“Dorëzimi i armëve”

Në galerinë e jashtëzakonshme të veprave të Kel Marubit përfshihet edhe fotografia e titulluar “Kapiteni Mark Raka dhe Bajraktari i Shalës”, realizuar në vitin 1922. Kjo fotografi është përfshirë edhe në albumin “The Photo Book”, Londër 2000(2), të shtëpisë botuese prestigjioze “Phaidon”
Në rrjedhën e ngjarjeve, ku ishte përfshirë Shqipëria e atyre viteve, perspektiva e saj vihej përballë shumë pikëpyetjeve. A duhej të futej në rrjedhën e zhvillimit, duke pasur si model profilin perëndimor, apo duhej të mbahej dhe të mbetej peng i realiteteve të së shkuarës së afërt dhe të largët
Merita e madhe e Qerim Vrionit, në këtë analizë-studimore, nuk qëndron thjesht dhe vetëm te zbërthimi i fotografisë së Marubit në çdo element të saj, por në konstruktimin dhe ngritjen e një piramide të konsoliduar idesh dhe përgjithësimesh

Një ngjarje e madhe historike, një gur themeltar në rrugën drejt krijimit të shtetit shqiptar, e fiksuar përgjithmonë

Harilla Koçi

Gjatë këtij viti, në rrethet artistike amerikane u përkujtua 80-vjetori i një fotografie të rrallë, që fiksonte një grup punëtorësh mbi një skelë horizontale në katet e sipërme të një qiellgërvishtëseje që po ndërtohej.

Përkundër kësaj ngjarjeje në fushën e fotografisë, që, përtej Atlantikut u evokua në të gjitha dimensionet që meriton një rast i tillë, në Shqipëri nuk ndodh e njëjta gjë. Madje edhe kur bëhet fjalë për një nga realizimet më të mira të artistit të njohur të fotografisë, Kel Marubi.

Në galerinë e jashtëzakonshme të veprave të Kel Marubit përfshihet edhe fotografia e titulluar “Kapiteni Mark Raka dhe Bajraktari i Shalës”, realizuar në vitin 1922. Kjo fotografi është përfshirë edhe në albumin “The Photo Book”, Londër 2000(2), të shtëpisë botuese prestigjioze “Phaidon”. Në këtë album janë riprodhuar 500 foto të zgjedhura nga 59 vende të botës të bëra gjatë 150 vjetëve të historisë së artit fotografik. Duke iu referuar kësaj ngjarjeje, studiuesi i njohur, Qerim Vrioni, saktëson: “Autorët e albumit shkruajnë ndërmjet të tjerash, se në foto ‘…nuk kuptohet qartë se çfarë ndodh’” (The Photo Book – LONDON, 2000-fq 302). Të njëjtin përfundim për këtë foto, sipas studiuesit shqiptar të fotografisë, jep edhe albumi “Albania. Volto dei Balcani”, scritti di luce dei fotografi Marubi, Torino, 1996(3), ku, krahas disa mangësive të tjera, për subjektin e fotos jepen disa hamendësime, të gjitha të pezullta dhe në kundërshtim me njëra-tjetrën.

Në këtë mënyrë, përpara studiuesit shqiptar, dilte një detyrim i madh, që lidhej me studimin analitik të kësaj fotografie që të huajt e kanë vlerësuar dhe çmuar më shumë e më mirë se ne që e kemi tonën. Prandaj dhe ai i hyri punës, për të saktësuar gjithçka që ka të bëjë me përmbajtjen e kësaj fotoje, për të evidentuar të plota të gjitha vlerat e saj, përmes një procesi që nis nga argumenti vizual në atë dokumentar. Sot, ne kemi të qartë atë që disponon dhe përcjell fotografia “Kapiteni Marka Raka dhe Bajraktari i Shalës”, saktësuar dhe modifikuar në emërtim, “Dorëzimi i armëve…”, nga studiuesi Qerim Vrioni. Janë të identifikuara të gjitha personazhet e kësaj fotografie, të cilët vijnë nga ajo periudhë e largët e vitit 1922, si produkt i punës së madhe studimore të Qerim Vrionit.

Për të arritur këtu, atij iu desh të hynte në arkiva, të studionte e të përgjithësonte, të bënte analiza e krahasime, të interpretonte e të fokusohej te çdo element, që në pamje të parë duket si pa rëndësi. Janë rreth 28 objekte dokumentare, studime e përgjithësime të autorëve shqiptarë e të huaj, që u shfrytëzuan për të dimensionuar të plotë fotografinë, që zë një vend dinjitoz mes 500 simotrave të saj më të mira të kohërave, por, që, fatkeqësisht, ne shqiptarët nuk e njohim mirë. Përmes një procesi studimor shumëplanësh, Vrioni hyn në atmosferën e kohës. Atë element që lidhet me datën e realizimit të fotografisë, ai e shfrytëzon fare mirë për ta përdorur si një argument bazë në procesin e eksplorimit, si një çelës të zbërthimit të saj. “Çelësi i zbërthimit të subjektit të kësaj fotografie është viti 1922, kur ajo është realizuar. Në këtë vit, në bazë të një ligji të miratuar nga Këshilli Kombëtar (Parlamenti i asaj kohe), popullsia civile detyrohej t’i dorëzonte armët shtetit, pra është bërë çarmatimi i atyre që nuk duhej t’i kishin ato”, shkruan Vrioni, për të cilin tashmë ka një bazë orientimi për të arritur objektivin.

Në rrjedhën e ngjarjeve ku ishte përfshirë Shqipëria e atyre viteve, perspektiva e saj vihej përballë shumë pikëpyetjeve. A duhej të futej në rrjedhën e zhvillimit, duke pasur si model profilin perëndimor, apo duhej të mbahej dhe të mbetej peng i realiteteve të së shkuarës së afërt dhe të largët. Shqipëria ishte ende e brishtë. Mbizotëronte një situatë e paqëndrueshme me plot probleme në fushën e rendit e të qetësisë, çka shtronte domosdoshmërinë e një vendimmarrjeje të qartë që të garantonte të ardhmen e vendit dhe të qytetarëve. Një ndër këto ishte edhe miratimi i ligjit për çarmatimin e popullsisë civile, e cila rezultonte e armatosur për shumë faktorë dhe arsye, që lidheshin me mentalitetin dhe ngjarjet historike, nëpër të cilat kishte kaluar vendi. Më e fundit ishte Lufta Botërore. Më 5 prill të vitit 1921 ishin zhvilluar zgjedhjet për Këshillin Kombëtar (Parlamenti i asaj kohe), me 75 deputetë. 

Më pak se një vit më pas, në 6 shkurt të vitit 1922, miratohet ligji për çarmatimin e popullsisë. Klasa politike e kohës, e vlerësoi këtë si një akt të domosdoshëm në rrugën drejt progresit, i cili do të niste të zbatohej shumë shpejt, pavarësisht se Këshilli Kombëtar, për shkak të paqëndrueshmërisë politike, do të shpërndahej për atë legjislaturë vetëm 3 javë më pas. Këtë ngjarje madhore do të fiksonte Marubi i famshëm me aparatin e vet, duke zgjedhur, sipas Vrionit, një nga krahinat më në zë në historinë e vendit, atë të Shalës në Shkodër. Gjatë atij procesi në vend, do të mblidheshin 34140 armë krahu, që duke iu referuar numrit të popullsisë, përbënte një potencial të jashtëzakonshëm. Në këtë këndvështrim, për studiuesin shqiptar të fotografisë, Qerim Vrioni, kjo vepër e Marubit vjen jo vetëm me vlerat e veta artistike, por, po aq e ndoshta më shumë edhe për ato historike e dokumentare, me mesazhe të fuqishme, që mbeten mjaft aktuale edhe sot në një dimension shumëplanësh. Fotografia “Dorëzimi i armëve” mund të quhet dhe konceptuale, çka do të thotë se autori e kishte fare të qartë atë që do të bënte.

Kel Marubi

 Prandaj, mjeshtër Marubi nuk nxiton. I vendos personazhet e veta sipas projektidesë së konceptuar në mendjen dhe fantazinë e tij, kërkon që gjithçka të jetë e përkryer, asgjë të mos jetë e tepërt dhe, aq më tepër, të shkojë në rrjedhën e kundërt të asaj që ka në mendjen e vet. Marubi, si artist shumëplanësh, kujdeset që vepra e tij të përmbajë të gjitha elementet, ku edhe mënyra e qëndrimit dhe veprimit të secilit personazh, përfaqëson jo thjesht një gjendje të momentit, por një psikologji, një mentalitet, një pikëpyetje, një besim, apo mosbesim. Çdokush prej personazheve ka një rol të caktuar në këtë foto dhe të gjithë bashkë, i shërbejnë një qëllimi. Prandaj dhe Vrioni ndalet në secilin prej tyre, analizon çdo qëndrim, çdo gjest që flet shumë, çdo moment që nevojitet për të arritur objektivin. Pushka, e kthyer mbrapsht (kështu realizohej dorëzimi i saj, sipas Vrionit), që zbret gradualisht nga dora ende e palëshuar mirë e Bajraktarit të Shalës (Lush Prelës), te të dy duart e kapiten Mark Rakës, është momenti i duhur, për fiksimin e të cilit nevojiten aftësi profesionale, përqendrim e vullnet. Jo çdokush mund ta realizojë atë. Në këtë çast ndalet studiuesi Qerim Vrioni, për të bërë një analizë të detajuar dhe për të nxjerrë përfundime. “Fotografimi i malësorit e aq më tepër bajraktar, duke dorëzuar armën, nuk duhet të ketë qenë më i lehtë se dorëzimi faktik i saj”, shkruan Vrioni, sipas të cilit po fiksohej heqja e “gjymtyrës së pestë” të shqiptarit, gjë që do të shoqërohej doemos me dhimbje si çdo operacion. Prandaj dhe ai saktëson se, për të bindur malësorin plak që të fotografohej, Marubit tashmë burrë i pjekur i ka shërbyer emri shumë i mirë si atdhetar, fotograf e njeri i ndershëm, si dhe aftësitë e tij komunikuese dhe respekti që gëzonte në Shkodër e në krahinat e saj. Në këtë kontekst, ngarkesa dhe sjellja psikologjike në çastin e fotografimit, nga ana e çdo personazhi, përbën një plan të veçantë për studiuesin Vrioni, në nxjerrjen e përfundimeve dhe pikësimin e objektivit të tij përfundimtar. Për të, Fotografia “Kapiteni Mark Raka dhe Bajraktari i Shalës” nuk është shkrepje çasti. Fotografi e ka kuadruar mirë e bukur gjithçka do të fiksonte në pllakën e xhamit, çka bën që në foton e stampuar ka fare pak sipërfaqe parazitare.

Ajo, sipas Vrionit, është e studiuar dhe e kompozuar si një çast skene në teatër ku zhvillohet një dramë, e po ashtu na kujton edhe bocetet e piktorëve të filmave kinematografikë, që përmbledh në një pamje të vetme dramacitetin e një akti të tërë, duke shpalosur kështu aftësitë e mjeshtrit fotograf si një regjisor dhe skenograf. “Qendra e rëndesës problemore e fotos përfshin treshen që përbëhet nga civili me kostum të zi që lexon dhe dorëzon letrën e Qeverisë, bajraktarit të Shalës që merr letrën dhe dorëzon armën dhe kapiten Mark Raka, i cili po merr me të dy duart pushkën”, citon studiuesi shqiptar, në analizën e tij. Të tri këto personazhe janë vendosur në një marrëdhënie jo vetëm artistike, por edhe institucionale. Bajraktari merr vlera të veçanta në këtë moment, teksa shtrihet simbolikisht në dy plane veprimi dhe psikologjikë. Me një dorë ai merr letrën zyrtare që i dorëzohet nga përfaqësuesi i shtetit, ndërkohë që me tjetrën dorëzon armën. Plaku reflekton një dyzim, gjithsesi të justifikueshëm, që ka të bëjë me të shkuarën, që përfaqësohet nga pushka që ai dorëzon dhe të ardhmen, e cila i garantohet nga qeveria, ku ai ka besim, prandaj dhe pranon të kryejë atë veprim. Ndërkohë, sipas Vrionit, malësori, vërtet po dorëzon pushkën e krahut, siç parashikon ligji, por në brez ai ka një nagant, çka e bën atë po aq dinjitoz, ndërkohë që në raport me kapiten Mark Rakën e ulur, ai ka edhe një epërsi, ndonëse të përkohshme, një element ky, gjithsesi i justifikueshëm, duke iu referuar kontekstit të kohës, mentalitetit dhe psikologjisë.

Por, merita e madhe e Qerim Vrionit, në këtë analizë-studimore, nuk qëndron thjesht dhe vetëm te zbërthimi i fotografisë së Marubit në çdo element të saj, por në konstruktimin dhe ngritjen e një piramide të konsoliduar idesh dhe përgjithësimesh. Ai ka hyrë në psikologjinë e Marubit, në perceptimin e tij për produktin që përgatitej të realizonte. Sepse ai nuk kishte thjesht si qëllim të editonte një fotografi, qoftë edhe duke fiksuar një moment mjaft të rëndësishëm në udhëkryqin e zhvillimeve në Shqipërinë e fillimeve të shekullit XX. Kjo vepër e tij duhej t’i qëndronte kohës, të lexohej dhe të përcillte mesazhe, të kishte vlera edhe në brezat e ardhshëm. Por, për të bërë këtë, nevojitej perfeksioni, perfeksion lëvizjeje, idesh e qëndrimesh, perfeksion artistik e psikologjik. Për Vrionin, këto elemente janë ndërthurur në një kompozim të përkryer, ku ka rëndësi çdo detaj, qoftë edhe ajo e një mënge të bardhë të vendosur në dorën që mban pushkën që dorëzohet, si një simbolikë e dorëzimit pas një beteje, ku fiton e ardhmja, apo në mënyrën se si janë fiksuar dhe në çfarë raportesh janë dy personazhet që qëndrojnë në dy akset e kundërta të fotos, në këmbë dhe plot dinjitet. Shqiptari po i dorëzon armën shtetit. Ky është një çast solemn që duhet respektuar. “Fotografia të mban gjatë duke e shikuar. Ka një qetësi solemne, po ashtu edhe përzemërsi, që duket edhe nga afërsia fizike e personave, si dhe nga duart e hedhura mbi supet e njëri–tjetrit”, shprehet Vrioni, duke reflektuar edhe vetë atë optimizëm që ai percepton dhe zbërthen tek autori që e ka ngërthyer atë 90 vjet më parë, teksa qëndronte përballë 11 personazheve të tij, duke i bërë ata të pavdekshëm përmes objektivit, në një çast solemn.

Në funksion të kësaj është edhe teknika e fotografimit. Sipas Vrionit, Marubi e ka realizuar fotografinë në një mjedis me dritë natyrore të shpërndarë që u bie figurave nga krahu i djathtë. Ajo nuk krijon hije të forta dhe të theksuara, por është e mjaftueshme për të ndriçuar fytyrat e pothuajse të gjithë pjesëmarrësve në mënyrë të atillë që të pasqyrojë qëndrimin e tyre ndjesor për atë që po ndodh. “Fokusimi i pamjes, diafragma e aparatit dhe koha e ekspozimit janë ndërthurur nga mjeshtri fotograf në kufijtë e përsosmërisë, duke na dhënë një fotografi mjaft të pastër teknikisht”, dhe gradualisht, studiuesi shqiptar zbret tek ai element që paraqet një interes të veçantë. Cilët janë këto personazhe që janë fiksuar nga Marubi në një nga fotot më të realizuara anembanë globit në më shumë se 150 vjet të historisë së fotografisë.

Dy personazhet kryesore të fotografisë janë kapiteni Mark Raka, oficeri në qendër të fotos ulur, që merr armën, dhe kryetari i fisit të Shalës ose bajraktari i Shalës që në vitin 1922 ishte Lush Prela, plaku me veshje malësori që dorëzon armën, pinjoll i një familjeje me emër dhe me kontribute në lëvizjen atdhetare në veri të vendit, nipi i Mark Lules, përfaqësues i Shalës së Dukagjinit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, i shquar në luftërat për Pavarësinë e vendit…”. Prela u vra nga shërbimet sekrete serbe në tokat shqiptare në Malin e Zi në vjeshtën e vitit 1925, bashkë me dy djemtë e tij. Kapiteni Mark Raka, është formuar si ushtarak në Austri dhe Itali, pjesëmarrës në Revolucion Demokratik të Qershorit, ndërkohë që eliminohet nga qarqet shoviniste antishqiptare në kryeqytetin e Malit të Zi, në vitin 1926. Më 1993-shin, Kuvendi i Shqipërisë e dekoroi (pas vdekjes) me “Urdhrin për veprimtarinë patriotike”, të Klasit të Parë. Në foto përfshihen edhe personazhe të tjera, Gaspër Pali, Serafin Mazreku, që ishte martuar me motrën e Luigj Gurakuqit dhe baba i Anton Mazrekut, Mul Deliu, Gjysh Deda, Gaspër Mosi, Kol Çamuku.

Të gjitha këto personazhe që kanë jetuar në realitetin e Shqipërisë së asaj kohe, të njohur në Shkodër dhe në krahinën e Shalës, por edhe më gjerë, përbëjnë skenën e fotos së Marubit “Dorëzimi i Armëve”, e zbërthyer dhe e “pagëzuar” kështu nga studiuesi Qerim Vrioni.

Shqipëria e asaj kohe, që po përfshihej në rrjedhën e transformimit nga koha e bajraktarëve dhe kapedanëve në atë të respektimit të institucioneve dhe ndërtimit të shtetit, vjen e gjallë edhe sot, në një moment madhor të procesit të integrimit në Europë. Gjithsesi, fotoja nuk ka vetëm vlera historike, por edhe forcë agjitative aktuale, kur ende mjaft armë ndodhen në duar civilësh dhe vazhdojnë të “mbjellin” ende vdekje.

Hapi i parë drejt pavarësisë së Shqipërisë në fushën e kulturës

Kongresi i Manastirit

Prof.dr. Tomor Osmani

Shqipëria edhe pak ditë kremton 100-vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë. Le të shohim një nga ngjarjet nga fusha e kulturës që pati ndikim të veçantë për këtë përvjetor. Në vitet e para të shek.XX lufta politike për pavarësinë e vendit, po shoqërohej me një lëvizje të gjerë kulturore që ngriti me forcë çështjen e lëvrimit të gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave në gjuhën amtare, e cila u shndërrua në një lëvizje politike. Të dy këto probleme nuk mund të realizoheshin pa zgjidhjen përfundimtare të alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe. Përfundimi me sukses i tyre do t’i shërbente konsolidimit të çështjes sonë kombëtare dhe bashkimit politik të shqiptarëve. Por pengesat ishin gati të pakapërcyeshme, pasi vendi ishte i pushtuar dhe forcat regresive pengonin çdo nismë që do të ndihmonte realizimin e aspiratave të popullit tonë. Gjithnjë e më shumë populli shqiptar po ndërgjegjësohej në këto vite të vështira, kur era e barutit po ndihej gjithandej dhe lëvizja kulturore, krahas asaj politike ishte në rritje, kur kërkohej me nxit të realizoheshin disa objektiva në fushën e kulturës dhe të arsimit, që ishte një dëshirë e mbarë opinionit shqiptar brenda dhe jashtë vendit. Kjo u manifestua qartë në kërkesat që u bënë përpara Kongresit të Manastirit.

Kështu, në përpunimin e mendimit politik e shoqëror të Rilindjes, patjetër një rol me rëndësi ka luajtur edhe faktori kulturor si shkolla, ashtu edhe shtypi i kohës që u bënë tribunë në shërbim të forcimit të ndjenjës kombëtare të popullit tonë. I gjithë zhvillimi kulturor, si hapja e shkollave në gjuhën amtare, përgatitja e mësuesve të ardhshëm që do t’i shërbente kësaj shkolle dhe në veçanti zgjidhja e problemit të alfabetit të përbashkët të shqipes do të ndihmonte në përhapjen e gjuhës dhe të shkrimit shqip, të cilat kushtëzoheshin nga zhvillimi i përgjithshëm i lëvizjes sonë kombëtare. Pa gjuhë, nuk ka komb. Kjo situatë rrëmbeu gjithë opinionin përparimtar shqiptar dhe u shndërrua në një lëvizje mbarëkombëtare me objektiva të caktuara në fillim me karakter kulturor e pastaj politik që do të çojë në shpalljen e pavarësisë kombëtare. Ndër kërkesat më të rëndësishme në fushën e kulturës dhe të arsimit tonë kombëtar në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX ishin hapja e shkollave në gjuhën shqipe, hartimi dhe botimi i librave shkollorë në gjuhën amtare dhe mbi të gjitha ishte njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe, që kaloi një kurbë prej 353 vjetësh që nga libri i parë i gjuhës shqipe “Meshari” i Gjon Buzukut dhe vazhdoi deri në Kongresin e Manastirit, në nëntorin e vitit 1908. Qe një rrugë e mundimshme. U derdh djersë, por edhe gjak për të hartuar shkronjat shqipe dhe për t’i mbrojtur ato. E kemi theksuar edhe më parë se rrallë mund të gjesh edhe në gjuhët e popujve të tjerë shembuj të tillë, ku u pagua aq shtrenjtë e drejta për të pasur shkrimin e vet sa populli ynë.

Kjo gjuhë kaq e vjetër, një ndër më të vjetrat në Ballkan, dokumentin e parë e ka të vitit 1462, që sivjet përkon me 550-vjetorin e tij, ndonëse popujt e tjerë fqinjë njohin një traditë më të hershme shkrimi. Ka kaluar afro një shekull që studiuesi rumun, Nikolla Jorga, zbuloi në bibliotekën e madhe, Laurentiana të Firences së Italisë dokumentin e parë të gjuhës shqipe Formulën e pagëzimit që daton 8 nëntor 1462, e cila ruhet edhe sot këtu. 

Shtëpia e Kongresit-Manastir

N.Jorga pati edhe plane të tjera, përveç atyre që kishte arritur, por pati një fat tragjik, pasi më 22 nëntor 1940 u vra nga fashistët. Filologu francez, Mario Rok 11, vjet pas zbulimit realizoi për herë të parë një riprodhim fotografik të dokumentit të parë të shqipes, duke bërë edhe komentin përkatës. Duhet theksuar se zbulimi i kësaj dëshmie tre vjet pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë ishte me vlera të veçanta gjuhësore dhe historike, por njëkohësisht do t’u shërbente studiuesve shqiptarë si nxitje për të vazhduar kërkimet në këtë rrafsh që ta shtyjnë traditën e shkrimit të shqipes 2-3 shekuj më parë.

Shumë teza dhe hipoteza janë hedhur nga studiues shqiptarë dhe të huaj se shqipja duhet të jetë shkruar para kësaj date. Me gjithë këto hamendje, përsëri kemi heshtje dokumentesh të shkruara.

Formula e pagëzimit lidhet me emrin e Pal Engjëllit, kryepeshkop i Durrësit dhe bashkëpunëtor i Skënderbeut. Marin Barleti te vepra “Historia e Skënderbeut” e portretizonte kështu Pal Engjëllin: “Ai ishte burrë i pajisur me mendje shumë të lartë dhe me zotësi të rrallë në të folur, me dituri si askush, burrë që Skënderbeu e mbante mbi krye për maturinë, kulturën dhe pastërtinë e jetës që e respektonin dhe e dëgjonin të gjithë epirotët dhe arbrit si ndonjë orakull”. Duke parë çrregullimet që po ndodhnin në diogjezën e tij, duke mos përdorur ritet kristiane, vendosi që të thirret një kuvend në Kishën e Trinisë së Matit, më 8 nëntor 1462. Ai udhëzoi që pagëzimi i fëmijëve të bëhej nga familjarët, kur nuk kishte mundësi që ai të kryhej nga kisha ose nga priftërinjtë, duke përdorur Formulën e pagëzimit: Un të pagëzonj për emënit Atit e t’Birit e shpertit shenjtë. Edhe dokumentet e tjera të mëvonshme përforcojnë qenien e një tradite më të hershme të shkrimit të shqipes, por deri më sot nuk është gjetur dokument më i vjetër i shkruar se Formula e pagëzimit.

Në këtë aspekt është e domosdoshme të bëhen kërkime dhe hulumtime në arkiva të njohur dhe të panjohur, të gjurmohet në antikuarët e bibliotekave shekullore për të ndeshur në gjurmë të shkrimit shqip, në mënyrë që kjo traditë shkrimi të mund të shkojë më në thellësi të shekujve nga ajo që njihet. Le të shpresojmë që e ardhmja të na sjellë lajme të mira dhe rezultatet e dëshiruara.

Buzukut i takon merita se ai vuri gurin e parë në themelet e hartimit të alfabetit të shqipes 457 vjet më parë, por edhe me punën e të gjithëve u ngrit në piedestal alfabeti i gjuhës shqipe. Është një e drejtë legjitime që çdo autori duhet t’ia vlerësojmë punën që ka kryer në këtë rrafsh, që në mjaft raste përputhen me ngjarjet historike të popullit tonë.

*  * *

Patriotët shqiptarë, me një ideal të përbashkët u aktivizuan për zgjidhjen e këtij problemi aq të vështirë, por me një histori të gjatë, pasi koha nuk priste, kur gjithë popujt e Ballkanit i kishin zgjidhur problemet e kulturës dhe kishin fituar pavarësinë. Duhet të luftohej në dy fronte: si në fushën kulturore ashtu edhe politike. Zgjidhja e problemit të alfabetit të njësuar për vendin tonë ishte jetike, aq sa edhe hapja e një shkolle normale që do të përgatiste mësuesit e ardhshëm të gjuhës amtare që u realizua një vit pas Kongresit të Manastirit, më 1909.

Vitet kalonin dhe situata politike dhe luftarake po bëhej gjithnjë më elektrizuese dhe ishte gati të shpërthente në çdo kohë. Krahas rritjes së lëvizjes sonë kombëtare për çlirim nga Turqia, por edhe brenda Perandorisë Osmane ishin rritur pakënaqësitë. Kështu, në korrikun e vitit 1908 Turqit e Rinj rrëzuan sulltan Abdyl Hamitin dhe shpallën Kushtetutën etj. Shtypi i kohës dha alarmin, duke parë situatën kaotike dhe shqetësuese për përshpejtimin e përpjekjeve për zgjidhjen e këtij problemi. Ai u bë tribunë, i cili kërkoi që të përdoreshin të gjitha mjetet diplomatike, por edhe luftarake për të zgjidhur këtë çështje kaq të rëndësishme për kulturën tonë. Armiqve mund t’u tregojmë edhe “hutat’ dhe nuk do të mund të sillen në atë mënyrë.

Shqiptarit i kishte ardhur laku në fyt dhe kërkonte gjithnjë të shpërthente. Do të jetë klubi “Bashkimi” i Manastirit që do të bëhej nismëtar për organizimin e një kongresi për zgjidhjen e këtij problemi, një dëshirë e të gjithë shqiptarëve. Ky kongres u mblodh në Manastir, më 14 nëntor 1908, 100 e ca vjet më parë. Jehona qe e madhe. Reagimet filluan, por zjarri ishte ndezur dhe nuk mund të shuhej. Një pjesë e shtypit perëndimor njoftonte se ky kongres ka si pretekst zgjidhjen e alfabetit të përbashkët të shqipes, por për ta rëndësi kishin çështjet politike. Ky tubim sa ishte gjuhësor, aq ishte edhe politik. Faktet treguan se ai u mor edhe me çështje të tjera përveç alfabetit.

*  *  *

Organizatorët arritën që të sigurojnë një pjesëmarrje të atillë që të përfaqësojnë të gjithë shqiptarët nga Veriu, Jugu dhe nga trojet jashtë atdheut. Me të vërtetë morën pjesë 32 delegatë, por në hapjen e kongresit dhe gjatë punimeve të tij, në hotelin “Liria” të patriotit Themestokli Gërmenji ishin me dhjetëra shqiptarë si dëgjues. Hapja e kongresit ishte një akt solemn, madhështor, një fitore e mendimit të lirë, ku si divizë kishte çështjen e atdheut dhe pastaj vinin ata të dorës së dytë, konsideratat personale. Dhe ashtu ndodhi. Kongresi dhe komisioni i hartimit të alfabetit, duke u drejtuar nga personalitete të kulturës kombëtare arriti t’i zhvillojë punimet sipas programit të parashikuar. Nuk mund ta pengonin këtë nismë as sunduesit e huaj, as elementët arrivistë, pasi themelet ishin shtruar gjatë tre shekujsh për një alfabet të vetëm të shqipes. I gjithë opinioni shqiptar ishte i bindur se ky problem kishte marrë rrugën e zgjidhjes. Edhe shtypi brenda dhe jashtë vendit nxiste me shumë kurajë çdo përkrahje ndaj kësaj nisme. Dhe kërkesat nëse në fillim ishin të thjeshta, me kalimin e kohës ato po thelloheshin duke i shoqëruar ato kulturore me ato politike.

Ndonëse delegatët me të drejtë vote ishin 32, po përfaqësonin një numër të konsiderueshëm qytetesh, krahinash, klubesh brenda dhe jashtë Shqipërisë. Delegatët mund të kishin përbërje të ndryshme shoqërore dhe intelektuale, drejtuesit e saj, pjesa më e madhe e tyre kishin një begramë të pasur kulturore, arsimore dhe intelektuale, si M. Frashëri, Gj.Fishta, L.Gurakuqi, Ndre Mjeda, S. Peci, Sh Kolonja etj.

*  *  *

Çfarë diskutoi Kongresi i Manastirit? Që në fillimet e tij, me një platformë të qartë, përmes diskutimeve të shumta, qartësoi problemet kyçe, në mes të tjerash se alfabeti i shqipes duhet të mbështetej në alfabetin latin. Pse? Përdorimi i alfabetit latin qe më i suksesshëm në Europë, por edhe në disa shtete ballkanike. Dhe kongresistët që në diskutimet e para i dhanë zgjidhje një problemi jo të thjeshtë, kur dihej si ky alfabet me pak zigzage, pati një jetë të gjatë më se tre shekujsh që më Formulën e pagëzimit të vitit 1462 derisa u legjitimua në nëntorin e vitit 1908, në Kongresin e Manastirit. Duke miratuar mbështetjen në alfabetin latin, delegatët e këtij tubimi sanksionuan përfundimisht emancipimin drejt Europës së qytetëruar. Çështja e dytë ishte në cilin variant do të mbështetej, në ato tre alfabete që kishin fituar të drejtën e qytetarisë: i Stambollit, i shoqërisë “Bashkimi” apo i “Agimit.” Propozimi që të bëhej një alfabet hibrit nga tre variantet, nuk u pranua. Mbeti në fuqi propozimi i Luigj Gurakuqit që të hartohej një variant i ri, duke lënë jashtë alfabetet ekzistuese që të mos i qante zemra askujt. Të tre alfabetet kishin të përbashkëta 19 shkronja.

Çështja e tretë, shkronjat e alfabetit latin a do të ruanin atë vlerë fonetike në alfabetin e shqipes dhe mungesat e tij a do të plotësoheshin me grafema njëshe apo dyshe. U pranua që në shumicën e grafemave të ruhej ajo vlerë fonetike që kishte në alfabetin latin, me ndonjë përjashtim, si dhe mungesat mund të plotësoheshin edhe me dyshkronjësha. Për këto probleme dy ishin rrymat sunduese; të parët një tingull-fonemë duhej të pasqyrohej me një shkronjë, ndërsa të dytë pëlqenin edhe një tingull-fonemë mund të jepej edhe me dyshkronjësha.

Komisioni i alfabetit me kryetar atë Gjergj Fishtën, nënkryetar Mithat Frashërin, sekretar Luigj Gurakuqin dhe anëtarë: Ndre Mjedën, Gligor Cilkën, Dhimitër Budën, Bajo Topullin, Sotir Pecin, Gjergj Qiriazin, Shahin Kolonjën dhe Nyzhet Vrionin pas tri ditë diskutimesh, më 20 nëntor 1908 shpallën vendimin ku, në mes të tjerash, thuhej : …u vendos që të mirret abeja e Stambollit dhe bashkë me të edhe një abece fjesht latine që të mësohen e të përdoren bashkarisht në mest të shqiptarëvet. Mësimi ndë shkollë do të jetë shtrënguar e i detyruar për të dyja”.

Të gjithë delegatët e mirëpritën vendimin e komisionit dhe e quajtën një fitore të madhe në fushën e kulturës.

Vendimi i komisionit fillimisht u botua në gazetën “Liria” të Selanikut dhe më pas do ta ndeshim edhe në organe të tjera. Gjatë 100 vjetëve ai është ribotuar disa herë. Në arkivin e Shtetit ndodhen kopje të procesverbalit të vendimit të komisionit, disa të firmosura, disa jo. Kopja e procesverbalit e gazetës “Liria” është riprodhuar disa herë në shtypin shkencor dhe periodik, por ka edhe një shënim të tillë: Mungojnë firmat e disa delegatëve. Në këtë proces nuk është firma e Luigj Gurakuqit, kur është thënë se ai e zbuloi dërrasën ku ishin shkruar dy variantet dhe i lexoi ato. Gjatë viteve në organe të ndryshme të shtypit shqiptar u ribotuan edhe dy variante të tjera. Çfarë të tërheq vëmendjen”? Varianti tjetër, të cilin po e quajmë të dytë, nuk është i pastër. Ka disa nënvizime, por ka firmën e Luigj Gurakuqit. Edhe varianti i tretë e ka firmën e Luigj Gurakuqit, por në pozicion tjetër. Gjithashtu, në këtë variant me interes është se renditja e shkronjave është si në alfabetin e sotëm, ndryshe nga dy variantet e tjera. Por në asnjë nga materialet e kongresit nuk thuhet se është diskutuar renditja e shkronjave.

* * *.

Në këtë histori të gjatë dhe të dhimbshme të përpjekjeve për zgjidhjen e çështjes së alfabetit të përbashkët, Kongresi i Manastirit për atë kohë zë kryet e vendit. Ai ligjëroi alfabetin me bazë latine që përdorim ne sot.

Kongresi i Manastirit (1908) ishte një manifest politik, ngjarja e dytë pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878), që i dha një zhvillim lëvizjes sonë patriotike në prag të shpalljes së pavarësisë së popullit tonë. Me të drejtë mund të themi se pati një rëndësi të veçantë edhe për historinë politike të Shqipërisë.

Përfundimi me sukses i tij në ato vite të brishta dhe të rënda të popullit tonë, ishte shprehje e unitetit të forcave demokratike dhe përparimtare, rrjedhojë e rritjes së vetëdijes kombëtare të popullit shqiptar, të cilat për shekuj me radhë luftuan për liri, pavarësi, kulturë dhe përparim shoqëror, për lëvrimin, shkrimin dhe alfabetin e saj. Kongresi i Manastirit shënoi një hap përpara në zhvillimin e gjithë lëvizjes sonë kombëtare dhe u bë një mbështetje e fuqishme për bashkimin e forcave demokratike në luftë për njësinë territoriale të atdheut dhe pavarësinë e tij.

Ky kongres që në programin e tij kishte karakterin e një lëvizjeje politike-kulturore, shërbeu si nxitje për luftën e popullit tonë për liri dhe pavarësi. Ai mund të konsiderohet jo vetëm si pararendës në fushën e kulturës i shpalljes së pavarësisë, por edhe hapi i parë vendimtar drejt pavarësisë kombëtare të popullit tonë.

Rovena Rozhani - “Po vjen Babagjyshi”

Rovena Rozhani

“Po vjen Babagjyshi”

Gjinia: Poezi

Çmimi: 200 lekë

“Po vjen Babagjyshi” është një libër me 21 vjersha, të shoqëruara me skica për ngjyrosje dhe lojëra në letër nga gazetarja Rovena Rozhani. “Poezitë për Vitin e Ri, për Pemën e tij, për kartolinat, e sidomos për Babagjyshin, vijnë me një gjuhë të thjeshtë dhe të hapur dhe që zgjojnë pamjet konkrete të festimeve të ndërrimit të viteve. Mbi të gjitha të paraqesin Babagjyshin, ëndrrën e të gjithë fëmijëve të botës, pra edhe të Shqipërisë”, shkruan studiuesi Behar Gjoka, redaktor i librit.

Eugjen Merlika - “Mustafa Kruja në historinë shqiptare”

Eugjen Merlika

“Mustafa Kruja në historinë shqiptare”

Botoi: “OMSCA-1”

Çmimi: 1200 lekë

Mustafa Kruja është një nga ata personazhe, për të cilin thuhet se historia duhet rishikuar. Kjo për faktin se veprimtaria dhe kontributi i tij janë lënë jashtë gjatë kohës së realizimit socialist. Me përcaktimin “kolaboracionist” ishte shkruar e gjithë historia e tij. Vitet e fundit duket se ka filluar të flitet e të shkruhet më shumë për figurën e Krujës. “Mustafa Kruja në historinë shqiptare”, i Eugjen Merlikës është një nga botimet që përpiqet të tregojë të vërtetën e pretenduar për figurën dhe të rehabilitojë sadopak vendin e mohuar.

Nicola Gyu- “Lindja e Shqipërisë”

Nicola Gyu

“Lindja e Shqipërisë”

Përktheu: Krenar Hajdëri

Botoi: “Pegi”

“Lindja e Shqipërisë” e historianes angleze Nicola Gyu pasqyron me një saktësi të lartë shkencore ngjarjet që pasuan formimin e shtetit shqiptar në vitin 1912, me Ismail Qemalin në krye, krijimin e Shqipërisë së pavarur në kufijtë e përcaktuar nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër dhe ngjarjet që pasuan deri në vitin 1926, me konsolidimin e shtetit modern shqiptar dhe daljen në krye të Ahmet Zogut, si president. Guy ka hapur diskutime sidomos për periudhën kur Shqipëria doli e pavarur në vijim të shembjes së Perandorisë Osmane në vitin 1912. Libri “Lindja e Shqipërisë” përqendrohet veçanërisht në arsyet se pse gjatë periudhës vendimtare të Luftës së Parë Botërore, territori shqiptar u nda midis disa shteteve, aq sa rrezikoi ekzistencën. Ajo trajton edhe çështjen se përse shqiptarët etnikë u ndanë në vende të ndryshme të Ballkanit.

Erik Larson - “Djalli në qytetin e bardhë”

Erik Larson

“Djalli në qytetin e bardhë”

Përktheu: Përparim Mulosmani

Botoi: “Ombra GVG”

Çmimi: 1200 lekë



Në Çikago, në fund të shekullit XIX, në mes të tymit të industrisë dhe zhurmës së trenave jetonin dy njerëz, që të dy të pashëm, që të dy me sy të kaltër dhe që të dy ekspertë në profesionet e zgjedhura. Secili përvetësonte një element të një dinamike të lartë që karakterizonte “nxitimin” e Amerikës drejt shekullit XX. Njëri ishte arkitekt, ndërtues i shumë prej strukturave më të rëndësishme të Amerikës, ndërmjet tyre Flatiron Building në New York City, ndërsa tjetri ishte një vrasës, një nga më famëkëqijtë në histori dhe përfaqësues prototip amerikan, një vrasës serial urban. Megjithëse ata nuk u takuan kurrë, të paktën jo formalisht, fatet e tyre ishin të lidhura me një ngjarje të vetme, magjike, një ngjarje që përgjithësisht është venitur nga memoria moderne, por që në kohën e vet ishte konsideruar të përmbante një fuqi pothuajse të njëjtë me atë të Luftës Civile.

Ayn Rand- “Revolta e Atlasit I”

Ayn Rand

“Revolta e Atlasit I”

Përktheu: Amik Kasoruho

Botoi: “Pegi”

Çmimi: 1000 lekë

Në një sondazh për “Library of Congress” të vitit 1991, “Revolta e Atlasit” rezultoi si libri i dytë më ndikues pas Biblës. Sipas lexuesve të “Modern Library”, ky libër zë vendin e parë në listën e 100 romaneve më të mira në botë. Ayn Rand (1905-1982) ishte një shkrimtare e filozofe amerikane. Ajo është shkrimtarja e parë që ka mbrojtur në mënyrë të flaktë një ideologji të bazuar në lirinë individuale, egoizmin racional, etik dhe kapitalizmin ekstrem “laissez-faire”. Librat dhe mendimi i saj kanë qenë shumë influencues në kulturën dhe shoqërinë e SHBA-së. “Revolta e Atlasit” është romani i katërt dhe i fundit i Ayn Rand-it. Tema e romanit “Revolta e Atlasit”, siç e ka përshkruar vetë autorja, është “roli i mendjes së njeriut të lirë”. Libri eksploron disa tema si mbrojtja e arsyes, individualizmit, kapitalizmit dhe falimentimet e veprimeve shtetërore. Libri ka 1160 faqe dhe për këtë arsye, në shqip, do të botohet me tri vëllime që do të ndjekin ndarjen origjinale në tri pjesë.