në luftë këto gjëra nuk pranohen. Mendo, fjala vjen, si s'na bëri zëmra ta shkelnim atë xhagajdur kur u hodhëm në sulm, sadoqë na vërtitej nëpër këmbë...! -S'foli më dhe bëri buzën në gaz i vrerosur, por, Trofimi, nuk e vuri re atë buzëqeshje. -Merr vesh, Trofim. Të ka një bisht... dua të them ta vërvit atë bishtin në kurriz dhe të hedh vickla, e ka si bishtin e dhelprës... Bisht të mrekullueshëm...
Trofimi nuk e hapi gojën. Mbuloi kokën me kapotën, se po dridhej nga lagështia, dhe për çudi e zuri menjëherë gjumi.

***
Karshi manastirit të motshëm, anës një bregu, Doni rrjedh me vrull të pashterur. Në kthesë dridhet syri i ujit, dhe valët e kaltra përplaseshin tërë shkumë te plisat dhe rrëgallat.
Po të mos të kishin në dorë kozakët këto pjesë të hapura, ku rryma është më e dobët dhe Doni më i gjerë dhe më i qetë, po mos të kishin filluar ata së andejmi të bombardonin rrëpirat nën ato brigje, komandanti i skuadrës kurrë s'do kishte vendosur që të hidhej lumi me not këtu karshi manastirit.
Kalimi u bë në drekë. Një lundër u ngarkua vetëm me një karro mitralozi, me ndihmësit e me të tre kuajt. Kali i krahut të djathtë, që s'kish parë kurrë lumë me sy, u hardallos, kur lundra befas u vërtit kundër rrymës midis Donit dhe u prir lehtë mënjanë. Këtu te bregu, ku skuadra e rreshtuar po u hidhte shalat kuajve, u dëgjua fare qartë britma e kafshëve të frikësuara dhe trokëllima e patkonjve në stenën e lundrës.
-Do ta përmbysim lundrën! -picërroi sytë dhe mërmëriti Trofimi, dhe as pati kohë të mbështeste dorën në kurrizin e dirsur të pelës, se atje në lundër kali i krahut të djathtë hingëlliu egër, u praps nga karrua dhe ra mbi këmbët e pasme.
-Vraje! -bërtiti komandanti duke përdredhur kamxhikun.
Trofimi e pa ushtarin që iu var kalit në zverk dhe ia futi revolen në vesh. Ajo krismë u dëgjua si fishekët e çiliminjve; kali i karrocës dhe kali i krahut të djathtë u rrasën edhe më tepër pas njeri-tjetrit. Mitraljerët, që kishin merakun e lundrës, e shtytën prapa karros Kufomën e kalit. Këmbët e para të kafshës me ngadalë u bënë grep dhe koka iu var nga pas...
Dhjetë minuta më vonë, komandanti i skuadrës e shtyu kalin e tij matanë një stomi rëre dhe i pari e futi dorën e tij në ujë; pas tij hyri e tërë skuadra duke llokoçitur ujin -njëqind e tetë kalorës gjysmëlakuriq. Shalat u hodhën matanë me tri kaike. Në një nga këto voziste Trofimi, që ia kishte dorëzuar pelën tetarit Neçepurenko. Që nga mesi i lumit Trofimi vure re se kuajt në krye, të kredhur gjer në gju, mezi po e nuhasnin ujin me flegrat e hundëve. Kalorësit po i ngisnin me gjysmë zëri. Pas një minute, nja dyzet metra nga bregu, uji po nxinte një mizëri kuajsh dhe sakaq buçiti të hingëlliturit e njëqind kuajve. Pranë kuajve, duke u mbajtur nga jelet e tyre, me teshat e vezmet e lidhura te pushka, po notonin ushtarët e Armatës së Kuqe.
Duke hedhur lopatën në fund të kaikes, Trofimi u ngrit i tëri në këmbë, picërroi sytë nga dielli, dhe, nëpër atë mizëri kuajsh, kërkoi me ankth të shihte kokën e pelës së tij. Ajo skuadër ngjante si një tufë patash të egra, që shpërndahen nëpër qiell kur i qëllojnë gjahtarët. Në krye, duke nxjerrë mbi ujë shpinën e tij të shndritur, notonte kali i komandantit, tamam si bishti i tij dukeshin e zhdukeshin fët e fët si dy pika të argjënda veshët e kalit të komisarit politik, pas tij notonin të tjerët në një vargan të gjatë, e më larg se të gjithë dukej koka e tetarit Neçepurenko që qëndronte pas e më pas, dhe nga e majta dukeshin veshët e mprehtë të pelës së Trofimit. Trofimi picërroi sytë dhe dalloi mëzin. Ky notonte me hope, herë duke u vërvitur sipër ujit, herë duke u zhytur sa mezi i dukeshin flegrat e hundës.
Por, në këtë çast era që frynte mbi Donin e solli gjer këtu te Trofimi atë hingëllimën e lehtë si një fije merimange: hi-hi-hi!...
Ajo klithmë sipër ujit ishte kumbuese dhe e mprehtë si maja e një shpate. Trofimit i ra si një thikë në zemër; dhe diçka e pabesueshme i ndodhi atëherë atij njeriu. Kishte kaluar pesë vjet luftë; kushedi sa herë vdekja, si një nuse, ia kishte mbyllur sytë, por atij, s'ia kishte bërë tërr veshi fare. Mirëpo tani u bë dyll i verdhë, u zbeh si meit dhe, një të rrokur lopatën, e ktheu kaiken kundër rrymës, tek një vorbull ku po vërtitej mëzi i lodhur, ndërsa ndo njëzet metra më tutje, drejt atij vorbulli me hingëllima të mbytura. Shoku i Trofimit, Stjoshka Jefremovi, që ishte me të në kaike, kruspull mbi pirgun e shalave, i thirri rëndë:
-Mos u bëj i marrë! Mbaja nga bregu! Pa vështro: ja kozakët!
-Ta vras! -gulçoi Trofimi dhe tërhoqi pushkën. Rryma e kishte përplasur mëzin shumë larg vendit ku skuadra po hidhte lumin. Një rrymë po e merrte mëzin dhe po e vërtiste në valët e tij tërë shkumë. Trofimi po lëvizte lopatën me ankth kaikja rrëshqiste duke u hedhur përpjetë.
Mbi bregun e djathtë, nga një grykë, kishin dalë kozakët. Zuri të kërcasë si bas një mitroloz i rëndë "Maksim". Plumbat fishkëllinin si krisma të puthurash mbi ujë. Një oficer, që kishte një këmishë pëlhure copë-copë, po bërtiste me revole përpjetë.
Mëzi po hingëllinte gjithnjë e më rrallë. Klithma e tij therëse po bëhej më e mbytur e më e hollë. Të rrëqethte mishtë, se ajo klithmë i ngjante lebetitjes së foshnjës në gji. Neçepurenkua, që e kishte lëshuar pelën, po notonte me nxitim nga bregu i majtë. Trofimi u drodh, rroku pushkën dhe mori nishan atë kokën e vogël që po e përpinte vorbulli, hoqi çizmet nga këmbët dhe u zhyt në ujin akull të ftohtë.
Mbi bregun e djathtë oficeri me këmishën copë-copë ulëriti:
-Pu-sho-ni zjarrin!
Pas pesë minutash Trofimi iu qas mëzit. Ia futi dorën e majtë nën barkun që ishte bërë akull dhe, duke gulçuar, duke qarë me dënesë, u drejtua nga bregu i majtë... Nga bregu i djathtë nuk krisi asnjë pushkë.
Qielli, pylli, rëra, të gjitha dukeshin të verdha si një vegim... Edhe një mundim i fundit, një mundim me tërë fuqinë e tij dhe këmbët e Trofimit shkelën përdhe. E hoqi zvarrë në tërë trupin e njomë të mëzit: midis gulçimave, Trofimi volli nga goja ujë të njelmët, dhe i lëvizi duart nëpër rërë... Nga pylli, matanë bregut, gumëzhinin zërat e shokëve të skuadrës që e kishin hedhur lumin; kushedi se ku, matanë stomijeve të rërës, ushtonin krismat e topit... Pela kulle, aty në këmbë përpara Trofimit, shkundej dhe lëpinte mëzin. Nga bishti i saj i qullur kullonte uji i shkëlqyeshëm që përpihej nga rëra...
Trofimi u ngrit në këmbë duke u kolovitur, hodhi dy çapa në rënë, pastaj me një të hedhur, u përplas më ije. Ju duk sikur po ia shponte gjoksin një hell i nxehtë.
Tek ra, dëgjoi një të shtënë, një të shtënë të vetme, nga bregu i djathtë.
Atje te bregu i djathtë oficeri me këmishë pëlhure copë-copë i patronditur luajti shulin e pushkës dhe nxori gëzhojën; po ndërkaq këtu në rërë, dy çapa pranë mëzit Trofimi po përpëlitej dhe buzët e tij mavi te thara: që prej pesë vjet s'i kishin puthur fëmijët, po i qeshnin dhe po i rridhnin gjak.

(Përgatiti për botim në "Admet", Andi Meçaj, prill 2012)


Tregim nga MIHAIL A. SHOLLOHOV



KOMISARI I GRUMBULLIMEVE


I


Në rajon kishte ardhur komisari i rrethit për grumbullimet.
Ai rrudhi fytyrën dinake, që e kishte rruar sa e kishte bërë gjak dhe foli shpejt e shpejt:
- Në bazë të të dhënave të statistikës, nga krahina juaj duhet të marrim 25.000 pud grurë. Shoku Bodjagin, unë ju zgjodha komisar krahinor për grumbullimet, se mora parasysh që jeni një punëtor energjik dhe i pakursyer. Kam besim tek ju. Ka një muaj afat... Për ca ditë gjyqi do të transferohet këtu. Sa për grurë, ushtria dhe qendra kanë nevojë gjer këtu, e shikoni?... - i ra me forcë fikthit të mprehtë e tërë qime, dhe shtrëngoi dhëmbët fort! - Pushkatohet kush e fsheh me qëllim!
Tundi kokën e tij të rruar toç dhe iku.


II


Shtyllat e telegrafit, që shkonin e bridhnin si trumcakë rreth e rrotull asaj krahine, thoshin: rekuizim!
Nëpër hutore e stanica, kozakët që prodhonin grurë e shtrënguan edhe më shumë barkun me brezat e tyre të qëndisura dhe thanë të gjithë së bashku pa ngurruar:
- Të japim grurin falas? Kurrën e kurrës!. ..
Në vathat, në rrugën e hutorit, kudo që të hidhje sytë, në mes të natës, kërcisnin arkat, se po fshihnin në dhe me dhjetëra e qindra pud grurë të shkoqur. Kushdo e dinte se ku e si e kishte fshehur fqinji grurin e tij.
Askush s'bënte zë ....
Bodjagini me repartin e rekuizimit vinte vërdallë atij rrethi. Dëbora kërciste nën rrotat e karrocës që linte pas vathat e zbardhura nga bryma. Po ngrysej. Stanica ishte si gjithë stanicat e tjera, po veçanërisht për Bodjaginin kjo ishte shumë e dashur: këtu ai kishte lindur. Sadoqë kishin kaluar gjashtë vjet, prapseprapë ajo s'kishte ndryshuar fare.
Ja si kishte ndodhur: një ditë të nxehtë korriku, mezhdat e arave ishin mbushur tërë luleshqerre të verdha, qe tamam koha e korrjes. Ai Ignat Bodjagini ishte akoma katërmbëdhjetë vjeç. Po korrte bashkë me të atin e me argatin. Po, ja, papritur e papandehur i ati rrahu argatin sepse i theu një dhëmb sfurkut; Ignati iu afrua të atit dy hapa larg dhe i tha duke kërcitur dhëmbët:
- Je maskara, baba...
- Unë?!
- Po, ti...
Me një grusht i ati e përmbysi përdhe Ignatin dhe e rrahu për vdekje me rripin e qinglës. Mbrëmjeve, kur u kthye në shtëpi nga ara, i ati vajti në kopësht dhe preu një thupër vishnje, e qëroi mirë e mirë dhe pastaj, si fërkoi mjekrën, ia dha Ignatit dhe i tha:
- Shko, biri im, bjeri rrotull botës për kismet dhe ktheu këtu vetëm kur të kesh vënë pak mend në kokë... dhe vuri buzën në gaz.
Kështu kishte ndodhur dhe ja, tani po nget arabanë pranë gardheve, lë, pas çatitë prej kashte dhe kanatat me bojë... Bodjagini ua nguli sytë parmakëve të kopështit para shtëpisë së të atit dhe gjelit prej teneqeje sipër çatisë me krahë hapur sikur të këndonte kikiki në heshtje, ndjeu sikur diçka iu mblodh lëmsh në grykë dhe po ia merrte frymën. Mbrëmjeve, e pyeti të .zotin e shtëpisë:
- A rron akoma plaku Bodjagin?
I zoti i shtëpisë, që po ndreqte takëmet e kalit, me gishtërinjtë e tij tërë zift, lidhi lelen me spango dhe picërroi sytë:
- Po pasurohet gjithnjë e më tepër mori një grua të re, se plaka ka kohë që i ka vdekur Djalit s'i dihet as nami as nishani dhe ai qerrata plak nuk i lë rehat gratë e ushtarëve...
Pastaj u bë më hijerëndë dhe shtoi:
- Ama, si bujk s'ke ç'i thua, s'ta ka shokun!... Mos e kini mik?
Në mëngjes, tek po hante, kryetari i sesionit të gjyqit shëtitës revolucionar tha këto fjalë:
- Në mbledhjen e djeshme dy kulakë i nxitën kozakët të mos e dorëzojnë grurin... Në kontrollin që u bë ata kundërshtuan dhe rrahën dy ushtarë të kuq. Do t'u bëjmë një gjyq që të jetë shembull dhe do t'u japim gjysmën e lekut...


III


Kryetari i gjyqit ishte një butexhi, që nga skena e ulët e shtëpisë së kulturës hodhi fjalën sikur po i vinte kades një rreth i ri: - Pushkatim!
Të dy kulakët i shpunë te dera... Bodjagini e njohu se i dyti ishte babai i tij. Mjekra e kuqërreme dhe si patkua i qe thinjur vetëm në majë. E ndoqi me sy atë zverk të djegur nga dielli dhe doli pas tij.
Në hajat, i tha oficerit të rojës:
- Pa ma thirr pakëz atë më plakun.
Plaku erdhi duke kërrusur supet si i turpëruar; e njohu të birin dhe sytë i nxuarën xixa, që pastaj u shuan. Picërroi sytë, nën vetullat e tij të shpupurishura:
- Me të kuqtë, biro?
- Po, me ata, baba.
- Po-o-o. - Dhe i ktheu sytë nga ana tjetër.
Heshtën.
- Kemi gjashtë vjet që s'jemi parë, baba, dhe s'ke gjë të më thuash?
Plaku rrudhi hundën si me zemërim.
- Eh, ç'të them... Rrugët tona janë tani të ndryshme. Unë, që mbroj pasurin time, do pushkatohem; unë, sepse nuk lë njeri të hyjë në grurin tim, qenkam një armik. Përkundrazi, kush vjen e shtie duart në sëndukët e të tjerëve, ai vepron sipas ligjit, apo jo? Plaçkisni: ju kini arën dhe gurin në dorë.
Bodjaginit, komisarit të grumbullimit, i qe bërë mavi lëkura në mollëzat e faqeve.
- Ne nuk plaçkitim të varfërit, po u vëmë fshesën atyre që e kanë grumbulluar me djersën e të tjerëve. Ti je i pari, që tërë jetën tënde ua ke pirë gjakun argatëve!
- Kam punuar vetë natë e ditë; s'jam sorollatur poshtë e lartë nëpër botë, siç ke bërë ti!
- Kush ka punuar e do pushtetin e punëtorëve dhe të fshatarëve, kurse ti e ke pritur me çomange... As i lë t'i afrohen gardhit tënd... Prandaj do zhdukesh nga faqja e dheut!
Plakut iu zu fryma sikur po hiqte shpirt... dhe tha me zë të ngjirur, sikur po e këpuste atë perin e hollë të dashurisë, që gjer në atë çast i lidhte akoma:
- Ti s'je im bir, dhe as unë babai yt. Për këto fjalë që nxore nga goja kundër tyt eti, qofsh tri herë i mallkuar! - Pështyu dhe u nis pa bërë zë. Pastaj ktheu kokën me rrëmbim dhe s'e mbajti dot, po shfreu tërë inatin e tij: - kij mendjen, Ingaçka! Sikur të na qëllojë të takohemi, do të ta... tët ëmë! Nga Hoprona po vijnë plot kozakë dhe ata do ta përmbysin pushtetin tuaj! Po nuk vdiqa, po më ruajti Shën Mëria, do të ta marr shpirtin me dorën time...
Mbrëmjeve, prapa stanicës, matanë mullirit me erë, tek një rrëpirë toke ku hidhnin kafshët e ngordhura, u mblodh njerëzia. Komandanti Teslenko shkundi llullën dhe tha shkurt:
- Afrojuni më tepër nga honi...
Bodjagini hodhi sytë nga një sajë që po çante vija-vija dëborën buzë rrugës, pastaj tha me një zë të mbytur:
- Mos më mbaj mëri, baba... Priste një përgjigje. Heshtje.
- Një... dy... tre!
Kali i sajës, matanë mullirit me erë, u praps; saja u drodh mbi rrugën me gropa, dhe ajo njollë gjaku në atë buzë të greminës luhati një copë herë në çarçafin e bardhë të dëborës.


IV


Shtyllat e telegrafit, që shkonin e bridhnin si trumcakë rreth e rrotull asaj krahine, thoshin: kryengritja plasi në Hopro. Komitetet Ekzekutive u dogjën. Nga bashkëpunëtorët e pushtetit ca u vranë, ca morën arratinë.
Reparti i rekuizimeve u nis për në rajon. Këtu në stanicë, mbetën për njëzetekatër orë vetëm Bodjagini dhe kryetari i gjyqit Teslenko. Ata bënë çmos që të nisnin shpejt e shpejt për në qendrat e grumbullimit qerret e fundit të ngarkuara me grurë. Që në mëngjes kishte zënë stuhia. Frynte një erë e ftohtë: qielli ishte mbuluar me një re tymi dhe një pluhur i përhimtë e mbulonte stanicën. Ndaj nate, aty tek sheshi, mbërritën trokthi njëzet veta kaluar. Në atë stanicë të zhytur në pirgjet e dëborës u përhapën tingujt e kushtrimit. Hingëllima kuajsh, lehje qensh, tinguj të ngjirur kambanash dëgjoheshin kudo.
Kryengritje.
Atje në kodër, matanë një gomileje varri të motshëm që dukej si një kafkë boshe dhe tullace, dolën dy kalorës, që ishin bërë qull në djersë. Përposh, tek ura, kërcisnin thundrat e kuajve. Një mori kalorësish. I pari i tyre, me një kapele oficeri, i ra me kamxhik pelës së tij prej race, me këmbë të gjata.
- S'kanë ku venë komunistët!
Matanë gomilës Teslenkua, një ukrainas me mustaqe që i vareshin, ia tundi frerin kalit të tij kirkiz të vogël:
- Do të na mbërrijnë, djalli t'i marrë!
U “mëshoni” kuajve. Ju e dini se kodra shtrihet nja tridhjetë vjorsta.
Kalorësit derdheshin prapa tyre si lavë. Nata pllakosi andej nga perëndimi, matanë mezhdës... Tre vjorsta larg stanicës, brenda një lugine, në një pirg dëbore të shpupurishur, Bodjagini vuri re një njeri. Iu afrua trokthi dhe thirri me zë të ngjirur:
- Ç'djall bën këtu?
Një kalama fare i vogël, i verdhë dyllë në fytyrë, brofi në këmbë. Bodjagini vringëlliti kërbaçin; kali u harlis dhe mezi u mbajt përpara kalamanit.
- Dashke të vdesësh së ftohti, more djall? Ç'të solli këtu? - e pyeti Bodjagini.
I zbriti pastaj kalit, u kërrus dhe dëgjoi një murmuritje të lehtë:
- Xhaxho, kam ngrirë... Jam jetim... sorollatem dhe rroj me lëmoshë. Akull e kallkan, hodhi në kokë kindin e një bluze të grisur gruaje dhe s'pipëtiu fare.
Bodjagini, pa nxjerrë asnjë fjalë nga goja, zbërtheu xhubenë dhe me cepin e saj mbështolli atë trup të vogël e të dobët, pastaj mezi i hipi kalit, që hidhte hickëla.
U nisën. Çuni, që ishte nën xhubenë, qëndronte kruspull, ngrohej pak e nga pak dhe mbahej fort tek rripi. Kuajt shpejtonin vrapin, rënkonin, shfrynin me tërbim, se e ndjenin që edhe kuajt e tjerë nga pas po ngisnin shumë.
Midis tufanit që ulërinte, Teslenkua e kapi nga krifa kalin e Bodjeginit dhe i thirri:
- Hidhe atë kalama! A nuk dëgjon, mor qen bir qeni? Hidhe, se na zunë! - Duke sharë zot e soj e sorollop, filloi t'i bjerë me kamxhik duarve mavi të Bodjaginit. - Po na zunë, na bënë copë-copë! Të martë lumi ty bashkë me atë shejtanin e vogël!...
Të dy kuajt ecnin barabar duke nxjerrë shkumë nga goja. Teslenkua u ra duarve të Bodjaginit sa u nxori gjak. Me gishtërinjtë e ngrirë ai shtrëngonte atë trup të vogël dhe të flashkët; ndërkaq mblidhte frerin pas vetes dhe kërkonte me dorë nagantin.
- S'e lëshoj nga dora këtë çilimi, e shpëtova, se po vdiste së ftohti! Hiqmu, kërmë, se të vrava.
Atëherë ukrainasi mustaqethinjur e ndaloi kalin dhe qau me zë:
- Nuk shpëtojmë dot! E pat!...
Gishtërinjtë sikur nuk i kishte të tij, se nuk i urdhëronte më. Bodjagini kërciste dhëmbët tek po lidhte çunin në shalë me rripin e tij. Kur pa se e kishte lidhur mirë, vuri buzën në gaz:
- Mbahu pas krifës, mor picirruk!
Teslenkua u ra vitheve të djersitura të kalit me millin e këlliçit, futi gishtërinjtë në gojë nën mustaqet e tij të varura dhe nxori një fishkëllimë të mprehtë dhe shurdhuese. Pastaj, për një copë herë, ndenjën dhe vështruan kuajt, që po rendnin me të katra, e të lehtësuar, se s'i kishin më kalorësit e tyre përsipër. Ata u shtrinë përdhe njëri pas tjetrit. Pastaj i pritën me një breshër plumbash ato kapela lëkure, që sapo u dukën majë kodrinës...
Mbetën aty të shtrirë tri ditë e tri net. Teslenkos, në brekët prej pëlhure të trashë e të ndyrë, i dukej një goxha shuk dhe goja e çarë gjer tek veshët, i qe mbushur me flluska e gjak të mpiksur. Bodjaginit, në gjoksin lakuriq, i kërcenin pa frikë ca zogj çafkalorë të stepës. Në barkun e çjerrë dhe me zgavrat e syve të tij ata hanin sqep më sqep kokrrat e elbit të zi.

*Përktheu Eqerem Biba

Federico García Lorca(1898-1936)

POEZI SPANJOLLE

Federico García Lorca

GAZEL I DASHURISË SË BEFTË

Askush nuk e kuptonte parfumin
E manjolës së errët të barkut tënd.
Askush nuk e dinte që torturoje
Një kolbër dashurie ndër dhëmbë.

Njëmijë kalushë persianë flinin
Në sheshin me hënë të ballit tënd,
Ndërsa unë – katër net që rrokja
Belin tënd, ku borë kurrë s’pat rënë.

Mes allçie e jaseminësh, degëz të zbehtë
Prej farëzash shihja vështrimin tënd.
Shkronja e fildishta që thonin “Gjithmonë”
Kërkoja nga gjiri për të t’i dhënë.

Gjithmonë, gjithmonë... kopsht i agonisë,
Të ikshëm e përfytyroj kurmin tënd,
Gjakun e damarëve të tu në gojën time,
Gojën tënde pa dritë që më vdes në vend.



PYETJE

Në ara, cinxërat kuvendin.
- Ç’thua ti, Mark Aureli,
Për këta filozofë të fushave?
Sa të varfra janë mendimet e tua!

Uji i lumit rrjedh ngadalë.
- Çka sheh ti, o Sokrat,
Te ky ujë që shkon kah vdekja e pamëshirë?
Sa mjeran është besimi yt!

Trëndafilat shkunden përdhe.
- O Shën Gjon i Dhembshur,
Çka sheh te këto petale qiellore?
Sa e ngushtë është zemra jote!

maj 1918

MADRIGAL

Puthja ime qe një shegë
E hapur, e thellë,
Një trëndafil prej letre
Goja jote qe.

Në sfond një fushë me borë.

Duart e mia qenë të hekurta
Për kudhrat e rënda
Dhe trupi yt i lehtë
Qe perëndimi i një kënge.

Në sfond një fushë me borë.

Në kafkën e madhe të qiellit,
Të bërë vrima-vrima,
Si stalaktite varen
Të gjitha “të dua-t” e mia.

Në sfond një fushë me borë.

Ëndrrat e mia fëmijërore
Shtresa ndryshku kanë zënë,
Dhimbja ime spirale
E ka zhbiruar hënën.

Në sfond një fushë me borë.

Tani le të bëhemi seriozë,
Le t’i vëmë të marrin mësime
Dashuritë dhe ëndrrat e mia
(Mëza të vegjël pa sy.)

Në sfond shtrihet një fushë me borë.

ËNDËRR

Zemra ime çlodhet ndanë burimit të cemtë
(Mbuloje me fijet e tua,
Merimangë e harresës.)

Uji i pëshpëriste ulët një kantilenë të ëmbël
(Mbuloje me fijet e tua
Merimangë e harresës.)

Zemra ime që u zgjua, pikëllimet e saj ia rrëfeu
(Fshihe mirëbesimin e saj,
Merimangë e heshtjes.)

Ja, zemra ime po rrëshqet në burimin e cemtë
(O duar të bardha, të largëta
Mbajeni ujin e lehtë.)

Dhe, duke kënduar me gaz, uji e tërheq
(O duar të bardha, të largëta,
Uji mbeti i shkretë!)

VERLAINE

Kënga
që nuk do ta them kurrë,
në buzët e mia u përgjum
Kënga
që nuk do ta them kurrë.

Në gjethet e dorëzonjës
ishte një bukurezë
dhe cipën e ujit, hëna
e shpoi me një rreze.

Atëherë ëndërrova unë
këngën
që nuk do ta them kurrë,

këngë me kanale të largëta
dhe plot buzë

këngë orësh të gjata
që në hije humbën

këngën e një ylli të gjallë
mbi një ditë të amshuar.

EDHE DASHURIA MUND TË VDESË

Sa të rëndë janë ditët.
Në asnjë zjarr nuk mund të ngrohem,
nuk më qesh më asnjë diell,
gjithçka është bosh,
çdo gjë është e akullt e pa mëshirë
madje edhe të shtrenjtat yje të qarta
më shikojnë pa ngushëllim,
qysh kur kam kuptuar në zemrën time,
që edhe dashuria mund të vdesë.

UDHËKRYQ

Era e Lindjes;
Një fener
dhe një kamë
në zemër
Rruga dridhet
si kordë
e tendosur.
Dridhet
si një mizë vigane.
Gjithandej,
unë shoh
kamën
në zemër.

VARIACION

Në pasqyrën ujore te ajrit
dega e jehonës

Në pasqyrën ujore të valës
gjethishtja e yjeve

Në pasqyrën e gojës sate
shtresa e të puthurave.



SERENATË

Në breg të lumit
po lahet nata
dhe në sisët e Lolitës
vdesin prej dashurisë degët.
Vdesin prej dashurisë degët.
Nata këndon lakuriq
mbi urat e marsit.
Lolita po lan trupin
me ujë të njelmët dhe livandë
Vdesin nga dashuria degët.
Nata e anasonit dhe e argjendit
shkëlqen mbi çatitë,
Argjend i brigjeve dhe pasqyrave
Anason i kofshëve të tua të bardha
Vdesin nga dashuria degët.

NË VESHËT E NJË VAJZE

Nuk desha
Nuk desha të të them asgjë.
Pashë në sytë e tu
dy fidanë të çmendur.
Nga flladi, qeshja, ari.
Tundeshin.
Nuk desha.
Nuk desha të të them asgjë.

ANKIMI

Klithma lë në erë
një hije qiparisi.

(Lermëni të qaj
në këtë fushë)
gjithçka u thye në botë
S’mbeti veçse heshtja.

(Lermëni të qaj
në këtë fushë)

Horizonti pa dritë
u kafshua nga zjarret.

(Ju thashë, pra më lini të qaj
në këtë fushë.)

BALADA E UJIT TË DETIT

Deti atje larg
buzëqeshi.
Dhëmbët prej shkume,
buzët prej qielli.
- Çfarë po shet, vogëlushe syerrët
me gjoksin drejt erës?
- Shes ujin e deteve,
zotni.
- Ç'mbart gjaku yt,
djalosh korrozi?
- Mbart ujin e deteve,
zotni.
- Këta lot të kripur,
o nënë, nga të vijnë?
- Nga uji i deteve,
zotni.
- Kush e lind, moj zemër,
hidhësirën e thekshme?
- Uji i hidhur
i deteve.
Deti atje larg
buzëqeshi.
Dhëmbët prej shkume,
buzët prej qielli.

http://www.poetryintranslation.com/PITBR/Spanish/Lorcahome.htm

http://www.poemhunter.com/federico-garc-a-lorca/

MIROSLLAV KRLEZA (1893-1983)

POEZI KROATE



MIROSLLAV KRLEZA(1893-1983)



Miroslav Kërlezha, lindur në Zagreb më 1893, bashkëkohës i Kafkës, Brehtit e Majakovskit, është një nga shkrimtarët më të mëdhenj, jo vetëm kroatë, por edhe botërorë. Ai është autor i shumë poezive, romaneve, dramave etj, që janë përkthyer në mjaft gjuhë të huaja, duke merituar çmime të larta ndërkombëtare. Njëqind e pesë vjetori i lindjes së tij na jep rastin t’i bëjmë një homazh, sado modest, përmes shqipërimit të disa prej vjershave të këtij humanisti e krijuesi të përmasave të mëdha, që tingëllojnë gjithnjë aktuale.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Miroslav_Krle%C5%BEa


NGADHNJIMI

Unë ngadhnjej mbi zinë satanike,
M bi zinë e djallit të zi, e djallit që s’ ekziston,
Oh! Unë derdh ngjyrat e qarta të gjakut të mallkuar,
Unë këndoj melodinë e të gjitha poemave të fitores!
Errësira nuk ekziston, nuk ekziston,
Errësira nuk ekziston, nuk ekziston,
Oh, jo, ajo nuk ekziston!

NA KANË MBYTUR…

Na kanë mbytur, o e shtrenjta nënë!
Dhe zemra jote shtatë herë mbytur në gjak.
Na kanë mbytur si barbarë të dehur
Për të vërtetën e diçkaje të zezë e kokëfortë.
Dhe gjithçka është gënjeshtër. Gënjeshtër e tmerrshme,
As e zezë, as e bardhë.
Gënjeshtër barrikadash, librash, fjalësh, kryqëzimesh.
Dhe s’ka asgjë. As Zot, as djall.
Oh, përse të qenkemi të mbytur, moj e shtrenjta nënë?

JEMI NE

Jemi Ne, fëmijët e Evropës së gjakosur,
Ne, fëmijët e Mesjetës e të kazermave verore,
Mbi Ne rëndojnë hapa të zinj gjigantësh,
Jemi ne fëmijët e Evropës së përgjakur!
Të gjithë ikin, ikin. Çapiten. Dhe njeriu mbetet pas.
Dhe gjithmonë i vetëm.
Dhe gjithmonë i vetëm.
E kotë të këndosh për diellin në mjegullën e vjeshtës…
Njerëzit as që duan të dinë për pishtarin hyjnor,
Në turmën e kazermave dhe erën e fundit,
Kur shkëlqejnë helmetat e patrullave mesjetare.
Njerëzit tallen me pishtarin hyjnor,
Të gjithë s’bëjnë gjë tjetër veçse ikin. Ata çapiten.
Dhe njeriu mbetet pas.
Dhe gjithnjë fillikat!

PËRHERË MË I VETMUAR

Gjithmonë e më i vetmuar, përherë e më çmendurisht fillikat.
Përherë e më i huaj, gjithnjë e më i shëmtuar,
Më i zymtë, i turpëruar, i trishtë.
Përherë më i ftohtë, i pashijë, i akullt,
Vetmia e zbrazët e vjeshtës e gjithnjë e më vjeshtë.
Përse qentë lehin kështu në netët e zymta?
A ndihet jehona e një hapi të panjohur në rrugë,
Apo nuhatet era e ujkut në hije?
Një çast është qetësi, të gjitha zhurmat thithen
E ndërkohë që ftohtë tringëllin një zinxhir qensh,
Larg një llampë butësisht na e bën me sy,
Çdo gjë është e shurdhët, pastaj lehja rifillon.
Hijet mbarten nga netët e hirta.
Kortezhe të ndotura, të ndyra.
Dritat shkelin synë, orët vdesin,
Katet gri e të papastër përgjumen.
Në errësirë, në bodrum,
Në terrin pa pikë drite,
Dëgjohej si uturonte
Era në zbrazëti,
Thonj të përgjakur në gjinjtë e mi, në trurin tim
E në mëlçinë time,
Unë hungëroj si një qen në agoni, i përgjakur
E i vetmuar.

Dr. Ardian-Ch Kyçyku -Dy fjalë për Heshtjen dhe Metaforën e poetit shqiptar Hiqmet Meçaj*

Dr. Ardian-Ch Kyçyku

Rruga ime, prej drite le të jetë edhe në më djegtë!
H. Meçaj


Në fillim të korrikut 1990, pas një gjysëmshekull durimi, nëpërkëmbjesh dhe absurditeti gjakatar, shqiptarët shembën muret e ambasadave të huaja në Tiranë dhe kërkuan strehim politik, shpirtëror e mendor në këta ishuj të mangët lirie. Në fillim ishin disa qindra. Parë me sytë e poezisë: ata deshën të jetonin, qoftë edhe përkohësisht, aq sa zgjat shkëndija e një vargu, me çmimin e lirisë së mpakur e madje edhe të jetës, në të vetmet ngastra njëfarësoj të lira në dheun e tyre, populluar nga diplomatë të huaj, të cilët, me përjashtime të rralla, e shihnin misionin e vet në Tiranë si një burgim. Qindrat u bënë mijra kur pushtuan vaporrët e Durrësit si të qënkshin joshur e prirë nga një vegim biblik. Me të mbërritur përtej detit (a thua se liria mban pusí vetëm në bregun matanë), këta detarë të parë të Evropës së Bashkuar i mblodhën si gjedhët nëpër stadiume, i lanë me zorrë uji, i çmorritën me shtylysh pluhurash, i ushqyen nga lart, me helikopter, - ndonëse vinin nga një ndërgjegje e fëmijëruar prej stërmundimeve, - dhe disa i kthyen në brigjet e lindjes, kurse të tjerët i shpërndanë nëpër kampe refugjatësh. Rënia de jure e komunizmit ishte marramendëse dhe e ardhmja e afërt dukej të qe më fort një kontinent kundërthëniesh, sesa një gjendje shpirtërore. Ky kontinent më vonë u quajt Tranzicion. Ishte një kalvar të mbeteshe mendjekthjellët mes rropullive të një kontinenti të tillë dhe mbase bëje krim po të dyshoje se mos, njëherazi me ikjen e aq frymëve, (njëfarë shpëlarje e frymës, jo aq e trurit) letërsia shqiptare, në vetëm një, dhjetë a njëzet vjet më pas, do të shpërthente si një nga më të pasurat e më befasueset letërsi të Evropës. Po ndodhte pikërisht kjo, ndonëse shkrimtarë, gazetarë e lexues, të ngjethur nga e panjohura, ngulmonin të bindnin se gjithë ç’mund të kryhej ishte kryer tashmë, të gjitha kryeveprat ishin shkruar, firmosur e përkthyer në dhjetra gjuhë, hafijet qenë ndëshkuar, dështakët patën ndërruar mendje e zanat, shtatoret e gjenive kishin shëruar me hijet e tyre pllajat plot udhëheqësa legjendarë dhe martirë prej graniti të internacionalizmit proletar, në një vend që sillej sikur kish më shumë heronj, se sa të gjallë e të vdekur.
Në vend të ikanakëve, u dynd pagjumësia e dyfishtë, - e të shkulurve nga rrënjët dhe e të mbeturve mes hapsanës që rrallë e më rrallë thirrej atdhe, - si dhe ajo drithmë e çuditshme e njeriut që duhet të fitojë në pak javë shpirtin e bjerrur dhe të ndryrë për vite me radhë. Mundëm t’i takonim atëhere falë letrës dhe bojës të gjithë viganët tanë të kyçur në harrim, në shpifje e mallkime afatgjata, që nga Konica tek Camaj, duke zbuluar me çmeritje se de facto gjendeshim shumë më larg e më lart nga ç'e patëm përfytyruar. Ishte një soj ende i parrënjosur tradhtie, - pó aq e lartë “ndaj atdheut”, - nëse gjykoje ndershmërisht e me paanësi krijimtarinë, moralin dhe mitomaninë e disa korifejve të realizmit socialist, por ishte një tradhti edhe më e lartë të mos pohoje se shkrimtarët shqiptarë më të shquar e më të përkthyer të epokës nuk e patën ngritur krejt letërsinë shqipe në nivel të paktën evropian, siç na qe çgjakur truri nga thithlopa e propagandës për disa dhjetëvjetsha, por vetëm e patën futur, në këmbim të diçkaje që vetëm ata e dijnë, ose që vetëm ata s’e dijnë, në vëmendjen e mediave botërore.
Ndërmjet viteve 1990 e 2005, nga Shqipëria u detyruan të largoheshin qindra intelektualë, poetë, prozatorë, historianë, përkthyes, piktorë, skulptorë, aktorë etj. Disa ikën që të mbijetonin ekonomikisht, të tjerë – artistikisht. Ndërsa ca të tjerë, të paktët e zgjedhur ndër të panumurtit e ftuar, shkuan që të ruanin e të shpëtonin thelbet e kulturës dhe të qytetërimit zanafillor. Njëri syresh është, pa dyshim, HIQMET MEÇAJ**, lindur në qytetin e Vlorës, buzë Detit Jon, më 2 maj 1944, mërguar në Greqi, mishërimi i shkrimtarit që bind në mënyrë të pabujë, me veprën e vet, fuqinë prapavepruese të talentit. Për të mësova nga interneti, hapësirë në të cilën shumë autorë të mëdhenj, por të ngujuar qëllimisht në harresë, të gjuhës shqipe gjetën një Tokë të Premtuar tekstore, pasi u pa qartë se çenzura e dikurshme ideologjike u bë edhe më mbrapshtë, duke u shndërruar tanimë edhe në ekonomike, por edhe në idhujtare, të themi. Mora vesh atëhere me habi se Hiqmet Meçaj ishte shkrimtar i dorës së parë, poet e prozator i mrekullueshëm, por edhe njeri me një mirësi, e cila në botën e shkrimeve mund të jetë fatale. Dhe pjesërisht i ka qënë e tillë.
Në një letër të dërguar nga Athina, me një thjeshtësi të pabesueshme, më njoftonte se ai, “prej nja 40 vjetësh rrinte në qoshen e vet”. Të dhënat biografike që gjendeshin në mbulesat e vëllimeve ishin mjaft të kursyera. Pas leximit të romanit “Kukullat e pyllit”, – të cilin do ta rreshtoja pa ngurrim mes kryeveprave të prozës ballkanike e më tej, - bashkë me tim atë menduam t'i merrnim një intervistë in extenso për njërin nga numurat e Revistës Haemus. Me atë rast mësuam se Meçaj, kohë më parë, kur u pa se ishte poeti më i talentuar i brezit të vet, qe caktuar si mësues (lexo: degdisur, dëbuar) në një fshat, kryetari i të cilit mezi kish pritur të riedukonte një Pushkin. Dhe, për të qënë Pushkin, sipas kokës të kryetarit, mjaftonte të shkruaje poezi dhe të mbaje flokë disi të gjatë.
“Pushkini” i ndaluar përballet në vetminë analfabetizuese të një burgimi të pashpallur me krejt gurrën e shpëlarjes së truve, me të gjithë ankthet e qënies së ndjeshme që gdhihet e rrethuar nga të pagdhendur me faj e pa faj dhe shpëton jo vetëm gjallë, por edhe me një letërsi të madhe në kujtesë. Gjatë një tubimi shkrimtarësh, personi që e pat syrgjynosur në fshat, ish-luftëtar dhe prozator i rëndomtë, iu rrëfye. Përgjigjja e poetit qe e vetëmjaftueshme. „Im atë ishte pjesëmarrës i tre luftrave. Xhaxhai im ishte partizan. Të mos shkoj edhe më thellë, te gjyshi e stërgjyshi… Ju i denigruat ata dhe neve, fëmijët e tyre. Xhaxhanë ma dënuat me vdekje, babanë (kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali), ma futët në burg në moshë pensioni, mua, poetin më të talentuar të brezit tim, më degdisët baltrave”. Por,… ta dish, fara e mirë jep gjithnjë fryte të mira, kudo që ta mbjellësh, beson Meçaj. Që atëherë vendosa të krijoj në hije, të zë qoshkun tim, të shkruaj rrallë e të botoj po rrallë, sa për të ekzistuar. Kam një varg që e mbaj si devizë:
Rruga ime prej drite le të jetë
edhe në më djegtë!
As sot nuk po e kuptoj me saktësi përse gjithë ai mllef shfarosës kundër njerëzve që i shërbenin me aq pasion vendit të tyre! Duhej të ishe tepër i fortë, i betuar së thelli që të mos vdisje si intelektual, të mos bëheshe hija e vetvetes. Kjo ndodhi me shumë, ca prej tyre u degraduan nga alkooli, të tjerë u burgosën, një palë përfunduan psikiatrive apo pësuan trauma më të rënda, deri te vetëvrasja”***.
I betuar së thelli, besoj se poeti ka pasur kohë e vuajtje të shohë se “hija e vdekjes është e vetmja dritë në ferr” (Monsinjor Gjika dixit)? Veç kësaj, ka parë shkrimtarë që, me vdekjen e tyre, - të egër, të çuditshme, të pashpjegueshme, çnjerëzisht bindëse, marroke, hartuar e vënë në vijë nga skllevërit e ideologjive etj, - kanë dalë befas në dritë, duke zbutur zemrën e hekurt të zyrtarisë, për të njomur më pas vështrimin e hirnosur të lexuesve. Ka parë shkrimtarë që, me jetën e tyre, tek ngulmonin të mos ngopeshin me lavde, çmime e dekorata, shiteshin gjer sa vdisnin të gjithë ata që mund t’i blinin, dhe kjo etje lebetitëse për t’u shitur iu hapej si plagë edhe në vepër, duke njësuar moralin me vlerën e mirëfilltë artistike. Ka parë shumë dhe nga afër - vetëm hija e vdekjes, ajo që bën sadopak dritë në skëterrë, e ka ruajtur. Dhe ai fat i epërm e gjithëbërës i shkrimtarëve të mëdhenj, duke i njohur mirë shpellëzat dhe skutat e smirës së sivëllezërve, e emëron mësues në një gjimnaz nate të Vlorës. Nën trysninë dhe zbulimet e fshehta që falte dhembshurisht ajo botë e vogël, pothuajse memece, larg gumëzhimës e përçartjeve të medias, Meçajt i vegohen thelbi dhe teknikat e mikrobotizmit, rrymë letrare dhe artistike, të cilën e bën të njohur vetëm pasi vendoset në Athinë.
Nuk ka besuar as edhe një grimë e mbase as tani nuk e beson se ndodhet në mërgim, me rrënjët si zgjatime të këmbëve e të venave. Një mirësi prej oshënari, ngasjet e errëta, por edhe vargsjellëse të varfërisë, si dhe një gjerdan dramash të mposhtura në heshtje honesh e ndihmojnë të jetojë shpirtërisht në një lloj kapsule të mallit e të përjetësimit mes durimit. „Në Shqipëri kam qënë kohët e fundit para pesë vjetësh, kur më vdiq nëna. Nëna më bëri një nder të madh, vendosi të vdiste pikërisht kur leja ime e udhëtimit donte edhe dymbëdhjetë ditë të mbaronte. Kështu që arrita ta shoh në çastet e fundit, kurse ajo nuk më pa. Megjithatë i mbylli sytë në krahët e mi… Vlora m’u duk një kaos i vërtetë. Edhe deti ishte ndarë në parcela. Gjithë shokët e mi intelektualë ishin larguar prej saj, disa jashtë vendit, si puna ime, disa në kryeqytet. Vlora ishte ripopulluar. Kudo më pyesnin mua, vlonjatin: nga të kemi more shok?! E ndjeva veten më mërgimtar se këtu”.
Gjithnjë kam menduar se do të mund të pimë dikur një kafe në Athinë, në Bukuresht, në Tiranë apo kudo gjetkë. Sepse sidomos në “kudo gjetkë” gjallojnë dhe mrekullojnë vargjet e Hiqmet Meçajt, vargjet që janë e vetmja jetë e dukshme e tij. Është një kafe e veçantë, për të cilën, falë shpejtësisë me të cilën vitet kthehen në pluhur, në këto kohëra kur atlaset vjetërohen më shpejt se letërnjoftimet, askush s’mund të jetë i sigurtë që kafeja nuk është shndërruar tashmë në tjetërgjë. Ndoshta është bërë bojë e ngurtë, një nga ato bojra që ngjasojnë aq fort me kafenë e zezë, por edhe me lëngun që rrjedh nga qymyret. Ja si ka nisur të rrjedhë boja e shkrimit nëpër venat e Meçajt këtu e gjysëmshekulli më parë: „Duhet të kem qënë në klasën e dytë. Shkolla jonë Nr. 2 ndodhej në lagjen Muradie, pranë një xhamie të kuqe. Ngjitur me shkollën kishin qënë shtëpi të të pasurve, tregtarëve të konfiskuar. Dyqanet me qepenët e rëndë ishin plaçkitur. Nuk dinim ç’kishte brenda tyre. Një ditë, drejtori i shkollës më nxjerr nga klasa bashkë me dy të tjerë, na çon te një qerre me dy kuaj dhe na thotë të ndihmojmë karrocierin. Karrocieri na fut në njërin nga ish-dyqanet. Qe i mbushur me libra. Libra nga toka deri në tavan. Ishte një sallë e madhe, sa një ahur. Na urdhëron të ngarkojmë libra në karrocë. Mbaj mend se disa ishin aq të mëdhenj, sa mezi i ngrinim dy vetë. Pastaj hipëm në karrocë dhe bëmë qejf deri te fusha e aeroplanit. Ishte goxha rrugë e gjatë. Atje i shkarkuam, karrocieri i spërkati me vajguri dhe ne u ngrohëm në flakët. Sa bukur digjeshin librat, pa rënkuar, pa kërcitur. E bëmë këtë rrugë disa herë dhe disa ditë. Babai im vuri re blozë në rrobat e mia dhe më pyeti: „Ku je bërë kështu me katran"? I tregova. Më pyeti për figurat e librave dhe, kur unë i tregova për një burrë me kapele, bërtiti: „Budalla, ke djegur Bonapartin! U tremba nga britma e tij dhe i thashë: „Bonapartin e dogji karrocieri, ne vetëm sa u ngrohëm dhe bëmë qejf mbi karro". Që nga ajo ditë nuk mora më pjesë në djegien e librave. Një herë, - ishte ditëlindja ime, - u çudita. Babai më solli tre libra të Gorkit dhe më tha t’i lexoja. Duhet t’u kthesh borxhin librave, ndryshe gjithë jetën do të kesh mallkimin e tyre. Që nga ajo ditë fillova të lexoja libra si i uritur, shkoja në bibliotekë, huazoja vepra nga njerëz të ditur. Nuk i zgjidhja fare, rëndësi kishte për mua të kishin shkronja e të quheshin libër. Ato kohë fillova të shkruaja edhe vjershat e para, ndoshta ndjeja që duhej t’u ktheja borxhin librave që unë vetë kisha ndihmuar të digjeshin atje te fusha e aeroplanit. Siç duket, më zuri mallkimi i librave, u bëra shkrues librash”.
Por sa vdekatarë s’kanë djegur mijra libra, pa arritur të bëhen më shumë se ca kriminelë, dhe ç'libra duhen djegur që të mund të bëhesh një shkrimtar si Hiqmet Meçaj? Një poet që njeh me rrënjë zjarrin dhe dritën; që e ka mbledhur gjithë shpresën, si të ishte zemër shtatzanë, në Letër, dhe i cili s’tutet të digjet në dritë, po qe se rruga mbetet prej drite. Ndoshta ngaqë Hiqmet Meçaj di ta (ri)gjejë atdheun në gjithçka dhe nga gjithçkaja të lindë krejt atdheun, shqipen e përkorë, Metaforën. Siç do të ndihet gjer në palcë, pavarësisht nga prejardhja etnike e kësaj të fundit, pas leximit të vargjeve të Meçajt, pas kësaj Poezie të ngjizur në një hije-dritë dyzetvjeçare, do të shihet qartë se madhështia e kësaj krijimtarie, kaq e heshtur dhe në-heshtje-mbrujtur-me-flijime nga ato që e tashmja as i sheh e as i duron dot, s’mund ta kenë veçse Letra dhe Shqipja.

* Hiqmet Meçaj, Sinuciderea lumânãrilor (Vetvrasja e qirinjve), antologji autori, zgjodhi e përktheu Kopi Kyçyku, Sh. B. Librarium Haemus, Bukuresht 2008, 121 faqe. Eseja e Dr. Ardian Kyçykut i drejtohet lexuesit të huaj.
** Antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë qysh në vitin 1964, nismëtar i Klubit "Drita" të Athinës, autor i vëllimeve: „Nisja” (poezi, 1967), „Ditë pranvere” (poezi, 1971), „Tokë e pagjumë” (poezi, 1983, nderuar me Çmimin Libri më i mirë poetik i vitit), „Tek ju trokas” (poezi, 1988), „Vetëvrasja e qirinjve” (poezi, 2000), „Kukullat e pyllit” (roman, 2002 dhe 2003, fitues i konkursit „Drita”, Toena, Onufri), „Kujtesë e shpikur” (poezi, 2003), „Për Askund” (tregime, 2003), „Çikpaku” (roman, 2003). Hiqmet Meçaj është përfshirë në shumë antologji dhe tekste shkollore dhe i përket rrymës letrare mikrobotizëm.
*** Shih Revista Haemus Nr. 2 (25) / 2005.