Shkrimtari grek që shkruan për Shqipërinë

Shkrimtari Sotiris Dhimitriu ka lindur në vitin 1955 në fshatin kufitar Povla të Greqisë, është rritur në Igumenicë dhe jeton në Athinë. E filloi karrierën letrare me vëllimin poetik me titullin “Prekje” (1975) dhe vazhdoi me vëllimet e tregimeve “Djalith im Kristaqi” (1987 - titulli në origjinal është në shqip), “Një djalë nga Selaniku” (1989), romanin “Të dëgjofsha zënë e mirë!” (1993), vëllimet me tregime “Damari i qafës” (1998), “Ngadalësia e së mirës” (2001), romanin “Ua thotë Zoti” (2003) dhe romanin- ese “Pemët frutore të Athinës” (2005). Etj.

Dhimitriu është sot një nga shkrimtarët më të spikatur grekë për nga stili konciz dhe nga thellësia e humnerave të errëta të shpirtit njerëzor që përshkruan. Është vlerësuar dy herë me çmimin e parë të konkursit letrar që organizon Revista “Dhiavazo” për vëllim me tregime. Në festivalin e filmit arktistik me metrazh të shkurtër që zhvillohet çdo vit në Dhrama, regjisori Bujar Alimani u prezantua për vitin 2006 – madje mori çmim të posaçëm – me filmin “Petrogazi” sipas tregimit të Sotiris Dhimitriu.

 

Të dëgjofsha zënë e mirë!

nga Sotiris Dhimitriu
Roman
Shtëpia Botuese: Toena
Përktheu: Anthulla Kristo
Numri i faqeve: 120
Çmimi: 400 lekë

Zoti Dhimitriu, sa herë e keni vizituar ju Shqipërinë?

S.DH. - Për mua është e katërta herë që vij në Shqipëri. Më ka tërhequr ky vend. Kur isha fëmijë, kur shkoja nga Igumenica në fshatin tim, fshat në kufi, vendi i Shqipërisë ushtronte tek unë një magji të fortë. Shikoja në horizont malet e saj, dhe atje ku ishte perëndimi i diellit, vija re padashur një tendencë, një tërheqje rreth atij vendi. Tani që jam i rritur, kjo tërheqje nuk ka humbur. Madje, më dukej sikur nuk doja fare të vija, sepse kujtoja se do të humbiste ajo magjia e tërheqjes, por për habi të madhe nuk ka humbur. E kuptova mekanizmin psikologjik që krijohet te një mik i një kombi. Nuk është e rastit që romanet e mia i dedikohen me shumicë Shqipërisë. Kam botuar një vëllim me tregime me titull të shkruar në shqip “Djalith im Kristaqi”.

Zoti Dhimitriu, si ka qenë jeta juaj letrare në vendin tuaj dhe sa krenar ndihen ende grekët për letërsinë antike?

S.DH. - Të flasësh për letërsinë time dhe për letërsinë greke në përgjithësi është një çështje që ka brenda parajsën dhe vetë ferrin. Tani një çast parajse është që po shoh këtu një vajzë si ju (qesh). Por po të mos isha letrar nuk do mund të flisnim bashkë. Dhe errësira,dhe drita, dhe ferri në këtë jetë vinë me një forcë të madhërishme.Lumturisht jeta është e shkurtër dhe kjo na ngushëllon. Sepse nuk mund të rrosh dot një mijë vjet, e ta kesh ditë e natë mendjen në letërsi. Gjatë jetës unë i kam dedikuar një pjesë të madhe vetëm letërsisë. Përsa i përket krenarisë për letërsinë e vjetër greke ka dy anë të vështrimit e ndjeshmërisë për të: Është një lodhje e kombit që s’mund të shkëlqejë ashtu si në atë kohë, dhe nga ana tjetër – ato vepra durojnë edhe sot, nuk e lejojnë errozionin. Unë vetë do të preferoja një shkrimtar që nuk ka aq histori të gjatë në letërsinë e vendit të tij. Është e rëndë letërsia kur vjen nga shekujt.

Zoti Dhimitriu, kritika letrare e ka spikatur mënyrën tuaj të të shkruarit për “finesën e fjalës” e “thjeshtësinë e rrëfimit”, sa jeni dakord ju me këtë vlerësim?

S.DH. - Besoj se kam një estetikë të thjeshtë dhe kjo më pëlqen, pasi tregimet e mia nuk të lodhin dhe nuk janë të bujshme. Mendoj se ajo që unë shkruaj është një vepër që nuk mund t’i sillesh dot rrotull me aq mundim dhe me mungesë respekti si dhe të tërheq ta lexosh. Mund të përjetosh pra, atë që ndodh. Shkrimet nuk kanë atë anë hijerëndë të një letërsie që të detyron ta studiosh më thellë.

Intervistoi DHURATA HAMZA

Dy romane nga Norvegjia

Dy romane te shkruajtura ne menyre shume elegante, te thelle dhe me nje analize psikologjike nga shkrimtarja Hanne Orstavik

E vërteta nga Hanne Orstavik Roman Shtëpia Botuese: Skanderbeg books Përktheu: Myrteza Shini Numri i faqeve: 164 Çmimi: 550 lekë

“E vërteta”

Johana, një vajzë e re që studion për psikologji, gjendet rastësisht e kyçur në shtëpi, pikërisht në ditën kur i duhet të niset për një udhëtim të gjatë me të dashurin e saj në Amerikë. Kjo kohë mbylljeje brenda katër mureve, është e mjaftë për autoren e këtij libri, të ngrejë në këmbë një dramë të tërë psikologjike. Të gjitha marrëdhëniet e saj: ajo tejet delikate dhe posesive me të ëmën, e brishtë me mikeshën e saj të ngushtë, plot dilema me të dashurin, trysnitë e saj të brendshme, gjendjet kaotike të ndikuara nga lloji i studimeve që bën, vetë jeta e saj me nënë të divorcuar, vijnë e dalin në sipërfaqe gjatë kohës së kësaj ndodhie. Jeta e saj duket se parakalon si një ëndërr, por tashmë mes ndalesash psikologjike. Hanne Orstavik me një laps të hollë arrin të konturojë me finesë çfarë mundimesh fshihen pas një vrapi të zakonshëm rinor, çfarë drame bën hije pas një dashurie formale nënë-bijë, çfarë brerjesh ndjekin një love story, e vërteta është një libër joshës dhe ngërthyes, dhe një pohim i ri për cilësinë e autores së tij. Johana, rrëfyesja në romanin “E vërteta”, është një studente e psikologjisë që jeton me të ëmën. Një mëngjes ajo zgjohet dhe gjendet e mbyllur në dhomën e saj të gjumit. Dy javë më parë ajo ka nisur historinë e saj të parë të dashurisë. Në monologun e saj Johana risjell ngjarjet e javëve të fundit, asisoj sa lexuesi e ka të vështirë të vendosë se ç’është e vërtetë, kur jeta e dikujt gjendet në përvojën emocionale personale.

Dashuria nga Hanne Orstavik Roman Shtëpia Botuese: Skanderbeg books Përktheu: Myrteza Shini Numri i faqeve: 164 Çmimi: 550 lekë

“Dashuri”

Vibeka, një grua e divorcuar, jeton me djalin e saj nëntëvjeçar, në një zonë të largët e të veçuar të Norvegjisë. E zënë peng mes dimrit të gjatë, rutinës së përditshme dhe monotonisë nga jeta e mbyllur, një natë ajo vendos ta thyejë vetminë në shoqërinë e një punonjësi Lunaparku, i ardhur në qytezë nga një vend tjetër. Por një pakujdesi e vogël prej nëne të lodhur, pafajësisht, do ta vërë në dilemë dashurinë e saj më të madhe në jetë, atë për të birin, Junin, pikërisht në përvjetorin e ditëlindjes së tij. Ftohtësia jashtë duket se derdh ftohtësi edhe në marrëdhëniet e saj me të. Cili prej të dyve e do më shumë tjetrin? Lexuesi e ka të vështirë të nxjerrë përfundime, ai mbetet i skllavëruar nga intriga e këtij libri. “Dashuri” është një dramë e rëndë fatale. “Dashuri” është një histori rreth Vibekës dhe Junit, nënë e bir, që sapo kanë ardhur në një qytezë në veri të Norvegjisë. Është dita pikërisht përpara ditëlindjes së tij dhe nëpër qytet kanë udhëtuar karnavalet. Juni del jashtë të shesë bileta lotarish të klubit të tij të sportit dhe Vibeka shkon në bibliotekë. Nga këtu e tutje ne ndjekim të dy individët në ditë të ndarë nga njëri-tjetri deri në një natë të ftohtë dimri, ndërkohë që sensi i palehtësisë rritet. “Dashuri” ilustron atë si gjuhë dhe ndërton realitetin e vet, dhe si nënë e bir mund të jetojnë në dy botë krejt të ndryshme. Kjo distancë gjendet jo vetëm mes qenieve njerëzore, pro dhe brenda çdo individi. Ky roman tregon se si kjo distancë mund të ketë pasoja fatale. Orstavik i përshkruan këto orë të ngarkuara me një ndjenjë fine të gjuhës. Toni është i qetë, fjalët e besueshme, historia pa u kthyer në një rrëke lotësh për lidhjet e prishura familjare. Hanne Orstavik lëvron në këtë roman këto ngërçe psikologjike marrëdhëniesh shoqërore, veçmas një prej marrëdhënieve më esenciale: nënë-fëmijë.

Eleganca brilante e një romani

Aty nga mesi i 1990-s, erdhi në Tiranë një shkrimtar i ri italian me një mjekër të zezë, nëpër të cilën mund të dalloje zbehtësinë intelektuale të fytyrës, që të kujtonte fisnikërinë e poetëve të hershëm. Kjo fisnikëri zmadhohej ku me heshtjen e tij, ku me shkëmbimin e rrallë të fjalëve dhe mbi të gjitha me atë buzëqeshjen e lehtë, që shprehte herë drojtje dhe herë keqardhje.



Unë pata kënaqësinë ta takoja këtë shkrimtar tepër simpatik dhe ta ftoja në shtëpi për një kafe bashkë me gruan e tij të pashme dhe të çiltër, që nuk u shëmbëllente atyre grave mendjemëdha dhe të lehta të artistëve, të cilat nuk i duroj dot edhe sikur të jenë peri të zbritura nga qielli.

Ky shkrimtar ishte Rafaele Nigro, me të cilin vërtet u bëmë miq. Por kur u takuam për herë të parë, unë nuk kisha lexuar gjë prej tij. Nuk e dija se ai tanimë kishte botuar një roman të dëgjuar në Itali me titullin “Zjarret e Bazentos”, të lavdëruar nga shtypi dhe nga opinioni letrar; nuk e dija as se kishte mbaruar të dytin ende më të çmuar me emrin “Baronesha e Oliventos”. Po ta dija, mbase nuk do të kishte aq fragmente të rralla në bisedat tona, pasi vetë këta dy romane do të na shtynin të bënim kuvendime të gjata për gjyshërit tanë, gjyshërit italianë dhe gjyshërit shqiptarë. E them këtë, pasi Rafaele Nigro me elegancë e dashuri në “Zjarret e Bazentos” flet kryesisht për gjyshërit e tij italianë dhe në “Baronesha e Oliventos” flet për gjyshërit e mi shqiptarë dhe në të njëjtën kohë edhe për gjyshërit e tij italianë.

Po çfarë ishte ajo buzëqeshja e tij e drojtur dhe keqardhëse. Mos vallë ngaqë në Tiranë nuk e njihnin veprën e tij dhe i vinte keq e kishte drojtje? Mund të ishte edhe kjo. Shkrimtari nuk e ndien veten mirë, kur shkon në një vend që nuk e njohin, kur flasin, fjala vjen, për Moravian, për Shashën, për Levin e me radhë, dhe për atë heshtin. Megjithatë keqardhja në atë buzëqeshje nuk vinte nga mosnjohja si shkrimtar. Këtë unë e kuptova më vonë, kur lexova “Baroneshën e Oliventos”, ku tregohet për shqiptarët dhe shoqërinë shqiptare të shekullit të pesëmbëdhjetë, të kohës së Skënderbeut. Rafaele Nigro, pasi e kishte mbaruar këtë roman, erdhi në Shqipëri t’i shihte këta shqiptarë. Ai kujtoi se mund të gjente vetëm fosilet e shoqërisë shqiptare të shekullit të pesëmbëdhjetë, kujtoi se varfërinë dhe jetën plot mundime do ta zbulonte vetëm në folklore. Dhe kur pa me sytë e tij, se nuk kishte vetëm fosile të asaj shoqërie të shkuar, po edhe elementë të gjallë të mentalitetit, të jetesës dhe të varfërisë, nuk mund ta përmbante atë buzëqeshje keqardhëse gati të padukshme si në buzët e Aleksit apo të Vlaikës dhe të Stanislaos, personazheve të vet të romanit “Baronesha e Oliventos”, shqiptarë dhe gjysmëshqiptarë. Vërtet, ç’është ky roman i çuditshëm që na vjen që përtej detit, si “pëllumbi i Skënderbeut”, të cilin shpesh si refren e përsërit Rafaele Nigro në “Baronesha e Oliventos”, me gjuhën e përrallave të mahnitshme, që na kanë ardhur që nga lashtësia?

Megjithëse ky roman nuk tregohet, ai vetëm lexohet ashtu siç nuk tregohet poezia, unë do të rrëfej pakëz, për të bërë pastaj një vlerësim të shkurtër. Le të na falë Rafaele Nigro për zhveshjen e përmbajtjes nga poezia dhe fantazmagoria, duke e thjeshtëzuar me qëllim ritregimi në këto pak radhë që vijojnë. Romani ka për sfond ngjarje dhe njerëz të shoqërisë së shekullit të pesëmbëdhjetë në Shqipëri dhe në Itali, në epokën e Skënderbeut, të luftërave me osmanllinjtë dhe me
brigantët; në epokën e Mbretërisë së Napolit, të grindjeve dhe intrigave e princërve dhe feudalëve, të klaneve dhe të tarafeve; në epokën e fillimit të kërkimeve dhe zbulimeve përmes kundërshtimeve dhe pengesave të injorancës fetare dhe të klerit. Në këtë sfond një shqiptar me emrin Aleksi martohet rastësisht me një italiane të ardhur dhe me të bën dy fëmijë, Vlaikën që lind sakate pa këmbë e duar dhe Stanislaon, që rritet si njeri i prirur pas dijeve konkrete dhe të dobishme. Përmes aventurash nëpër Shqipëri, pas vdekjes së prindërve, Vlaika dhe Stanislao arrijnë në Itali dhe prej gjyshit të tyre nga ana e nënës trashëgojnë një copë tokë dhe një kështjellë të Lagopezoles.

Shkak për të shkuar në Itali bëhet Skënderbeu, i cili e dërgon Stanislaon në Napoli për të njoftuar se rajai Mabullah al Mansur do të shkojë të vrasë tinëz mbretin dhe do të ruajë “makinën e doktrinës” për ta marrë Pashai i osmanëve. Dhe po të merret makina e doktrinës nga osmanët “toka do të bjerë si një dardhë mbi çallmat e tyre… dhe drapri i hënës do të presë kryet e diellit”. Ja, kjo është përmbajtja e rrëfyeshme. Të tjerat nuk rrëfehen, pasi siç thashë, asnjë vepër e vërtetë nuk rrëfehet. A mund të rrëfehen tregimet e Çehovit? A mund të rrëfehen romanet e Garsia Markezit? Rrëfehen lehtë vetëm romanet dedektivë, të cilët kanë vetëm narracion, të zhveshur nga filozofia dhe nga idetë e mëdha të vetëdijes historike. Romani i Rafaele Nigros nuk është historik në kuptimin klasik, ai është një shkencë plot fantazi që shpreh jo vetëm veçoritë biologjike të njeriut si qenie e natyrës, por edhe ndërgjegjen e tij historike.

Prandaj, as thjesht antropologjik nuk mund ta quash këtë roman me një elegancë brilante. Ai është një roman fantazmagorik, ku mplekset realiteti historik me realitetin fantastik, ku bashkohen elementet e përrallës, baladës mistike, rapsodisë epike, maksimës së mprehtë dhe kronikës së thatë. Krahas gjuhës metaforike si “toka do të bjerë si një dardhë mbi çallmat e tyre”, do të gjesh edhe gjuhën e kronikës së akullt si “sot, më 21 të nëntorit 1450, filloi jeta jonë magjike në Lagopezole”. Mishi i romanit është shtresashtresa. Janë shtresat e hidhura të realitetit konkret, janë shtresat e ëndrrave të trëndafilta dhe të llahtarshme, janë shtresat mistike të vargjeve të baladave, janë shtresat enumerike të emrave të vendeve dhe të njerëzve, janë shtresat e shpirtrave të ardhur përmes mizave, grerëzave dhe zogjve, janë shtresat e zërave të mjeshtërve të antikitetit dhe të shpikësve në shkencat konkrete. E pra, ky mish me kaq shtresa të dendura dhe me kaq damarë është përherë në një lëvizje të çuditshme. Prandaj po të flasim figurativisht, nuk është aq i lehtë për t’u përtypur.

Ai kërkon dituri dhe kulturë. Këtë dituri dhe kulturë e kërkon jo vetëm për të ndjekur fillin e ngjarjeve që tregohen, por edhe për të kuptuar disa ide dhe tema novatore të romanit. Një ndër temat themelore është konflikti i utopisë me gjendjen konkrete të shoqërisë ku lëvrojnë trazirat, intrigat dhe luftërat, por edhe ku kanë filluar zbulimet gjeografike dhe tekniko-shkencore. Utopistët të përfaqësuar nga Bekadeli dhe Pontano, që ëndërrojnë për Republikën e Dijes së Platonit, bien në konflikt jo vetëm me gjendjen regresive të injorancës fetare, por edhe me synimet përparimtare. Për shembull ata nuk e pranojnë shpikjen e Gutenbergut për shtypjen e librave, pasi prish bukurinë e shkrimit të dorës. Kur njihet me këtë shpikje, Pantano thotë për librat e shtypur: “Madje, ndjeva një si bezdi tek mbaja në duar këtë libër, frut i mekanikës. I thosha vetes: këto makina budallaçka, që duan të zëvendësojnë format e bukurshkrimit!... Një lloj midis tyre, si një mori mizash, të njëllojta deri në mërzi.” Dhe më poshtë: “Petruçi mbronte me zjarr nevojën e makinës: falë saj, një libër i Pontanit do të përhapej shumë shpejt. I të njëjtit mendim ishte dhe Stanislao.” Doemos, Stanislao do ta përkrahte makinën e Gutenbergut, pasi ai nuk ishte një skolastik, por një njeri që kishte mësuar të punonte si karpentier dhe si murator, që donte të ndërtonte një belvedere për të pritur atje Skënderbeun.
Ai dinte të pikturonte dhe të bënte skulpturë. Dinte edhe të hidhte valle. Vinte nga konkretësia reale shqiptare. Konflikti me utopinë ndonjëherë arrinte deri në fyerje. Është rasti me don Porçelion që merrej me ëndërrime të vjetra. Për këtë Stanislao i thotë Pontanos: “Po ju, shkëlqesi bëjeni t’i bjerë kollarisja dhe përplasjani në fytyrë se sa pak vlejnë këto fjalë të vjetra. Se për t’u thënë shërbëtorëve se ka uri apo etje, duhet t’ua thotë me fjalët e të gjitha ditëve.” Don Pontano u thartua: “Ku dini gjë ju për latinishten tonë?” Është e befasueshme që në roman tepër tërthorazi dhe tepër mjeshtërisht zhvillohet e fshehtë tema e baladës së Konstandinit dhe Doruntinës me një ndryshim të madh. Konstandini udhëton me të motrën e vdekur, ndërsa Stanislao udhëton me të motrën sakate, me Vlaikën. Është balada e Stanislaos dhe Vlaikës.

Vlaikën i vëllai e fut në kosh dhe udhëton në kalë. Ajo kuvendon me mizat, grerëzat dhe me shpirtrat e të vdekurve. Njëkohësisht është mistike dhe pesimiste. Mistike është edhe Doruntina. Prandaj jo më kot Rafaele Nigro gjatë udhëtimit të këtyre dy personazheve përsërit vargje nga balada e Konstandinit dhe Doruntinës. Stanislao dhe Vlaika përbëjnë një simbiozë. Ata plotësojnë njëri-tjetrin. Optimizmi i tepruar dhe konkretësia e papërmbajtur e Stanislaos, frenohen nga mistika dhe pesimizmi i Vlaikës. Kur i vëllai luan një valle të shfrenuar para Tebaldës, që më vonë do të bëhet grua jo e zakontë e tij, Vlaika tmerrohet me paturpësinë e Stanislaos. Dhe çuditërisht, ato paturpësi të të vëllait në mënyrë të pavetëdijshme i kalojnë asaj vetë. Ajo dashurohet me mashtruesin karrierist, me don Antonelon, i cili më vonë e braktis. Atëherë asaj i shtohet pesimizmi për botën dhe për veten. Ashtu siç është ajo e gjymtuar, edhe bota është e gjymtuar. As njëra e as tjetra nuk ndreqen! Kjo është një metaforë e Rafaele Nigros, të cilën mund ta ketë zili çdo shkrimtar i madh. Ngjashmërinë e Stanislaos dhe Vlaikës me Konstandinin dhe Doruntinën e përforcojnë edhe vetë emrat e lashtë të personazheve, emra me një tingëllim balade dhe përralle, emra shqiptarosllavë- vllahë.

Këtë ngjashmëri kritika italiane nuk e ka vënë re. Unë mbase gaboj, por shpreh një mendim që ndiej përmes baladës, përmes frymës dhe erës së saj, si një njeri i rritur me balada. Edhe kjo ngjashmëri është një anë për ta bërë të afërt romanin ndaj shqiptarëve. Por ajo që do ta bëjë më të ndjeshme këtë vepër në Shqipëri është dashuria që e përshkon atë për shqiptarët dhe historinë e tyre, për luftërat e Skënderbeut, për simpatinë ndaj një populli të varfër, por të ndershëm, për respektin ndaj pasurive shpirtërore të tij dhe për lidhjet që në rrënjë mes italianëve dhe shqiptarëve, të cilët, siç thuhet, i ndan vetëm një mur prej uji të kripur. Edhe shqiptarët, edhe italianët flokët i kanë të kripur nga një kripë, nga kripa e Adriatikut dhe e Jonit. Por për gjërat e tjera të romanit “Baronesha e Oliventos” do të flasim më vonë, kur ta takojmë përsëri Rafaele Nigron. Atëherë ne do ta thyejmë heshtjen dhe nuk do të pyesim: përse dukej ajo buzëqeshje e drojtur dhe keqardhëse e një njeriu të mençur dhe fisnik, e një shkrimtari të vërtetë, e një shpirti poetik?

DRITËRO AGOLLI

Jehona e filimshekullit të shkuar

Një realitet pothuaj i harruar, e megjithatë një realitet që shënjon një epokë. “Kalifja”, një nga veprat emblematike të Alberto Bevilacqua-s, përkthyer së fundmi edhe në shqip, është historia e gruas italiane të pasluftës që mbijeton sipas mënyrës së saj, në realitetin e ashpër që nuk të jep shumë mundësi zgjedhjeje.

Ngjarja e librit është vendosur në kohën e pasluftës: pak më parë baballarët dhe vëllezërit kishin qenë në luftë, kurse gratë ishin detyruar të dilnin nga shtëpitë për të siguruar bukën e gojës. Për herë të parë në jetë, dolën vetëm, si dhe kërkuan një hapësirë ndryshe… Është koha kur për gratë bota është e egër. Ende nuk kishin filluar të ndiheshin sinjalet e ndryshimit të ardhshëm.

Irena Corsini, ose Kalifja, protagonistja e librit me të njëjtin titull, jeton në pjesën e varfër të qytetit. Ajo kish qenë gruaja e mirë dhe e bukur e një partizani pak negativ e pak hero, që shndërrohet duke ecur për nga negativizmi; nëna e një fëmije të pafat që nuk mund të jetojë gjatë; vajza e një nëne që ka rritur me përkushtim 10 fëmijë dhe ka bërë jetën e zhytur në mjerim të një pafundësie grash që u lindën në fund të viteve ’800. Pas vdekjes së të birit dhe më pas, të të shoqit, Kalifja e sheh veten në mes të katër rrugëve. Për vetë realitetin në të cilin jeton s’mundet të zgjedhë modele të ekuilibruara për t’iu përmbajtur. I duhet ose të jetë një e “përdalë” ose një grua e përkushtuar. Rrugë të mesme nuk ka. Por mbijetesa i mundësohet, në këtë rast, vetëm të përdalës. Kësisoj Kalifes, për t’i ikur botës së vet, të cilës i përket, për t’ia mbathur nga mizerja, për t’iu shmangur fundit, të cilit i kalon përkitazi, i duhet të ndjekë të vetmen rrugë: aventurën erotike. Përkushtimi, do t’i rrezikonte ekzistencën. “Të luash të përdalën do të thotë të hysh në një shtrat që nuk është i yti, natën e parë nuk fle, por pastaj…”. Irena pranon të bëhet e dashura e industrialistit të madh të qytetit, i cili është i prerë si me thikë në të dy lagjet e veta: atë të varfrën, të uritur, gri dhe të përbaltur dhe të pasurën plot me drita e pallate të reja. Por tek kërkon t’i afrohet druajtshëm pjesës së ëndërruar të qytetit, Kalifja është bërë sakaq armike e shpallur e të dy botëve, asaj së cilës i përket që nga lindja dhe asaj, të cilën e ka ëndërruar gjithmonë (si shumëkush e kategorisë së saj). S’mund të ndodhë ndryshe: bota është e egër, kallëpet e rinj e të preferuar, bashkëkohorët me dritë, ngjyra dhe shkëlqim luksi, nuk e zënë.
Skandali që bën i detyron ta përflasin moralistët, të cilët Kalifja kërkon t’i shpërfillë. Për një çast, duket sikur ka shanse që ta bëjë botën më të mirë. I jep industrialistit të egër, që nuk ngurron asnjëherë të rrënojë të tjerët për t’u pasuruar, edhe më shumë, diçka nga mirësia e saj. Por ka të ngjarë që bota të jetë e përcaktuar një herë e përgjithmonë. E mira nuk mund të shkojë bashkë me të keqen. I dashuri i plotfuqishëm i Kalifes, sapo ndien sinjalet e mirësisë t’i bulëzojnë brenda tij, vdes. Kurse Kalifes s’i mbetet veç të kthehet në botën e saj, atë së cilës i përket. Në të kundërt do t’i duhej të cenonte thelbin e vet. Fundja, ëndrrat nuk mund të bëhen realitet. Të paktën për ata që mbesin po aq besnikë sa në miqësi dhe në dashuri, besnikë të thelbit të mirë. Nuk është koha për ta.
Të gjithë e kishin quajtur Kalifja, një emërtim që nënkupton gruan autoritare, fisnike dhe pa paragjykime. Ajo gjithnjë kish qenë gruaja me një bukuri marramendëse, së cilës të gjithë djemtë i shkonin pas, kurse ajo i tërhiqte pas vetes nëpër qytet, me një butësi kryeneçe. Kjo i ngjante si një pasuri, të cilën mund ta përdorte. Dukej sikur kështu gruaja, mund ta bënte dhe botën për vete. Por… Duhet të kalojë ende shumë kohë që gjërat të ndryshojnë.
Kalifja është një personazh shumë kompleks tek e cila bëhen bashkë një pafundësi karakteresh të grave italiane - fshataret, të fejuarat, dashnoret, motrat, skllavet, miket, armiket. E tillë, ajo triumfon mbi të gjithë personazhet e tjerë të librit, karaktere specifike që krijojnë panoramën e përgjithshme: peshkopin, industrialistin, partizanin, prostitutën… që mbartin në vetvete gjithë elementet e skajshëm ose jo që skicojnë qenien njerëzore. Mbi këta qëndron për t’i lidhur e po aq për t’i identifikuar, Kalifja.
Bevilacqua në librin që e bëri të njohur botërisht, ka fotografuar realitetin italian të pasluftës. Por jo vetëm kjo e bën të vlerësuar librin e tij. Veç subjektit, është mënyra e të shkruarit që duhet marrë në konsideratë: “Poema e tij”, siç do ta cilësonte kritika italiane, është shkruar me dy zëra, atë të Kalifes dhe të rrëfyesit. Për të gjitha vlerat e saj “Kalifja” do të kthehej shumë shpejt në simbol. Vetëm 7 vjet pas botimit të librit, në vitin 1971, Kalifja do të bëhej personazh filmi që do të merrte jetë nëpërmjet interpretimit të Romi Shnajderit…
Tashmë në fillim të shekullit XXI, “Kalifja” përcjell jehonën e një epoke të largët prej këndej, reminishenca të së cilës, aty-këtu, ndihen ende.

Arta Marku

Suksesi letrar i shkrimtarit arbëresh flet në gjuhën amtare

Karmine Abate, ky arbëresh nga fshati Karfici i Kalabrisë dhe një ndër shkrimtarët më të njohur të Italisë së dy dhjetëvjeçarëve të fundit, vjen për herë të dytë në takim me lexuesit shqiptarë. Herën e parë ai u paraqit në fillim të viteve ’90 me romanin me titull tingëllues për ne “Shtegtimi i unazës”. Ndërsa tani vepra, me të cilën ai na vihet para vëmendjes, titullohet “Mes dy detesh”.

Ndoshta edhe një politikë botuese e kujdesshme nuk do të kishte arritur të kryente një përzgjedhje kaq fatlume në veprimtarinë letrare përgjithësisht të suksesshme të Abates, sa kjo që kanë bërë në largësi kohore prej afër 15 vjetësh dy shtëpi të ndryshme botuese duke kaluar nga njëri skaj ideo-estetik i kësaj veprimtarie, i përfaqësuar nga romani “Shtegtimi i unazës”, në skajin tjetër të përfaqësuar nga vepra “Mes dy detesh”.
Sido që të jetë e sido që të analizohet, letërsia e Abates mbetet në thelb krijesë e një arbëreshi. Ajo trajton problemet e njeriut të sotëm të Italisë së Jugut parë nga këndvështrimi i arbëreshit. Dhe këto probleme janë kryesisht dy: të ikësh, i detyruar hallesh dhe prej dëshpërimit, nga toka jote e të shkosh si emigrant në vendet e tjera të zhvilluara të botës perëndimore; të qëndrosh e të luftosh me të gjitha forcat reaksionare, që mbajnë prej shekujsh të skllavëruara energjitë e kalabrezit, përfshirë këtu edhe ato të arbëreshit.
E veçanta e arbëreshit? Qëndron në atë që jeta e tij, më saktë e komunitetit arbëresh, përmban edhe disa energji shpirtërore pothuaj mistike, sipas Abates, të cilat, përmes shekujsh, kanë mundur ta mbajnë të gjallë frymën jetike të përparimit. Te këto energji hyjnë trashëgimia historike e përqendruar në figurën e Skënderbeut, trashëgimia kulturore e përqendruar në gjuhën, folklorin dhe veçoritë e veshjes dhe jetesës, si dhe trashëgimia psikologjike e përqendruar te qëndresa.
Këto elemente themelore parashtrohen e shtjellohen në të gjitha veprat e Abates, i cili nuk pushon së luftuari për integrimin e arbëreshit kalabrez në një botë gjithnjë e më globale duke vënë në pah e duke vlerësuar epërsitë e pamohueshme, që sjell kontakti i emigrantit të varfër me qytetërimin global. Në të njëjtën kohë e me të njëjtën forcë ai lufton për ruajtjen e identitetit kulturor të këtij arbëreshi kalabrez duke dënuar emigracionin si dukuri të dhunshme, të imponuar nga një sistem i caktuar shoqëror jo vetëm lokal, por edhe global, e duke denoncuar fatin e rëndë në metropolet e Perëndimit të emigrantëve, “të të tjerëve”, “të të huajve”. Parë nga ky këndvështrim i emigrantit, fati i arbëreshit kalabrez nuk është i ndryshëm nga ai i emigrantëve të tjerë të mbarë botës.
Ndërkaq, në veprën “Mes dy detesh” Abate e sheh realitetin e sotëm të shoqërive moderne e të globalizuara nga këndvështrimi tjetër, ai i njeriut që nuk largohet emigrant, por që vendos të luftojë për ta jetuar jetën e për të siguruar vazhdimësinë normale të saj atje ku ka lindur e ku më tepër se kudo gjetkë ka të drejtën të kërkojë të gëzojë të gjitha ato që shpallen në mënyrë bombastike si të drejtat e natyrshme (por jo edhe qytetare, ndërkohë që njeriu nuk është vetëm qenie natyre, por edhe, e sidomos, e pashmangësisht, qenie shoqërore) të njeriut. Dhe në këtë rast Abate për herë të parë del nga rrethi i komunitetit arbëresh dhe hyn në komunitetin më të gjerë të kalabrezëve. Le të themi shkarazi këtu që fati i kalabrezëve në shekuj ka mjaft pika të ngjashme jo më me fatin e arbëreshëve, por edhe të vetë ne shqiptarëve. Dhe kjo rrethanë na ndihmon të kuptojmë se përse Abate kësaj radhe del nga bota arbëreshe dhe trajton problemet e një komuniteti të mirëfilltë kalabrez.
Në rastin e parë, ai ka dashur të thotë se arbëreshi i ikur është një i ikur si gjithë të ikurit e tjerë dhe fati i tij nuk mund të jetë i ndryshëm e as më i mirë se fati i të gjithë të ikurve të tjerë të botës.
Në rastin e dytë, ai ka dashur të thotë se fati i arbëreshit që vendos të qëndrojë në vendlindje nuk ka për të qenë i ndryshëm dhe as më i mirë se ai i kalabrezit që vendos të bëjë të njëjtën gjë. Dhe ky fat është, edhe në rrethanën shoqërisht më pozitive, atë të qytetarit të ndershëm e punëtor, fati i heroit të librit “Mes dy detesh”, Xhorxho Belushit.
Si mund të përmblidhet fati i këtij kalabrezi të thjeshtë? Ai mund të përngjasohet me fatin e Sizifit të mitologjisë: të ngrejë deri lart në majë gurin e jetës, të cilin forcat reaksionare marrin dhe rregullisht ia rrëzojnë poshtë. Me një dallim nga mitologjia: ndërsa atje Sizifi do ta kryejë përjetësisht mundimin e tij, këtu, në jetën reale, njeriu nuk e ka këtë mundim të përjetshëm, pasi vetë jeta e tij nuk është e përjetshme. Sizifin Xhorxho Belushi, kur nuk e kandisin dot t’u dorëzohet “traditave” dhe “rregullave” të asaj që quhet mafie dhe që nuk është veçse klasa shoqërore, e cila kundërshton përparimin, e heqin qafe. Natyrisht, ashtu si reaksionarja nuk ndalet në përpjekjet e saj për ta mbajtur botën të mbërthyer në vend, edhe përparimtarja nuk ndalet në luftën e saj për ta ndryshuar këtë realitet vdekjeprurës. Xhorxho Belushit ia zë vendin i nipi, kalabrezit që kishte vendosur të rrinte e të luftonte ia zë vendin kalabrezi-emigrant, i cili njeh një botë tjetër dhe për këtë arsye është edhe më i vetëdijshëm se ç’kërkon të arrijë.
Dy fjalë edhe për forcat reaksionare. Abate, në përputhje me normat e pashkruara të artit të vërtetë, nuk na i përmend hapur ato, nuk na i paraqet as para ndonjë trupi gjykues, që merr përsipër në emër të shoqërisë e të demokracisë t’i gjykojë e t’i dënojë praktikisht fajtorët konkretë. Por lexuesi i vëmendshëm do të vërejë që e gjithë skena e hareshme e triumfit të veprimtarisë krijuese të Xhorxho Belushit, skenë ku si në veprat e mëdha artistike shfaqet edhe masa e gjerë e njerëzve të thjeshtë, befas errësohet dhe nguroset, kur në të shfaqet – e pabesueshme! – përfaqësuesi më i lartë i pushtetit vendor, i paraprirë nga djem të rinj, të fuqishëm, me fytyra pa shprehje e me syze të zeza. Lexuesit, të ushqyer edhe me pamjet e shumta të ngjashme të filmave, patjetër që diçka i vegon në përfytyrim, kur lexon këtë skenë, kur njihet me përshkrimin e kësaj force shoqërore, që vjen dhe errëson gëzimin masiv. Ata që vijnë ashtu papritur si një re e zezë, që nxin qiellin dhe natyrën, janë aq të ngjashëm me të fuqishmit e botës së krimit. E ç’do të duhej të na thoshte më shumë autori? Nuk mjaftojnë paralelizmat, nuk mjafton ngjashmëria e simboleve?
Karmine Abate vjen për herë të dytë të takohet me lexuesit tanë. Herën e parë, në fillim të viteve ’90, kur ne morëm rrugët e botës, ai na tha se vepruar kështu shqiptari jo vetëm që nuk ka për të pasur fat më të mirë se fati i gjithë emigrantëve të gjithë botës, por edhe duhet të jetë tepër i vëmendshëm të ruajë identitetin, që është pasuria e vetme që ka dhe pjesa më e rrezikuar e qenies së tij.
Këtë herë të dytë, kur ne, ashtu si aq e aq herë gjatë gjithë historisë sonë të re e jo vetëm të vjetër, përpiqemi të ngremë atë që nganjëherë na duket si guri i Sizifit, pra, të bëjmë një shoqëri të organizuar që synon vetëm përparimin, ai na thotë se të gjithë ata që kanë vendosur të qëndrojnë në vendlindje, shkurt populli, duhet ta mbledhin mendjen se kanë punë, madje në një ndeshje për jetë a vdekje, me të gjitha ato forca reaksionare, që pavarësisht titujve që mbajnë, fjalëve publike që thonë dhe pamjes së jashtme, përpiqen me çdo mënyrë, edhe ato thjesht kriminale, të na e errësojnë të sotmen, pale më të ardhmen, pra, ta mbajnë shoqërinë brenda “traditave” të nënshtrimit dhe skllavërimit.
është në interesin e të gjithë neve që lexuesit tanë t’i rrokin e bluajnë mirë këto porosi letrare të arbëreshit Karmine Abate.

Shpëtim Çuçka

Ernest Koliqi(1901 - 1975)

Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifët aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona.,- Karl Gurakuqi[1]

Ernest Koliqi (1901 - 1975) është poet, prozator, dramatist, studjues letrar e përkthyes letrar. Këtë veprimtari e krijimtari letrare e ushtroi gjatë gjithë jetës.


Lindi në Shkodër me 20 Maj 1901 (1903), në një familje të njohur patriotike. Ndoqi mësimet e para në Kolegjin Saverian të Jezuitëve. 1918 - Ishte 15 vjeç. I ati, Shan Koliqi, e dërgon për të studjuar në Itali. Studion në Kolegjin Jezuit Arici në Breshia. Në gazetën “Noi giovani” (“Ne të rinjtë”) , të cilën e themelon vetë me disa bashkënxënës, boton poezitë e tij të para në italisht. 1921 - Kthehet në Shqipëri dhe ristudjon shqipen me themel. Në një konkurs për himnin kombëtar, mes krijuesve te rinj e jo të rinj, merr pjesë edhe Ernesti i cili vlerësohet me çmim të parë nga një juri e përbërë prej emrash të shquar si: Gj.Fishta, F.Noli, M.Frashëri, L.Gurakuqi. Ku dy vjet më pas themelon së bashku me patër Anton Harapin dhe Nush Topallin, revisten "Ora e Maleve". 1924 Bën pjesë në Shoqërinë patriotike "Bashkimi", e krijuar nga Avni Rustemi. E thërret L.Gurakuqi në Tiranë si sekretar personal. Më vonë bëhet sekretar i Ministrisë së Brendshme. I nxitur nga L.Gurakuqi dhe miqtë e tij, dërgon në shtyp poemthin dramatik “Kushtrimi i Skëndërbeut”. Kjo vepër i dha shpresën për të hyrë përgjithmonë në botën e letrave shqipe. Për shkak të lidhjeve të tij të reja politike, detyrohet t'emigrojë për pesë vjet në Tuzla, Bosnje[2], për t'i shpëtuar ndonjë goditje nga forcat zogiste, pas revolucionit të dështuar të Nolit. 1929- I ndikuar nga ky rreth shqiptarësh, Koliqi shkruan vëllimin me tregime “Hija e maleve”, vëllim i cili e pagëzon edhe si krijuesin e prozës moderne shqiptare. Me një stil të mrekullueshëm narrativ, ai arrin të paraqesë në këtë botim një sërë episodesh të jetës malësore nën ndikimin e rregullave të ashpra të Lekë Dukagjinit por pa munguar edhe skenat e jetës qytetare shkodrane. Me këtë vëllim ai mirëpritet të kthehet në qarqet letrare në Shqipëri. 1930 - Mbretëria shqiptare e fal Koliqin dhe e emëron mësues të thjeshtë gjmnazi. Nga viti 1930 ishte mësues në një shkollë tregtare në Vlorë dhe në gjimnazin e shtetit në Shkodër, derisa shtrëngohet, sërish për arsye politike, të largohet në Itali. Në vitin 1932 botoi vëllimin e parë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë” (me një parathënie nga Fishta), një antologji me 280 faqe që u përdor menjëherë si tekst letërsie në gjimnazin klerik të Shkodrës dhe përmban katër poetët më të mëdhenj të Italisë: Aligierin, Petrarkën, Arioston, Tasson. 1933-34 Jep dorëheqjen nga arsimi dhe regjistrohet në Universitetin e Padovës për të vazhduar studimet. Edhe pse me punë në Padova, Koliqi nuk i shkëput lidhjet me Shqipërinë. Bashkëpunon me redaksinë e të përjavshmes kulturore “Illyria”. Gjitha vjershat e veta i përmbledh në vëllimin “Gjurmat e stinëve” ku paraqiten me një frymë krejt të re skenat e jetës shkodrane dhe gjejmë të pasqyruar shpirtin e poetit të ndjeshëm me ndjesina atdhedashurore. Ndërsa, autodafeja e vendosur në krye të këtij libri vlerësohet si një ndër aktet më të rëndësishme në fushë të mendimit estetik shqiptar. Në një sërë botimesh periodike dhe veprash të tij, Koliqi afirmohet si një talent i letërsisë shqiptare. 1935, Itali - Pas suksesit të vëllimit të parë me tregime, boton një libër me 16 novela me titull “Tregtar flamujsh” me lëndë të nxjerrë nga mënyra e jetesës së popullit tonë, sidomos të atij të qytetit të Shkodrës. Ngjarjet dhe problematikat sociale që prekin veprën gjithnjë i nënshtrohen një analize të thellë psikologjike. Ky vëllim novelash, siç vëren Miaser Dibra, i përket një shkalle pjekurie më të madhe të autorit. Po këtë vit boton edhe poemthin në prozë “Quattuor”. 1936 - Emërohet Lektor i Shqipes pranë Universitetit të Padovës që drejtohej nga K.Taliavini. Boton vëllimin e dytë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë” (me parathënie nga Karlo Taliavini). Ky vëllim përfshin vjersha të përkthyera të katër poetëve italianë: Parini, Monti, Foskolo, Manxoni. Edhe vëllimi i tretë ishte i përgatitur por nuk u botua. 1937 - Në moshën 34 vjeçare kryen studimet (5 vjeçare) në Padova me tezën “Epica popolare albanese” (“Epika popullore shqiptare”), tezë doktorate e cila u vlerësua nga shumë albanologë si N.Jokli, M.Lambertz etj. 1939- Emërohet titullar i Katedrës së Gjuhës dhe letërsisë Shqipe në Universitetin “La Sapienza” në Romë por nuk do të rrijë gjatë pasi po këtë vit nis punën si ministër arsimi në qeverinë shqiptare. Me të marrë në dorë ministrinë e arsimit, ai mblodhi rreth vetes njerëzit e kulturës, shkrimtarët më të shquar dhe i vihet përpilimit e botimit të teksteve shkollore. Sa qe Koliqi ministër u arrit:

* botimi i historisë së letërsisë , me kritere të shëndosha, në dyvëllimshin “Shkrimtarët shqiptarë”(1941).
* botimi i të parës antologji në shqip: “Bota shqiptare”(1943).
* mbledhja e folklorit për të plotësuar veprën “Visaret e kombit”(vëllim me materiale nga folklori ynë)
* thirrja në Tiranë e Kongresit Ndërkombëtar të Studimeve Shqiptare në vitin 1940(Instituti i Studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, pararendës i Akademisë së Shkencave).
* botimi i vëllimeve “Rreze dritë”, “Te pragu i jetës”, “Studime e tekste”.
* themeloi e drejtoi të përkohshmen “Shkëndija”.
* hapja e shkollave shqipe në Kosovë; hapi edhe një shkollë të mesme në Prishtinë dhe mundësoi dërgimin e studentëve nga Kosova me bursë në Itali dhe Austri.

Duhet thënë se produktiviteti në kohën e Ernestit mbetet punë e pamohueshme.

Në këtë periudhë ai ka bashkëpunuar me revistat “Hylli i Dritës”, “Leka”, “Përpjekja shqiptare”, “Minerva”, “Besa” etj.

Si Ministër i Arsimit në kohën e pushtimit italian në kabinetin e Sh. Verlacit e n'atë të M. Krujës, gjatë Luftës së Dytë Botërore; në shtatorin e vitit 1941 kur me një vendim, mbi 400 arsimtarë normalistë dhe të shkollës amerikane të Fullcit, shkuan në Kosovë, trojet shqiptare në Maqedoni e Mal të Zi, si dhe në Çamëri. Një akt i tillë ka qenë dhe mbetet përjetësisht sublim se ai dha frutet e veta në hapjen e shkollave shqipe, në hapjen e dëshirës për të mësuar dhe rrënjosur shqipen në të gjithë trojet shqiptare.[4] 1942-43 Nga 1942-43 ishte kryetar i Institutit të Studimeve Shqiptare dhe largohet nga Ministria e Arsimit. Martohet me arsimtaren Vangjelije Vuçani dhe patën dy fëmijë: Markun dhe Elizabetën.[2] Në një letër dërguar më 16 tetor 1941 nga ministri i arsimit të Qeverisë së atëhershme shqiptare Ernest Koliqi drejtuar konsullit shqiptar Nikollë Rrota në Vjenë thuhet se ka angazhuar N. Joklin si organizator të bibliotekave të Shqipërisë me një rrogë mujore prej 600 frangash ari[5]. 1944 - Largohet n'Itali, i dënuar nga qeveria e re komuniste, si bashkëpunëtor i fashizmit[3]. Vepra e tij letrare u ndalua edhe pse nuk përmbante asfarë shenje a parashenje politike. Ajo u ndalua, për shkak të veprimit politik të autorit, përkatësisë fetare dhe dialektit. “L’Albanie Libre” është një e përkohshme e sapo dalë në Romë me të cilën Koliqi fillon bashkëpunimin. Ndër të shumtat shkrime, këtu nis të botojë, nga viti 1954 deri më 1961, studimin krahasues “Dy shkollat letrare shkodrane-e Etënve jezuitë dhe e Etënve françeskanë”. Në këtë studim të tij vërehet përpjekja për të hartuar një histori të mirëfilltë të letërsisë shqiptare, jashtë ngjyrimeve ideologjike. 1957 - Me dekret të Presidentit të Republikës së Italisë, më 2 shtator 1957, për njohje të prestigjit, Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe e Universitetit të Romës, nderohet duke u bërë Institut i Studimeve Shqiptare.

Në Firenze boton vëllimin “Poesia popolare albanese”(“Poezia popullore shqiptare”) ku spikat si studiues i merituar i traditave artistike dhe folkloristike të atdheut të tij Shqipërisë. Vëllimi ka tekste shqip e përkthime në italisht.

Themelon të përkohshmen “Shêjzat”(“Le Pleiadi”)që e drejtoi për 18 vjet.

“Shêjzat shërbyen si tribunë dhe dritare informimi mbi aktivitetet shkencore albanologjike në botë. Ato regjistruen në kroniken e tyne edhe ngjarje shoqnore që në të ardhmen do të vlejnë sadopak si dokumentacion historik e kultural për nji periudhë rreth njizet vjeçare”. Martin Camaj

1959 - Boton vëllimin “Kangjellat e Rilindjes”(“I canti della Rinascita”) me përkthimin në italisht, kushtuar arbëreshëve të Italisë, ku i nxit ata të ruajnë gjuhën e zakonet e të kenë besim në pavdekësinë e fisit. 1960 - Boton romanin “Shija e bukës së mbrûme” për të cilin Koliqi vetë shprehet: “Ky tregim parashtron edhe përpiqet imtësisht të hulumtojë dramin shpirtnuer të nji të riut shqiptar flakrue jashta atdheut nga pasojat e së dytës luftë botnore.”(Paraqitje në “Shija e bukës së mbrûme”, Shkodër, 1996) Boton studimin “Gabriele D’Annunzio e gli Albanesi”(“Gabriel D’Anuncio dhe Shqiptarët”). 1963 - Boton “Antologia della lirica albanese” (“Antologjia e lirikës shqiptare”) ku për herë të parë paraqiten në një gjuhë europiane përkthimet e lirikat më të mira të autorëve shqiptarë të vjetër e të rinj ku theksohen autorët kosovarë me qëllim që të njihen më mirë. Riboton “Shtatë Pasqyrat e Narçizit” (që e kishte botuar së pari në fletoren Gazeta Shqiptare të Bari-t më 1936) ku paraqiten shtatë copa proze poetike që përshkruajnë gjendjen shpirtërore të shkrimtarit. 1965 - Del në dritë “Albania”, një monografi italisht, botuar në “Enciclopedia dei popoli d’Europa”, Milano ku paraqet një pasqyrë të gjërë mbi Shqipërinë si në pikëpamjen gjeografike, ashtu edhe letrare e historike. 1969 - Më 4 Maj i vdes bashkëshortja Vangjelija. Zhdukja e saj i shkaktoi një mungesë të pazëvëndësueshme e ndoshta shpejtoi edhe humbjen e tij. 1970 - Riboton poemthin “Simfonia e Shqipeve” (që e kishte botuar për herë të parë në fletoren Gazeta Shqiptare të Bari-t më 1936),që është si një testament poetik që nënvizon trashëgiminë kombëtare, lashtësinë dhe traditat e popullit. Kjo vepër ka për argument lartësimin e kohës së kaluar të fisit tonë. 1972 - Botohet vëllimi “Saggi di Letteratura Albanese”, Firenze. Është një përmbledhje e mirë shkrimesh e konferencash përpunuar gjatë disa vjetëve. 1973 - Vazhdon të përkthejë në italisht pjesë nga Lahuta e Malësisë, këngët II-III-IV-V (punë kjo e nisur që në vitin 1961 kur përktheu këngën XXVI; më 1971 këngët XII-XIII-XIV dhe XV). 1975 - Vdes në shtëpinë e tij në Romë 15 Janar dhe u varros po në këtë qytet me datën 18, i nderuar nga i gjithë komuniteti shqiptar n'emigrim, por i mohuar nga vendi i tij. Në ceremoninë e asaj dite kishin ardhur personalitete të ndryshëm, kolegë, shqiptarë, arbëreshë, miq të ardhur nga vende të ndryshme.


Koliqi ishte themelues e drejtues revistash, ku botohej e trajtohej letërsia e kultura shqiptare si : Ora e Maleve, Shkëndija, Shêjzat, etj. Si letrar Ernest Koliqi shquhet si krijues në prozë, madje së bashku me Mitrush Kutelin konsiderohet themelues i prozës moderne shqipe. Përktheu në gjuhën shqipe poetët e mëdhenj italianë: Dante, Petrarka, Ariosto, Tasso, Parini, Monti, Foskolo e Manconi, që i përmblodhi në dy vëllime të librit Poetët e Mëdhej t’Italís I dhe II. Përgatiti, përktheu në italisht dhe botoi Antologjinë e lirikës shqiptare në vitin 1963. Me librat e tregimeve : Hija e Maleve (1929), Tregtar flamujsh (1935) dhe Pasqyrat e Narçizit (1936), Koliqi sjell një botë krejt unike shpirtërore shqiptare, ndërsa gjuha e tij dhe stili janë krejt të veçantë. Vepra poetike me pretendime më të mëdha e Koliqit është Gjurmat e Stinve (1933). Poezitë më të mira të këtij vëllimi janë ato të shkruara në formë të tingëllimit (sonetit). Shkroi nën pseudonimet Hilushi, Hilush Vilza, Borizani.

Pasardhës të Koliqit, sidomos në këmbënguljen e gjetjes së veçantive vendore në gjuhë e në jetë, në letërsinë shqipe bashkëkohore para së gjithash konsiderohet Anton Pashku.

Tituj të veprave

* Kushtrimi i Skanderbeut, (1924)
* Hija e maleve (1929),
* Gjurmat e stinëve (1933),
* Tregtar flamujsh (1935) [7]
* Pasqyrat e Narçizit (1936),
* Symfonia e shqypeve (1936),
* Kangjelet e Rilindjes (1959),
* Shija e bukës mbrume (1960),
* Albania (1965),
* Epika popullore shqiptare (1937).

Të tjera

* Themelues i Fletores Ora e Maleve - 1923
* Drejtues i revistës Shejzat - Romë
* Epika popullore shqiptare - temë e doktoraturës pranë Universitetit të Romes - 1937.

Mirënjohjet

* Medalje arit e Shoqnis “Dante Aligheri”.
* Ylli i artë për Meritë të Shkollës.
* Akademik ordinar i Akademisë Tiberiane.
* Akademik Nderi i Akademisë Teatine të Kietit për Shkencat.
* Antar i Akademisë së Abrucit për Shkencat dhe Artet.
* Antar efektiv i Akademisë së Mesdheut.
* Antar Nderi i Qendrës Ndërkombëtare për Studimet shqiptare.
* Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit Kosovë

Burimi i të dhënave

1. ^ Në Shéjzat, Vj. VII, 1963, nr.5-8, faqe 163.
2. ^ a b c d e f g Ndër vite me Ernest Koliqin
3. ^ a b Nga jeta e vepra e E. K.
4. ^ Hyqmet Zane
5. ^ Forumi shqiptar
6. ^ Tue ndertue ledhe permbi troje t`ona.
7. ^ a b c Gjovalin Shkurtaj dhe Enver Hysa : Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut

Përgatiti:F.Bruqi

Nga Italishtja:Jeta dhe vepra e letrarit,mendimtarit, patriotit dhe intelektualit Ernest Koliqi.

Jeta dhe vepra e letrarit,mendimtarit, patriotit dhe intelektualit Ernest Koliqi. Lindur në Shkodër më 20 maj te vitit 1903. Që nga fëmijëria është e karakterizuar nga leximi dhe shkrimi.

1918

Ne vitin 1918 është “dërguar në Itali për të studiuar. Së bashku me revista të tjera bazuar në Bergamo, ne të rinjtë, ku ai boton poemat e tij të parë në italisht.
Kthehu në Shqipëri në vitin 1921 dhe filloi me zell duke studiuar gjuhën shqipe. Ai admiroi veprimtarinë letrare te Luigj Gurakuqi atdhetar dhe në këtë periudhë kohe miqësohet me të rinj shkodranet si Kol Thaçi, Shuk dhe Karl Gurakuqi, Ata Ashiku, Dom Lazër Shantoja, Kol dhe Lin Kamsa.
Fiton konkursin e organizuar nga Ministria e Arsimit i propozuar nga Këshilli Kombëtar i Ministrave. Juria ishtë e përbërë nga P. Gjergj Fishta, Fan S. Noli, Mid-hat Frashëri dhe Luigj Gurakuqi.

1923

Ne vitin 1923 bashkohet me P. Antonio Harapi dhe Nush Topallin dhe themeloi gazetën ’’Koha dhe Malev’’ (Mali i magjishëm). Ky botim ishte shumë i suksesshme, jo vetëm në politikë por edhe në literaturë ku ne hapat e para Koliqi ecen nën drejtimin e L. Gurakuqi dhe G. Fishta.

1924

Ne vitin 1924 formohet ”Bashkimi Shoqëria” e krijuar nga Avni Rustem. Në këtë vit u detyruan të largohet nga vendi dhe mbeti pesë vjet në mërgim në territorin jugosllav. Këtu mësoi gjuhën e vendit dhe filloi të studimit të autorëve më të madh serbo-kroate.
Gjithmonë e ka ndjekur rekomandimet e L. Gurakuqit, shkruan dhe publikon poemën dramatike ’’Kushtrimi Skanderbeut’’me përmbajtje patriotike. Pikërisht kjo i jep atij shpresë e madhe per te hyre me ne në fund në botën letrare shqiptare.

1928

Del ne vitin 1928 në Zadar dhe vëllimi tregimesh’’ Hija Maleve’’ (Shadow Mountain), ku ju keni episode të jetës malore. Në bazë të Kanunit te Lekë Dukagjinit (Ligji i maleve).
Kthehen në Shqipëri për suksesin e këtij baptizes si krijues i lajmeve shqiptare.

1930-1933 është i përkushtuar për mësim në vitet e fundit nga praktikues Shkoder dhe Vlore.

1932 – 1939

1932
Ne viti 1932 del në dritë numri i parë i përkthimeve te Poetëve te Mëdhej t’Italisë, me poezi nga Dante, Petrark, Ariosto dhe Tasso. Ky botim është paraqitur me një parathënie nga At Gjergj Fishta. Përkthimet janë të pranuar shumë mirë nga lexuesit dhe kritikët.

1933

- Publikohet vëllimi me poezi te librit ‘’Gjurmat Stinve’’, ku ne kemi një shprehje krejt të re e skenave te jetes shkodrane.

1934

Punon me fillim revistën kulturore Iliria.

1935

Ne vitin 1935 panë librin e tyre te dytë me tregime të shkurtra te librit ‘’Tregtar Flamujsh’, ku jeta shkodrane është paraqitur me të gjitha nuanca psikologjike te saj. Në këto qëndron mendimi më i mirë i autorit. Ai gjithashtu publikon poemën në prozë.

1936 publikoi vëllimin e dytë ‘’Poetët Mëdhej t’Italisë’’, me poezi nga Parini, Monti, Foskolo e Manzoni. Do të publikojë të vëllimit të tretë, por për arsye të ndryshme nuk ishte e mundur te bahej. Por, shumë poezi e fragmente nga Leopardi, Carducci, Pascoli dhe D’Annunzio u botuan në revista dhe gazeta të kohës si dhe Manuali me vëllimin e gjuhës shqipe te P. Cordignano Fulvio. Vëllimi i dytë paraqet Studime Albanologjike Profesorale per te mbrojte titullin Master. Karlo Taliavini dhe kritikët si dhe Don Ndre Mjedja ne revisten ‘’ Leka’’. Jane te përkthyer edhe poezi të Diego Valeri, Enrico Grassi, Emil Verbaeren dhe Charles Baudelaire.

1937 përfundoi studimet në Padova me tezën Epika si punime popullore shqiptare që është vlerësuar shumë nga Norbert Jokl si Albanolog, Maksimilian Lambercit dhe një numër të madh dijetare albanologesh te njohur .

1939 emërohet minister i Arsimit. Menjëherë afroi ne ministri e pothuajse të gjithë shkencëtarët më popullore dhe filloi botimin e librave për shkollën e mesme dhe fillore. Publikoi tekste qe jane një kryevepër unik. Kujtojmë dy vëllime Shkrimtarët Shqiptare, vëllimet Bota Shqiptare, Rreze Drite (Ray of Light) dhe ‘’Ne prakun e jetes’’ dhe akoma ne permbledhjen me vëllime te njohur si ‘’ Visaret Kombit’’, i cili deri atëherë kishte parë dritën në tri vëllime, por me emërimin e Koliqit ne krye të Arsimit arrit deri të vëllimit të katërmbëdhjetë, qe ende mbetet monumenti më i rëndësishëm për studimin e folklorit shqiptar.

1939 – 1943

viti 1939

Gjuha

Gjithashtu këtë vit ai u emërua profesor i letërsise shqipe në Universitetin e Romës, pasi ka mbajtur te njëjtin postin në Universitetin e Padovës.
Themeloi revistën Shkëndija, e cila së shpejti bëhet në shtëpinë e shkrimtarëve, duke e bërë të njohura për lexuesit një numër i madh simpatizantesh, letrare dhe talenta.

Viti 1940

Organizohet ne vitin 1940 në Tiranë “Kongresi i studimeve shqiptare”, ku aty marrin pjesë, studjuesa shqiptarë, Albanologë më të njohur në botë, si: Prof Karlo Taliavini, Antonio Baldaci, Francesko Erkole, Angelo Leoti, Gaetan Petrotta, etj. etj .. Me këtë Kongres krijoi Institutin e Studimeve Shqiptare, me qendër në Tiranë. Këtu fillon botimin e vëllime të mëdha dhe tekste me Studime dhe tekste, ku bashkë me gjuhëtarë, ishin edhe avokatë dhe folklorista si të tilla si At Giuseppe Valentini, Atë Bernardin Palaj e Ernesto Kozi.

Gjatë këtij viti shkollor 1941-1942, si Ministër i Arsimit, dërgon rreth dyqind mësues në Kosovë. Kjo mundësi e hap një numër madhe të shkollave fillore dhe shkollave të mesme në shumë krahina dhe janë caktuar një numër të ndryshëm të bursave. Mund të përshkruhet si historik, kur u hap shkolla e parë në gjuhën shqipe ne 12 dhjetor 1941. “Këto shkolla u bë bazë thelbësore për zhvillimin dhe avancimin e arsimit dhe kulturës shqiptare në territorin jugosllav.” Rexhep Krasniqi (Trad revistën Shêjzat shqiptare nr-vjeçare XIII Pleiades 1-10, fq. 11/08)

1942

Ai perfshihet u emërua President i Institutit për Studime Shqiptare në mënyrë që ne të mund të vazhdojë punën e ndërmarrë nga Kongresi. Bashkëpunojnë me Mustafa Merlika Kruja, Karl Gurakuqi, Asdrenin, Ali Asllanin, Lasgush Poradecin, Anton Logorecin, Ismet Toton dhe të tjerët. djali i madh i tij Mark ka lindur nga martesa me mësuesen Vangjelija Vuçani.

1943

Ai u largue me shumicën e familjes tij në Itali, ku ai u emërua ambasador në Selinë e Shenjtë, duke shmangur të jetë i pranishëm në territorin shqiptar me ardhjen e regjimit komunist , që e dënon atë me vdekje me akuzën për bashkëpunim me qeverine italiane. Pjesa tjetër e familjes së tij është i persekutuar politikisht nga regjimi, sidomos vëllai, Don Mikel Koliqit duhet te bante 45 vjet burg dhe punë e vështirë për vetë faktin e të qënit prift dhe vëlla i Ernestit. Me rrezimin e regjimit komunist, me daljen nga burgu, Don Mikel do të emërohet kardinal nga Papa Gjon Pali II.

1947 – 1961

Viti 1947

Ai filloi te shkruaje në gazetën “Shqipëria e Lirë”. Nga shkrimet e tij te shumtë në këtë gazetë, nuk harroi Kapidan Markun, ku tregon dhe këngë epike feston dhe spikat dhe guximi e këtij heroit të rënë në vitin 1946, qe kishte luftuar për lirinë e vendit të tij dhe shpëtimin e fisnikëve te doganave shqiptare.

Viti i lindjes – 1948

Ne viti 1948 ka lindur në Rapallo (Ge), vajza e dytë e tij Elizabeta.

viti 1953

Ne vitin 1953 filloi të botojë shkrimet e tij për historinë e letërsisë Dy shkollat shkodrane – Shkollat dhe redaktorët jezuitve dhe shkollat dhe françeskajve (Dy scutarine shkolla – Shkolla e Jezuitëve dhe shkolla françeskan).

viti 1957

Me dekret të Presidentit të Republikës së Italisë, më 2 shtator te 1957, bëhet “Instituti i Studimeve Shqiptare (Instituti Shqiptar i Studimeve) me kryetar te Katedres se Gjuhë – Letërsi Shqipe në Universitetin e Romës, në sajë të E. Koliqit. Ne Firence u botue vëllimi me poezi ne shqipe dhe te përkthuem në italisht.
Themeloi revisten ‘’Shêjzat (Pleiades)’’, ne nje kohë dhe monument te pazëvendësueshëm ne letërsinë shqiptare. Në çdo botim te revistës është një nga shkrimet e tij. Vetëm shfletoni permbledhjen e 18 viteve të revistës për të njohur figurën e Koliqit dhe ideve.

Viti 1959

Viti 1959 botoi vëllimin ‘’Kangjelet dhe Kangët e Rilindjes e krahasuar me përkthim në gjuhën italiane, që e pershtati per arbëreshet (popullsi italiane me origjinë shqiptare), për të ruajtur gjuhën, zakonet dhe kostumet e Mëmëdheut dhe të besimit në ‘pavdekësi të garës.

1960

Ne viti 1960 e sheh me romanin Shija e bukës në shtëpi, nën pseudonimin Hilush Vilza, në qoftë se ju mendoni që dashuria për tokën e mërgimit të tij, dhe dëshira e pafund për të parë vendin më në fund te lirë nga terrori komuniste. Gazetat jane botuar në revistën me fotografi Dannunziana e shekujve XVIII – XIX me studimin e Gabriele d’Annunzio per shqiptarët.

1961
Ne vitin 1961 përkthehet në italisht dhe botoi poezi në Shêjzat poeti Ali Asllani “Darsma shiqptare duke pasuruar atë me shënime shpjeguese. Ajo gjithashtu publikon vëllimin me Rapsodi dhe të Alpeve Shqiptare, ku ai vlerëson guxim dhe burrëri të popullsisë shqiptare.


Ne vitin 1975-se nderroj jete

Ai vdiq papritmas në shtëpinë e tij në Romë më 15 janar te vitit 1975.
Ai është i varrosur në varrezat e 18-te te Porta Prima ku qëndron me prindërit e tij, gruan e tij dhe djalin Mark.

Morren pjese personalitete të ndryshme të përfshira në ceremoninë e varrimit, kolegët, miqtë, shqiptare e italiane, arbëresh shumë, dhe shumë njerëz të tjerë nga SHBA, Turqia, Suedia, Gjermania Perëndimore, Franca, Belgjika dhe nga shumë pjesë të Italisë. Një varrim solem dhe i dashur, ju be përshëndetje për personin i cili për shumë vite të tana ka përfaqësuar personalitete më të lartë në botën e robëruem – komuniste shqiptare.

Ai vdiq me atë pikë referimi shpirtnore me deshiren e shqiptarëve per te qene të lirë, por mbetet me ta dhe shpresat e tyre i shohim endrra e tij e çlirimit të tokës së tij, e realizuar në fund.
Ne do e tij, morale pyet vajza e tij për të rritur në tokën në shtëpi sa më shpejt të lirohet nga e shkelësit. Ai i kishte lane me goje dhe me vepra qe Shqipnia nje dite te shpejte do te clirohet nga roberia komuniste. Dhe në vitin 1992, pas rënies së komunizmit dhe të rrëzimit të statujës se tiranit shkeli këmba e saj në Shqipëri, ky gjest paraqet kthim të Ernest Koliqit … … një baba i letërsisë shqipe.

Ne nuk duhet te harrojme …

Ne nuk duhet të harrojmë se në 1967 Ernest Koliqit fillon publikimi e serisë “Studime shqiptare” te përbame nga tri vëllime të cilat ende vazhdojne te botohen vellime “Tradita e shqiptarëve të Italisë.”
Ato janë gjithashtu te publikohen ende edhe gjashtë vëllimet e serisë “Studime e Tekste”.
Veprat e tij janë përkthyer në gjermanisht, italisht, anglisht, arabisht dhe greqisht.
Ai ka punuar dhe shkruar në revista dhe gazeta si shumë të rëndësishme: Drita Hyllie, Leka, Minerva, Besa, Koha Jone, Jeta Katolik, Lajmtari, teas Mërguemit etj.

Shkurtimisht, kjo është biografine e Koliqit të madh dhe dëshironi të citoj fjalët e një tjetër shqiptar i madh, Prof Karl Gurakuqi, ai shkroi: “Ka shumë të shkrimtarëve tanë, emri i të cilit është aq i njohur në qarqet letrare shqiptare, si të Koliqit, pak janë ata që veprat janë kaq popullore në çdo cep të Shqipërisë, të tilla si ato Koliqit qe i dha letërsisë. Dhe ‘të vazhdueshme për dyzet vjet që ne shohim emrin e tij në të gjitha llojet e ngjarjeve kulturore në botime të ndryshme nga gazetat dhe revistat, disa nga të cilat ai vetë i ka themeluar dhe financuar nga BE, në botimet e punëve të cilat kanë për qëllim të zënë një vend të shquar, të gatshëm ose të gatshëm, në historinë e letrave tona “(Trad shqiptar) ( Shêjzat – Pleiades, Viti VII, 1963, nr 08/05, f. 163.)

Dekorata dhe gradë

Medalja e Artë e Shoqërisë “Dante Alighieri”
• Star Artë e Meritës të shkollës;
• Akademik i Akademisë Tiberina;
• Akademik nder Teatina Akademisë së Shkencave të Chieti;
• Anëtar i Abruzzo-s për Shkencë dhe Arte
• Anëtar i Akademisë së Mesdheut;
• Anëtar nderi i Qendrës se Studimeve Ndërkombëtare per Shqiptarët në Palermo

U shqiperua nga italishtja dhe u pregatite me respekt dhe dashni, nen kujdesin e Bep Martin Pjetrit me perkushtim per akademikun, atdhetarin prof. Ernest Koliqi. E mora landen ne gjuhen italiane me shprese se nuk ka pase censure dhe me idene se kam krye nje borxhe te vogel qe e kam ndje sa here kam ndeshe ne emnin e tij.