Via EgnatiaDyrrhachium, Edessa, Thessalonike, Antipolis, Kavala, Abdera, Alexandroupolis, Kipsela, Byzantium/IstanbulRruga
Egnatia është ndërhyrja në infrastrukturë me të cilën Romakët quajnë
dhe organizojnë duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit te dytë
p.e.s., një vijë drejtuese mijëvjeçare komunikimi midis perëndimit dhe
lindjes, midis Adriatikut të poshtëm dhe Egjeut verior. Rruga, siç
dëshmon Straboni, kishte si pikë degëzimi në ekstremitetin e tij
perëndimor, në bregdetin Adriatik, qytetin e Apollonisë. Me rrugën
Egnatia bashkohej një rrugë që vinte nga Epidaninos (Dyrrachium), e
quajtur në mënyrë konvencionale nga studimet degë veriore e rrugës
Egnatia ose në rrugë më të përgjithshme e më të thjeshtuar "Rruga
Egnatia", në një pikë, vlerësuar nga Straboni e barazlarguar nga të dyja
qytetet, që të paktën në periudhën në të cilën janë shkruajtur dy
intinerarët të përfshira në Intenerarium Provinciarium, koiçidonte ose
kishte si stacion vijues të parë zonën e quajtur Klodiana, e quajtur
Mansio Coladiana nga një burim i tretë internerari Internerarium
Burdigalense. Duke u bashkuar të dyja rrugët në një rrugë të vetme ato
përshkonin luginën e mesme të Shkumbinit dhe ngjitej deri në kodrën e
Sopi Polis, në zonën e Haxhi Beqarit, ku rruga antike ishte e detyruar
nga morfologjia e luginës të kalonte nga bregu i djathtë te bregu i
majtë i lumit Shkumbìn. Sigurisht nga kjo zonë, për më shumë nga lugina,
Straboni thoshte që rruga quhej rruga Candavia, nga emri i një mali
Ilir. Kjo pjesë e rrugës përshkon pikërisht një zonë malore që duhet të
themi se shtrihet të paktën deri në zonën e liqeneve Lychnidòs (liqeni i
Ohrit, liqeni i Prespes se Madhe e të Vogël).
Nga
Lychnidòs rruga vazhdon drejt qafave të maleve gjatë të cilave kalonte
kufiri midis Ilirisë dhe Maqedonisë. Nëpërmjet tyre rruga lejonte hyrjen
në një zonë të Maqedonisë veriore, që quhej Lyncestide me qendër
kryesore Herakleia Lynkestidos, nga ku kalonte dhe një rrugë nga nyja e
rëndësishmë "viario e stobit". Rruga Egnatia kalonte më pas në Edessa e
më pas duke kaluar Ultësirën e Maqedonisë arrinte në Pella dhe më tej në
Thessalonika.
Urë e rrugës EgnatiaQyteti
në gjirin termik ndodhej vetëm në gjysmën e rrugës që mbaronte në
Cipsela në Ebro. Duke parë që rruga kalon në shumë zona, gjatë gjithë
hapsirës së saj ajo ndeshej me shumë konfiguracione morfologjike të
terrenit: terrene fushore në afërsi të zonës moçalore të Muzakajve,
brezaret lumore gjatë Shkumbinit, bregu i liqeneve me origjinë
tektonike, kalime të menjëhershme nga kodrat në shpatet e maleve që më
pas ndiqeshin nga zbritje të menjëhershme.
Megjithatë
inxhinierët romakë që ndërtuan rrugën arritën të evitonin me përjashtim
të pak rasteve të paevitueshme ndryshime të menjëhershme të lartësisë
së rrugës. Në trasenë e rrugës Egnatia gjejmë teknikën e ndërtimit romak
të rrugës: arritja e qendrave në mënyrë më të drejtperdrejtë, komode,
ekonomike, përpjekjeve për të evituar përmbytjet dhe uljet e terrenit me
forcë.
Megjithëse
rruga Egnatia ka qenë një nga rrugët më të rëndësishme të
komunikacionit me botën romake, dy shekuj kërkime arkeologjike e studime
sedimentare në një stratigrafi mbi këtë rrugë është tepër larg për të
thënë që është e kënaqshme.
*****
Shembull,
në fakt janë komplet të panjohura jo vetëm rruga në detaj por dhe linja
e ndjekur nga rruga midis Kuçit dhe Muriqanit. Përveç kësaj, shumë
shpesh dhe me shpejtësi është rastisur çdo hipotezë e rrugës, me atë të
ndjekur nga rruga moderne. Ndërsa këtë rast e gjejmë kur me të vertetë
konfiguracioni fizik i terrritorit detyron rrugën të kaloj dhe në zona
të ngushta. Megjithëse ka mundësi që të kenë ekzistuar një seri rrugësh
që vinin në bashkëpunim të vazhdueshëm me njëra-tjetrën, vendburime
bronxi, ofiçine, pika prodhimi, merkato, tentativat për të gjetur gjurmë
të pistave për periudhën greke, maqedonase dhe ilire edhe me hartat e
punuara me dorë nuk kanë dhënë asnjë rezultat deri më sot.
Dhe
kështu tentativat për të besuar për ekzistencën e ndërtimeve dhe
shtrimeve ilire ose ato teza për ndërtimin e rrugës para kohës romake
dhe në mënyrë analoge pas kohës romakë nuk duken shumë të besueshmë nga
hetimet e gërmimeve, por bazohen ekskluzivisht në vështrime makroskopike
te trasesë dhe matjeve që shpesh herë jane kundërshtuese përsa i përket
gjerësisë së rrugës. V. Shtylla që përmbledh shkrimet e Cekës dhe
Papajanit konsideron para kohës romake (ilirë) për shembull, mbetjet e
dukshme në Gurat e Zeza të Xhyrës dhe një mur të madh afër Qafë Thanës
me motivin që gjerësia e tyre (1. 2 deri 1. 8 m) do kishte lejuar vetëm
kalimin e kuajve dhe të kafshëve, dhe jo të qerreve.
Rruga e ArbëritNjëra
nga alternativat nga ku mund të ketë marrë emrin rruga Egnatia, është
qyteti Egnatia në Italinë jugore buzë Adriatikut, i banuar në origjinë
nga fisi Ilir i Japigëve, të cilët patën kapërcyer Adriatikun. Rruga
Egnatia në trojet e Ilirisë jugore, ishte vazhdimi i rrugës Apia në
Itali, njëra nga arteriet më të mëdha rrugore të Romës ( shek. IV p.e.s )
e cila niste nga Roma duke kaluar nëpër Beneventum dhe e arrinte
Adriatikun në Brindizi.
Për
herë të parë rruga nga Apollonia në Selanik përmendet nga historiani
grek Polibi, në vitin 120 p.e.s dhe më vonë historiani tjetër grek
Straboni, i cili jetoi në periudhën nga viti 63 p.e.s – 20 e.s.
Në
fillim, gjatë periudhës republikane, rruga Egantia kishte karakter
ushtarak, e lidhur kjo kryesisht me luftrat romako-maqedonase deri në
vitin 16 p.e.s., kur Maqedonia u bë provincë romake. Më tej, ajo fitoi
një karakter të një arterie të rëndësishme ekonomike duke lidhur
gadishullin e Apenineve dhe një pjesë të mirë të Evropës Perëndimore me
Ballkanin e Jugut, Azinë e Vogël, Lindjen e Afërme e deri në
Mesopotaminë e njohur.
Në
territorin e Ilirisë gjatë shek. I p.e.s., në kohën e ekspeditave
ushtarake romake, rruga Egnatia ka luajtur një rol të rëndësishëm,
veçanërisht në luftimet ndërmjet Çezarit e Pompeut në mesin e shek. I
p.e.s.
Romakët
në vendet e pushtuara, gjatë ndërtimeve të tyre sidomos në ndërtimet
rrugore shfrytëzuan rrugët ekzistuese. Kështu ndodhi konkretisht dhe me
rrugën e rëndësishme Egnatia, e cila kaloi në trasenë e rrugës
pararomake të Kandavisë me drejtim po luginën e Shkumbinit, që në
periudhën qytetare ilire kontrollohej nga disa vendbanime të
fortifikuara.
****
Hammondi
nënvizon limitet e këtyre tentativave për të arritur gjerësinë e
trasesë dhe sjelljen e tyre në fazat e ndërtimit. Pikërisht për këtë
duket e vështirë që mbretëria Ilire e Agronit e më pas ajo e gruas së
tij, Teutës, që kishte arritur të zhvillonte strukturat shtetërore vetëm
nga mesi i shekullit të tretë të kishte arritur të realizonte
veprimtarinë e shtrimit të rrugëve në një territor, në të cilin, për më
shumë nuk dihej nëse ishte në kontrollin e tij. Eshtë e ndryshme çështja
përsa i përket ndërhyrjes rrugore në kohën e Maqedonisë. Në fakt është e
sigurtë që disa pjesë të rrugës që më pas do bëhen pjesë të rrugës
Egnatia si ajo përmes paradës së Kirli Derven ishin të fiksuara dhe të
shënuara nga Horoi si gurë përgjatë rrugës që tregonin distancën në
njësi. Maqedonësit kanë bërë me siguri ndërhyrje në mirëmbajtjen dhe
riparimin e rrugës në vitin 190 p.e.s. nën drejtimin e Filipit V, për të
ndihmuar kalimin e Konsullit Lucio Comelio Scipone, ashtu sic i ishte
kërkuar nga romakët.
I vetmi dorëshkrim mbi ndonjë ndërhyrje
infrastrukturale të maqedonasve në zonën për të cilën po flasim, është
ajo e bërë me urën e Topçias e bërë nga Hammondi, por e vënë në diskutim
kohët e fundit për shkak të kërkimeve arkeologjike që dëshmojnë
ndërtimin artizanal në kohën romake. Ka shumë mundësi që romakët të mos
kenë përfituar nga eksperiecat e mëparshme të ndërtimit. Ndërhyrja e
tyre bashkëpërcaktohet si një diçka evolutive e cila supozon njohje të
mirë ekonomike, gjeografike, etnografike, gjeometrike dhe organizim të
mirë.
Trasetë e vjetra me kthesa u zëvendësuan, kjo edhe falë
bonifikimit të zonave moçalore, me rrugë të drejta që ndonjëherë
evitonin qëndrat ekzistuese dhe krijonin kështu qëndra të reja
popullimi. Në disa raste u shfrytëzuan pista të mëparëshme duke u
shtruar dhe një herë. Filluan të ndërtoheshin ura prej guri për të
kaluar, në vendet ku kalonte uji. Për kalimin në disa vende të veçanta u
bë i nevojshëm ndërtimi i urë-rrugëve dhe i mureve mbajtës.
Romakët
filluan ta ndërtonin rrugën menjëherë pas ose maksimumi në
çerekshekullin pasardhës nga nxjerrja e masave paraprake përmbledhëse në
shprehjet e Tloro Metello "ordinanti cum maxime Macedoniae statum",
sipas të cilave jepej urdhri, mbas ngjarjeve të rëndësishme të
2-vjeçarit 148-146 p.e.s., në provincën e Maqedonisë për realizimin e të
gjitha kushteve politike e juridike në përdorimin e territorit nga ana e
pushtuesve të rinj.
Përveç
ndërtimit të rrugës Domizia, gjithmonë në gjysmën e shekullit të dytë
mund të çojë në një kontest të vetëm kohor e strategjik dy
infrastruktura të menduara dhe të ndërtuara gati duke përqafuar
njëkohësisht territoret e reja që romakët kishin pushtuar në pellgun
mesdhetar. Motiv për ndërtimin e infrastrukturës së re ishin natyrisht,
jo vetëm nevoja ushtarake që me raste favorizonin një lëvizje më të
shpejtë të trupave ushtarake por edhe nevoja ekonomike, duke vënë në
lëvizje vendet e reja dhe banorët e tyre.
Rruga
e re duhet të shërbente në këtë profil për të shkaktuar një rritje
ekonomike të përgjithshme të zonës, të cilat që pas masave të ashpra të
marra në vitin 168 p.e.s. kishin rënë në një gjendje të rëndë
rraskapitje. Edhe pas një shekulli distancë, efektet shkatërruese të
atyre masave të marra, Strambone mundej akoma t’i vlerësonte dhe janë
evidentuar edhe në burime të tjera historike dhe letrare të shekullit të
parë p.e.s., që përshkrojnë zonën rreth disa pjesëve të rrugës si një
peisazh i shkretëtuar.
****
Rruga
Egnatia hyn pa pikë dyshimi, dhe gjetja e bërë në vitin 1974, afër
Thessalonikës nën zonat lyshtërore të lumit Gallikos të një guri miliar
që mbante emrin e ndërtuesit të mundshëm i dha fund çdo dyshimi, midis
atyre rrugëve që e marrin emrin nga funksioni apo nga zona ku ndodhen,
por nga ndërtuesi i tyre, ose më mirë nga ai që i ka shtruar me kalldrëm
sipas traditës të sjellë nga Festo dhe Flacco Siculo. Realizues i
veprës ishte gjykatësi romak, për të cilën shkruhej dhe në gurin miliar
të gjetur në vitin 1974, Cnaeus Egnatius i biri i Caius për të cilin nuk
dihet asgjë përveç emrit dhe funksionit si prokonsull.Thjeshtësia e
tekstit, emri i gjykatësit në emërore, dhe hollësira të tjera të të
shkruarit si në latinisht ashtu edhe në greqisht tregojnë për datimin e
gurit miliar. Mbi këtë gjë të gjithë studiuesit bien dakort për gjysmën e
dytë të shekullit të II-të p.e.s. Midis mesit të shekullit të II-të
p.e.s. (datë në të cilën u bë hartimi në provincën e Maqedonisë) dhe
shekullit të I-rë p.e.s. (datë në të cilën Straboni shkruajti librin e
shtatë të gjeografisë në të cilin është folur për rrugën Egnatia) njohim
nga burimet vetëm 5 persona publik me emrin Egnatius që mund të kenë
lidhje me ndërtimin e rrugës Egnatia. Nga këta vetëm Cn. Egnatius C. f.
Stell (atina tribu) i përmbush kushtet për t’u indetifikuar me
ndërtuesin e rrugës po nuk ka shumë siguri. Ai është i vetmi i përmendur
në lidhje me ngjarjet në Greqi duke u përmendur nga P. Cornelius Blasio
(historian romak ndoshta midis viteve 175-160 p.e.s.) në një letër për
Corciresin që mbante një kopje të Senatus Consultum. Përsa i përket
ndërhyrjeve të mëtejshme për mirëmbajtjen dhe restaurimin, shqyrtimi i
gurëve miliar dhe të hartave të bëra me dorë të rrugëve vë në dukje
aktivitetin e Augustos në epokën e të cilit restaurohet rruga "longa
intermissione neglectam" dëshmia e të cilës janë 2 gurë miliarë për të
cilët kujtimi mbeti për shumë shekuj. Gjithmonë duke u bazuar te gurët
miliarë lind një interes i sigurt për rrugën e ndjekur nga Settimio
Severo dhe nga Caracalla dhe nga perandorët e Tetrarkis së dytë. Së
fundi, shenjë për mirëmbajten e fundit të rrugës Egnatia është
ripërdorimi i gurëve miliarë më antik me shkrime të kohës së
Konstandinit. Sistemi rrugor i kohës romake në zonat qëndrore të
Shqipërisë duket i ndërtuar në kohën perandorake, i përbërë nga 4
drejtime kryesore. Përsa i përket degëve jugore dhe veriore të rrugës
Egnatia përfshirë midis Apollonisë, Dyrrachium dhe qytetit të Herakleia
Lynkestidos burimet e intinerarëve kujtojnë që ekzistojnë: 1. -Shtatë
stacione të vendosura në 153 m.p. Të nxjerra nga intenerari Ant. 317.
7-319. 1 (në rast se pranohen të dhënat e distancës midis Dyrrachium dhe
Klodianes të treguara nga kodi B i Int. Ant. 318. 1 distanca duhet të
rritet me 10 m. p. ) 2. -Nëntë stacionet e vendosura në 163 m.p. në Int.
Ant. 329. 5-330. 3 (pjesë e rrugës që ka shumë mundësi të korespondojë
me rrugën Egnatia që niste nga Apollonia) 3. -16 (15) në të cilat 8
mutatio të shpërndara në 177 m. p. në Int. E.Burdigalenses 606. 9-607. 8
(nqs. pranohet hipoteza e hedhur nga Hammond që Marusio është një gabim
i kopistit që duke përsëritur fjalën i jep një distancë fjalës
"Mansio", i duhen hequr 13 m.p. të cilat i kanë dhënë distancës midis
Mansio Coladiana dhe Mansio Marusio) 4.-10 stacione në tabulen
Peuntingeriane (ndoshta mund të shtohen të pakten edhe 2 të tjere të
cilat nuk jane shkruajtur për shkak të boshllëqëve që ka dokumenti
ekzistues) 5. -Anonimi Ravennate në shumë udhëtime të bëra kujton
gjithsej 8 stacione. 6. -Të dhënat e sjella në formulimin e Guidone nuk
rezulton tregues për shkak të boshllëqeve të saj.
Nga
këto të dhëna mund të nxjerrim që rruga Egnatia midis Apollonisë dhe
Herakleias ishte e gjatë rreth 163-164 m. p. dhe kishte jo më pak se 9
stacione të cilat që nga shekulli IV p.e.s. do të rriteshin në numër
derisa të bëheshin 15. Propozimet për kërkimet e avancuara nga
studiuesit nuk duken gjithmonë të bindshme. Eshtë bërë e mundur të
tregohet me një farë saktësie traseja e rrugës Egnatia midis Apollonisë
dhe Verbës, e më pas nga Muriqani në Haxhi Beqarit, dhe nga Qukësi mbi
Shkumbin deri në Radozda në anën perëndimore të liqenit të Ohrit.
Me
saktësi dihet dhe traseja e rrugës antike nga Durrësi deri te Hani i
Goses. Në zonat e tjera mungesa e kërkimeve ose mungesa e të dhënave
ekzakte rreth gjëndjes së zonave të tjera në të cilat ka pasur gjetje të
materialeve arkeologjike, nuk lejon njohjen e infrastrukturës rrugore
romake. Këtyre problemeve u janë shtuar edhe pengesat e ardhura nga
kushtet e ambjentit natyror: në zonat malore midis Babjes dhe Qukës ka
ndodhur shumë rrëshqitje ose fundosje terrenesh, në zonat e përmbytura
të Muzakajve, në ato zona ku ka ndryshim të rrjedhjes së lumit, dhe në
zonat afër liqeneve dhe deteve ku ka ndryshim të nivelit të tyre.
Të
pakta kanë qenë të dhënat e sjella deri tani nga toponomastika për
arsye të mungesave të kërkimeve specifike dhe të prezencës së paktë të
kartografisë të përdorur nga toponimet, por me gjithë këto vështirësi
pati mundësi që të arrihej në rezultat të mirë në bazë të të dhënave.
Analiza e të dhënave, për më shumë, shpeshherë në vija të trasha, të
pasakta dhe të copëzuara në lidhje me mbetjet e trasesë së rrugës,
tregon që rruga Egnatia nuk ka pasur një gjerësi të njëjtë gjatë gjithë
gjatësisë së saj. Përmasat e gjatësisë në fakt ndryshojnë nga 6.7 m,
duke përfshirë me raste edhe trotuare deri në 1m, deri në 2. 4 m në
zonat malore. Në shtrimin e rrugës, sigurisht duke u kushtëzuar nga
materiali i disponueshëm, përdoreshin gurë të dimensioneve të ndryshme.
Në fund të kësaj faze të parë të studimit të marrë përsipër mbi rrugën
Egnatia, mund të themi që jo vetëm u bënë parapërgatitjet për një bazë
njohje (të përbërë nga të dhëna dhe hipoteza mbi rrugën) duke e parë në
këndvështrimin e një studimi të mëtejshëm në terren me rastin e "Via
Egnatia (Albania) Project", por dhe lejoi në bazë të ekzaminimit të
fotografive ajrore njohuri të reja mbi trasenë e rrugëve të ndryshme
antike.
Në
veçanti këto fotografi ndihmuan për rrugët e vjetra në zonat midis
Durrësit dhe Kavajës, Qukësit dhe Qafë Thanës dhe midis Izbiste dhe
Jankovec. Përveç kësaj janë evidentuar pjesë të terrenit, respektivisht
midis Apollonisë dhe Kuç-it dhe midis Lushnjës dhe Belshit, ku mund të
ketë kaluar rruga Egnatia ose rruga e lidhur me të. Pikërisht për këtë,
duket evidente që zona midis Thanaj, Lushnjë, Cërrik dhe Kuç, është ajo
zonë ku duhen bërë studime dhe njohje të terrenit për të verifikuar
ekzistencën apo jo ekzistencën e traseve rrugore. Në këtë zonë në
veçanti mund të ketë qenë vila e Klodianës (pronësi agrikulture të një
personazhi i rëndësishëm romak me emrin Klodio).
****
Rruga Egnatia përgjatë luginës së Shkumbinit
Romakët
në vendet e pushtuara, gjatë ndërtimeve të tyre sidomos në ndërtimet
rrugore shfrytëzuan rrugët ekzistuese. Kështu ndodhi konkretisht dhe me
rrugën e rëndësishme Egnatia, e cila kaloi në trasenë e rrugës
pararomake të Kandavisë me drejtim po luginën e Shkumbinit, që në
periudhën qytetare ilire kontrollohej nga disa vendbanime të
fortifikuara.
Sipas Strabonit, në Ilirinë e Jugut kishte dy pikënisje
për rrugën Egnatia, njëra nga Apollonia, ndoshta më e hershmja (para
pushtimit romak), e tjetra nga Dyrahion. Gjithashtu Straboni theksonte,
se të dy degët bashkoheshin me njëra-tjetrën në largësi të barabarta.
Duke e quajtur degën e Apollonisë si degë jugore e Egnatias përshkruajmë
intinerarin e rrugës me nisje nga Durrësi.
Nga Dyrratio, një nga
portet më të lashta e më të mëdhenj të Adriatikut, rruga Egnatia, sipas
të gjithë intinerarëve antikë, si stacion i parë, "mansio" kishte
Klodianën (Peqini i sotëm). Më tej, arrinte në nimfeun dhe termat e
stacionit Ad Quintum (Bradasheshi i sotëm), ndërtim i shek. II-III e.s..
Ky stacion "Mutatio" i rrugës Egnatia i përmendur në intinerarin e
Burrdigalës ndodhet rreth 5m më lart se gjurmët e rrugës antike.
Pak
kilometra më në lindje, rruga arrinte në Scampis (Hiscampis sipas
Burdigalës)- Elbasani i sotëm. Qyteti i lashtë i Skampinit me një jetë
që nga shek. II e.s, shërbente si "mansio" për rrugën Egnatia. Duke
ndjekur pak a shumë aksin e sotëm të rrugës autmobilistike
Elbasan-Librazhd, Egnatia tek ura e Haxhi Beqarit takohet me lumin
Shkumbin, këtu ishte stacioni Genesis flumeni "Tabula Peutingeriana" ose
"Mutatio" trajektore e itinerarit të Burdigalës. Me anën e një ure të
periudhës romake ndërtuar me harqe tullash, rruga Egnatia kalonte nga
ana e djathtë në të majtë pasi bregu i djathtë nga ky vend e deri në
Përrenjas është mjaft i thepisur.
Me kalimin e Shkumbinit, rruga i
ngjitej shpateve veriore të malit të Polisit. Stacioni që pasonte sipas
Burdigalës-Grandavia, identifikohet me Rrafjet e Spatharit ku gjurmë
banesash flasin për një vendbanim të shek. I e.s., e jo me stacionin
Babje të itinerarit, kjo edhe në korespondim me distancat tabelare. Pas
Grandavias ku bëhej pushimi në Mansio rruga arrinte në "Mutation" In
Candavias (tab Peuntigeriana) ose Tres Tabernas (sipas Burdigalës) vend i
përshtatshëm për pushim ku janë zbuluar gjurmë vendbanimesh të kohës së
pushtimit romak.
Kjo pikë i përgjigjet Qukësit të sotëm, i cili
sipas itinerarit Antonim emërtohej "Tres Tabernas" dhe "Tribus
Tabernis". Në Qukës, Rruga Egnatia ulej poshtë në lumin e Shkumbinit për
të kaluar tashmë nga malet e Polisit majtas lumit, në të djathë të
lumit Shkumbin siç ndiqet sot rruga Qukës-Prrenjas. Këtu Shkumbinin,
rruga e kalonte mbi një urë me tre harqe guri e gjatësi 70m, mbeturinat e
së cilës ruhen ende rreth 500 m para hyrjes në Qukës. Nga Qukësi deri
në Qafën e Thanës, vetëm Tabula Peuntigeriana shënon Stacionin Pont
Servili (Uraka e sotme) emërtim ndoshta i lidhur me tre urat në
ngushticën e përroit të Prrenjasit, vend delikat i rrugës. Stacion në
qafën e Thanës shënon vetëm itinerari i Bradigalës, që piketon mansion
Glaudanon. Gjurmë e rrugës Egnatia në këtë stacion është një mur mbajtës
rrugor 55m i gjatë e tre metra i lartë, i ndërtuar me blloqe guri pa
llaç, që ruhet edhe sot, sapo zbret Qafën e Thanës, (fig. 9), i cili
mund t’i ketë takuar më herët rrugës Kandave.
****
Megjithëse
rruga Egnatia përmendet në burime të shumta që në shek. II-të p.e.s,
stacionet e rregullta gjatë saj u ndërtuan vetëm në shek. I-II e.s,
konkluzion ky i arritur pas vrojtimeve arkeologjike në terren. Gjatë
këtyre shekujve të parë, në aksin e rrugës Egnatia gjatë luginës së
Shkumbinit nuk u ndërtuan vendbanime të fortifikuara, kjo sigurisht e
lidhur shumë me faktin që vendasit të mos mbroheshin gjatë kryengritjeve
kundër pushtuesit. Nga ana tjetër lindën një sërë vendbanimesh të
hapura si: Karina, Bradasheshi, Mansi, Krasta etj, të lidhura direkt me
funksionimin e rrugës Egnatia.
Mbas stacionit Glaudanon të Qafë
Thanës, rruga Egnatia vijon tej kufirit të sotëm shtetëror të vendit
tonë duke kaluar mbi kalldrëmin e Rodozhdës e më tej me mure mbrojtës
gjatë liqenit nëpër Strugë-Muratio Patras e itinerarit të Burdigalës.
Gjatë
bregut të liqenit të Ohrit rruga arrinte në stacionin Lignido(Ohri)
sipas itinerarit Antonin e Tabulës Pentigeriana dhe Civitas Cledo sipas
Burdigalës. Pas Lignidos, rruga antike merrte drejtim për në juglindje.
Në veri të Prespës së Madhe ndodhej stacioni Scirtiana, i paindefikuar
ende, ndoshta Reseni i Poshtëm i Maqedonisë. Afër ndodhet stacioni
tjetër Castra, mundet Mutatio, Parembole i Burdigalës, pranë Dolencit të
sotëm ku është zbuluar një kala romake, gjurmë kalldrëmi mbi murin
kufizues së trasesë. Pas Castrës rruga Egnatia duke zbritur pak në
juglindje arrin në një nga stacionet kryesorë të saj, në Heraclea (afër
manastirit, Bitolës së sotme). Nga Heraclea e itinerarit Antonin dhe e
Tabulës Peutigeriana, apo Civitas Heraclea e Burdigalës, shkëputet një
degëzim rrugor drejt verilindjes dhe në Stobi takon rrugën e njohur
antike Thesalonik-Scupi-Ulpiana(afër Prishtinës)-Naissus-Sirmium. Pas
Heracleas, me mjaft ndërtime të periudhës romake (shek. II e.s) rruga
arrinte në stacionin Melitonos (Vostarani ose Kenali në Greqi) e prej
andej zbriste në jug në Kelle, stacionin Cellis-Cellas në italisht,
Antonini dhe stacioni Cellis në itinerarin e Burdigallës, afër Arnisë,
në Greqi. Pas këtij vendpushimi rruga hynte në Edesa, vendbanim i njohur
në periudhën romake. Tej Edesë ndodhej mutation Skurio, sipas
Burdigalës, afër Kyrrkos së sotme gjatë vazhdimit rruga Egnatia takonte
stacionin Pella (Guido sipas Burdigalës dhe Dio sipas Peutingerit)
vendbanim i njohur romak në Maqedoninë e Greqisë. Para se të arrinte në
Thesalonikun e njohur rruga kalonte nëpër stacionin Ad Decinum (Nea
Anchialos e sotme) të itinerarit të Burdigalës.
Takimin me detin
Egje, rruga e rëndësishme e bënte në Thesalonik, qytet i krijuar në
shek. IV p.e.s qendër province romake, e njohur në të gjithë itinerarët
antikë, ku janë zbuluar disa gurë miliarë të rrugës. Trakte të rrugës
Egnatia në këtë qytet-stacion të këtij arteri të rëndësishëm ekonomik
janë zbuluar në veri të Bazilikës së Shën Dimitrit, në dy pika të rrugës
së sotme Agiu Nikolau. Drejt lindjes rruga takonte stacionin Duodea
(sipas Burdigalës), stacioni Melissirgin, të njohur në të gjithë
itinerarët si stacioni Heracleustibus. Në bregun e liqenit Boble rruga
kishte stacionin e njohur Apollonia e Maqedonisë e njohur tek itinerarët
antikë dhe stacioni Arethusa (Rentina e sotme) sipas Burdigalës. Në
gjirin e Strumonit ndodhej stacioni Penana, pas të cilit rruga hynte në
qytet. Pas Galepsosit rruga Egnata vijonte edhe disa stacione në
territorin e Greqisë pastaj hynte në territorin e Turqisë së sotme deri
sa arrinte në Kostandinopojë (Stambolli i sotëm). Në territorin e sotëm
të vendit tonë, gjatë kalimit nga Dyrrachium deri në Klaudanon (Qafa e
Thanës) rruga Egnatia kishte katër stacione për pushim e fjetje-mansio:
Clodianën (Peqini), Scampën (Elbasani), Grandavian (Rrafjet e Spatharit)
dhe Claudanon (Qafa e Thanës) si edhe katër stacione për ndërrimin e
kuajve, stacioni Ad Quantum (Bradasheshi), Genesis apo Ad Trejecto (Ura e
Haxhi Beqarit), dhe Pons Servili (Uraka). Me afërsi, në territorin e
Greqisë e të Turqisë së sotme rruga Egnatia nga Lygnidos(Ohri) e deri në
Kostandinopol (Stamboll) numëronte rreth 20 stacione"mansion" po aq
edhe "mutation". Sipas Tabulës Peutingeriana gjatësia e Rrugës Egnatias
nga Dyrratio në Kostandinopojë arrinte 264 milje romake ose e thënë
ndryshe 390.7 km, duke qenë kështu rruga më e shkurtër që lidhte Europën
Perëndimore me Azinë.
****
Degët e Rrugës Egnatia
Sipas
Strabonit dega jugore e rrugës Egnatia fillonte që nga Apollonia,
ndërsa itinerari Hierosolimitan ( i Burdigalës) e nis nga Vlora këtë
degë. Sidoqoftë me interes është përshkrimi i rrugës nga Apollonia në
Dyrrah, e cila sipas burimeve historike rezulton si rast, i ndërtuar
para rrugës Egnatia.
Rruga nga Apollonia në Dyrrah përmendet që në
shek. V p.e.s nga historiani grek Thukididi e më tej në vitin 200 p.e.s
nga historiani i Augustit Tit Livi. Më vonë në shek. I p.e.s, rruga
luajti një rol të rëndësishëm në luftërat civile ndërmjet Cezarit e
Pompeut. Rruga nga Apollonia kalonte në fshatin Mbrostar të sotëm, ku
janë gjetur dy gurë miliarë me mbishkrime të shek. III-IV e.s të kohës
së perandorisë elegabel (218-222) dhe Julian ( 361-363), në të cilat
bëhet fjalë për riparime të shtyllave dhe të vetë rrugës së Apollonisë,
gjatë periudhës perandorake, në shekujt e parë të erës sonë. Kjo rrugë
duke u ngjitur drejt veriut e kalonte lumin e Aspit (Semanit) në
shtratin e tij të vjetër, më në veri, pranë fshatit Babunjë e Re, ku në
të djathtë të Apsit ndodhen rrënojat e një qyteze të fortifikuar ilire, e
cila sigurisht lidhet me këtë rrugë të rëndësishme. Kështu mund të
themi që rruga e luginës së Shkumbinit, me emrin Candavia në antikitet
dhe Egnatia gjatë periudhës romake, mbetet rruga më e rëndësishme e
Ilirisë së Jugut gjatë shekujve të fundit para erës sonë e veçanërisht
në shekujt e parë të erës sonë. Përveç fortifikimeve të periudhës antike
dhe vendbanimeve të hapura të periudhës romake, që ruanin e
kontrollonin rrugët e luginës së Shkumbinit, edhe në degët e saj
ndodheshin sisteme fortifikimi si Dorëzi (rruga e Ndroqit, Bodin (rruga
nga Arbana), Graceni (rruga e Krrabës), të treja degë veriore të rrugës.
Ndërsa degët jugore kontrolloheshin nga Gradishta (rruga e Myzeqesë)
dhe fortifikimi i Valshit (rruga e luginës së Devollit). Në aspektin
ekonomik, përveç funksionit kryesor si portë e rëndësishme e Adriatikut
nga perëndimi në lindje, rruga e luginës së Shkumbinit gjatë
funksionimit të saj ushqehej dhe nga degët e saj si: Apolonia, Myzeqeja,
Belshi e lugina Seman-Devoll nga jugu, si dhe nga Krraba, Vila
(Pertela), Arbana e Pezë nga veriu të cilat e lidhnin atë me rrugë të
tjera të rëndësishme si ajo e luginës së Vjosës, e bregdetit, e luginës
së Devollit etj.
Me kalimin e kohës, pra pas shekujve të parë të
Perandorisë Romake (shek. I-II e.s) kur Rruga Egnatia u pasurua me
ndërtime e sistemime për të qënë sa më e shfrytëzueshme, me shthurjen e
sistemit skllavopronar dhe me ekspeditat barbare në territorin Ilir
gjatë shek. IV-VI të antikitetit të vonë, Rruga Egnatia e humbet
rëndësinë e saj ekonomike por njihet më tepër si rrugë strategjike.
Rruga Egnatia e njohur në antikitet e në periudhën romake, si pasojë e
ekspeditave barbare dhe atyre sllave gjatë antikitetit të vonë dhe e
pushtimeve të mëtejshme, që copëzimet politike territoriale e dëmtuan
dhe e cunguan trasenë e saj duke lënë atë në rol dytësor apo ndoshta
herë pas here edhe pa funksion gjatë mesjetës (së hershme kryesisht), e
humbi rolin që historia i pati njohur asaj gjatë periudhave të hershme.
Paralel
me të në territorin e vendit tonë punonin siç e kemi theksuar edhe akse
të tjerë rrugorë të cilët duke mos e pasur rëndësinë antike të rrugës
Egnatia, nuk janë përshkruar me hollësI...
RESYME:Via
Egnatia apo Rruga Egnatia është ndërhyrja në infrastrukturë me te cilën
Romakët quajnë dhe organizojnë duke filluar nga gjysma e dytë e
shekullit te dytë p. e. s një vijë drejtuese mijëvjecare komunikimi
midis perëndimit dhe lindjes, midis Adriatikut të poshtëm dhe Egjeut
verior.
Rruga siç dëshmon Strabon kishte si pikë degëzimi në ekstremitetin e tij perëndimor, në bregdetin Adriatik, qytetin e Apollonis.
Me
rrugën Egnatia bashkohej një rrugë që vinte nga Epidamnos (Dyrrachium),
e quajtur në mënyrë konvencionale nga studimet degë veriore e rrugës
Egnatia ose në rrugë më të përgjithshme e më të thjeshtuar "Rruga
Egnatia", në një pikë, vlerësuar nga Straboni e barazlarguar nga të dyja
qytetet, që të paktën në periudhën në të cilen janë shkruajtur dy
intenerarët të përfshira në Itinerarium Provinciarium koicidonte ose
kishte si stacion vijues të parë zonën e quajtur Klodiana, e quajtur
Mansio Coladiana nga një burim i tretë internerari Itinerarium
Burdigalense. Duke u bashkuar të dyja rrugët në një rrugë të vetme ato
pershkonin luginën e mesme të Shkumbinit dhe ngjitej deri në kodrën e
Sopi Polis-it, në zonën e Haxhi Beqarit, ku rruga antike ishte e
detyruar nga morfologjia e luginës të kalonte nga bregu i djathtë te
bregu i majtë i lumit Shkumbìn.
Kjo zonë, për më shumë nga
lugina, Straboni thoshte që rruga quhej Via Candavia, nga emri i një
mali Ilir. Kjo pjesë e rrugës përshkon pikërisht një zonë malore që
duhet te themi që për antikët shtrihet te paktën deri në zonën e
liqeneve Lychnidòs (liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës së Madhe e të
Vogël). Nga Lychnidòs rruga vazhdon drejt qafave të maleve gjatë të
cilave kalonte kufirin midis Ilirisë dhe Maqedonisë. Nëpërmjet tyre
rruga lejonte hyrjen në një zonë të Maqedonisë veriore, që quhej
Lyncestide me qendër kryesore Herakleia Lynkestidos.
Rruga
Egnatia kalonte më pas në Edessa e më pas duke kaluar ultësirën e
Maqedonisë arrinte në Pella dhe më tej në Thessalonika. Qyteti në gjirin
termik ndodhej vetem në gjysmen e rruges që mbaronte në Cipsela në
Ebro.
Rruga e re duhet të shërbente në këtë profil për të
shkaktuar një rritje ekonomike te përgjithshme të zonës, të cilat që pas
masave të ashpra te marra në vitin 168 plk kishin rënë në një gjendje
të rëndë rraskapitje. Edhe pas një shekulli distance efektet
shkatërruese të atyre masave të marra Strambone mundej akoma ti
vlerësonte dhe që janë evidencuar në burime të tjera historike dhe
letrare të shek të parë plk që përshkrojnë zonën rreth disa pjesëve të
rrugës si një peisazh i shkretëruar. Rruga Egnatia, pa dyshim, dhe
gjetja e bërë në vitin 1974, afër Thessalonikës nën zonat lyshtërore të
lumit Gallikos të një guri miliar qe mbamte emrin e ndërtuesit të
mundshëm i dha fund çdo dyshimi, midis atyre rrugëve që e marin emrin
nga funksioni apo nga zona ku ndodhen, por nga ndertuesi i tyre, ose me
mire nga ai që i ka shtruar me kalldrëm sipas tradites të sjellur nga
Festo dhe Flacco Siculo që rreth shek te dytë pas krishtit
deklaronte:"nam sunt viae, quae publ. ice muniuntur et auctorum nominem.
optinent" Realizues i veprës ishte gjykatësi romak, për të cilën
shkruhej dhe ne gurin miliar i gjetur ne vitin 1974, Cnaeus Egnatius i
biri i Caius për te cilin nuk dihet asgjë përveç emrit dhe fuksionit,
proconsul.
Studiues i etnologjisë- Specialisti ushtarak
në shërbimin xhenier z.Ramiz Fiçorri,në mes tjerash për Via Egnatia thotë:Rruga
e Arbrit është përdorur gjerësisht në kohën e Gjon Kastriotit dhe birit
të tij Skënderbeut. Kjo rrugë që kalonte afër kalasë së Petralbës, në
Gur të Bardhë, lidhte këtë kala të rëndë sishme më kalanë e Stelushit,
me atë të Sfetigradit, të Petrelës dhe atë të Krujës
Rruga
e Arbrit ka qenë rrugë e vjetër më rëndësi krahas rrugës Egnatia. Ajo
njihet si rruga Durrës – Fusha e Arbërit (Tiranë) – Mat – Dibër. Kjo
rrugë kalonte nëpër territorin e shtetit të Arbërit, që siç dihet nga
historia shtrihej nga Mirdita e sotme, përfshinte Matin, Çermenikën,
Tomadhen, Benden, fushën e Tiranës e të Krujës dhe deri në Elbasan, pa
përfshirë një brez bregdetar ne të dy anët e qytetit të Durrësit.
Kjo
rrugë njihet që në shekullin e parë në kohën e romakëve. Por në Mesjetë
mori rëndësi edhe me ndërhyrjen e venedikasve, ajo edhe rinovohej herë
mbas here, duke ndërtuar mure mbrojtëse, ura të stilit venecian etj.
Rruga për arsye të thyerjeve të terrenit shfrytëzohej për karvane dhe
atje ku ishte e përshtatshme shfrytëzohej me karro të tërhequra me
kafshë (kuaj e qe).
Kjo rrugë shërbente në mënyrë të veçantë për
tregtinë me Venedikun, Raguzën, Romën etj., me vendet lindore të
Adriatikut. Për këtë dëshmojnë edhe dy dokumente të vjetra: E para në
fillim të shekullit të XIII-të, ku Dhimitri “Princi i madh i Arbrit”
garanton kalim të sigurt në tokat e tij, pra nëpër rrugën e Arbrit. E
dyta është e vitit 1429, e cila është firmosur nga Gjon Kastrioti dhe
bijtë e tij, ku figuron dhe Gjergj Kastrioti. Rruga e Arbrit është
përdorur gjerësisht në kohën e Gjon Kastriotit dhe birit të tij
Skënderbeut. Kjo rrugë që kalonte afër kalasë së Petralbës, në Gur të
Bardhë, lidhte këtë kala të rëndë sishme më kalanë e Stelushit, me atë
të Sfetigradit, të Petrelës dhe atë të Krujës.
Rruga
e Arbrit fillon në Durrës, kalon nëpër fushën e Tiranës, në Shkallë të
Tujanit, në fshatin Bastar dilte në Qafë Murrizë, kalon nëpër Xibër, në
Qafë Shkallë dhe dilte të Pazari i Urës në Klos dhe nëpër Klos katund
dilte në Qafë Buall – Bulqizë – Vau i Drinit – Gjoricë – Dibër – Shkup.
Kjo rrugë ka vazhduar deri në 1932, kur është hapur rruga
automobilistike Krujë Burrel. Që në atë kohë nuk është përdorur më dhe
kalldrëmet dhe gjurma e rrugës është prishur.
Qyteti i Tiranës pas
vitit 1922 kur filloi të rritet, rrugën që vazhdonte në atë të vjetrën e
emëroi Rruga e Dibrës dhe në atë emër është dhe sot. Ndërsa rruga nga
jashtë rrethinave të qytetit të Tiranës; Rrapi i Treshit – Brar – Qafë
Murizë – Qafë Buall – Dibër quhet Rruga e Arbërit. Leverdia që ka kjo
rrugë është se shkurton distancën rreth 100 km, ndërtohet sipas
parametrave kohorë, përmirëson jetesën e 1.5 milion banorëve, lidh
popullsinë e Maqedonisë Perëndimore e Kosovën me portet e Durrësit dhe
të Shëngjinit Lezhë, me Malin e Zi, Bosnjë-Hercegovinë e Kroacinë, duke
përtërirë traditat e tregtisë e të bashkëpunimit më shtetet që përbënin
Jugosllavinë.
Hapja e kësaj rruge është miratuar nga Këshilli
Kombëtar i Rrugëve që në vitin 2004 dhe ka filluar punimet vitin e
kaluar në segmentin Ura e Çernecit deri në Bulqizë, si dhe ka përfunduar
projekti Bulqizë – Ura e Vashës në Gur të Bardhë, si dhe vazhdon puna
për projektin Ura e Vashës – Qafë Murrizë – Tiranë. Kështu plotësohen
kërkesat dhe dëshirat e tërë banorëve të këtyre trevave. Ne gëzohemi
shumë për këtë zhvillim të rëndësishëm në favor të zhvillimit ekonomik
kulturor të vendit. Por mendojmë se disa probleme që kanë të bëjnë me
këto zhvillime të shihen ma mirë, ma me përgjegjësi, ma me perspektivë
dhe në kompleks me njëra tjetrën.
Sot
në Shqipëri janë dhjetëfishuar automjetet, është dhjetëfishuar sasia e
mallrave dhe ka lëvizje të dendur prandaj elementi i parë i zhvillimit
është rruga. Ekonomia e tregut sot kërkon të kesh një strategji të
hartuar me shumë kujdes, ku të merren parasysh se cili korridor rrugor
do të kompletohet më parë me transversalet e tij, cilat nga këto kanë ma
tepër leverdi ekonomike, politike, turistike etj., dhe të punohet për
të zbatuar dhe jo të ndryshohen planet sa herë ndërrohen qeveritë, siç
është edhe rasti i prishjes së hekurudhës Milot - Rrëshen. Kështu vendi
ynë do të ketë perspektivë të madhe në shfrytëzimin e resurseve si të
mineraleve, prodhimeve bujqësore, blegtorale, pyjore, turizmin malor që
është nga ma të përshtatshmit, sepse nga Tirana shkon për një orë në
plazh, ashtu si mund të shkosh për klimë të freskët në Qaf- Shtamë ose
Qafë Murrizë etj., nëse rrugët do të ishin të përshtatshme.
Rruga
e Arbrit, me degëzimet e saj, do të krijojë mundësi për gjallërimin e
bujqësisë dhe të industrisë, për mundësinë turistike dhe lëvizjes së
njerëzve, si dhe për të përmirësuar aksesin ekonomik të dibranëve dhe të
shqiptarëve në atë anë të kufirit deri në Shkup, për të cilën- ato janë
shumë të nevojshme. Kjo do të mundësojë zhvillimin e tregut, zhvillimin
ekonomik, marrëdhëniet midis trevave shqiptare, stabilitetin social e
kulturor të gjithë rajoneve të Shqipërisë.
Duke e ditur se zona e
Matit, Bulqizës, Dibrës etj. janë vende me pasuri nëntokësore, sidomos
kromeve, rregullimi i rrugëve do të mundësojë interesin e investitorëve
të huaj për të shfrytëzuar mineralet e për të hapur vende pune. Ky
korridor rrugor Dibër – Qaf Buall – Qafë Murrizë – Tiranë nuk do të
kishte të plotë vlerën e saj në rast se traseja e saj nuk do të kalonte
në qytetin e Klosit. Prandaj mendojmë dhe propozojmë që të rishikohet
projekti i segmentit Bulqizë – Ura e Vashës, duke marrë parasysh
shfrytëzimin e tunelit të tranverbangut që është hapur në Klos dhe prej
këndej të vazhdojë projekti siç mund të jetë ma i përshtatshëm e ma i
leverdishëm. Pra të shfrytëzohen qindra metra tunel dhe të lidhet qyteti
i Klosit me rrugën e re.
Qyteza
e Klosit nyje e rëndësishme rrugore për gjithë zonën verilindore. Klosi
ka qenë nyje e vjetër rrugore që në kohën e Ilirëve. Aty bëhej pazari i
Urës, që Hahn dhe udhëtarë të tjerë të huaj e kanë vlerësuar si një
nyje tregtare midis trevave të Tiranës, Krujës, Matit, Dibrës e më
gjerë. Ne jemi të mendimit që të ripunohet strategjia rrugore duke pasur
për bazë edhe si qendër Klosin, nga ku mund të nisin rrugë të shkurtra
për në qendra të rëndësishme si në portin e Shëngjinit, në Liqenet e
Lurës, në Peshkopi, në Rrëshen e në shumë qendra rurale e ekonomike. Kjo
mund të arrihet duke rikonstruktuar rrugët ekzistuese dhe duke hapur
rrugë të reja nëpër vende të përshtatshme dhe më leverdi ekonomike.
Rikonstruksioni
i rrugës Klos – Shoshaj – Rrëshen (takimi me rrugën Rrëshen – Morinë).
Kjo rrugë do të kishte leverdishme të madhe për shqiptarët e Maqedonisë
dhe për vetë Maqedoninë e cila mund të shfrytëzonte këtë rrugë (Blatë –
Klos – Shëngjin) për të shfrytëzuar portin e Shëngjinit, për të shkuar
në Mal të Zi, Kosovë e në zona të tjera. Shteti maqedonas shfrytëzon për
tregti portin e Selanikut që është 100 km më larg se porti i
Shëngjinit.
Duke ndërtuar një rrugë Klos – Cerujë – Patin , Qafë
Burrel – Qafë Murrë – Guri i Vashës, Liqenet e Lurës, bëhet e mundshme
ndërtimi dhe vënia në efiçencë e qendrës turistike të liqeneve të Lurës
dhe të zonave turistike të tjera të cilat mund të bahen ma të mirat në
Evropë dhe mund të konkurrojnë me sukses turizmin alpinistik, malore e
klimaterik.
Kjo zonë ka objekte shumë të rëndësishme historike,
sidomos për historinë e Kastriotëve, Arbërve etj. Krijohen mundësi të
mira për shfrytëzimin e mineraleve të kromit, bakrit e pyjeve dhe
lidhjen e fshatrave të thella me qendrat rurale e qytetare të
rëndësishme.
3. Në Klos mund të ndërtohen e të vendosen agjenci të
shumta tregtare, informacioni, të ndërtohet infrastrukturë për ruajtjen
e shpërndarjen e mallrave si në veri dhe në jug e tj. Kjo qendër forcon
lidhjet midis shqiptarëve e maqedonasve, forcon marrëdhëniet midis dy
kombeve, paqen e mirëkuptimin e ndërveprimin ndërmjet palëve. Gjithashtu
ringjall traditën e vjetër qindravjeçare të bashkëpunimit e
bashkëjetesës midis shqiptarëve e maqedonasve. Dikur në kohë të vjetra
Durrësi ka pasur si fqinj qytetin e Dibrës, midis këtyre qyteteve të
vjetër bëhej tregti dhe zhvillohej qytetërimi që na mundohemi ta
ringjallim.
Natyrisht ka vështirësi ndërtimi i këtij korridori dhe
kërkon fonde, por është plotësisht i mundur dhe i a vlen që çdo
shqiptar të sakrifikojë, qoftë kjo edhe përmes ndonjë takse të lehtë.
Kjo do të shkurtonte ndjeshëm kohën e udhëtimit dhe do të rriste
fitimet, nga shkurtimi i kohës, kursimi i karburantit, amortizimi i
automjeteve. Fitimet nga kjo janë 50 % për çdo vit të ekonomisë
shqiptarëve. Specialistët këtë e kuptojnë fare mirë por nuk kanë ngritur
zërin, nuk shpalosin ide e propozime të qarta.
4.
Korridori i rrugës së Arbrit bashkë me rikonstruksionin e rrugës tashmë
të vjetër Klos – Shoshaj – Rrëshen – Milot, do të përmirësojë dukshëm
gjendjen e keqe ekonomike të zonës verilindore Mirditë, Mat e Dibër dhe
në kompleks me rrugën e re Rrëshen – Kalimash – Qaf Morinë do të ishte
një rilindje e krejt zonave verilindore të vendit tonë, që për nga
sipërfaqja përfaqësojnë 1/3 e krejt territorit të vendit.
Mos
interesimi i duhur i qeverisë tonë për Korridorin 8 ka bërë që ky shans
i madh me të vërtetë të humbë, duke bërë të mundur ngecjen në vend të
ekonomisë e zhvillimit. Zyrtarët përkatës nuk e kanë pasur dhe as e kanë
të qartë se çdo të thotë zhvillim rrugor i vendit ç’janë të mirat që na
sjellin korridoret ndërballkanike e Ndërevropiane. Në rast se krerët e
dikastereve nuk janë specialistë të këtyre fushave, atëherë ato duhet të
thithin mendimin e specialistëve të mirëfilltë që vendi ynë ka me
bollëk dhe shumë të zot e të përkushtuar, por ata nuk i pyet njeri.
Politika
e ka vënë në dukje rëndësinë e rrugëve në Shqipëri dhe ka plot 17 vjet
që hidhen fjalë në ajër, jepen variante, propozime nga mediet deri dhe
në absurditet si hapja e tunelit Durrës – Bari, apo Fush-Krujë – Burrel.
Por konkretisht siç po lexoni edhe në faqet këtu më sipër nuk është
bërë sa u bë në 10 vjet të monarkisë së Ahmet Zogut, 80 vjet ma parë kur
shkëmbinjtë hapeshin me vare e qysqia. Kurse sot zhvillimi i teknikës
rrugorë ka arritur perfeksionimin më të lartë. Punimet rrugore për
gërmim e betonim sot janë gjërat më të thjeshta dhe vetëm kërkojnë
fondet përkatëse mbasi nuk ka ndonjë vështirësi teknologjike të
sofistikuar. Të mos hapësh rrugë sot në shekullin e XXI është pazotësi,
dembelizëm dhe anti-zhvillim...
Gur famoz i Via Egnatia
Sot
është duke u kryer një punë shembullore për ndërtimin e rrugës Rrëshen –
Kalimash – Morinë dhe kjo duhet konsideruar si një aksion i madh
mbarëkombëtar e nuk duhet të hiqet vëmendja në realizimin e lënien e
punëve, sepse kjo rrugë siç është thënë është shpresa e kombit shqiptar.
Urime zoti Sali Berisha
Por
jo vetëm kjo, por dhe korridore të tjera si ai me Maqedoninë, me
qytetet bregdetare shqiptare me zonat e brendshme të Shqipërisë, do të
bëjnë që vendi ynë të shkojë në Evropë me dinjitet.
Tuneli Rreshen-Kalimash
Rexhep Qosja me monstren Bahtri Hamza
