I NTERVISTË ME POETIN E NJOHUR
Intervistoi: BAJAZIT CAHANI
PYETJE: Ju jeni nga një vis i plleshëm këngësh popullore dhe poetësh, sa ju ka yshtë kënga për të nis vargun apo poezinë e parë origjinale?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Treva ime, përkatësisht Alpet Shqiptare, në verilindje të Republikës së Shqipërisë, në veriperëndim të Republikës së Kosovës dhe në lindje të Republikës së Malit të Zi është djepi i Eposit të Kreshnikëve. Nga bardi më i lashtë i Eposit tek Pjetër Bogdani dhe deri tek poeti më i ri i sotëm i kësaj treve, të gjithë jemi mëkuar me qumështin e zanave të Pashtrikut dhe të Shkëlzenit. Treva jonë ka nxjerrë dhe do të nxjerrë gjithmonë gjeni të poezisë.
Veç kësaj, unë kam pasur fatin që fëmijërinë e kam kaluar në një periudhë kur komunizmi ende nuk kishte triumfuar në fshat dhe fshatari shqiptar kishte bjeshkë e vërri, të ngjitë e të djergë, kishte kanagjeçe, dasma, kishte festa tradicionale të trevës, kishte lindje, morte e gjëma. Kam pasur fatin t'i përcjell çikat nuse në pjekje, të shkoj krushk për të marrë nuset, të dal para nuseve me duvak sipër kuajve të nusërisë. Reality showt më të famshme të MTV-së, edicionit amerikan, nuk u afrohen kurrkund përmasave shekspiriane të këtyre spektakleve. Plus të gjithave, nëna ime, siç dihet, ishte një mbartëse e pashoqe e letërsisë burimore e një krijuese e mrekullueshme e saj. Dhe e kam pasur fatin të kem një fëmijëri të hershme plot lojëra fëminore, ato shoqëroheshin të gjitha me poezi dhe, pa i vënë vetes qëllim, kam mësuar atëherë përmendsh mijëra e mijëra vargje. Sidomos këngët e boronicave, ku fëmijët viheshin në garë për të sfiduar fëmijët e bjeshkës tjetër, ma kanë nxitur trillin poetik, duke improvizuar pafundësisht vargje. Prandaj tek vargu i parë dhe tek poezia e parë e shkruar kam ardhur krejt natyrshëm, krejt vetvetishëm, a thua se Zoti më kishte sjellë në këtë botë duke hedhur në letër vargje poetike.
PYETJE: Ç'është dhe çfarë ka mbetur TPLANI në jetën dhe krijimtarinë tuaj?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Tplani është ndoshta vendbanimi më i papërsëritshëm dhe më origjinal ngado që kam shkuar në gjithë Shqipërinë, ngado që kam parë gati në gjithë botën. Një fushë e rrafshët dhe e gjerë sa nuk mund ta shëtitësh gjithë ditën e ditës më këmbë, në formën e Prespës së Madhe, fshatin tim një kodër e ndan nga lumi Valbona, një kodër tjetër e ndan nga lumi Drin, tashmë nga Liqeni i Fierzës. Kryehere ishte i ndarë në Planin e Bokës (Katundin e Bokës) dhe në Planin e Fushës (Katundin e Fushës). Plani i Bokës, përndryshe Plani i Bujanit, atje ku sot është fshati Dushaj i Epër, mendohet se është vendbanimi më i hershëm i Malësisë së Gjakovës ose Malësisë së Vogël, njërës nga dy malësitë kryesore të veriut. Tjetra është Malësia e Madhe. Me origjinë liqenore, ndodhur herët në pikëtakimin midis zonës së pishës dhe zonës së lisit (sa herë gërryhen përrenjtë, dalin trungje të mëdhenj pishash), fshati im është shndërruar më vonë në kënetë dhe pastaj kanë filluar të dalin në dritë livadhet. Këto kanë filluar të zaptohen nga fshatarë kryesisht të përtej Valbonës, përndryshe të Përtejlumit, pra nga më të fortët e këtyre anëve, duke ardhur deri tek popullimi i plotë i fshatit.
Nga Plan, për faj të rasës vendore, ende në veprim kur toponimi formohej, ky kaloi në trajtën Tplan, duke përfunduar më vonë me rrokje të hapur hundore Tplâ, në të pashquar - e Tplani, në të shquar.
Tplani është mishërim i përkryer i kontrasteve. Në pranverë e në vjeshtë është një parajsë e vërtetë. Në dimër bëhet gati i pakalueshëm, përmbytet krejt prej shirave dhe prej shkrirjeve të borës. Në verë plasaritet prej thatësirës. Livadhet kositeshin tri herë në vit. Në qershor bari shkonte lart deri një bojë njeriu. Mbante me ushqime dimërore të blegtorisë gjithë Përtejlumin. Tplani ka pasur kosëtarët më të mirë të anëve tona, ka pasur kalorësit më të mirë, ka mbajtur kuajt më të mirë të shalës. Livadhi i Shqerrave, Livadhi i Gjatë, Livadhi i Arës së Butë, Papgeci e tjerë kanë qenë hipodromet më të mira, ka qenë vendi më i mirë për të përcjellë e marrë nuset. Tplani ka pasur edhe shenjtarët më të mirë. Prej këndej edhe pasionet e mia për hipizmin, notin, alpinizmin e tjerë.
Në bokat e Tplanit sa herë binte një rigë e vogël shiu shpërthente trumza, prandaj e ka pasur shumë të zhvilluar edhe bletarinë, pothuaj nuk kishte shtëpi që të mos ishte e rrethuar me dhjetëra koshere bletësh. Tplani ka edhe pyjet e veta të gështenjave në Përtejlum.
Tplani i ka bjeshkët e veta në dy vargjet kryesore alpine, në kufi me Dukagjinin, Gucinë dhe Plavën, një ditë udhë larg me kalë, dy ditë me u ngjitë me karvan e dy ditë të tjera me u djergë. Tplanasit veronin në bjeshkë prej fillimit të qershorit deri nga mesi i shtatorit, pa llogaritur javët e shqerrave, të cilat fillonin me laritjen e borës në bjeshkë.
Këto bjeshkë mua më dukeshin gjithmonë si pjesë të fshatit tim të zhvendosura në largësi. Këtë ndjesi ma ka imponuar fshati im edhe kudo tjetër që kam banuar më vonë, si në atdhe, edhe larg tij. Tplani është planeti, të tjerët, kudo e cilëtdo, janë satelitët.
Jam larguar 15 vjeç nga fshati im dhe prej atëherë kam dalë në përkufizimin se mërgimi fillon me largimin nga fshati i lindjes.
PYETJE: Vendlindja juaj është ballëpërballë ose më sakt vazhdimësia e KOSOVËS, si ndjehet Skënder Buçpapaj, kur ende në mes ka një kufi shtetëror ndarës?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Kufirin midis shqiptarëve nuk e kam pranuar kurrë në jetën time. Nuk e ka pranuar këtë kufi asnjë mbidrinas, nuk e ka pranuar asnjë pasardhës i dardanëve ilirë. Kufirin midis shqiptarëve e kam shikuar përherë vetëm si një nocion të përkohshëm politik, përkohësia e të cilit varet kryesisht prej ne shqiptarëve. E kam thënë dhe përsëritur pa pushim se Zoti e krijoi Shqipërinë si ai deshi ta krijonte, me detet e veta, me malet e fushat e veta, me lumenjtë dhe liqenjtë e vet, Zoti e krijoi Shqipërinë aq larg nga paraleli fillestar e aq larg nga meridiani fillestar sa ai deshi, dhe kjo nuk mund të ndryshohet kurrë. Do të ketë ngulje dhe shpërngulje, vajtje dhe ardhje, do të ketë bërje dhe zhbërje popujsh, fqinjësi ashtu e fqinjësi kështu, por Shqipëria do të jetë e shqiptarëve dhe do të jetë aq e madhe sa e ka dhënë kryehere Zoti. Fakti e tregon se, pavarësisht travajeve deri edhe shumëshekullore, askush si shqiptarët dhe ndoshta të vetmit shqiptarët e kanë genin e përkryer për t'i pajtuar dhe përshtatur hapësirat e mëdha të qytetërimeve.
Ndarja e Kosovës nga trungu i atdheut më 1913 ishte një tragjedi e shumëfishtë për Tropojën. "Kosova ndahej nga Shqipëria, Tropoja ndahej nga Kosova." Në mënyrën më elokuente e bënte përkufizimin filozofik më të përkryer të kësaj tragjedie në një takim me malësorët Sali Berisha, i lindur dhe i rritur ai vetë mu në kufirin midis Kosovës dhe Shqipërisë. Tropoja ndahej nga qyteti i saj, Gjakova, ndahej nga Dardania, pjesë e së cilës kishte qenë gjithmonë në të gjitha hartat administrative apo politike që nga Perandoria Ilire, pastaj tek Perandoria Romake, Perandoria Bizantine e Perandoria Otomane. Dhe ngujohej midis Drinave dhe midis vargmaleve vigane të Alpeve. Ndarja prej Kosovës e linte Tropojën pa infrastrukturën e tregjeve të saj, i ndryshonte thellësisht prirjet e marrëdhënieve farefisnore, ndikonte fuqimisht edhe në antropologjinë fizike dhe shpirtërore të zonës. Të njëjtën gjë ua bënte zonave të Kosovës menjëherë matanë kufirit.
Nuk është, prandaj, për t'u habitur pse ne tropojanët, ndonëse e kemi ndërtuar bukur dhe e kemi dashur shumë qytetin Bajram Curri, shpirtërisht e kemi ndjerë si qytetin tonë Gjakovën. Unë ia kam kushtuar disa nga poezitë më të frymëzuara pikërisht Gjakovës. Dhe e kam kundruar atë nga pika të ndryshme të kufirit që nga Qafa e Prushit deri në bjeshkët e larta. Jam ngjitur disa herë në Shkëlzen me një qëllim kryesor: për ta kundruar Gjakovën.
Me Kosovën, si çdo malësor tjetër, më lidh edhe fakti i farefisnisë së drejtpërdrejtë që kemi atje. Mua më është dashur të përsëris shpesh në biseda me shqiptarë të Kosovës se në Kosovë kam më shumë kushërinj se në Shqipëri.
Dhe nuk është e rastit që të jem njohësi më i mirë i letërsisë shqipe të krijuar në Kosovë e përgjithësisht në trojet shqiptare në ish Jugosllavi, të jem një ndër njohësit më të thellë të realitetit të gjithanshëm të atjeshëm në mënyrë të pandërprerë, një ndër botuesit, përhapësit dhe vlerësuesit më profesionistë të letërsisë dhe të kulturës shqiptare të përtej kufirit.
PYETJE: Kalojmë tek poezia. Me librin e parë poetik "ZOGU I BJESHKËS", në një moshë fare të re, si i thonë "ende pa i ra brisk fytyrës", tërhoqët vëmendjen jo vetëm të lexuesit të poezisë, por edhe të mendimit kritik të kohës, çfarë keni ndjerë e kuptuar në ato momente suksesi jo të zakonshëm?
SKËNDER BUÇPAPAJ: E kam ndjerë veten binjak me poezinë. E kam ndjerë se edhe arti më i kulluar e më i pafajshëm siç është poezia të bëjnë miq të përbetuar dhe armiq të përbetuar, edhe atje ku i pret, edhe atje ku nuk i pret. E kam kuptuar se, megjithatë, poezia është fati im i pandashëm, që as më mohon, as e mohoj dot, as më braktis ajo, as e braktis unë atë dot. Më duket se për gjithçka tjetër që e kam bërë në jetë, fajin dhe meritën e ka poezia.
PYETJE: Si ka qenë jeta juaj gjer në librin e parë?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Jam më i madhi i vëllezërve, më është dashur të jem krah i prindërve, të mbaj shtëpinë që fare i njomë. I përplasur me përgjegjësitë e jetës që në frymëmarrjen e parë, kisha mësuar tashmë filozofinë për ta parë jetën si privilegj të papërsëritshëm, e cila të është dhuruar që të bësh diçka, të realizosh diçka. I lindur e i rritur në një farefis të madh e të larmishëm, kam përjetuar, megjithatë, një fëmijëri pa masë të pasur, të cilën gjithkush mund ta ketë lakmi.
PYETJE: Me cilin poet të afirmuar jeni njohur për herë të parë dhe ç'përshtypje ju la ?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Për herë të parë jam njohur personalisht me poetin Ndoc Papleka. Ishte një njohje ku i jemi prezantuar njëri tjetrit. Një të shtunë në pranverën e vitit 1969, po udhëtoja nga Bajram Curri për në fshatin tim. Filloi shiu dhe unë isha pa çadër. Para meje ishte një udhëtar tjetër që u ndal dhe më ftoi nën çadër. Filloi të pyeste dhe unë i tregova se një vit më parë e kisha mbaruar shkëlqyeshëm tetëvjeçaren, ndërsa tash sapo kisha filluar punën në Kantjerin Rruga-Ura. Pastaj më erdhi mua radha t'i bëja pyetjet e mia. Më tha se kishte mbaruar Universitetin për letërsi, stërvitjen pasuniversitare ushtarake dhe ishte caktuar mësues në Bujan. Atëherë e pyeta se ku e kishin caktuar Ndoc Paplekën. Bashkudhëtari im e fliste gjuhën shqipe letrare në mënyrë të përkryer dhe mua nuk më shkonte kurrsesi mendja që ai të ishte pikërisht Ndoci. E dija se Ndoci ishte nga Lekbibajt, më kishte folur për jetën e tij një ish shok shkolle pedagogjikas, mësuesi im i letërsisë Pjetër Kuka, kisha lexuar pothuaj gjithçka që kishte botuar në gazeta, por nuk kisha asnjë përfytyrim për Ndocin. Dhe gjithnjë kisha menduar se pas mbarimit të studimeve një poet i tillë i talentuar duhej të ishte emëruar në Tiranë. Bashkudhëtari u kthye nga unë dhe me një buzëqeshje të lehtë m'u përgjigj: Unë jam Ndoc Papleka.
Njohja me Ndocin ishte kthesa e parë e madhe pozitive në fatin tim. Pastaj midis nesh patëm një miqësi të ngushtë, e cila mbetet një nga universitetet e mia. Ndoci, sa herë zbriste në Tiranë, merrte nga kolegët dhe miqtë botime të poetëve perëndimorë bashkëkohorë në frëngjisht. Ai m'i lexonte mua, i përkthente disa nga ata për t'i shijuar sa më mirë. Ky ishte një faktor pse unë isha një poet me individualitet të formuar qysh në ciklin e parë të botuar në numrin e parë të revistës Nëntori të vitit 1973. Miqësia jonë prej asaj pranvere të vitit 1969 ka vazhduar gjithë jetën.
Ndoc Papleka është një ndër poetët shqiptarë me diapazonin më të gjerë dhe me opusin poetik më të plotë dhe më cilësor, ai i ka lëvruar me sukses pothuaj të gjitha teknikat poetike. Ndoci është gjithashtu përkthyesi absolutisht më i mirë i përkthimit në shqip të poezisë së huaj moderne.
PYETJE: Keni punuar disa kohë redaktor në gazetën "DRITA", organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Drejtor i Përgjithshëm i RTSH-së në periudhën e proceseve demokratike, etj., ju ka penguar apo ndihmuar në krijimtarinë poetike, si poet i frymëzimit dhe mendimit të lirë?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Si gati çdo krijues unë e kisha synuar gjithmonë metropolin. Doja të isha sa më pranë botës së krijimit dhe të botimit. Sidomos doja të isha sa më pranë librit. Unë kam pasur fatin të kem lindur me bibliotekë në shtëpi. Në fëmijërinë time dhe rininë time të parë familjes sonë mund t'i kenë munguar shumë gjëra, por, falë edhe meritës sime, kemi arritur ta pasurojmë shumë atë dhe të kemi një ndër bibliotekat më të mëdha shtëpiake të asaj kohe.
Bibliotekës sime dhe formimit tim në atë kohë, megjithatë, i ka munguar një libër tejet i rëndësishëm, Lahuta e Malcis. Në vitet e hershme të fëmijërisë, sa herë që dilja në Bajram Curr, e kërkoja në librari këtë libër. Edhe kur im atë shkonte në Tiranë apo në Shkodër të vetmen porosi që ia bëja ishte Lahuta e Malcis. Më vonë, pasi vetë kam hyrë në rrugën e letërsisë, e kam marrë vesh se ka autorë të ndaluar dhe libra të ndaluar. E kam kërkuar gjithsesi në rrugë private dhe kam arritur ta siguroj për ta lexuar në një ditë udhëtimi me autobus nga Miliskaja në Tiranë, në një botim të cilit i ishin hequr kopertinat dhe ishte mbështjellë krejt tebdil.
Kam qenë ndoshta lexuesi më i zellshëm i Bibliotekës Kombëtare. E kam kaluar gjithë fondin e saj. Kam arritur t'i kem në duar, brenda një kohe të shkurtër pothuaj të gjitha botimet letrare artistike që hynin në Shqipëri. Në gazetën "Drita" kam filluar me kritikën e arteve figurative, rubrikë që nuk kishte ekzistuar ndonjëherë. Me dëshirën time kam marrë përsipër rubrikën e librave të rinj, si dhe rubrikën e botimeve të autorëve shqiptarë të hapësirës sonë kombëtare të përtej kufirit. Më vonë mora rubrikën kryesore të kritikës, ku më duhej të trajtoja problemet kryesore të arteve, letërsisë dhe kulturës të asaj kohe. I pari në gazetat shqiptare kam filluar kolumnat. Tema e tyre ishte Kosova. Titulli i rubrikës ishte "Kosova pas yllit të fatit". Botoja me emër dhe me pseudonime. Periudha e punës sime në "Drita" përkon me kulmin e papërsëritshëm të gazetës dhe me periudhën vendimtare të proceseve politike e të gjithanshme në jetën e vendit dhe në jetën e shqiptarëve.
PYETJE: Thuajse paralelisht me poezinë jeni marrë me publicistikën, që nga reportazhi, përshkrimi e deri në artikujt problemorë dhe editorialet. Ky volum i madh pune, i ka marrë "padrejtësisht" kohën e magjishme poezisë, apo e ka ndezur më shumë atë?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Im atë, kur unë isha i vogël, për shumë vjet ishte i pajtuar në të përditshmet e asaj kohe. I shfletonim gazetat dhe nuk gjenim asgjë të shkruar për Tropojën. Dhe psherëtinim sekush më i pakënaqur. Edhe kur vinin me shërbim gazetarë nga qendra, skajin verilindor të republikës e paraqitnin si ndonjë zbulim nga zonat e tundrës apo të tajgës dhe jo një rrethinë qytetesh, siç ka qenë gjithmonë. Prej atëherë më ka lindur dëshira të shkruaj sa të jetë e mundur të vërtetën e vendlindjes sime në botimet e kohës.
Nëse do të varej nga unë, do të merresha gjithë jetën vetëm me poezi. Megjithatë unë kam dashur dhe synuar gjithmonë të kem edhe mendimin tim estetik. Prandaj jam marrë qysh herët me kritikë. Më vonë kam arritur në përfundimin se fatet e vlerësimit të letërsisë duhet të merren në dorë nga vetë krijuesit. Kurrsesi nuk duheshin lënë në duart e kritikëve.
Nga ana tjetër, jetën e kam ndjekur në thellësi në të gjitha ritmet e saj, pa i ikur asnjëherë asaj dhe pa më lëshuar ajo mua dore. Kam dashur gjithnjë ta ve jetën përpara, por duket se ajo ka dalë fitimtare. Sa mund të dalë poeti fitimtar, nuk di a do të kem fatin ta mësoj këtë gjë.
PYETJE: Çfarë është metrika për ju, pasi që krijimtaria juaj poetike duket sikur nuk e përfill atë dhe, nëse është kështu, pse ka ndodhur?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Kam shkruar me metrikë në fillimet e mia. Në kohën kur isha nën ndikimin e Ndre Mjedës, për shembull, kam shkruar një poemë me titullin "Andrra e jetës", një fletore të tërë, në pushimet e verës, në bjeshkë, kur kisha mbaruar klasën e pestë ose të gjashtë. Me metrikë kam shkruar edhe kur na e jepnin - në tetëvjeçare - një hartim me temë nga poema e Lasgush Poradecit "Këngë pleqërishte". Hartimin e bëra në vargje të miat ku unë e kam imituar saktësisht metrikën e Lasgushit. Gjuha shqipe jep shumë përparësi për mjete metrike nga më të larmishmet. Por metrikën e kishin diskredituar në atë kohë disa poetë që i jepnin asaj një tingëllim tejet anakronik. Në prag të ardhjes së brezit tim në poezi, edhe poetët që ia kishin dhënë tonin poezisë së viteve Gjashtëdhjetë, në një pjesë të madhe po ktheheshin në format e ngurta metrike. Ardhja e brezit tim ishte një reaksion ndaj poezisë pararendëse dhe një mohim i së ashtuquajturës romantikë industriale dhe i të ashtuquajturave transformime socialiste, ishte një përpjekje për t'iu larguar realizmit socialist. Metrika ishte shndërruar në një formë të mirëfilltë të censurës e sidomos të vetëcensurës. Nga metrika e ngurtë unë kam hequr dorë përfundimisht pasi kam lexuar "Fijet e barit" të Uollt Uitmanit. Në vitet Shtatëdhjetë poetë më me përvojë të kohës na thoshin ne të rinjve se Uitmani nuk është i tillë në origjinal si në përkthim. Më vonë unë e kam lexuar në origjinal Uitmanin dhe kam parë se përkthimi i Skënder Luarasit është i përkryer. Plot të tjerë kanë përkthyer pas tij Uitmanin, ndër ta kam provuar edhe unë, por nuk ia kalon asnjëri përkthimit që ka bërë Skënder Luarasi.
Unë jam poet i ritmeve dhe këtë e ka përcaktuar poezia burimore e vendlindjes në fëmijërinë time. Sidomos poezia burimore për fëmijë në trevën tonë është pa masë e pasur me aliteracione, pra me rima jo vetëm fundore, por edhe në mes dhe në fillim të fjalëve. Tingulli në këto poezi, më shumë se në gjithë poezinë tjetër burimore të trevës, është fizik duke qenë njëkohësisht fonetik, prandaj ai komunikon me shpirtin nëpërmjet fizikut, është mëkat i mishit dhe i shpirtit, pa i ndarë kurrë këta nga njëri tjetri. Poezinë, artin e mirëfilltë, e përcaktojnë metaforat. Ato kanë vetinë t'i përftojnë ritmet duke shmangur tepërimet me folje dhe trajta prefoljore, duke përdorur forma sa më eliptike të shprehjes. Zbatimi strikt i këtij rregulli, të cilin e kam pasur në gjak, bënte që unë të akuzohesha për hermetizëm. Poezia, më shumë se çdo art tjetër, është qëllim në vetvete dhe poeti më shumë se për këdo tjetër shkruan për veten, për kënaqësinë e vetvetes. Poezia është një magji që shëron nëpërmjet mistereve të veta, jo nëpërmjet asaj që është e interpretueshme, por nëpërmjet asaj të cilën askush nuk mund ta interpretojë.
Poezia në zanafillë ishte pa metrikë. Në vargje janë shkruar të gjithë librat e shenjtë. Ritmet e vargjeve, pra poezinë e tyre, e përcaktonte intensiteti filozofik, etik dhe estetik i tyre. Metrika dhe stolitë e tjera erdhën pasi vargjet filluan të marrin edhe përmasën e dobisë, të jenë utilitare, duke u bërë këngë, valle, namatisje, formula magjike e tjerë. E vërteta tjetër është se të gjitha format e tjera të shkrimit, pra proza publicistike, artistike, filozofike, oratorike, predikuese, didaskalike, shkresore e tjerë kanë huazuar papushim nga poezia, kanë marrë nga terreni i poezisë. Unë i përkas pikëpamjes së poezia nuk ka pse t'iu lëshojë terren asnjërit prej këtyre llojeve të prozës, i ka të gjitha arsyet që të marrë nga terrenet e këtyre.
Nga ana tjetër, për këtë arsye poezia është pothuajse e papërkthyeshme në gjuhët e tjera. Martin Camaj, për shembull, duke qenë poet i një poezie të tillë tejet instinktive, është përpjekur që poezinë e tij ta shoqëronte vetë në përkthimet në gjuhët kryesore perëndimore: italisht, anglisht e gjermanisht. Unë e kam lexuar krijimtarinë e Martinit në katër gjuhët, por kurrkund nuk ia bën ngat që poezia e tij të tingëllojë në gjuhët e tjera si në shqip, ku ai është i jashtëzakonshëm, i papërsëritshëm dhe i paarritshëm.
Metrika gjithsesi është një nga magjitë e poezisë. Dhe prandaj buron nga vetë poezia, nuk mund të burojë jashtë saj. Nuk mund të bësh poezi shqipe me metrikë të huaj. Sepse kështu kjo do të shndërrohej në një lëvozhgë, një një gëzhytër të poezisë. Poetë, të cilëve iu duhej të hapnin shtigje nga më të parët, iu është dashur të marrin modele metrike. Në arkiv, në dorëshkrimet e Fishtës, për shembull, kam parë anash faqeve të vinte masat e këmbëve metrike sipas modeleve të poetëve latinë. Por asnjë lexues, sado ekspert nuk mund ta kuptojë këtë gjë. Ndërsa tek shumë prej poetëve tanë, edhe të sotëm, shikoj imitime të hapura të metrikave të huaja të përdorura në lëndën poetike shqipe. Dhe kjo iu jep tingëllim joshqip, tingëllim të belbët, këtyre poezive.
Gjithsesi, nëse ndonjëherë do të merrem vetëm me poezinë, ju siguroj se do ta eksperimentoj metrikën në diapazonin dhe larminë e saj të pafundme.
PYETJE: Si poet keni ndonjë idhull kombëtar apo botëror qoftë ai?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Ka pasur autorë të huaj apo vendës që kanë ndikuar në formimin tim personal dhe në krijimtarinë time. Si natyrë unë nuk i kam pranuar kurrë idhujt në asnjë fushë. Uollt Uitmanin e konsideroj babain e poezisë moderne. Ndërsa Artur Rembo mendoj se ka shënuar revolucion në figuracionin e poezisë moderne. Në prozë rolin e tyre e ka luajtur Xhejms Xhojsi.
Kam pasur shumë fat që e kam lexuar Uitmanin herët. Kam qenë i pafat që Rembonë nuk e kam lexuar sa më herët. Ka qenë vërtet fatkeqësi që veprën e Fishtës, sidomos Lahutën e Malcis, nuk e kam njohur shumë më herët.
PYETJE: Që herët jeni marrë edhe me përkthime, e keni pasion përkthimin apo e bëni thjeshtë për erudicion?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Përkthimi është pjesë e leximit të poezisë, nga i cili jam përpjekur të mos ndahem asnjë ditë. Përkthej ngaqë vlerësoj se ky autor apo kjo poezi e huaj duhet patjetër të flasë shqip. Përkthej edhe që t'i mat forcat e mia si poet me poetë të mëdhenj, veçanërisht poetë bashkëkohorë botërorë. Po ashtu e vë në provë shkallën e përvetësimit të gjuhëve të huaja. Fundja është diçka që e bëj me vullnet të lirë. Përfytyroje, për shembull, Lasgushin që përkthente kundër çdo dëshire deri edhe Majakovskin vetëm për të mbijetuar.
PYETJE: Sipas meje, është shfaqur një manierë antologjibërëse poetike jo selektive, opinioniste më tëpër se sa t'i nënshtrohen kërkesave të larta të artit të fjalës, siç është vetë magjia e poezisë. Ndikon ky fenomen në çoroditjen e shijeve bashkëkohore, se e keqja është se futen edhe në tekstet shkollore të detyrueshme. Cili do të ishtë mendimi juaj?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Ekzistojnë edhe në botë forma të tilla përzgjedhëse, bazuar në rryma artistike të kohës. Një autor apo një krijimtari e cila për një rrymë të caktuar është kulm gjenialiteti, për një tjetër rrymë ai është zero dhe anasjelltas. Ndër ne shqiptarët, sidomos në Tiranë, nuk ekzistojnë bashkime mbi bazën e përkatësive estetike, parimeve, prirjeve, idealeve estetike, tematike e tjerë, ekzitojnë kryesisht a vetëm bashkime të të privilegjuarve të diktaturës, sipas infrastrukturës ideologjike të trashëguar nga diktatura.
PYETJE: Vitin që shkoi pati, si rëndom, shumë botime librash me poezi. Në spikamë të botimit dhe të lexuesit e mendimit kritik, ishte dalja në dritë e librit tuaj të fundit poetik "FRIKA NGA ATDHEU" , botim ky i Shtëpisë Botuese "NACIONAL". Me këtë vëllim voluminoz shfaqet thuajse përmasa e plotë e poetit epiko-lirik Skënder Buçpapaj, cili është krijimi më përzemër: poema për NËNËN, SHKUMBINI, dy prozat poetike apo ndonjë tjetër?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Në këtë libër kam përfshirë përgjithësisht poezi jo me shumë vargje. Plot nga ato janë ndër më përfaqësueset. Një përzgjedhje e tillë mundëson komunikim më të madh me lexuesin. Nga ana tjetër janë një shpalosje e regjistrave të ndryshëm të zërit në të cilët ka punuar dhe është duke punuar poeti këto vite. Në librat e tjerë do t'i përfshij poezitë e tjera të këtyre viteve të cilat janë kryesisht me shumë vargje dhe synojnë një lexues i cili tashmë të jetë më i mësuar me këtë poezi. Sigurisht, poema për NËNËN ka qenë përcaktuese absolute që unë ta marr vendimin për ta dërguar librin për botim.
PYETJE: Për çudi, komisioni zyrtar nuk ju dha çmimin e parë. Si i vlerësoni këto lloj çmimesh e komisionesh? A mos vallë kemi të bëjmë dhe më një të keqe tjetër që i kanoset artit të vërtetë për hir klanesh e interesash mediokriteti?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Siç e thashë pak më lart, bashkimet letrare artistike dhe kulturore ndër ne janë tarafe: më boto - të botoj, më lavdëro - të lavdëroj, me jep çmime - të jap çmime. Aq më keq kur çmimet shoqërohen me shpërblime në para. Këto praktika janë disa nga sfidat nëpërmjet të cilave arti i vërtetë e provon veten. Në botë shpërblimet materiale janë matëse të rëndësisë artistike të një vepre, por rëndësinë kryesore, autoritetin e çmimit letrar e përcakton institucioni që e jep dhe përbërja e jurisë. Prandaj në biografitë e autorëve përmendet gjithmonë se filan çmim i është akorduar nga filan institucion dhe nga filan ekspertë, filan çmim iu është dhënë më parë këtyre e atyre autorëve. Në Tiranë, sivjet, për të mos ma dhënë çmimin mua, u shpik një praktikë që nuk ekziston në botë.
Kjo nuk më befasoi aspak. Do të isha befasuar nëse ndodhte e kundërta. Atëherë do të pyesja se çfarë ndryshimi paska ndodhur në sistemin klanor të mafias së kuqe letrare dhe joletrare të Tiranës, të cilin unë nuk e paskam ditur.
PYETJE: Ju jeni bashkëshortë me Elidën, poete dhe përkthyese e mirëpritur nga lexuesi, është nxitje apo pengesë në krijimtari një shans i tillë?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Nga shumë pikëpamje, sidomos në fushën e letërisë dhe të artit, Elida dhe unë jemi një çift ideal. Nga mjaft pikëpamje ne jemi plotësues ndaj njëri-tjetri. Rëndësinë më të madhe e ka fakti që nuk bëjmë lëshime në cilësinë artistike.
Elida është poete dhe gazetar e talentuar. Është bijë e lirikut të madh Vehbi Skënderi. Është përkthyese e përkryer sidomos e poezisë. Kjo nuk na pengon të jemi familjarë të mirë. Prandaj mendoj se përparësitë janë shumë më tepër se jopërparësitë.
Elida është poliglote. Gjuhët e huaja ka filluar t'i mësojë që në fëmijëri. Dhe i përvetëson ato me themel. Deri tash ka përkthyer disa nga kryeveprat e letërsisë botërore në poezi dhe në prozë.
Ne të dy kemi përbërë një ekip të përkryer si në drejtimin e familjes, në rritjen e dy djemve tanë të mrekullueshëm, Prizrenit dhe Endritit, ashtu edhe në projekte të tjera të rëndësishme krijuese, si në gazetën "Bota sot", pastaj në gazetën në internet www.voal-online.ch e tjerë.
PYETJE: Tani po kalojmë pak edhe në politikë. Jeni njohur me autorin e monografisë shkencore, klasike gjer më sot, "VEPRA E PJETËR BOGDANIT", pra, me IBRAHIM RUGOVËN dhe si do ta vlerësonit si studiues e aq më tepër si udhëheqës politikan?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Ibrahim Rugova është ndër shqiptarët përfaqësuesi i parë dhe më i madh i mendimit modern perëndimor. Vizioni i tij gjenial është në themel të orientimit absolut të shqiptarëve të sotëm në krahun e Amerikës dhe të Perëndimit. Unë e kam njohur Rugovën në mënyrë sistematike nga njëri libër në tjetrin, nga një shkrim në tjetrin, nga një parathënie e botimeve të kohës në tjetrin. Në librat e mëparshëm ai sillte estetikën perëndimore. Ndërsa "Vepra e Pjetër Bogdanit" është një vepër e kulluar filozofike, është një filozofi e kulluar moderne sa shqiptare dhe evropiane. Me Ibrahim Rugovën jemi takuar për herë të parë në Tiranë në shkurtin aq të trazuar të vitit 1991 dhe kam qenë i pari që i kam marrë intervistë në Shqipëri. Jam kuptuar ndoshta më mirë se me çdo shqiptar tjetër edhe në rrethanat më të pakuptimta nëpër të cilat kemi kaluar personalisht dhe nëpër të cilat ka kaluar kombi ynë dhe çështja jonë kombëtare në kapërcyellin midis dy shekujve dhe dy mijëvjeçarëve. Jam krenar që kam punuar me Ibrahim Rugovën, që kam punuar e punoj për idealin dhe vizionin e tij. Është evropiani më i madh që kemi dhënë ne shqiptarët. Është shqiptari më vizionar. E meriton vlerësimin epik: Ibrahim Rugovë nuk bën më nëna.
PYETJE: SALI BERISHA është shfaqur politikani më energjik dhe karizmatik në politikën bashkëkohore shqiptare, kur dhe si e keni njohur? Në ç'raporte jeni me të?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Me Sali Berishën më ka prezantuar më 1974 Dervish Gjongeci. Dervishi ishte pedagogu më i vjetër tropojan në Universitetin e Tiranës. Ndërsa Berisha ishte pedagog i ri në Fakultetin e Mjekësisë, ishte pedagogu i parë tropojan në këtë fakultet. Dervishi deri në fund të jetës ka pasur simpati të jashtëzakonshme për Berishën. Kur ishim studentë, ai na merrte për kafe shpesh mua dhe Hamit Aliajn, ku fliste pa pushim, me nostalgji të pamasë për Tropojën e për gjithçka tropojane. Një nga temat e parapëlqyera ishte të fliste për Sali Berishën. Edhe kur isha në Lidhjen e Shkrimtarëve, Dervishi vinte dhe pinim kafe në klubin e Lidhjes, ndonjëherë vinte te unë në Bibliotekën Kombëtare, herë vetëm, herë me tropojanë të tjerë. Mbaj mend se më 1991 ka ardhur posaçërisht në redaksi për të më takuar dhe për të më pyetur: Skënder, a je me Sali Berishën? I jam përgjigjur: Patjetër, Dervish, jam me Sali Berishën.
Kur isha student, më vonë edhe kur isha me punë në Tropojë, si dhe kur shkova me punë në Tiranë, me Berishën jam takuar në shoqërinë e tropojanëve të tjerë, kryesisht letrarë. Bisedonim në kafe, pastaj dilnim e shëtitnim përgjatë bulevardeve. Fliste me pasion të rrallë për Ismail Kadarenë. Nuk mund t'ia krahasoje me asnjë letrar tjetër shqiptar Ismailin.
Me Berishën, në fund të viteve 1980, takoheshim shpesh në Bibliotekën Kombëtare, në sallën e periodikut, apo tek Naxhia, siç thoshim ne lexuesit e rregullt. Atje vinin gazeta dhe revista të huaja. Unë lexoja kryesisht Corriere della Sera. Ishte koha kur propaganda e Tiranës nuk fliste më për revizionizëm apo socialimperializëm, koha kur shumëkush në Tiranë shpresonte se Gllasni dhe Pjerestrojka do ta shpëtonin Bashkimin Sovjetik dhe komunizmin. Corriere della Sera jepte informacione dhe interpretime të mjaftueshme bindëse për dështimin e Gllasnit dhe Pjerestrojkës dhe për rënien e Bashkimit Sovjetik dhe komunizmit.
"E para ishte fjala." Kjo është fjalia hyjnore që hap Biblën e shenjtë. Fati e solli që unë të isha në gazetën "Drita" në periudhën në prag të zhvillimeve të mëdha shqiptare. Në pranverën e vitit 1990, në një mbledhje të redaksisë, ato i zhvillonim të hënave në orën nëntë të mëngjesit, arritëm në mendimin e përbashkët t'i hapnim dy rubrika të reja, ku të sillnim mendimin e intelektualëve të shquar jo vetëm të atyre nga fusha krijuese ideologjike, siç ishim ne shkrimtarët e artistët, por edhe intelektualë nga fushat teknike.
Le të hap këtu një parantezë: Intelektualët teknicienë të Shqipërisë kishin parë botë dhe, në momentin e hapjes ndaj Perëndimit, ata ishin më të përgatitur se intelektualët krijues e ideologjikë. Përkundër kësaj, edhe në Shqipëri, si në shumë vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore, intelektualët e këtyre dy fushave ishin dy palë përballë njëra tjetrës. Diku dolën në krye të proceseve intelektualë krijues si Haveli, Rugova e tjerë, diku tjetër krerë sindikalistë, diku tjetër dolën në krye intelektualë teknicienë. Dhe kjo do të ishte shumë përcaktuese në fatet e rrjedhave të pluralizmit në këto vende.
Rubrikat që do të hapeshin në organin javor të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë ishin "Debat" dhe "Dialog". Aty do të botoheshin shkrime dhe intervista. Një koleg propozoi të intervistojë Ylli Popën. Unë propozova ta intervistoja Sali Berishën. Propozimi për Ylli Popën u pranua në atë mbledhje. Ndërsa propozimi për Sali Berishën u pranua në mbledhjen e së hënës tjetër. Ylli Popa, për befasinë e ne të gjithëve, e botoi në formë shkrimi tek "Zëri i popullit" atë që ne ia kishim kërkuar si intervistë për gazetën "Drita". Berisha iu përmbajt fjalës dhe e solli tek ne intervistën. Me intervistën e Berishës u muar edhe kryeredaktori, i cili e ndoqi, si dhe unë, deri në fund. Edhe Berisha, me merak jashtëzakonisht të madh që të mos i bëhej asnjë ndryshim e të mos rridhte asnjë gabim shtypshkrimi, e ndoqi botimin e intervistës. Intervista mbetet një perlë e papërsëritshme e mendimit intelektual shqiptar.
Nuk e di çfarë është shkruar apo folur në Tiranë për këtë fakt, por ka rëndësi të madhe historike ngaqë gazeta "Drita" u bë paraprirësja më autentike dhe absolutisht kryesore e proceseve pluraliste, parparirësja më frymëzuese dhe iluministe e Lëvizjes së Dhjetorit 1990. Në ditët e para të krijimit të Partisë Demokratike, kur ende nuk kishte selinë e saj, redaksia jonë ishte njëfarë selie e përkohshme ku janë përgatitur disa nga dokumentet e para të kësaj partie. Edhe "Rilindja Demokratike" ka lindur në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve. Për mua, dalja e Berishës në krye të proceseve demokratike ishte vendimtare. Nga ajo kohë kam punuar dhe e kam mbështetur pa rezerva. Edhe në Zvicër, kur unë isha kryeredaktor dhjetë vjet rresht i gazetës "Bota sot", së përditshmes më të madhe shqiptare e më të suksesshme të të gjitha kohërave, kemi luajtur rol vendimtar në përkrahjen absolute që i është dhënë nga kjo gazetë Berishës, krahas Rugovës. Kjo periudhë përkonte me daljen e sërishme të Berishës në krye të opozitës. Komunikimi, intervistat dhe deklaratat ekskluzive të Berishës për gazetën kanë qenë shumë të shpeshta.
Si shef opozite, president dhe kryeministër, Berisha është personaliteti kryesor i politikës shqiptare në njëzet vitet e fundit.
Unë dhe Berisha jemi natyra shumë të ndryshme, por kemi pikëpamje dhe interesa të njëjta ose të ngjashme. Kjo është përcaktuese për raportet tona. Edhe fakti që jemi tropojanë ndikon. Fati në shekullin e fundit, sidomos në vitet e diktaturës, mirë a keq, ka bërë që tropojanët disi të jenë të gjithë farefis.
PYETJE: Tani dhe një pyetje, pak ndoshta nostalgjike. Ka ca kohë që jetoni në Zvicër, larg atdheut, Shqipërisë, si Naim Frashëri, Konica, Noli, Kadareja, Martin Camaj e ndonjë tjetër. Juve ju ka ndodhur si Eskilit në lashtësi apo Brehtit në kohën e re ...apo...ç'rrethana u kanë diktuar që jetoni dhe punoni atje e ndërkohë mbani lidhje thuajse të përditëshme me problemet më kryesore të Shqipërisë e veçmas të Kosovës me shkrimet tuaja publicistike?
SKËNDER BUÇPAPAJ: Në vitet e para të shkollës në fshatin time pyesja veten shpesh pse Asdreni, Çajupi nuk ishin kthyer të jetonin në Shqipërinë e pavarur, pse Noli nuk ishte kthyer në Shqipëri pas vitit 1994. Po Naimi a do të ishte kthyer në Shqipërinë e pavarur nëse e arrinte atë ditë. Këto pyetje, mjerisht, do të kishin pasur të njëjtën përgjigje si ndaj pyetjes pse Martin Camaj nuk u kthye fare në Shqipërinë e pas 1990, pse Arshi Pipa nuk u kthye për të jetuar në Shqipëri, po Konica, po Bilal Xhaferri a do të ishin kthyer. Të gjitha përgjigjet do të ishin negative.
Një mik shqiptar këtu në Perëndim më tregonte para do kohësh se një zyrtar i Mbretit Zog i kishte kërkuar Çajupit të kthehej në Shqipëri në shkëmbim të postit të prefektit të Gjirokastrës. Çajupi, kundërshtar i përbetuar i bjelerëve dhe çifligarëve, ishte përgjigjur se e ndërronte mërgimin vetëm me postin e ministrit. Noli mund t'i jetë përgjigjur Enver Hoxhës se mërgimin e këmbente vetëm me postin e kryeministrit të Shqipërisë. Një kthim i figurave të tilla ia vlen jo vetëm më shumë se një post ministror apo kryeministror, por më shumë se cilido thesar për një vend si Shqipëria.
Mërgimin e lejojnë, madje e këshillojnë edhe vetë librat e shenjtë. Ato porositin të bësh çmos për të mos e braktisur tokën tënde, për të mos e lënë atë kurrsesi në duart e të tjerëve. Por porositin gjithashtu se mërgimi është një rrugëdalje e ligjshme. Dhe thonë se atdheu i vërtetë për njeriun është atje ku ai jeton më mirë.
"Njoha atdheun për ta njohur botën, njoha botën për ta njohur atdheun," do të shkruante Léopold Sédar Senghor (1996-2001) poet, i njohur si Orfeu zezak, teoricien kulturor, politikan, 20 vjet president i Senegalit.
Raportet e mërgimtarit me mërgimin në të vërtetë janë dhe mund të shpjegohen vetëm si raporte me atdheun. Vetëm një atdhe qyqar, për shembull, mund t'i qepej Ernest Koliqit apo Martin Camajt, apo Bilal Xhaferrit e kështu me radhë për t'ua nxirë jetën në çdo hap. Vetëm një atdhe qyqar, për shembull, do të bashkëpunonte me fqinjtë armiq të Shqipërisë, për t'ua nxirë jetën edhe mërgimtarëve shqiptarë nga ish Jugosllavia, si Jusuf Gërvalla, Enver Hadri e tjerë e tjerë.
Fati i disidentëve të vendeve të vogla, përderisa ata janë në mëshirën e përndjekjeve të gjithfarë regjimesh mjerane, duket se është shumë herë më i ndryshëm se fati i disidentëve të vendeve të mëdhenj. Më tragjikja është se disidentët e vendeve të vogla nuk e shkëputin dot fatin e vet nga atdheu i tyre me fat të pazgjidhur, me fat të lidhur nyjë. Një rrokopujë e tillë i merr me vete të gjithë, edhe mua. Me këtë shpjegohen deri diku edhe lidhjet e mia kaq të pandashme me zhvillimet në hapësirën shqiptare.
Këtë filozofi të trishtë mbase e ka mësuar shumë herët dhe kjo ngjan të ketë ndikuar fort edhe në ngurimet e Ismail Kadaresë për të mos mërguar. Dhe, prapë se prapë, sado simbolik mërgimi i tij në fund të viti...
2
Sejdi BERISHA:
LUMTURIA, DHEMBJA DHE GALERIA E JETËS NË POEZI
(Skënder Buçpapaj: “Frika nga Atdheu”, poezi - botoi Shtëpia Botuese “Nacional”, Tiranë-2009)
Kërkimet e lumturisë dhe të dhembjes për jetën, pastaj, labirintet shpirtërore që nganjëherë i hapin të gjitha rrugët për të treguar e dëshmuar atë peshën e zërit dhe të ankthit, por që, asnjëherë nuk dalin në tërësi as nuk nxjerrin stolinë artistike, ashtu siç e do poeti. Por, sipas të gjitha rropatjeve dhe përplasjeve poetike, të gjitha këto, fuqishëm reflektojnë në librin “Frika nga Atdheu” të autorit Skënder Buçpapaj, nga i cili, në të njëjtën kohë, mesazhi shndërrohet në dashuri dhe në drithërim karakteristike për çdo gjë që jetës i jap kuptim. Veç kësaj, duke lexuar këtë vepër, që në fillim sikur na bën me dije se lumturia kurrë dhe asnjëherë nuk blihet, por ajo vjen çuditshëm duke e ushqyer po ashtu çuditshëm jetën.
Vargu refleksion dhe mendim i palëkundshëm filozofik i rrugëtimit historik
Autorin e kësaj vepre e hasim edhe si krijues të mirëfilltë edhe si publicist, andaj, në librin “Frika nga Atdheu” dëshmon për qëndrueshmërinë e tij por edhe për tërë atë energjinë, të cilën rrallë mund ta ketë gjithkush për të bërë ndërlidhjen në mes të unit dhe jetës, e aq më tepër, kur kemi parasysh se asnjëherë nuk jetohet pa begatinë e filozofisë së jetës. Them kështu, sepse, njeriu para vetes ka shumë dëshira, shumë detyra, shumë gëzime, lumturi dhe hidhërime, të cilat, nganjëherë të bëhet se të gjitha së bashku e bëjnë atë sfidën, të cilën, jo rrallë, duhet ose të detyrohet për ta bartur e transferuar nga një në një rrafsh tjetër. Këtë udhë apo këtë rrugëtim, Skënder Buçpapaj na imponon që në fillim të veprës me një poezi antologjike, e cila jo vetëm se lexuesin e bën për vete, por vargjet e saj shndërrohen në histori të tërë, në arkitekturë ndijimi dhe në rrugëtim të natyrës deskriptive, veçori këto të cilat, mallin mbase edhe mesazhin e vejnë dhe e projektojnë në shumë rrafshe dhe këndvështrime. Është kjo poezia “Udhës për tek nëna”, që përjetimi dhe shkrimi i saj besoj se kurrë nuk do të mund të përsëriten në asnjë periudhë, në asnjë kohë dhe në asnjë situatë.
“Shpirti i saj si një ortek meditues drite u ngjit, lartë madhërisht fluturim krejt parrëmujshëm, krejt heshtur”. Ky varg, thuaj se është formula kryesore edhe e poezisë në fjalë, edhe e jetës, edhe kohës dhe periudhës për të cilën shkruan poeti, por, është edhe formulë e tërë këtij libri me titullin kaq indikativ dhe provokativ. Nëna, është qumështi më i përçudët i dashurisë, është fjala më hyjnore, e cila edhe trishton edhe obligon, është rrugëtimi me tharmin e lumturisë dhe të krenarisë, që të përcjellë deri në varr, e, edhe përtej! Për këtë arsye, poeti këtë poezi e ka shndërruar meritueshëm në antologji, por, nëse lexohet me peshën mendjes, e mallit dhe të përvetësimit të periudhave kohore, ajo është edhe poezi enciklopedike e tërë asaj që quhet jetë.
Ndërkaq, toponimet, sinonimet dhe emrat e shumë vendeve dhe të shumë njerëzve dhe personaliteteve, kanë vlerë shumëdimensionale, sepse historinë: “...nëna ime e mbante gjithmonë poshtë jastëkut, kur pushonte, kur flinte, kur ishte pa qejf apo e sëmurë”!
“Frika nga Atdheu” që përfshinë shtatë njësi cikle, sikur shpreh atë mllefin për mungesën e rrëfimit të mëkatit dhe anasjelltas; të mëkateve të rrëfimit, sepse, ndoshta nuk është shumë apo fare e njohur, por edhe rrëfimi i ka mëkatet e veta, të cilat, gjithnjë qëndrojnë apo fshihen brenda një si guace karakteristike, në të cilën ëndërrohet për xhevahiret e virtytit. Kështu, duke ndier afshin dhe mallin për vendlindjen, për tokën dhe zjarrminë e saj pezmatuese dhe karakteristike, autori në shumë prej poezive shpreh etjen e njeriut, por edhe begatinë e këngës, dhe këndimin e bën ëndërr dhe përrallë edhe të moshave fëmijërore, sepse, njeriu i ngjanë lumit: “Ai rend gjithnjë drejtë burimit të vet/...Rërën e ka prej syve të zogjve/Që u plasën/Nga mallkimi i foleve”.
Si në këtë vepër, rrallëkund mund të hasim prezantimin e biografisë por edhe të historisë, përmes vlerave dhe tablove aq të fuqishme dhe të ngrohta artistike dhe letrare, të cilat krijojnë imazh dhe vizualitet të këndshëm për krajatat e jetës, të cilat, nganjëherë, nga përjetimi i fortë, i ngjajnë “ëndrrave përrallore”, që kujtimin gjithnjë e bëjnë të fortë, mendimin të palëkundshëm, pa marrë parasysh motivimin, temën apo edhe periudhën kohore dhe historike, edhe pse rruga nganjëherë: “Është fshehur nën palat e gjetheve të ahave/Nën myshqet e trungjeve”, kurse, “Krojeve u ka fluturuar trupi/Dhe u ka mbetur shpirti/Etjen time e shuaj/Veç me helmin tim”!
E tërë kjo histori e këndimit, jo vetëm se imponon kënaqësinë dhe detyrimin e vargëzimit, por, deshe apo nuk deshe, të detyron ta komentosh pelegrinazhin jetësor, i cili, s’është gjë tjetër veçse një pasqyrë krenare por e dhembshme e tërë asaj e cila quhet ecje me ngritje e rënie, me dhembje e lumturi, që, të gjitha së bashku sikur përbëjnë një trung, dhe njëra pa tjetrën dot nuk qëndrojnë tek njeriu por edhe as tek poeti. Kjo, ngase edhe këto elemente përcjellëse e kanë pasur, por edhe sot e kësaj dite edhe e kanë të njëjtin fat në ecjen aq kacafytëshe, por edhe aq brilante, që njeriut, jetën ashtu siç e kishte dhe siç e ka, ia shndërron në lakmi të pashpjegueshme, e cila gjeneron dashuri e ngrohtësi, butësi, afërsi e harmoni edhe “Në kohë Kallukanxhësh”, kur, “Mjegullat s’të lënë të shohësh/As gishtin që të futet në sy”!
Harta poetike e krijuesit, vlerat dhe karakteristikat e formës shprehëse
Panoramat më të mundshme që mund të realizohen ndonjëherë, sikur ia shkarkojnë shpirtin poetit, i cili gjithnjë është i mbushur me plotë vrer vetëm e vetëm për ta thënë të tërën atë që i vlon brendapërbrenda; pra, edhe të madhërishmen, edhe të bukuren, edhe hidhërimin. Por, bashkë me të gjitha këto, e shpreh edhe lumturinë dhe përmallimin, të cilat i krijojnë por edhe i frenojnë Alpet dhe Valbona, për çfarë, fuqishëm dhe katërçipërisht, poeti shpjegon, rrëfen dhe porositë. Andaj, me të drejtë dhe bukur, e ndoshta del edhe si ironi vargu: “...Më pëlqen të dëgjoj heshtjen e pyllit/Të nënvizuar prej lumit”.
A, nuk është ky varg si kambanë, jo për të na i shurdhuar veshët, siç janë edhe shumë vargje dhe poezi të tjera?! Kështu, pothuaj se në të gjitha poezitë tek libri “Frika nga Atdheu” trumbeton nga diçka që ta kujton hartën e mendimit atdhetar, e cila shpeshherë del e gjymtuar dhe ndonjëherë edhe e përbaltur! Këtu qëndron edhe ajo madhështia e vargut, a cila lë përshtypjen që vepra të kuptohet si një enciklopedi e “çuditshme”, dhe ndoshta e para e këtij lloj këndimi poetik aq të përkushtueshëm, por edhe e përcjellë me një idilikë, e cila qëndron si flori tek gjërat më të çmueshme, më të shtrenjta,... siç është atdheu.
Atdheu dhe vendlindja, por edhe tërë ajo që i përcjellë, janë “ditari” më i përpiktë i shkrimtarit, i cili në asnjë moment nuk e ka harruar këndimin as për psherëtimën dhe as për thesarin që ka toka. Po ashtu, ai na “obligon” edhe këndimin për ta ruajtur dhe kujtuar tërë atë begati e histori, për t’i bërë edhe amshim, por, po qe nevoja, edhe feniks se obelisk po se po. Pothuaj se të kësaj “çmendurie” janë të gjitha poezitë e kësaj vepre, dhe se, secila lë gjurmë në mënyrën e vet, të bëjnë për vete dhe të lënë pa gjumë po ashtu në mënyrën e vet.
Për këtë arsye, autori i kësaj vepre përpiqet dhe ia arrin ta shprehë tërë atë që ka për ta thënë. Bile, këtë e bën edhe me ngulm, por edhe me mall dhe me peshë dhembjeje, e që, të gjitha këto së bashku sjellin lumturi. Andaj, nuk është i rastit edhe rrëfimi: “Krijimtarinë time e kam filluar/Në fëmijërinë time të hershme/Si ndërtues/ Krojesh në bjeshkë”. Kjo, do të thotë se poeti është si kroi dhe dot nuk shteron. Kjo simbolikë është prezent kudo në veprën “Frika nga Atdheu”. Për këtë dhunti Buçpapajt, flasin edhe vargjet: “Dielli del prapa malit/Si merimanga pëlhurën e vet/End rrezet e veta/Për t’i zënë pritë/Ditës së re”. Shih, se çfarë mesazhi na sjellin këto vargje. Në këtë rast, duke përjashtuar të gjitha përplasjet dhe rrugëtimet aq interesante dhe të dhembshme që i ka pasur dhe i ka populli dhe njeriu gjatë jetës, në këtë aspekt, ecjen dhe rrugëtimin e ri, poeti e sheh si forcën dhe dashurinë më të veçantë për atë që ai dhe njeriu do t’i sjell kombit e njerëzimit, por gjithnjë duke ngritur zërin për punën e pagjumë, sepse, “Pakohësi e dëmshme/Është vonesa”!
Po ashtu, duke kënduar për të gjitha këto gjëra, që poeti në një mënyrë i shndërron në vulë të “çuditshme” të historisë, apo më mirë për të thënë, të kohës, ai gjithnjë kërkon rrugë të reja, forma të reja dhe njerëzore, kërkon motiv tjetër, ndër të tillë edhe më të çuditshëm: “Të çohet një erë mbi botë/T’i lerë shtatzëna njëherësh/Lulet/Dhe gratë/Gjithë/Gjininë femërore/Të bimëve/Dhe frymorëve/Mbi planet/Amen”! Një lutje e tillë shpjegon edhe për një tjetër fenomen; për fisnikërimin e ndjenjës dhe të mendjes së njeriut...
Përveç vargëzimit në këtë mënyrë, S. Buçpapaj, di edhe, kushtimisht të hidhërohet, apo ta shpreh atë idhëcimin e brendshëm për rrjedhat e jetës, që janë koloriti apo konglomerati më karakteristik, duke filluar nga koekzistenca, qëndresa, dashuria, pajtimi e mospajtimi e deri tek shkapërderdhja dhe ikja e detyrueshme nga atdheu, si shqiponjat kur atyre ua prishin dhe ua djegin foletë. Për këtë, ai, gjithnjë është në kërkim të njeriut dhe të veprës së tij të mirëfilltë , e jo të jetë dëshmitar i “Qytetit pa poetë”, pa shkencëtarë, pa intelektualë, pa njeriun e urtë e të ndërgjegjshëm të tokës dhe të vendit të vet. Ndërkaq, kurbeti, si njëra prej plagëve më të rënda dhe më shpirtthyese e gjëmëprurëse, është pjesë e dhembjes dhe e trishtimit edhe e poetit. Andaj, ai, makthin e shtron dhe e pedat në sofrën e vet në mënyra e forma të ndryshme, por që, dëshiron t’i gjejë rrugëdaljet fatlume duke u mbështetur në fanatizmin e atdhedashurisë: “Të gjithë të ikurit/Kanë gjetur/Mënyrën e tyre/Të rikthimit./Nga ato/Më e përkryera/Është moskthimi”! Vargu i fundit, mjeshtërisht nxjerr në pah pezmatimin por edhe dashurinë e amshueshme për atdheun, që në këtë rast, moskthimin duhet kuptuar hiq ndryshe, pos si revoltë, se atdheu është aty ku fillon dhe mbaron jeta e secilit.
Një mori poezish në këtë vepër prej afro treqind faqesh, nxjerrin në shesh lëngun më të ëmbël dhe më pelin që madhështojnë çdo gjë që lidhet me tokën, me vendlindjen, me atdheun. Andaj, shprehjet dhe fjalët, si: pishat, kodra, gargulli, Shkumbini, Valbona, Nikaj, Mërturi, bokat, qershitë e egra, pyjet e gështenjave, Curraj, flora, fauna dhe shumë e shumë shprehje e toponime të tjera, janë harta më e mirë e poetit dhe galeria e jetës, të cilat merr ngjyrën e përjetësisë, të mallit e gjakut, që nuk shlyhen dot dhe kurrën e kurrës.
Frika nga atdheu si kuptim i artikulimit të vetëdijesimit të njeriut
Duke pasur parasysh, se, S. Buçpapaj, në lëkurën e vet, përveç shumë përplasjeve dhe vuajtjeve, e ka ndier edhe mërgimin, ai e di dhe e çmon peshën e këtij fenomeni të njeriut tanë, i cili këtë e ka përjetuar për shkaqe të ndryshme dhe në mënyra po ashtu të ndryshe. Ndërsa, Kosova, autorin, normalisht, e ka bezdisur dhe pa hyrë në shpjegime për këtë, atë e ka pjesë të shpirtit, të tokës, të atdheut dhe të zemrës. Nga pesha që ka Kosova tek ai, poeti sikur frikshëm dhe prej mallit që ka, kapë mendimin për ta shkruar poezinë: “Udhëtimi im i vetëm në Kosovë”: “...Isha hije e butë ylberi/Për të udhëtuar në Kosovë/Fjalë me gojë për të mos folur”!
Çfarë do të thotë kjo?! Të gjitha këto dhe vargjet e tjera, sikur i ka shndërruar ai në provokim, ose lexuesve për tu thënë: komentojeni Ju lirshëm këtë vargëzim timin! Ky është mesazh, përmes të cilit, lexuesit ia artikulon shumë gjëra jo vetëm për vetëdijesim e ndërgjegjësim... Ndërsa, dhembja e autorit dhe mungesa e atdheut, këto gjëra, ndonjëherë atë e kanë shndërruar në rebel të pafuqishëm prej poeti dhe atdhetari, i cili nuk ka mundur dhe as nuk ka qenë në gjendje t’i thotë të gjitha. Ndoshta e tërë kjo ndodhë, edhe nga nostalgjia e cila nganjëherë t’i kapërthen dhe t’i grabitë të gjitha, edhe ndjenjat, që pastaj i ngjajnë një makthi.
Ikjet nga vendlindja gjithnjë përjetohen rëndë, dhe ato i ngjajnë kufirit në mes të jetës dhe çmendurisë: “...Kam ikur i përcjellë gjer larg nga të gjithë/Kam ikur duke i lënë të gjithë në gjumë/...Ik e ik gjithnjë/E më shpesh/Nga vendlindja”. Janë këto ato dhembjet dhe akuzat për braktisjen e atdheut, që të mbushin helm e hidhërim. Ky është mesazhi me shumë se mësim, i poetit: “Kam ikur i përcjellë,,,. Kam ikur duke i lënë në gjumë”! Nga kjo nxjerr kokë frika nga atdheu, e cila frikë mund të ketë shumë konotacione, sepse, atdheu sido që të jetë, ai mbetët djep, ëndërr, dëshirë, zjarr e mall, tokë për tu kthyer e për të jetuar por edhe për të përfunduar për te dhe në te!
Duke e pasur këtë frikë e këtë ëndërr në të njëjtën kohë, poeti ligjëron me peshën e mallit sa nuk ka ku shkon më: “...Nëpër udhët e udhëkryqet e botës/Shpesh emigrantët/Përplasin këpucët/Se mos iu është ngjitur Atdheu/...Mëngjeseve në botën e huaj/Emigrantët hapin dritaren/E banesës së tyre/Fshijnë sytë/Nga frika/Se mos në oborr/Iu shfaqet Atdheu/Që ka ardhur të kërkojë strehim/Nëpër botë”! Kjo shprehje e dufit, mund të ketë dy kuptime të pandashme; atë të shkrumbit dhe të dhembjes se njeriut ndaj atdheut, dhe atë, që gjendja e Atdheut është përplasëse, dhe si fotomorgamë të bëhet se do të ikën edhe ai. Sa e fuqishme dhe qortuese është kjo metaforë për realitetin që na sjellë autori i veprës, i cili tërë këtë e plotëson dhe i jep kuptim edhe më të thellë rrugëtimit të atdheut por edhe të njeriut, varri i të cilit në dhe të huaj “...dallohet lehtë/Nga ferrat, kashtrajat, hithrat/Sipër tij/...Mos iu afroni/Varrit të mërgimtarit në dhe të huaj/Duart e tij do t’ju kapërdijnë”!
Edhe këtë, poeti e konsideron pjesë të frikës nga Atdheu. Andaj, Skënder Buçpapaj, në këtë vepër ka prezantuar ndijimin sublimë të tij dhe të njeriut, i cili në këtë rast shndërrohet në histori, bëhet Atdhe, dhe ëndrrat i shkrinë në vendlindje. Këtu edhe përmbyllet mesazhi fondamental i kësaj vepre poetike e cila i ngjanë një antologjie, e pse jo edhe monografisë specifike. “Frika nga Atdheu”, pos tjerash, sikur t’i detyron tre faktorë, të cilët, nganjëherë kur i mendon njeriu, të kaplojnë drithërimat. Ata faktorë janë: ndërgjegjësimi dhe përgjegjësia për ta dashur tokën dhe njeriun, pastaj vetëdijesimi dhe përgjegjësia për tërë atë që e bën dhe e krijon, dhe faktori i tretë është rrugëtimi historik, pjesëtarë të të cilit është çdonjëri me bagazhin që brenda tij ka begati e varfëri nga gjithfarësh. Andaj, si vepër e tillë dhe padyshim me veçanti, i begaton letrat shqiptare dhe më gjerë.
