Përjashtimi i Frederik Reshpes nga Lidhja e Shkrimtarëve

Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë
Dega Shkodër
Lënda: Mbi përjashtimin e Frederik Reshpesh nga organizata e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve
Tri janë arsyet për të cilat është përjashtuar nga LSHASH, Frederik Reshpja
1-Figura e tij politiko – morale ka qenë vazhdimisht objekt kritikash së opinionit publik. Në paraqitjen e jashtme jepte shenja të një shthurje, si në veshje, në qëndrim dhe në sjellje. Grindej nëpër lokale social – kulturore, deri në rrahje fizike (në kafe “Park”, ish kafe “Moska”, në rrugë, etj), organizonte thashetheme në përpjesëtime të rrezikshme, duke shpifur për njerëzit seriozisht, përgojonte dhe nënvlerësonte shokët, krijimtarinë, shkonte shumë keq me njerëzit e familjes, pinte vazhdimisht dhe nuk respektonte disiplinën e punës (gjatë një periudhe të shkurtër, ndërroi shumë vende pune).
2-Formimi i tij ideo-artistik dhe artistik ka qenë shumë i ulët. Ai nuk studionte filozofinë dhe estetikën marksiste – leniniste të Partisë sonë, veprat e shokut Enver Hoxha, historinë e artit shqiptar. Përkundrazi, lexonte literaturë të huaj dhe të vendit pa kriter, tregonte përulje ndaj së huajës, “modernist” dhe nënvlerësonte jo vetëm krijimtarinë letrare të rrethit, por edhe atë kombëtare, sidomos të sotme, para viteve ’60. Në një mbledhje të gjerë me shkrimtarë dhe artistë të rrethit, por edhe atë kombëtare, sidomos të sotme, para viteve ’60 ai shfaqi koncepte të tilla që u dënuan rëndë në plenumin e 4-rt të KQ të PPSH-së:
a-“Vlerë kanë veprat tona që kuptohen dhe shijohen nga të huajt, p.sh. nga anglezët”.
b-“Të vjetrit nuk janë më në gjendje të krijojnë dhe veprat e tyre nuk kanë vlerë”, duke ndarë kështu brezat në të vjetër dhe në të rinj.
c-“Ajo që përcakton vlerën e artit është në të vërtetë forma, sidomos në figurë (këtë gjë e materializoi edhe në disa vjersha të tilla të fundit hermetike).
3-Vepra e tij letrare, sidomos vjershat e botuara dhe të një vëllimi që dërgoi në shtyp dhe nuk u pranua nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Nisi dhe drama “Ëndrra e tokës”, e cila është kritikuar rëndë për huazime, deri në plagjiaturë, për manira hermetizmi, për tendencë të vënies së formës mbi përmbajtjen, etj. shprehje të tilla si “duar uji, duar zjarri, që zgjaten nga qielli...”, plagjiatura e dramës “Ëndrra e tokës” nga romani “Njerëz të pavarur” të Lliksnes-it, etj, janë dënuar haptazi në përmbledhje dhe në shtyp (“Drita”, “Nëntori”, në plenumin për poezinë të Lidhjes së Shkrimtarëve në konferencën e talenteve të reja të organizuar në Korçë, etj)
Për më tepër, siç doli nga instancat qendrore, ky ishte implikuar edhe në përkthimin e literaturës ushtarake revizioniste sovjetike dhe kishte tërhequr honorare për këtë (megjithëse rusishten nuk e zotëronte). Për këto tri arsye, mbledhja plenare e Degës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të rrethit, pas një pune të dendur edukative që kishte bërë, mbi bazën e plenumit të 4-rt të KQ të PPSH-së, vendosi njëzëri përjashtimin e tij nga radhët e Lidhjes dhe i propozoi Kryesisë së Lidhjes, ndalimin e të drejtës së botimet e të qarkullimit të veprave të tij. Ky vendim dhe ky propozim u miratuan, si nga kryesia e Lidhjes, ashtu dhe nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës.
Tërë opinioni publik e ka pritur shumë mirë këtë masë të drejtë ndaj një ish-shkrimtari të padenjë për revolucionin dhe për ndërtimin socialist.
Për kryesinë e Degës LSHASH për Shkodrën
Sekretari Fadil Kraja
Shkodër 24 korrik 1976

VISAR ZHITI: POETËT E DËNUAR? UNË DI MË SHUMË SE GËZIM HAJDARI

Nga FATMIRA NIKOLLI

Një debat i ri ka lindur për marrëdhëniet e poetëve e shkrimtarëve me regjimin. Një pjesë qenë kundër dhe e vuajtën e të tjerë qenë 'aleatë' e 'përfituan'. Këtë ide që Gëzim Hajdari e shpalosi në librin e tij "Gjëmë" dhe në një intervistë për Gazetën, ku ndër të tjera flet edhe për "Panteonin e nëndheshëm ose letërsinë e dënuar" e Visar Zhitit, nuk gjen mbështetje tek ky i fundit. Në intervistën me Gëzim Hajdarin, që Gazeta botoi dje, poeti madje shprehej se Zhiti i kishte marrë idenë për këtë studim. Sot Zhiti thotë të kundërtën, e për këtë madje jep edhe argumente. Ai nuk pranon të komentojë ndarjen në dy kategori të shkrimtarëve, e ndërkaq shprehet se nuk është dakord me përkufizimin 'viktima të atyre që u dënuan'.
Gëzim Hajdari ka botuar librin "Gjëmë. Genocidi i Poezisë shqipe". A shihni ngjashmëri mes tij dhe librit tuaj "Panteoni i nëndheshëm ose Letërsia e dënuar"?
Po. Janë dy libra që jo vetëm kanë dalë në të njëjtin vit, por kanë dhe të njëjtën temë, po atë materie jetësore e letrare. Që të dyja janë studime, sprova për letërsinë shqipe që vjen nga dënimet e burgjet, për letërsinë e munguar, do të thosha, që sot ka sjellë, po e përsëris, të vërtetën dhe moralin. Shumë nga emrat dhe veprat e cituara në të dy librat janë të njëjtë, s'kish si të ishte ndryshe, nuk po krijonim. Në librin tim ka më shumë informacion, nga që i kam pasur mundësitë të di më shumë për këtë temë ende të pa eksploruar, ka polemika dhe përfundime, madje hedh idenë, duke e argumentuar, sipas meje, se në letërsinë shqipe, krahas metodës së Realizmit Socialist, është ushtruar, në fillim në fshehtësi, metoda e "Realizmit të dënuar", me kuptimin ekzistencial, të një realiteti të dënuar, që tani, në letërsinë shqipe kjo metodë, gjithmonë sipas meje, është bërë sunduese.
Gjithsesi unë jam marrë gjatë me këtë lloj letërsie, me autorët e burgosur dhe jam gëzuar që edhe Gëzim Hajdari shkroi një libër të tillë, e kam përshëndetur botimin e tij dhe autorin në fjalë. E kam kujtuar herë pas here në median tonë, ndoshta jam i vetmi që kam folur për atë libër, sinqerisht, sepse ka kaluar pothuajse në heshtje. Unë them se duhej parë. Edhe pse libri ka ekzaltime, mllefe, mungesa e pasaktësi. Përshëndes shqetësimin e tij deri në atë mase, kur libri jep gjykime për letërsinë me parametrat letrarë, ndërsa kur ai e gjykon letërsinë me optikën politike, nuk jam dakord. Letërsia nuk është politikë, edhe pse ndihmohet apo dëmtohet nga politika. Besoj se kjo e dyta, kur ndërhyn, e vret letërsinë.
Gjatë intervistës së dhënë për "Gazetën Shqiptare", Hajdari thotë se libri juaj ka "marrë një shtysë" prej librit të tij?
Nuk e besoj ta ketë thënë këtë. Nuk është aq naiv. Gëzim Hajdari ka marrë shtysë për të shkruar atë libër nga shkrimtarët e persekutuar, të vrarë, të burgosur, të internuar, ku bëj pjesë dhe unë. Ai ka shkruar në studimin e tij për librat e ndaluar, të rroposur, të harruar qëllimisht, pra, ku bën pjesë edhe krijimtaria ime. Unë jam dënuar për poezi dhe kam vazhduar të shkruaj fshehurazi dhe në burg. Pas rënies së diktaturës, kam botuar letërsi të nxjerrë nga burgjet, timen dhe të shokëve të mi. Pra ishim ne të atij fati, fatkobi më saktë, pa iu dha mundësia të tjerëve të shkruajnë për ne dhe së fundi, edhe Gëzim Hajdarit. Së pari, kishim shkruar ne për veten tonë. Unë jam i përfshirë në studimin e Gëzimit si autor, ndërkohë ai citon emra dhe vepra që i kam botuar unë për herë të parë, p.sh. Kudret Kokoshi, pajisur me parathënien time, vëllezërit Çoku, pajisur me parathënien time, at e bir, Lazër e Jozef Radi, pajisur me parathënien time e deri te miqtë e mi Merlikajt, Kolgjinët etj. Poeti i pushkatuar, Trifon Xhagjika u botua së pari nga ne, në shtëpinë botuese "Naim Frashëri" në fillim të viteve '90, ku unë punoja si drejtues i saj, etj. E më pas arritëm te themeltarët e rrëfimit modern shqip, Ernest Koliqi e Mitrush Kuteli, e te të ndaluarit e mëdhenj, Gjergj Fishta e Faik Konica, e lutjet e Nënë Terezës. Mbas 20 vjetësh Gëzim Hajdari do të merrte këtë informacion për librin e tij të tanishëm. Në vitin 2001, unë botova burgologjinë voluminoze "Rrugët e ferrit", po me këtë temë, që përveçse është një homazh për autorët e burgosur dhe të vrarë dhe për veprat e tyre të ndaluara, jep informacionin e përdorur, duke u certifikuar më pas nga të tjerë. Dhe vërtet jam i kënaqur që kam shërbyer. Në vitin 2006 m'u botua në Shkup libri "Në emër të A(r)tit", ese e studime ku vendin kryesor e zë letërsia e dënuar, madje kapitulli i parë i atij libri mban titullin "Panteoni i nëndheshëm", që do të bëhej titulli librit të sivjetshëm, pra unë këtë libër e kam nxjerrë nga vetja, pa pasur gëzim tjetër, përveç atë të vuajtjes sime, të fatit tim.
A është e vërtetë se nisma për librin tuaj "Panteoni" lindi pas një bisede me Hajdarin?
S'do të kishte asgjë të keqe, besoj, dhe do t'i isha mirënjohës, por, nuk është ashtu. Siç ju thashë, unë kam lindur i dënuar, madje këtë lloj vështrimi, këtë lloj krijimtarie unë e kam pasur që pa lindur, se edhe im atë ka qenë i dënuar, madje torturuar nëpër qelitë diktaturës për poemat me anë e të cilave kërkonte të ndërpritej lufta civile gjatë pushtimit nazifashist të vendit. Im atë, Hekuran Zhiti ka shkruar drama, të cilat janë botuar vetëm pas rënies së diktaturës. Si i tillë unë nuk prisja të bisedoja me Gëzim Hajdarin pa të shkruaja për krijimtarinë e tim eti e të gjithë të ndaluarve të tjerë. Madje, redaktori i librit të Gëzim Hajdarit, miku ynë J. R. poet dhe studiues, më tha një ditë se Gëzimi do që të shkruajë një libër për poezinë e ndaluar, nëse ke ndonjë material, ma jep që t'ia jap që t'i përdorë. Natyrisht, i thashë, kam plot të botuara. Mund t'i përdorë. Ndërkohë dhe unë po i zgjeroj për një botim tjetër më vete, i thashë. Dhe vërtet u gëzova që Gëzimi po hidhej nga ne me një vepër tjetër. E kam çmuar si poet i fatit të emigrantit të ri shqiptar, një zë që ka bërë zë. Megjithëse unë çmoj shumë ata që kanë ndenjur në atdhe për ta rindërtuar atë, për t'i dhënë frymë e për t'i rikthyer shpirtin. Luftojnë këtu me varfërinë, me nëpërkëmbjet, marrin shpresë e japin shpresë, duan të sjellin Europën në Shqipëri, harrohen këtej, grabiten madje nga autorët që zgjodhën të jetojnë jashtë Shqipërisë, e drejta e tyre, nuk i gjykoj, që botojnë në Itali e Francë e Gjermani e Amerikë pa u shkuar nëpër mend që të marrin lavdi duke sharë vendin e tyre, letërsinë që krijohet me aq mund, shokët, liderët. Por të huajve kështu mund t'u pëlqejnë vetëm ditën e parë, më pas u kthejnë krahët. Nuk mund të jesh i vlefshëm për asnjë vend, kur braktis vendin tënd, se kam fjalën si truall, por si shpirt e vizion...
Nëse bëjmë krahasime, ku puqen e ku ndahen "Panteoni" dhe "Gjëma"?
Është punë e lexuesit apo e studiuesit, nëse kanë kohë. Në qoftë se kërkoni mendimin tim, asgjëkund nuk puqen, përveçse në një sasi emrash dhe faktesh. Dukurinë secili nga librat e sheh ndryshe. Dhimbja ime në atë libër është si e atij që e ka këtë plagë madhore, kurse të tjerët pa atë fat, e kanë si dhimbje të tjetrit. E shohin si një infermier trageti. Me sa më kujtohet, ajo që të lëndon, për të mos thënë të fyen, në studimin "Gjëma" është kushtimi që në hyrje, autori pak a shumë thotë se ua kushton "poetëve, viktima të pafajshme të terrorit komunist." E mbaj mend se më shqetësoi një këndvështrim ashtu. Nuk janë viktima, jo, janë edhe opozitarë, edhe kundërshtarë, në mjaft raste të hapur, janë dhe martirë. Viktimat janë ata që vriten nga një bombë në metro për shembull, por jo poetët që iu kundërvunë dhunës dhe aspiruan lirinë. Nuk janë as të pafajshëm. Përkundrazi, shumë të fajshëm. Shih sa qartë shpjegon këtë gjë Umberto Eco në parathënien e një libri me shkrimtarë të burgosur nga bota, botua në së fundmi në Itali, ku jeton dhe Gëzim Hajdari. Ja ç'shkruan: "Çfarë i bën kaq solidarë qelinë dhe të shkruarit? Ajo që u gabua... duke thënë se... janë burgosur padrejtësisht?... Përse "padrejtësisht"? Drejtësisht, do të thosha, të paktën nga këndvështrimi i regjimeve që i kanë arrestuar e dënuar me heqje të lirisë. Për të përligjur kërkesën e dënimit me burg nuk është e nevojshme që një shkrimtar të lëvizë dhe ose fuqishëm si subjekt politik e si Zenoni të komplotojë aktivisht kundër tiranit" (Parole di liberta). Po ua jap edhe një herë emrat e të pushkatuarve në 'Panteonin e kulturës sonë', që kam arritur të gjej unë. Ju lutem botojini, që të nderohemi ne, se ata të nderuar janë me veprën e tyre, me jetën dhe vdekjen.
Ai përmend në studimin e vet emra poetësh, të cilët i ndan në "oborrtarë" të regjimit dhe në të dënuar prej tij. Ju, a jeni dakord me përcaktimet dhe ndarjet që Hajdari bën?
Duhet të pyesni të tjerët, a janë dakord me çka ndodhur mbi ne e, a janë dakord me veprat tona, me 'Realizmin e Dënuar' që shpikëm. Ata bënë gjëmën mbi ne, ne bëmë 'Panteonin e qëndresës së bukur', të përndritur me gjakun tonë.
A jeni dakord me idenë e Hajdarit, se përgjegjësit e masakrës komuniste sot kanë detyra të larta dhe bëjnë ç'është e mundur për ta varrosur memorien e djeshme?
Kjo s'është ide e nuk ka autor të përcaktuar, por as vend. Unë jam i gëzuar që Shqipëria është më e lirë se kurrë, e hapur, me letërsinë më të begatë se më parë, këtu kam parasysh dhe klasikët e saj, që tani kanë marrë tjetër vlerë.
Po ju, ç'vepër keni në dorë pas "Panteonit", apo keni frikë ta thoni se mos ju marrin idenë?
Jo, nuk kam frikë, madje jam mësuar të më marrin. Në thellësi gëzohem që kam edhe për të tjerët. Dua të bëj dy antologji: një me poezi të poetëve të pushkatuar, dhe tjetrën me poezi dashurie të të rinjve. I jam mirënjohës atij, që këtë ide e bën realitet më bukur sesa unë. Letërsia është dhe mision, që nuk bëhet nga urrejtja e zilitë dhe fama shterpë, por nga dashuria e madhe e dhembja e madhe. Këto poezi bën dhe Gëzimi.
US Idris - 23 Qershor 2011 - 03:16 permalink
Po të marrësh çmimin Montale në Itali si i huaj nuk më duket e thjeshtë.
E nerumja Mirazh .
Shtrimi ne kete menyre i problemit per mua nuk perfaqeson asnje gje . Thjesht edhe per Handikapatet ka çmime me te medhej se te Montales .Po shihja sot nje kronike ne TV , s'ka rendesi stacioni por PUBLIK , ku po promovohej shtepia e Piktures se HOMLESSVE . Nuk di c'te them ...ca perla qe dikush si specialist ( jepeshin dhe gomari me tituj me titra ) fliste e komentonte i ekzaltuar. Me sinqeritet disa krijime qe te habisnin edhe per origjinalitetin e tyre . Dhe ne fund meditimin tim e mbyllja me
Si ka mundesi bota te jap çmim per piktore qe perdorin bishtin e kalit si furce "inteligjente e gjalle " ?
Me kete nuk dua te them se Hajdari ( me dengelis ky lloj emri a mbiemri per hir te cilesimit te dickaje me kete emer ) nuk ka damar ose dell poetik. Nuk jam une qe e vleresoj por jam qindperqind i bindur qe ai mund te jete vleresuar ne kuadrin e ndihmes per talentet me mendim te gjymtuar . Ose per emigrante me shenja psikoze te demtuar e te theksuara . Skendija te tilla i ka edhe ne ato qe flet per "veten " te pakten per kaq rreshta sa lexuam....por ..... fale dhe fatit te tij qe ja uroj ... gjithnje si rastesi , mbetet Mbreti i Lumturise njerezore smiley
Ajo Nikolli qe ka ca mendime personale per kete ceshtje , se ketu eshte edhe thelbi i prurjes pa Hajdare do lulzojne gjithmone , mendoj se duhet vizituar shume shpejt tek ndonje PSIKIATER ! Nje nivel me i cakerdisur dhe pa asnje lidhje mendimi per ate qe do te percjelle rralle se kemi lexuar edhe tek YPI apo TOPJA . Biles cakerdisje nen nivel edhe me nje Hu qe kemi pas me para ketu , qe shpartallonte pa meshire realsoc..in smiley .
Them se jane kohe te tjera dhe keto perseritjet me "prapavija politike" po behen boze dhe nuk e ngrene nivelin e asnje komenti , pervec rrethqarkullimit te Tufes se psikopateve me nje ane dhe te tjereve normale qe te pakten kane nje formim minimal per KRIJIMET Letrare e vecanerisht per nje nga gjymtyret e cdo individi ne BOTE qe ka ndjenja e di te flase ...Poezine !
Respekte! Qe mbase dhe nuk i do per kete rast smiley

Bumerangu i Poetit Betim Muço

nga Natasha Lako

Teksa merrja në dorë librin me poezi Bumerang të Betim Muços, mendimi i parë që më erdhi ndërmend ishte se çdo takim me librin po bëhet gjithnjë e më i beftë dhe i rastësishëm. Kështu faktori kohë, nga monark i madh ku dëshërojmë të pasqyrohemi të gjithë, ndërhyn, si ndonjë vegël e marrosur, në përmasat e sekondave dhe bën shpesh që të mos i ndahesh më botës të një krijuesi, a te njeriu, si mund të quhet fare thjesht poezia. Por koha ndonjëherë bëhet aq e stërgjatur në stërmundimet e saj të mëdha letrare, shoqërore dhe fizike sa na vjen në ndihmë për të kuptuar se Bumerangu i sotëm i Betim Muços, s’është gjë tjetër në lëndën e tij të brendshme, vetem se një shënjestër e re e qytetërimit të sotëm shqiptar dhe një pozicionim shënjetar i njeriut të sotëm, i cili kësaj here ka një emër kaq të personalizuar dhe të vendosur. Betim Muço.
Janë të rralla përputhjet e plota të një emri autori me epokën në të cilën ai jeton, dhe të cilës ai i përgjigjet, dhe kjo ndodh vetëm atëhere kur frymëmarja poetike është po aq e natyrshme sa frymëmarja e njeriut. Dhe ketë e arrin vetëm profesioni poetik ku bën pjesë edhe Betim Muço. Por me që jetojmë në kohë dhe në hapësirë, duhet të themi se që të arrish deri te poezia e Betim Muços, mbetet të kapërxesh labirinthe të mëdha. Jo vetëm sepse hapësirat e njeriut janë zgjeruar më tepër dhe hapësirat e brëndëshme shpirtërore janë zmadhuar apo zvogëluar, apo tentojnë të marrin dimensione të tjera më të lëvizëshme, por edhe se sot Betim Muço punon dhe jeton në Maryland, shumë pranë vendit ku ruhen gurët që krijuan shtetin dhe kryeqytetin e Federatës së Parë të Pavarur Amerikane.
Mendimi i dytë që më erdhi ndërmend kur takova librin e Betim Muços ishte se asnjë autor serioz nuk vjen rastësisht. Materia e tij artistike ndron ujërat e këndvështrimeve, si ndrohen ujrat e çdo stine. Madje edhe Bumerangun e shpikur prej njeriut. Dhe ky fat nuk u bie të gjithë autorëve.
Luigj Gurakuqi , financier dhe gjuhëtar i shqipes, ishte i pari që në vitn 1906 botoi një broshurë të vogël kritike për veprat e pakta të letërsisë shqipe që ishin botuar deri atëhere, por që ndikuan në shtrimin e të giithë terrenit kombëtar. Vetëm një vit përpara këtij pamfleti të parë të kritikës, në vitin 1905, Ajnshtajni kishte hyrë në vitin e tij të mrekullirave, duke botuar katër a pesë pamflete të ndryshme mbi realitivetin që e shtynë botën në jetën dhe konceptet e sotme moderne, së bashku me botimet e Frojdit. Që nga ajo kohë deri më sot, procesi letrar shqiptar hyri dhe doli nëpër katakombe të ndryshme vargjesh, e them këtë pasi nuk ka letërsi që nuk mbritet me mundim, deri sa të çlirojë plotësisht vetveten.
Por me që unë dhe Betim Muço, i takojmë një gjenerate të largët me kohën kur Dali përpiqej të takohej dhe të bisedonte me Frojdin, dhe vazhdojmë më tepër të bisedojmë me veten se sa me të tjerët, pra vazhdojmë të jetojmë ende në një kohë të mbyllur, më duhet të sqaroj lexuesit e sotëm, se pas kaq e kaq plejadave jemi me fat përsëri që mbajmë në duar një libër të mirë, si mund të quhen të gjithë ata që të detyrojnë të krijosh një bashkëbisedim të hapur. Libiri i Betim Muços shtron sa diskutime mbi nevojat letrare të njerëzimit, për të bashkuar krijimin me të vërteta të mëdha, aq edhe për shprehjen dhe mbishprehjen poetike, përplasjen e vazhdueshme dhe të sinqertë të njeriut me veten, rrugët e pafundme të shpalosjes së mendjes përmbi shpirtin, apo anasjelltas, dhe më tepër zbulimin e asaj peshe njerëzore të fituar në çdo çast. A munden që këto reflekse përvoje të nisen për diku vetëm duke u kthyer te vetja dhe çfarë dimensione i japin njeriut, të gjithë këto nuk mund të kenë një përgjigje përfundimtare. Por ato japin përgjigjen e çdo çasti në vetvete. Të gjithë këto diskutime të mëdha shumëdimesionale i kanë mbetur poezisë. Por Betim Muços i ka mbetur edhe diçka më tepër në poezinë shqipe. Të tregojë se njeriu që quhet apo nuk quhet thjesht poet, njesoj si adresën e tij te banimit, ka edhe pozicionimin e tij të sigurt dhe të vendosur pa të cilin nuk e krijon dot personalitetin e vet. Jam e sigurt se të gjithë ata që do të marrin librin Bumerang në duar do të gjejnë një adresë të fortë personaliteti. Pa ç’ka se sa herë flasim për një libër ngurojmë të flasim për jetën e autorit, poezia të tradhëton. Dhe në rastin e poezisë së Betim Muços, ajo tregon në mënyrë të plotë pikëvendosjen e qartë të një njeriu që i ka dalë ballë përballë jetës. Dhe këtë Betim Muço e ka kryer edhe me profesionin e tij të shkencave të tokës, edhe kur përballë një fondi poetik të mrekullueshme botëror ka kryer një punë të jashtëzakonshe serioze përkthimi për t’i bërë të njohur shqiptarëve të sotëm poetët më të përzgjedhur të shekullit të tyre. Sado që kritika të rreket të ndajë veprën nga vetë krijimtaria, gjë që për poezinë është pothuajse e pamundur, Betim Muço është personaliteti njerëzor që i bashkon ato si në një pikë me pozicionimin e tij të plotë.
Kështu me librin Bumerang Betim Muço krijon figurën e një poeti të sotëm të rrallë shqiptar, që i del përballë dhe drejtpërdrejt epokës së vet dhe lexuesve të vet. Përfaqësues dhe konfrontues, i dashuruar dhe ndëshkues me poezinë e tij për njeriun e sotëm, ai ndoshta në këtë mënyrë i ngjan një toreadori, me pëlhurën e kuqe të poezisë.
Dhe prej së këtejmi ose andejmi prapë se prapë kam dëshirë t’i drejtohem direkt Betim Muços, dhe ndoshta t’i jap disa përgjigje edhe vetes edhe lexuesit, përse pas kaq e kaq vitesh të letërsisë shqipe është egzistenca e librit të tij që na kërkon të gjithëve.
Përgjigja e parë: Burrëria dhe vizionet e saj
Në vazhdën e letërsisë botërore, janë të shumtë shëmbujt e poezisë ku autorët shprehin të plotë dhe drejtperdrejt botën e tyre poetike, për t’u bërë pjesëmarrës energjikë të shoqërisë njerëzore.
Edhe vetë Dante, krijuesi hyjnor i ferrit dhe parajsës njerëzore, e ndjeu të nevojshme, i shoqëruar prej Beatriçes, të shfaqë aty brenda edhe veten.
Të shprehësh veten tënde plotësisht dhe pa asnjë ekuivok është një nga burrëritë më të mëdha të kësaj bote moderne dhe postmoderne, ku edhe teknologjia e sotme - si e kanë pohuar të tjerët më parë dhe jo unë, është një vazhdim i taktikave të kalit të Trojës të Odisesë, këtij shpikësi të madh të qytetërimit të sotëm.
Libri Bumerang shpreh me një kapacitet të veçantë jetësor dhe autenticitet të plotë ndërgjegjen e konsoliduar të nje njeriu që ka lindur në terrenin shqiptar të shekullit të XX dhe në kapërxim, të kthyer në të vërteta të mëdha dhe të shumëfishuara që lindin prej vetes.
Bumerang është libri mbi dhimbjet, diziluzioniet, ankthet, vrojtimet, përvojën , dashuritë dhe mungesat e një njeriu që jeton në një kohë të caktuar dhe në një çast të caktuar, pa pasur frikë të përplaset me të vërtetat e vetes dhe të shoqërisë së tij. Betim Muco është një nga autorët e rrallë shqiptare, që vjen nga bota e shkencës, posaçërisht studimit të tokës, një fjalë ndoshta që nuk haset shpesh në fjalorin e librit, por që na bën ta quajmë autorin një nga poetët me tokësore të letërsisë së sotme poetike. Mundet që fjalën tokësor ta zëvëndësojmë me fjalën bazament, nga ai ku qëndrojmë të sigurt, paçka se poshtë nesh lëvizin shtresa të ndyshme të tokës. Ky bazament është së pari letërsia e krijuar prej tij për disa dekada, si dhe një botë vetijake që Betim Muço e zotëron plotësisht dhe që nga duart e tij, kalon në vargjet e tij me peshë të rëndë dhe solide. Baba, Dashnor, Mik, Shok, Trup, Fabrikë e vogël ushqimi, Udhëtar, Një antivete në pasqyrë të hapsirës, që gjithëçka e bën të kundërt me mua, një njeri i plotë që derdh ujët e hollë në kanalet e ujrave të zeza, në Savanah të shtetit Xhorxhia.
Kjo është bota e njeriut të sotëm, që jeton njëkohësisht në Tiranë apo në Paris, në Maryland apo në Teksas. Lënda poetike e tij shpreh një personalitet të skalitur dhe të ridimensionuar në çdo çast të jetës, njësoj si autoportretet e Leonardo da Vinçit dhe ndoshta edhe të ndonjë tjetri. Përfaqësues i një kohe që lind kohë të tjera edhe më të largëta, siç thotë vetë ai, sikur të ketë lindur në një vijë horizonti, krijimtaria e Betim Muços bëhet edhe më burrërore, pasi është një krijimtari e perspektivës dhe jo e retrospektivës, që kërkon të vërtetat dhe sheh njeriun drejt në sy.
Do t’i thosha lexuesit shqiptar dhe vetë Betim Muços, se ka njerez në botë që konkurojnë vetëm me luanët, që jetojnë për të mbrojtuar në mënyrë të shkëlqyer territoret e tyre dhe për këtë arsye quhen kafshët më sociale të botës. Por për një njeri të vetëm si Betim Muço, misioni është më i thjeshtë.Të mbrojë veten e tij, ose thjesht njeriun, jo të kohërave të tjera, por të përjetimeve të sotme kaq të shumëfishuara.

Betim Muço, ky shqiptar i thinjur prej shekullit të kaluar me sa duket bën pjesë në luanët poetikë të një vendi që kërkon të fitojë peshën dhe soliditetin e vet, vetëm duke fituar peshën dhe soliditetin e njeriut që jeton brenda kësaj bote, e cila, siç thotë vetë poeti, është bërë tepër e madhe dhe që unë do të shtoja për shkak të marifeteve të shkencëtarëve, ku bën pjesë edhe ai vetë. Të krijosh pika takimi në këtë botë të madhe është gjë edhe më e vështirë.
Dhe kjo ndoshta kërkon një përgjigje tjetër, për një polemikë të hapur prej vetë të vërtetave të poezisë së Betim Muços.
Përgjigja e dytë: Para se ta mbrosh duhet ta fitosh veten
Në një nga poezitë e vëllimit Bumerang Betim Muço thotë: A do ta mësojnë njerëzit dot vallë zanatin e thjeshtë të të rrojturit? As pakënaqësi, as ankesë, as revoltë, as mister. Thjesht një bashkëbisedim i hapur. Por edhe ky bashkëbisedim i hapur shumëfishohet gjithënjë e më tepër pasi si thotë vetë autori, ne fluturojmë në nivele të ndryshme miku im.
Polemikë, konflikt, realitet i përditshëm, qetësi, stoicizëm apo kritikë, tërheqje, prehje, rëndësi ka që vargjet e Betim Muços mbartin kuintesencën e trazimeve të brendëshme dhe të konfrontimit të vazhdueshëm me veten dhe me të tjerët. Betim Muço është një poet i moshës së të korrave të përvojës së tij të gjatë. Janë të veçantë në letërsinë shqipe autorë kaq indipendentë, që kanë truallin e tyre personal. Dhe pikërisht është ky truall i begatë prej të cilit Betim Muço e ka kapërxyer prej kohësh përmasën rurale-zakonore-mortore apo teknikat e konsumuara, apo partiturat ku vijnë për të luajtur të gjithë. Poezia e tij sjell të korrat e qytetërimit shqiptar që kërkon të tregojë frutet e veta, diziluzionet, mundësinë dhe njëkohësisht pamundësinë e njeriut, ballafaqimin më të gjithë erërat dhe magjitë, por gjithsesi vendosjen e tij të palëkundur, dhe drejtpeshimin e tij të kërkuar në tash e sa e sa sekonda dhe shekuj. Megjithatë njeriu ka nevojë të bisedojë edhe me një ketër, për raportet e njeriut me njeriun.
Dhe ketri i Betim Muços i thotë njeriut:
Kjo nuk është gjë më tha,
Ta dish ti se ç’heqim ne me tanët
Dhe në mes dilemave dhe konfrontimeve njerëzore të shprehura në vargje të rëndë dhe solide, libriBumerang jep para syve të lexuesit lindjen e vetë personalitetit të njeriut.
Ndoshta në poezinë shqipe, pas Lasgush Poradecit, është Betim Muço, që shpalos në mënyrë të plotë dhe të qashtër në poezi të gjithë autenticitetin e tij poetik dhe njerëzor të shkrirë në një, pavarësisht nga senset e tyre të kundërta dhe pavarësisht se njerit i takon diçka më tepër nga
traditat e ekspresionizmit europian të shartuar me dritërat e fushëzave shqiptare dhe tjetrit i takojnë kryqëzimet e superstradave të sotme poetike.Vetëm diçka është e përbashkët për të gjithë. Nga shpalosja e plotë e personalitetit të njeriut lind nje poezi e drejtpërdrejtë.
Kjo është një mundësi e re përballjeje, e cila në vëllimin Bumerang shpallet në poezinë Metafora gënjeshtare ku poeti thotë:
Mos i beso metaforat e dashur,/ato të gjitha gënjejnë.
Nuk janë metaforat, por të vërtetat e njeriut që ndërthurren njera me tjetrën dhe krijojnë poezinë.
Rrufenë e bën reja dhe mali/stuhinë toka dhe qielli,/luftën dy njerëz aemiq
/Dashurinë e bëjmë ne të d y/Dhe poezinë ah poezinë,/ Vetëm unë i vetëm,/Si zoti që bën botën
Të vërtetat nuk kanë nevojë për kambjale të tjera fjalësh.
Duke qenë një poezi kaq e lirë dhe e drejtpërdrejtë e lidhur me përjetime - deri tek lumturia që fiton njeriu kur nuk ka mundësi që edhe elefanti t’i lëshojë glasa mbi kokë, kthjelltësia mbetet tipari i parë i poezisë kaq të natyshme të Betim Muços, pasi mendimi ka kohë që është shburgosur, në sajë të pozicionimit të tij të qartë.
Kështu libri Bumerang e rendit përfundimisht dhe cilësisht autorin në radhën e krijuesve të sotëm të kthjellët dhe të qartë, për atë që kanë arritur, atë që kërkojnë dhe atë që polemizojnë. Kjo është një kthjelltësi sublime, për të cilën ia vlen të jetosh. Dhe kështu gjatë një procesi të vërtetë dhe të kristaltë krijues lindin vargje përplasjesjeje dhe ballafaqimesh, prej të cilave, me ndihmën e rremave të mendimit, piqet një vetëdijë e caktuar njerëzore, e hapur për të gjithë. Dhe për poetë si Betim Muço edhe kjo vetëdijë kërkon të gjejë pozicionimin e vet.
Përdorimi i gjuhës së thjeshtë, e folura e përditëhsme, adresime të gjithëkujt dhe të fateve të lidhura me njeri tjetrin, thjeshtësia njerëzore e të qëmtuarit, i japin poezisë një shpirt të ri komunikimi.
Përgjigja ose polemika e tretë: Dritat e makinave janë më të lumtura se njerezit brenda tyre
Një numur autorësh shqiptare që krijuan bazamentin e tyre të mirëfilltë letrar dhe poetik vijnë nga një shoqëri kur kritika letrare e kishte lehtë të përdorte një shprehje standarte, veçanërisht për poezinë. Ky autor ka dashur të thotë. Me dhjetra komente letrare deri në ditët tona madje në provimet e testeve për letërsinë, përmbajnë klishe etike që rrjedhin prej motivimeve për të thënë diçka. Dihet se sa rëndësi i vihet fjalës, që nga tekstet biblike e deri më sot, në lojën e saj të parë përmbushëse. Por kjo më kujton një pavion të muzeut të holokaustit, pikërisht pranë folesë më të re të ngritur nga Betim Muço, ku vihet në pah roli i madh i fjalës në shoqëritë propagandistike, si ka qenë edhe ajo e jona, dhe si deliron çdo shoqëri e propagandës utilitare.
Ndoshta sado që të luash me fjalën, ajo mund të mos të çojë gjëkundi. Rëndësi ka kush je dhe kush shfaqesh, cilit shekull dhe frymëmarrje njerëzore i takon, cilat janë të korrat e jetës personale njerëzore, dhe sa të largët e ke këndvëshrimin.
Mund të themi se në letërsinë shqipe janë të rralla etapat dhe autorët që sjellin një zhvendsosje në hapësirë dhe në kohë, ku çdo njeri megjithëse nuk ka marrë përsipër të thënat e Zarathustrës, paraqet një sferë personale të vendosur shoqërore.
Duke qenë se tani për tani jemi edhe në Maryland, mund të themi se kjo poezi i ngjan atij gurit të rëndë të vendosur për të filluar një jetë tjetër shoqërore.
Me gurin poetik të Betim Muços në librin Bumerang, shënohet një etapë e jetës së sotme civile të një shqiptari, që di të krijojë frytet e veta. Poezia Mbrëmë është Mbrëmë vetëm e Betim Muços, trupi i poetit është trupi si anije e drobitur, Mars është vetëm Mars i Betim Muços, pse ndodh që ç’është larg na ngushëllon më tepër, është një nga përjetimet e tij kërkuese. Poezia mendja ime, ku parimet e mëdha janë shpesh ylbere të pakapshëm, ku varen surrogatot e ditës, është mendja e Betim Muços. Por brenda kontrasteve edhe lojërave të mëdha njerëzit prapë se prapë kanë orbitat e tyre, njëkohësisht si natyra së bashku me bimët e pamata dhe kafshët e kopshtit amerikan. Sa do që ngjall polemikë të vazhdueshme me veten, në poezinë e Betim Muços nuk përplasesh dot me askënd tjetër pasi njerëzit, si thamë më lart , fluturojnë në nivele të ndryshme të hapësirës. Rëndësi ka që të kesh peshën dhe vendin që mëriton. Dhe mjafton ta shohësh poezinë ku njeriu ështrë fryti më i çmuar i gjithësisë.
Pra e thëna duket se ka marrë fund dhe është shfaqur vetë njeriu, njëherë nëpër rrugët e qyteteve më të njohura amerikane, njëherë nëpër rrugët e Tiranës. Në për këto rrugë poeti shpesh gjendet krejt i vetmuar dhe shpesh në shoqëri me poetë të tjerë namuzqare, që më tepër se gjithëçka tjetër kërkojnë mendimin e drejtpërdrejtë që vesh trupin dhe shpirtin.
Dhe të tillë kthehen të gjithë në bashkëkohës.
Le të supozojmë se bota është rritur edhe më nga egsistenca e poezisë së Betim Muços.
Dhe nuk është fjala e plotë, por shfaqja e plotë e njeriut, ashtu si thotë Betim Muço.
Dhe poeti shpall më në fund parabolën e madhe.
E gjithë kjo bota jonë më e vogël është bërë,
Por më të vegjël janë bërë edhe banorët e saj.
Është një nga rastet më të ralla ku metafora dhe realiteti, genjeshtra dhe e vërteta, janë kthyer në një, në një sintezë të plotë poetike.
Dhe ndoshta vetëm për këto dy vargje ja vlen që të flasim përsëri dhe përsëri për poezinë e Betim Muços dhe ballafaqimin e tij të hapur. Dhe mund ta vendosim këtë varg në të gjithë bisedat tona.
Por Bumerangu, sa do që të ndrohen kohërat, kthehet gjithënjë andej prej nga është nisur.
Dhe më në fund përgjigja e katërt, ose Sikur.
Sikur poeti Betim Muço të ishte ulur në vitn 2010 për të shkruar vetëm poezinë Sikur, do t’ja vlente që në të gjithë mjediset shqiptare , mbi rërën e plazhit apo në orë të veçanta meditimi të fshehtë, të përsërisnim si ai.
Unë do të doja të isha një milingonë,
Për të parë sa i madh është njeriu.

"Kadare qe disident"

Fatmira Nikolli

Oborrtarët janë për ballot, shkrimtarët për letërsinë". Kjo është përgjigja më e shkurtër që Bardhyl Londo i jep ndarjes që Gëzim Hajdari iu ka bërë shkrimtarëve të kohës së diktaturës në dy llojesh. Teksa Hajdari i ndante në 'oborrtarë' të regjimit dhe në të dënuar të tij, Londo kundërshton dhe madje këtë e bën duke dhënë argumente e krahasime me poetë rusë a më gjerë, që nga njëra anë kanë shkruar për Stalinin, e nga ana tjetër kanë pasur vlera të mëdha si autorë. Duke theksuar idenë se vlerat e një shkrimtari qëndrojnë tek vepra, e jo tek jeta e tij, Londo shprehet se "është koha që të mos merremi më me këto diskutime pa bukë, por të gjykojmë direkt veprën e shkrimtarit". Gazeta Shqiptare, pas intervistës me Hajdarin, autor i librit "Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe", ka botuar disa intervista mbi letërsinë në përgjithësi dhe atë të dënuar para viteve 1990, ku deri tani kanë folur Visar Zhiti e Natasha Lako. Në këtë intervistë, Bardhyl Londo kundërshton Gëzim Hajdarin sa i takon Ismail Kadaresë, Lidhjes së Shkrimtarëve, të dënuarve e "kolaboracionistëve" dhe mënyrës së gjykimit a njollosjes së një poeti a prozatori...
A mendoni se mund të ndahen autorët e letërsisë të para viteve '90, në autorë 'oborrtarë' dhe në autorë të dënuar?
Ky është një problem që është shtruar prej kohësh dhe që për çudi del herë pas here në faqet e shtypit dhe përfundimi është po i njëjti: secili ruan mendimin e tij dhe askush nuk mund të të thotë një konkluzion të saktë. Dhe kjo është e natyrshme, sepse për letërsinë nuk mund të flitet me ligje dhe kritere që janë jashtë natyrës së saj. Vetë shtrimi i kësaj pyetjeje nuk është një pyetje që i takon letërsisë dhe nuk e ndihmon studimin e letërsisë. Me këtë mund të merren shkenca apo fusha të tjera, por asnjëherë shkenca letrare.
Ta gjykosh letërsinë nisur nga kriteri i mësipërm, do të thotë të biesh përsëri në atë lloj gracke ku mendon se kanë rënë dikur të ashtuquajturit shkrimtarë 'oborrtarë'. Është tjetër gjë jeta e shkrimtarit dhe tjetër gjë vepra. Unë mendoj se ka ardhur koha të mos merremi më me këto diskutime pa bukë, por të gjykojmë direkt veprën e shkrimtarit, vlerat e tij artistike dhe jo çfarë ka bërë ai në jetë. Dikur, probleme të tilla me të ashtuquajturit 'shkrimtarë kolaboracionistë', kanë qenë të theksuara edhe në vende të tjera. Ezra Paundi u fol e përfol për jetën gjatë Luftës së Dytë Botërore, por ja ku është sot një nga poetët më sharmantë të poezisë botërore. Cilido është i lirë ta gjykojë si të dojë jetën e tij, por mendoj se shumicës, për të mos thënë të gjithëve, u intereson vetëm poezia e tij e papërsëritshme. Knut Hamsunit të famshëm ia dogjën librat por sot ai padyshim është nga autorët më të njohur botërorë. Madje menjëherë pas viteve 90 u botua edhe në shqip. Askush nuk u mor në Shqipëri me jetën e Hamsunit, askush nuk pyeti apo u shqetësua ka qenë apo nuk ka qenë "oborrtar i fashizmit apo nazizmit". Atëherë pyetja që shtrohet është: Duhet të aplikojmë dy standarde, një për shkrimtarët tanë dhe një tjetër për të huajt?
Për vite e vite me radhë u gjykua dhe u dënua me harresë Fishta apo Koliqi si "oborrtar", "kolaboracionist" dhe çfarë fituam prej këtij gjykimi: e rrudhëm letërsinë tonë, e tkurrëm, e varfëruam atë, e copëtuam hartën tonë të letërsisë duke lënë pjesë të tëra nga më të çmuarat jashtë hartës së letërsisë tonë.
A thua do të vazhdojmë ta varfërojmë atë edhe më, do të vazhdojmë ta gjykojmë letërsinë si ideologji?
Autorët e dënuar tashmë dihen, madje janë nga autorët tanë më të njohur ose mund të ishin edhe shumë më të njohur po të mos ishin pushkatuar. Kujtdo mund t'i ngjethet mishi edhe sot kur kujton emrin e dhe fatin e Trifon Xhagjikës, Vilson Blloshmit apo Genc Lekës. Kushdo duhet të mendohet dhe të përkulet me nderim e respekt ndaj jetës së njërit prej poetëve më interesantë të letërsisë shqipe siç është Visar Zhiti. Megjithatë, asnjë prej këtyre autorëve nuk hyri në letërsinë shqipe vetëm se ishte i dënuar, por hynë për vlerat e tyre letrare. 'Oborrtarët' janë për ballot, për letërsinë janë shkrimtarët.
Gjithsesi, meqë jemi tek ky problem, është folur për disidencën në letrat shqipe. Edhe këtu mendimet janë të ndara. Ka pasur apo jo disidencë në letërsinë shqipe sipas jush?
Fakti që ka shkrimtarë dhe poetë që janë dënuar apo edhe pushkatuar vetëm për atë që kanë shkruar, flet në favor të dukurisë së disidencës. Një poezi si "Sahara" e Vilson Blloshmit është një vepër e qartë disidence. E shkruar në mesin e viteve '70 apo nga fundi i tyre, ajo ishte një klithmë ndaj vetmisë shterpe të Shqipërisë komuniste, kur propaganda këtë vetmi e servirte si kulmin e "lirisë", "pavarësisë" etj, etj. Një vepër e rrallë si "Nëpunësi i pallatit të ëndrrave" i Ismail Kadaresë, është padyshim një nga veprat më të fuqishme disidente në krejt ish-Lindjen komuniste.
Megjithatë, në Shqipëri nuk mund të bëhet fjalë për disidencë 'alla Sollzhenjicin', sepse Sollzhenjicini jetonte në Rusi dhe dënimi më i madh që mund të merrte ishte dëbimi nga Rusia, kurse Vilson Blloshmin e priti plumbi në skërkat e Librazhdit.
Të mohosh disidencën letrare apo politike është njëlloj sikur të pranosh vdekjen dhe pafuqinë e një populli. Nuk më duket se populli shqiptar ka qenë i tillë.
A mendoni ju se Lidhja e Shkrimtarëve ka qenë promotori i Realizmit Socialist?
Është naive dhe qesharake të mendosh kështu. Ai që instaloi realizmin socialist është regjimi komunist, ideologjia komuniste. Edhe po të mos ekzistonte Lidhja e Shkrimtarëve, politika do të krijonte një mekanizëm tjetër që të kryente një funksion të tillë. Nuk ka qenë politika dhe ideologjia komuniste në funksion të Lidhjes së Shkrimtarëve, por ka qenë kjo e fundit derivate e politikës dhe ideologjisë komuniste.
Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve hynte ndër ato që quheshin organizata masash, siç ishin bashkimet profesionale, organizatat e rinisë, të pionierit, të sportit etj. Ajo ishte thjesht një mekanizëm, apo "burmë" siç e quajti famëkeqi Lenin kur formuloi pseudoteorinë e realizmit socialist. Pra, ishte një mekanizëm që ndihmonte një makineri të rëndë e të stërmadhe siç ishte makineria e propagandës së çmendur komuniste. Kam vënë re se organizatat e tjera të dikurshme nuk akuzohen kaq rëndë sa Lidhja e Shkrimtarëve kur në fakt roli i tyre ka qenë i njëjtë: mekanizma të propagandës komuniste.
Por duhet të pranojmë edhe diçka tjetër: nuk mund të vëmë shenjën e barazimit midis Lidhjes dhe letërsisë. Letërsia bënte jetën e vet dhe nuk mund ta njësosh patjetër me Lidhjen. Lidhja ekzistonte dhe ndoshta ishte në kulmin e vet, por ja që u shkrua një vepër e tillë si "Nëpunësi i pallatit të ëndrrave" apo siç u shkruan poema, vjersha dhe libra të tërë me shpirt të gjallë kontestues dhe mosaprovues. Madje, ka edhe prej atyre shkrimtarëve që dikush mund t'i quajë "oborrtarë', të cilëve mund t'ju jetë ndaluar përkohësisht e drejta e botimit, apo mund t'iu jenë ndaluar e hequr nga qarkullimi edhe librat.
Në fund të fundit nuk është Lidhja që polli diktaturën komuniste, por është kjo e fundit që instaloi Lidhjen. Lidhja mban përgjegjësitë e saj që nuk janë të vogla, por nuk mund t'i kërkojmë asaj përgjegjësi që nuk vareshin prej saj. Kushdo që përpiqet të kërkojë problem atje ku nuk është burimi i tyre, ndoshta pa dashje dhe pa ndërgjegje "zbukuron" diktaturën.
Një poezi për sistemin e kohës, a e njollos një poet? A mund të jetonte ndryshe?
Natyrisht që nuk është nder qoftë dhe një poezi disavargjeshe për sistemin e kohës. Por pesha e fajësisë apo pafajësisë nuk mund të gjykohet nga pozitat dhe kushtet e sotme. Do të sjell një shembull të vogël nga ish-Bashkimi Sovjetik, kështjella e dikurshme e komunizmit. Ata që kanë lexuar apo kanë dëgjuar për poetë të tillë si Boris Pasternak, Ana Ahmatova, Osip Mendelshtam etj, janë të bindur për vlerat e tyre artistike dhe, pse jo, edhe disidente apo kontestuese, qoftë hapur, qoftë me anë të refuzimit artistik, ku sidomos Pasternaku është një shembulli i përkryer. Por ja që edhe atyre mund t'u gjesh vjersha komprometuese, madje ndonjërit edhe ndonjë vjershë për Stalinin. Por askush nuk i gjykon ata nga ky, le ta quajmë, aksident, askush nuk e njollos apo tenton ta njollosë krijimtarinë e tyre nga një vjershë të cilën nuk dihet në çfarë rrethanash e ka shkruar dhe në çfarë diktati e ka shkruar. Në fund të fundit do ishte më mirë të kishim një Ana Ahmatov në burg, apo një Ana Ahmatov që mund të ketë shkruar aksidentalisht një vjershë që mund të ketë qenë rrjedhim i rrethanave të caktuara çnjerëzore me të cilat ishte mbushur plot sistemi komunist?
Shkrimtari nuk gjykohet nga një vjershë, por nga gjithë krijimtaria ose, më saktë, nga krijimtaria e tij më e mirë dhe jo nga dështimet apo skarcitetet, të cilave nuk iu shmangen dot as gjenitë.
Gëzim Hajdari tha në intervistën për "GSH", se nuk pret çmime nga qeveria e Tiranës. Si funksionojnë promovimet dhe ceremonitë në Ministrinë e Kulturës?
Unë mendoj se duhet respektuar mendimi i secilit. Personalisht, nuk shoh asnjë arsye për të mos pranuar një çmim, në rast se ky do të ekzistonte nga qeveria e Tiranës, sepse ajo nuk është një qeveri diktatoriale, por një qeveri e zgjedhur nga populli dhe ndërrohet sa herë që ndërron edhe verdikti i popullit. Puna është se nuk ka fare ndonjë çmim të tillë nga qeveria që të mund ta pranosh apo ta refuzosh. Çmimet vjetore të Ministrisë së Kulturës nuk i jep vetë Ministria por një juri profesionale jashtë Ministrisë dhe e pavarur nga ministria. Sa për promovimet apo ceremonitë, Ministria organizon kryesisht jubile të shënuara, apo botime që i bën vetë. Promovimet apo ceremonitë e tjera, vërtet mund të organizohen në sallën e Ministrisë, por nuk i organizon ajo. Salla iu jepet falas të gjithë krijuesve që dëshirojnë këtë, natyrisht duke bashkërenduar ditët dhe oraret dhe duke pasur parasysh vetëm vlerat artistike të autorit.
Që të promovosh një libër në media e më gjerë sot, çfarë duhet bërë? A ka lidhje me këtë botuesi?
Politikën e mediave e caktojnë vet mediat dhe e gjykon vetëm lexuesi duke i lexuar apo abandonuar ato. Çdo përpjekje tjetër nuk do të na çonte tjetër veçse në krijimin e drejtorisë famëkeqe të dikurshme të shtypit, që në fakt duhet ta kishte emrin 'drejtoria e censurës'. Natyrisht që pjesën promovuese dhe publicitare e ka vetë botuesi. Për fat të mirë tek ne është krijuar ky lloj botuesi, siç është fjala vjen, Instituti i Botimeve Toena, ashtu siç ka ende shtëpi botuese që kanë mbetur thjesht shtypshkronja, d.m.th., vetëm e shtypin librin dhe me këtë e quajnë të mbyllur detyrën e tyre duke mos u marrë as me shpërndarjen, as me marketingun, me publicitetin e me gjëra të tjera që i kërkon rruga e gjatë e librit nga botimi deri tek lexuesi.

Natasha Lako: Nuk i fal ata që deponuan ndaj babait tim

Admirina Peçi

Kam lindur më 13 maj, ditën kur është arrestuar babai im. Për herë të parë e kam parë babanë kur isha 2 vjeç e gjysmë. Nuk kishte si ta shihja më parë... Ai ishte në burg. Nga shokët dhe miqtë e mi, asnjëri nuk ka ditur asgjë, asnjëherë. Nuk ia kam thënë askujt. S'kisha si t'ia thosha. Nuk mund ta diskutoja. Ja tani po e flasim bashkë.... dhe më vjen turp që e them, pse nuk e kam thënë më parë. Edhe prindërit e mi, nuk ma kanë thënë tamam. Unë e kam marrë vesh shumë vonë. E kam mësuar tamam historinë e babait tim falë një kokëkrisje time, kur në fund të 1989-ës vendosa të mposhtja frikën dhe të shkoja në Gjykatën e Lartë, dhe të pyesja nënkryetaren e kësaj gjykate për vërtetimin e dënimit të babait tim.
Por merreni me mend se me çfarë emocioni e kam bërë këtë. Me dukej sikur në Gjykatën e Lartë, aty ku unë prisja të merrja një përgjigje, tek unë ishin ngulur tërë sytë e veshët. Më ngjante se të gjithë do të më shihnin dhe nuk do të më flisnin kurrë më, sepse kështu ka qenë koha.
Sepse kjo nuk është diçka që i përket historisë. Nuk është një kapitull i mbyllur. Ne ende sot jetojmë me hijen e asaj kohe. Ne nuk i flasim dot hapur njëri-tjetrit. Ne ende edhe sot, nuk e dimë se kush jemi. Jo më në atë kohë...
***
Natasha Lako, nuk i pëlqen debatet dhe replikat, që shpesh, në mos gjithherë degjenerojnë në sulme të ulëta e të pabaza. Por, ajo e rrëfen këtë copëz të historisë së saj, ndërsa përpiqet të më shpjegojë se s'mundemi sot t'i ndajmë si me thikë shkrimtarët zëdhënës të regjimit dhe shkrimtarët e dënuar të atij sistemi.
Pas intervistës së poetit Gëzim Hajdari, në "Gazetën Shqiptare" të hënën më 6 qershor, në të cilën përmenden emra shkrimtarësh e poetësh për të dy kategoritë dhe intervistës së Visar Zhitit vetëm një ditë pas saj, kjo bisedë me poeten Natasha Lako na zbërthen një tjetër këndvështrim mbi këtë përballje në botën e shkrimtarëve që gjeneron debate prej 20 vjetësh.
***
Lako përmend Çabejn, këtë intelektual që siç thotë ajo "ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm me veprat e tij", por sa i takon biografisë ai cilësohej atëkohë me biografi..." është pak të themi e murrme", - thotë poetja dhe vazhdon, "megjithatë këto gjëra nuk thuheshin hapur, sepse ishte një sistem aq i sofistikuar sa s'mund ta thuash me fjalë".
Pak çaste pas kësaj, si një krahasim realitetesh, poetja Natasha Lako, rrëfen një faj.
"Faji im i madh i asaj periudhe është ky: që nuk kam njohur Musine Kokalarin, megjithëse nëse e analizojmë, ç'faj mund të kem unë kur nuk ma kishte thënë asnjeri? Mbaj mend që në atë kohë kisha hasur disa shkrime në gazetat e kohës, disa poezi me pseudonimin Muza. Unë e ndjeja që kjo ishte grua nuk ishte burrë. Dhe pyesja shpesh brezin e mëparshëm, more po kush ishte Muza? Nuk ma thoshte njeri nga frika. Ishte një sistem aq i komplikuar...!"
Dhe mandej, kur historia e Muzës është rrëfyer së bashku me ndjenjën e fajit, Lako, nxiton të tregojë për dy personazhe të veçantë.
"Ai ishte nga njerëzit më të rrallë që kam takuar. E veçoj nga të gjithë njerëzit e tjerë..." E ka fjalën për Petro Markon. "Unë e dija kush ishte, sepse ishte kthyer në një legjende dhe e dija që kishte qenë në Spanjë dhe se përveç letërsisë së tij të madhe, shumë të thellë, e humaniste, ai njihej si një nga qëndrestarët, një nga stoikët, më të mëdhenj të këtij vendi", - thotë Lako.
Ndërsa, personazhi i dytë i veçantë për të ishte Lasgush Poradeci. "Merreni me mend, thotë poetja, "më 22 maj 1938, vetëm dy ditë pas bashkimit zyrtar të Austrisë me Gjermaninë, periudhë, kur asnjeri nuk guxonte të hapte gojë, Lasgush Poradeci bënte thirrje të shpëtonin Joklin nga antisemitizmi. Ishte nga të parët që dilte me thirrje publike, mund ta krahasojmë me Ajnshtajnin. Pra, ka pasur vizionarë të mëdhenj e të paepur që janë madhështorë", - thotë Natasha Lako dhe me keqar-dhje përmend një fakt, që diktatura nxitonte t'ia vinte në dukje sa më shpesh Poradecit. "E dini që në kohën e sistemit komunist Poradecin e dënonin se paskësh bërë një poezi njëherë për mbretin!!! E ç'rëndësi ka kjo?".
Sipas Natasha Lakos, ajo që vlen të diskutohet sot është vepra. Dhe jo vetëm në kontekstin e kohës kur u shkrua, por sa qëndron ajo në sistemin e vlerave. "Sot secili ka këndvështrimin e tij. Sa mirë që jemi kaq të ndryshëm dhe që mendojmë dhe i shohim gjërat ndryshe! Është një sistem konkurrence dhe konkurrenca bëhet me vlerën, me çfarë qëndron. Nëse ka një shkrimtar që i qëndron vepra letrare këto, diskutimet që bëhen sot, janë thjeshtë budallallëqe, domethënë nëse një shkrimtari i qëndron vepra letrare dhe nuk goditet vepra por shkrimtari si njeri, kjo është tjetër punë. Por është ndryshe nëse dikush mendon se i kanë vënë poshtë madhështinë e tij dhe tani i duket vetja se duhet të bjerë dikush që të ngrihet ai lart. Unë uroj që të arrijë famën çdo njeri. Rëndësi ka të ketë vlera letrare".
***
A duhet të çuditemi? Si duhet të reagojmë ndaj spiunimeve, reagimeve, frikës a rrethanave e tjera të asaj kohe? Si duhet ta analizojmë atë periudhë? Duke i gjykuar në kompleks, Natasha Lako thotë se nuk çuditet me asnjë reagim. Këto janë gjëra krejt njerëzore. Nuk çuditem me asgjë. U botua së fundmi një libër, ku jepej se Konica ka spiunuar Nolin dhe kur vërtet dosjet e CIA-s, asnjëherë nuk e kanë vërtetuar se Noli ka qenë i lidhur me atë që thuhet këtu me propagandën bolsheviste. Se po kështu me bolshevizmin po lidhin edhe Migjenin!!", - thotë Lako dhe i mëshon theksit në natyrën e njeriut që në rastin e Petro Markos, kishim të bënim me një qëndrestar të paepur, por në ndonjë një rast tjetër, jo dhe aq. I përmend zonjës Lako, disa mëkate shkrimtarësh, që zënë shpesh faqet e gazetave. Për këto mëkate, një pjesë e të lënduarve kërkojnë shpagim. E një pjesë tjetër kërkon të harrojë. Natasha Lako, pohon me kokë se ka patuar edhe mëkate. "E kanë thënë hapur. Janë shkuar edhe libra, për ata që kanë deponuar. Unë atë gjë nuk e bëj. Nuk e pranoj dot. E kam provuar mbi veten time. Nuk mund ta fal dikë që ka deponuar. Babai im e ka falur. Por babai e falte pasi, thoshte, 'e kanë torturuar'. Por unë personalisht nuk i fal, sepse mendoj se në qoftë se ne do të kishim qenë pak më të guximshëm nuk do të kishim këtë shoqëri që kemi sot. Sepse ne nuk jemi gjyqtarë të mirë për disa gjëra që kemi përgjegjësi.
Për gjëra që i takojnë krijimtarisë nuk i gjykoj. Por veprimet konkrete, deponimet, nuk i fal".
***
Do të ndajmë me poeten Natasha Lako edhe një mendim të fundit, mbi faktin se pse situata ishte kaq e nxehtë për rrethet e shkrimtarëve dhe artistëve? Ajo thotë se kështu ngjan në dukje. Mbase nga që shkrimtarët janë më të njohur, a mbase për efekt të konkurrencës, por absolutisht ata janë si të gjithë njerëzit e tjerë.
"Ajo ka qenë një periudhë e vështirë dhe vijon ende sot një inercie e saj. Nuk ka përfunduar. Është e pambyllur". Natasha lako rrëfen një fragment nga kujtimet e saj dhe nxjerr nga ky rrëfim një përfundim që ngjan kaq i prekshëm e real, mbi rrënjët e hershme të mafias në Shqipëri.
"Vetëm njëherë kam shkuar në Komitetin e Partisë për të kërkuar shtëpi, sepse ishim shumë ngushtë. Mbaj mend se atë ditë kam parë 3000 letra anonime që i përmblidhte sekretarja dhe hartonte raport për Foto Çamin. Mbase ishte një përmbledhje e anonimeve të një muaji. Por, m'u dukën vërtet shumë. 3000 letra anonime!!! Më është fiksuar një letër që vinte nga Valiasi, nga një mbledhje e Partisë atje. Më bëri shumë përshtypje. Unë nuk kam qenë asnjëherë anëtare partie dhe isha shumë e interesuar të dija se ç'bëhej brenda mbledhjeve të partisë. Ata për mua janë një enigmë e madhe. Mbase mafia e parë shqiptare është krijaur në ato mbledhje e organizmi. Nuk dua t'i rëndoj se edhe unë në fisin tim kam pasur komunistë, por kjo është e vërtetë. Për mendimin tim përgjegjësia morale e komunistëve duhej të ishte shumë më e madhe".

Gjëmë, genocidi i poezisë shqipe

Nga Fatmira Nikolli

Ajo nga e cila nuk duam të ndahemi kollaj është e kaluara edhe pse kjo e kaluar është kriminale. E mbajmë fort si një identitet tonin dhe kemi frikë, se nëse na e heqin me dhunë, zemërohemi dhe i rikthehemi krimeve të së kaluarës. Ky është thelbi i librit "Gjëmë, genocidi i poezisë shqipe" është kujtesë për të mos harruar çfarë ndodhi gjatë regjimit komunist dhe gjatë kohës kur ekzistonte realizmi socialist. Autori është Gëzim Hajdari, një nga poetët më të njohur shqiptarë, që ne nuk duam ta kujtojmë dhe e lëmë në harresë, sepse të vërtetat e tij sëmbojnë një, dy, tre, disa njerëz. Dhe pikërisht që të mos na mërziten këto një, dy, tre dhe disa njerëz, ne më mirë preferojmë të harrojmë se ekziston dhe Gëzim Hajdari dhe vepra e tij dhe të flemë të qetë në shtëpi, "sot nuk mërzita asnjë njeri". Gjëma e shqiptarëve sipas Hajdarit, por edhe historisë, ishte komunizmi, nga i cili vuajmë ende. Gjëma e letërsisë ishte realizmi socialist, pjellë e keqe dhe e shpërfytyruar e komunizmit, i cili lëvrohet sot lehtë, dhe autorët e tij janë në piedestalin e këtij vendi. Hajdari, përveçse përmend të gjitha viktimat e komunizmit, ato viktima që po të ishin gjallë, do ishin një shtresë e fuqishme intelektualësh, shkrimtarësh dhe poetët, me të cilët historia e letërsisë do të ishte krejt tjetër, përmend edhe autorët e realizmit socialist, që i konsideron përgjegjës për mbijetesën e diktaturës. "Gjëmë, genocidi i poezisë shqiptare" mund të gjendet në të gjitha libraritë e vendit, ka 316 faqe, kushton 1000 lekë dhe është botim i shtëpisë botuese "Mësonjëtorja".

____________

Gjëma' i demistifikon pseudomitet e letërsisë komuniste të Enver Hoxhës që ende në mijëvjeçarin e tretë u serviren lexuesve shqiptarë si simbole të letërsisë moderne shqiptare dhe si mbrojtës të të drejtave të njeriut". Kështu, shprehet në një intervistë për "Gazeta Shqiptare" poeti Gëzim Hajdari, pas botimit të librit të tij "Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe". I persekutuar nga regjimi komunist, ai sot flet për ato që i quan ideatorë e xhelatë të terrorit shtetëror që vlerësohen "me çmime vjetore nga shteti apo qeveritarët 'demokratë' e 'socialistë' të Tiranës, për faktin se i kanë shërbyer atdheut të djeshëm komunist me devocion". Nga ç'duket ai i ndan poetët shqiptarë në të dënuar e "dënues" dhe këto i thotë me emra në intervistën e mëposhtme.

Vitin e shkuar ju botuat librin "Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe". Është libri i parë në llojin e tij mbi letërsinë e dënuar gjatë komunizmit në Shqipëri. Si lindi kjo vepër?

"Gjëmë" u botua nga shtëpinë botuese "Mësonjëtorja" në korrik të 2010. Gazeta "Shqip" njoftoi botimin më 21 korrik, në rubrikën "Libra të rinj", ndërsa kapitulli i parë u botua në gazetën "Dielli" në New York në të njëjtin muaj. E theksoj një gjë të tillë se, disa kohë më parë, miku im, Visar Zhiti, në intervistën "Jeta ime ferr dhe parajsë" dhënë Rezarta Dhogas për "Tirana Observer", botuar më 19 nëntor 2010, duke folur për librin e tij: "Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar", - thotë se "paralelisht me librin tim ka dalë dhe "Gjëmë" e Gëzim Hajdarit"! S'është e vërtetë. Për të qenë më të saktë, libri i Zhitit, është botuar në muajin tetor të 2010-ës dhe jo në korrik. Përkundrazi, dorëshkrimi im është dorëzuar botuesit të Tiranës në fillim të 2010 dhe sipas kontratës, libri duhet të dilte në prill të 2010. U shty për motive teknike. Dëshmi tjetër për botimin e librit tim është dhe artikulli i Ylli Polovinës "Migrantë, por jo të ikur", botuar në "Gazeta Shqiptare" më 3 tetor 2010.

Shkrimi i Polovinës, i cili në fund të faqes mban shënimin "Peshkopi, në një hotel 11-13 shtator 2010", u dorëzua në kohë në redaksinë e të përditshmes së mësipërme, por çuditërisht, "Gazeta Shqiptare" e vonoi botimin e tij. Shkaku? Priti të dalë libri i Visarit dhe botoi shkrimin mbi librin e tij. Por, libri im ka zanafillë tejet të hershme, nis me një studim me titull "Breve panorama della poesia albanese dagli anni Trenta ad oggi" (Poezia shqipe nga vitet '30 gjer në ditët e sotme), botuar në revistën italiane "Si scrive", maj 2000, Cremona, f. 185-235. Veç kësaj, revista gjermane Matrix, 1/2009 (15), e cila botohet në Ludwigsburg, botoi 40 faqe (f. 58 - 84) të "Gjëmës" sime. Kapitulli titullohet: "Der Genozid der albanischen Lyrik", përkthyer nga Stefanie Golisch. Pra, kam më se dhjetë vite që i kushtohem masakrës komuniste kundër poetëve shqiptarë.

Ndoshta është rasti të tregoj se si lindi libri i Visarit. Vitin që shkoi u takova me Zhitin, asokohe atashe kulturor pranë ambasadës sonë në Romë, në një kafe afër stacionit të trenave në Termini. Në bisedë e sipër, midis të tjerash, i rrëfej se kisha përfunduar librin "Gjëmë - Genocidi i poezisë shqipe". Pasi me uroj për veprën time, më tha: "...edhe unë kam një kapitull të botuar mbi shkrimtarët e dënuar, do ta bëj libër më vete...". Me të thënë e me të bërë, libri i Zhiti shkruhet dhe botohet. Sigurisht më bëhet shume qejfi që kolegu im, Zhiti, botoi "Panteonin" e tij, dhe mirë se të vijnë libra të këtij lloji, dëshmi të tilla janë gjithnjë të mirëpritura. Qëllimi i këtyre radhëve s'është personal, por etik dhe ka të bëj me ndershmërinë intelektuale, sepse ka rrezik që teksa flasim për të "çliruar" poetë e libra të dënuar gjer dje në burgjet komuniste, "dënojmë" librat e kolegëve tanë sot në "demokraci"...!

Cili është qëllimi i "Gjëmës"?

"Gjëma..." s'është një libër i shkruar rastësisht, për të marrë ndonjë primat në letërsinë e burgjeve apo për të fituar çmime nga ministria e Qeverive të Tiranës, përkundrazi është pjesë e misionit tim, një projekt që zgjat prej dhjetëra vitesh. Qëllimi i "Gjëmës" është rindërtimi i memories kolektive të popullit tonë. Një vepër e tillë synon - për herë të parë në letërsinë shqiptare - të bashkojë fragmentet e thyera të memories kolektive, për sa kohë që dosjet të mbeten të mbyllura. Nuk mund të ketë demokraci në Shqipëri nëse s'do të mund të konfrontohemi me të vërtetën historike. Pra, në këtë vepër përshkruaj fate, jetë, rrethana, rrëfej akuza, arrestime, burgosje; dëshmoj qelitë, internimet, krimet, dënimet, torturat kundër poetëve tanë të pafajshëm; tregoj për kobin, llahtarinë, rënkimet, plagët, terrorin, tmerrin që u desh të pësonin njerëzit e kulturës nga xhelatët e kuq të Enver Hoxhës; rrëfej banalitetin, absurditetin, tragji-komedinë e regjimit të diktaturës së proletariatit, por dhe tonën si shqiptarë nëpërmjet fakteve, dëshmive, dokumenteve, arkivave, vargjeve, librave, intervistave të të afërmeve të viktimave dhe miqve të tyre; ekzaltoj heroizmin e pashoq të martirëve të Verbit të kombit tonë si Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka dhe Havzi Nela etj pa harruar përgjegjësit, me emër e mbiemër, që shkaktuan kësi tragjedish të përbindshme.

Mendoj se çdo shqiptar duhet të njihet pikërisht me të vërtetën e këtij libri dhe të ngjashmëve të tij, nëse duam të ndërtojmë një të ardhme më paqësore, më vëllazërore, më të drejtë, më trasparente, më të ndershme, më qytetare e më europiane. Ndryshe ndjeja e fajit dhe hija e krimit do të na persekutojë edhe në "botën e përtejme". Pra, "Gjëmën" e kam shkruar për të mos harruar, për t'i thënë stop politikës së poshtër të harrimit, për t'u konfrontuar me të vërtetën historike. E kam shkruar për lexuesin dhe për brezat e rinj, që të hedh dritë mbi krimet e djeshme e të identifikoj përgjegjësit e tragjedisë komuniste. Terrori shtetëror ka qenë një sistem, një parim ideologjik mbi të cilën mbështetej diktatura enveriste. E theksoj një gjë të tillë sepse shpesh e kaluara në Shqipëri identifikohet vetëm me viktimat dhe harrohen komisarët e kuq që përmbushën një kasaphanë të tillë të përbindshme. Gjer më sot, tragjedia komuniste shqiptare s'ka pasur asnjë përgjegjës; s'ka pasur as dhe një dënim, të paktën moral. Qeveritë postkomuniste presin që të zhduket brezi i të persekutuarve dhe, së bashku me të, çdo dëshmi okulare, çdo dëshmi e gjallë, çdo kujtim i historik. Përderisa Parlamenti i Tiranës nuk do të shpallë terrorin shtetëror si një krim kundër njerëzimit, s'do të ketë demokraci në Shqipëri.

Libri juaj është një vepër krejt e pazakontë, mund të na thoni diçka rreth formës së tij?

"Gjëmë" s'ështe ese akademike në termin klasik, është tragjedi në vargje, poemë dramatike, pamflet, elegji, por në të njëjtën kohë është dhe ese, dhe tragjedi, dhe poemë dramatike dhe pamflet dhe elegji; pra është një libër i pa katalogueshëm. "Gjëmë" është një këngë morti shkruar sipas gjëmës tonë të veriut, e cila përkon me episodin e grekëve të lashtë. "Gjëmë" është një libër tronditës i cili rrëfen të vërtetën tronditëse mbi masakrën ushtruar kundër poetëve shqiptarë nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës. Për një poet të vërtetë s'majfton vetëm të shkruaj libra me vlerë, por të gjej dhe forma të reja letrare.

Kujt i kushtohet kjo "Gjëmë"?

Siç e theksova dhe më sipër, "Gjëma" u kushtohet poetëve dhe shkrimtarëve të vendit tonë, viktima të pafajshme të Terrorit komunist. E kam nisur ta shkruaj këtë libër në Darsinë time, në Lushnjë, në vitin 2000, për ta përfunduar në Itali në 2011, në Ezilin Çoçar. Janë vite kërkimi, studimi, hulumtimi, leximi, reflektimi, takimesh me miqtë dhe me familjarët e viktimave. Vite të dendura, dramatike, përplot me ankthe dhe tmerr, të cilat kanë shënuar një herë e përgjithmonë ekzistencën time. S'e kam pasur të lehtë t'u jap emër, fytyrë, trup dhe zë poetëve martirë apo vdekur nga vuajtjet në lager apo në kampet e internimit. Pasi mbarova së shkruari faqen e fundit të kësaj poeme të përmortshme, m'u duk sikur u shtypa nga pesha e asaj që përfaqëson pjesën më të kobshme të Historisë sonë.

A keni hasur vështirësi në shkrimin e librit tuaj?

Vështirësitë në këtë ndërmarrje kanë qenë të shumta pasi përgjegjësit e një masakre të tillë, sot mbulojnë përgjegjësi të larta politike dhe qeveritare në Shqipërinë postkomuniste dhe veç kësaj, bëjnë ç'është e mundur për ta varrosur memorien e djeshme. Ata që guxojnë të hedhin dritë mbi krimet barbare komuniste, si në rastin tim, konsiderohen armiq dhe dënohen me heshtje nga kultura zyrtare e Tiranës. Familjarët e viktimave kanë afër shtatëdhjetë vjet që presin të dinë të vërtetën mbi tmerret që kanë ndodhur në dhomat e llahtarta të ish-sigurimit. Dhe shpresojnë që Parlamenti i Tiranës t'i dënojë, më në fund, krimet kundër njerëzimit të epokës enveriste.

Ende s'dinë se ç'fund kanë pasur trupat martirë dhe dorëshkrimet e të dashurve të tyre, ndërsa ideatorët dhe xhelatët e Terrorit shtetëror vlerësohen me çmime vjetore nga shteti apo qeveritarët "demokratë" e "socialistë" të Tiranës, për faktin se i kanë shërbyer atdheut të djeshëm komunist me devocion! Shqipëria është shndërruar në një varrezë: çdo ditë zbulohet një gropë anonime me eshtrat e burrave, grave dhe fëmijëve, konsideruar armiq të Partisë së Punës dhe diktaturës së proletariatit, e jo më larg javën e shkuar u zbuluan eshtrat e dy martirëve të revoltës së Qafë-Barit. Te "Gjëma" kam shmangur çdo polemikë ideologjike, se desha t'iu jap zë martirëve dhe të mbijetuarve, që kanë mundur të dëshmojnë mbi tragjedinë, çmendurinë, banalitein pervers të diktaturës.

Në libri tuaj "genocidi" kundër poetëve shqiptarë s'shihet si një fakt i kufizuar, por nën kontekstin e vendeve ish-komuniste të Lindjes. Përse një kontekst i tillë?

"Gjëma" s'është thjesht renditje faktesh, por një histori korale që i kapërcen kufijtë e Shqipërisë. Në libër flitet, jo vetëm për persekutimin e poetëve gjatë komunizmit, por dhe për persekutimin e poetëve shqiptarë edhe gjatë regjimit zogist, fashizmit dhe nazismit. Përshkohet historia tragjike e poezisë shqipe, dhe nëpërmjet saj, historia e kulturës sonë nga vite '20 deri në 1989, vit i cili përkon me varjen në litar të poetit Havzi Nela. "Gjëma" s'është një libër që flet vetëm për poetët martirë shqiptarë, por dhe për poetët disidentë e martirë sovjetikë, kinezë, çekosllovakë, rumunë etj. Masakra komuniste kundër poetëve shqiptarë s'ka qenë një masakër e izoluar, por është parë nën kontekstin e bllokut komunist të Lindjes. Ç'ka ndodhte në Bashkimin Sovjetik, huazohej nga Kina e Mao Ce Dunit dhe me pas imitohej, por me një egërsi të pashoqe në Shqipëri, po edhe në Çekosllovaki, Rumani, Bullgari, Poloni etje.

Përse e ke titulluar këtë vepër pikërisht "Genocidi i poezisë shqipe"?

Nëse ekziston një memorie letrare në vendet e Lindjes, kjo falë poezisë e cila ka qenë avangarda e lëvizjeve kulturore. Profetët e Verbit, gjatë diktaturës komuniste, arritën ta sfidonin hapur Terrorin e Kuq dhe pushtetin gjakatar të diktaturës së proletariatit, në emër të lirisë dhe të drejtave njerëzore, duke u bërë protagonistë emblematikë të shekullit XX. Mund të thuhet pa ngurrim se opozitarët e parë të kastës gjakësore të Enver Hoxhës, qenë pikërisht poetët. Ata u përleshën heroikisht pa kursyer as jetën kundër Terrorit të kuq. Diktatori i frikësohej zërit të poetëve ndaj përdori grushtin e hekurt, duke ndërsyer kundër tyre Sigurimin e Shtetit. Inkuizicioni shtetëror ishte i dhunshëm, i tmerrshëm dhe rrëqethës. Lista e të pushkatuarve nga regjimi është e gjatë dhe i përngjan një gojëdhëne të pabesueshme, mjafton të përmendim emrat: Vinçenc Prenushi, Lazër Shantoja, Bernardin Palaj, Mark Çuni, Ndre Zadeja, Lazër Radi, Et'hem Haxhiademi, Kudret Kokoshi, Frederik Reshpja, Musine Kokalari, Kasem Trebeshina e Bilal Xhaferri.

Është rasti të kujtojmë dhe stinën e jashtëzakonshme poetike në ish-Bashkimin Sovjetike: poetët si Bllok, Klebnikov, Majakovskij, Gumilëv, Esenin, Mandelstam, Akmatova e mjaft të tjerë, kanë bërë legjendë në historinë e artit europian. Thuajse të gjithë studiuesit pohojnë se arti më i madh në vendet e Lindjes ka qenë pikërisht poezia. E thënë me fjalët e Pasternakut: "...poezia është më simbolikja dhe më e çmuara e të gjitha arteve të racës së poetëve në Europën e Lindjes". "Majakovski - shkruan Pietro Cittati - recitoi në skenën e historisë duke thënë se gjaku i vërtetë është ai që rrjedh nga venat e prera apo nga zemrat e çara. Në asnjë tjetër teatër të botës, në asnjë histori të kohës sonë, s'ka patur aktorë kaq gjigantë dhe ngjarje kaq të mahnitshme si spektakli që na ka ofruar Rusia në ato vite, ku poetët u kthyen në protagonistë të pashoq të një tragjedie korale. Kush, më mirë se Majakovski, e parandjeu katastrofën revolucionare bolshevike?!" Në moshën 30 vjeç pushkatohet Ryleev, 36 çmendet Batjuskov, 34 vritet Griboedov, 35 pushkatohet Gumilëv, 44 Mandelstami, 30 vjeç varet Esenini, 36 vetëvritet Majakovski, 49 Cvetajeva. Pa harruar pushkatimet, me urdhër të Stalinit, të poetëve: Babel, Kljuev, Belyj, Vedenskij, Charms, Vesëlyj, Erdman, D. Mirskij, Oresin, Ganin, Klyçkov. Kishin ëndërruar një Revolucion sipas motos së tyre.

Në librin tuaj, midis të tjerash, dalin në pah poetë që e kanë kundërshtuan hapur diktaturën komuniste dhe poetët e realizmit socialist që bashkëpunuan me regjimin e Enver Hoxhës. Si e shpjegoni që asnjë krijues shqiptar gjer më sot, s'e ka pasqyruar një përballje të tillë në një vepër si "Gjëma"?

Vërtet, "Gjëma" vë përballë fatet e martirëve të Verbit shqiptar, që me vargjet e tyre sfiduan një nga diktaturat më gjakatare të shekullit XX, duke mos kursyer as jetën e tyre, në emër të lirisë së krijimit letrar, dhe nga ana tjetër zëdhënësit e regjimit komunist si LL. Siliqi, Çaçi, Musaraj, Shuteriqi, Gjata, Kadare, Agolli, A. Shehu, Arapi (I përkasim Komunizmit), K. Petriti, N. Lako, etje., të cilët i thurën romane e poema madhështore Enver Hoxhës, luftës së klasave dhe komunizmit. "Gjëma" i demistifikon pseudomitet e letërsisë komuniste të Enver Hoxhës që ende në mijëvjeçarin e tretë u serviren lexuesve shqiptarë si simbole të letërsisë moderne shqiptare dhe si mbrojtës të të drejtave të njeriut.

Mafia politike dhe kulturore e Tiranës ka shpenzuar miliarda lekë për të rinovuar maskat e tyre komuniste për t'i imponuar këto mite të rremë qarqeve letrare kombëtare e ndërkombëtare (gjer në histeri kolektive), duke kryer kështu një masakër të re kundër martirëve të kulturës sonë kombëtare. Madje 99 për qind e gazetave dhe shoqatave kulturore shqiptare në Itali dhe në Europë janë krijuar me urdhër për të promovuar letërsinë e realizmit socialist. Krijuesit zyrtarë të Tiranës s'mund të shkruanin një "Gjëmë" të tillë sepse, fatkeqësisht, vuajnë "sindromën e Stokholmit", veç kësaj, kolegët e mi shqiptarë i kanë shërbyer si Enver Hoxhës ashtu dhe pushtetarëve post-komuniste: Nanos dhe Berishës. Poetët e Tiranës janë njerëz të pushtetit dhe kanë përfituar nga pushtetet.

"Gjëma" është homazh vetëm për kulturën shqiptare?

Jo,"Gjëma" s'është homazh vetëm për kulturën shqiptare, po edhe për kulturën italiane, franceze, greke, gjermane, austriake e amerikane. Poetët dhe shkrimtarët e persekutuar shqiptarë ishin formuar në universitetet më të famshme të Europës Perëndimore e, në vend që të bënin karrierë profesionale dhe të parapëlqenin rehatin e tyre vetjak, u kthyen në atdhe për t'i shërbyer përparimit shoqëror, kultural, ekonomik dhe shpirtëror të vendit amtar. Veç të tjerash, këta korifenj u bënë edhe mbartës të një kulturë perëndimore dhe të një konceptimi të ri kulturor e shkencor dhe urë lidhës të Shqipërisë me Europën e qytetëruar. Në vend që ata të trajtoheshin si baballarë të Shqipërisë, të shtetit demokratik shqiptar dhe kulturës kombëtare, ata u varrosën të gjallë nga tirani Enver Hoxha dhe bashkëpunëtorët e tij të zellshëm.

Si e shpjegon faktin që vepra juaj "Gjëmë - Genocidi i poezisë shqipe" u dënua me heshtje nga shtypi dhe mediat shqiptare?

"Gjëma" duhej te ishte cilësuar si libri i vitit në Shqipëri, dhe autori i saj duhet të ishte ftuar në panairin e Tiranës si mik nderi për prezantimin e tij. Përkundrazi libri s'bëri pjesë as në radhorin e çmimeve vjetore!!! Arsyeja e një qëndrimi të tillë tejet cinik, është se vepra ime tregon të vërtetën; "Gjëma" mbetet një akt-akuzë tronditëse dhe e pa kompromis kundër pushtetarëve të djeshëm/të sotëm të Tiranës tirane, dhe, në të njëjtën kohë, ngrihet kundër poetëve që kanë hyjnizuar luftën e klasave dhe komunizmin e Enver Hoxhës. S'është hera e parë që krijimtaria ime letrare injorohet në mënyrën më cinike nga mafia politike dhe kulturore e vendit tonë. Me heshtje u dënua edhe "Poema dell'esilio/ Poema e mërgimit", Fara Editore, botimi i 2005; botimi i II në 2007.

Mund të them se u kam paraprirë në kohë tragjedisë së Gërdecit. "Poema e mërgimit" është një poemë prej 1600 vargjesh ku gërshetohet elementi epik me atë lirik. Përmbajtja e saj është e gjerë dhe komplekse: në të rroken aspekte antropologjike, politike, shoqërore, kulturore dhe shpirtërore. Në këtë poemë, mes të tjerash, denoncohet trafiku i organeve, i armëve, korrupsioni, lidhjet midis politikës dhe mafies, krimet e komunizmit, vjedhja e pronës, korrupsioni, bankat fantazmë, grabitja e pasurisë kombëtare, trafiku i drogës, i prostitucionit dhe i klandestinëve ... denoncohen pseudo-poetët dhe pseudo-intelektualët zyrtarë të Tiranës, pseudomitet që i kënduan Enver Hoxhës dhe luftës së klasave, pushtetarët e djeshëm/ e të sotëm që kanë uzurpuar çdo qelizë të jetës politike, ekonomike dhe kulturore të vendit dhe që e mbajnë peng zhvillimin e vendit. Por ç'ka e verbon më shumë mafien politike dhe kulturore të Tiranës është fakti pse unë s'u kam kënduar partive, tiranëve, luftës se klasave, terrorit shtetëror; pse unë s'kam qenë kurrë poet oborri, poetë stinësh, servil, i pafytyrë e dredharak.

Përkundrazi e kam krijuar korpusin e veprës sime me stërmundime të pafundme dhe me ndershmëri intelektuale, duke iu imponuar kritikës ndërkombëtare falë vlerave letrare, pa përmendur kontributin tim politik gjatë proceseve demokratike. Ndaj vepra ime u fut frikën panteonit të poetëve të Tiranës; ndryshe s'ka s'i shpjegohet fakti që në harkun e 50 vjetëve autori i kësaj interviste s'është ftuar kurrë të lexoj veprën e tij në Shqipëri. Edhe pse konsiderohem nga shtypi dhe kritika botërore si poeti më i shquar shqiptar dhe njëri ndër poetët më të mëdhenj në botë. Madje në 1997, kur unë fitova çmimin "Montale" për poezinë, çmimi më prestigjioz për poezinë në Itali, shtypi shqiptar s'shkroi sikur dy fjalë! Shqipëria është si Medea i ka shqyer gjithnjë poetët e saj të vërtetë.

Kur do të botohet "Genocidi i poezisë shqipe" në Itali?

"Gjëma" do të botohet në Itali brenda këtij viti. Më pas do të botohet në Francë dhe Gjermani; varianti në gjuhët e huaja do të ketë rreth 100 faqe më shumë kundrejt botimit të parë në Tiranë. Ashtu si dhe "Poema e mërgimit", "Gjëmë" është një vepër e hapur. Për masakrën ndaj poetëve shqiptarë gjatë diktaturës komuniste s'është folur kurrë deri sot përtej kufijve të Shqipërisë, përkundrazi, është bërë ç'është e mundur për ta fshehur atë ç'ka ka ndodhur.

Ndonjë libër i ri që do të pasojë "Gjëmën"?

Së shpejti do të dalë nga shtypi dhe një tjetër libër që ka të bëjë me Memorien kulturore dhe historike tonën. Këtë herë s'po e zbuloj përse bëhet fjalë..."Frikem" se mos ndonjë nga kolegët në Tiranë më "merr" primatin

“Babain e pushkatuan para shtëpisë”

Ata qëndruan dy ditë me radhë në karrocën e akullores të familjes durrsake, më pas i bënë nga një arkë druri dhe i varrosën. Të paktën kishte fatin të kishte një varr, se ka të tjerë që nuk kanë as varr”, - kështu shprehet Bahri Liku, djali i ushtarakut të ushtrisë së Mbretit Zog, Muharrem Liku, i cili u ekzekutua më 1 nëntor të vitit 1944 së bashku me komshiun e tij, Abdullah Saraçi. Këta ishin dy nga të 39 të ekzekutuarit e komunistëve, të cilët i vranë pa gjyq nga 28 tetori, me të hyrë në Tiranë deri më 16 nëntor, një ditë para çlirimit të kryeqytetit. Atëherë ka qenë nëntë vjeç dhe e mban mend natën kur erdhën partizanët në derën e shtëpisë për ta pyetur të atin për diçka që nuk kishte fare lidhje me ta. “Derën e ka hapur gjyshja, – kujton Bahriu, – partizanët po kërkonin të bisedonin diçka me Muharremin dhe i ka lejuar të hyjnë brenda. Me të hyrë brenda, ata kanë filluar ta pyesnin babanë për gjithçka. Por, ai i ka ndërprerë duke i thënë se këtu nuk është sallë gjyqi, por është familje. Atëherë partizanët i kanë thënë të dalë pak jashtë pasi e kërkon Abdullah Saraçi, i cili ishte gjithashtu jashtë. Babai i ka pyetur nëse duhej të vishej civil apo ushtarak, por ata i janë përgjigjur se nuk ka rëndësi”, - thotë i biri i Muharremit. Pasi i kanë konfiskuar një pistoletë dhe një pushkë, të cilat i mbante për shkak të detyrës, e marrin me vete përjashta. Ai dëshmon se nuk ka zgjatur shumë, por sapo është mbyllur dera e jashtme e shtëpisë janë dëgjuar breshëri automatiku. Askush nuk dyshoi në familje se ato krisma ishin për të zotin e shtëpisë. Banorë të lagjes i kanë pohuar familjes se viktimat ishin mbështjella me batanije, pastaj janë futur në karrocën e akullores, që u gjend aty krejt rastësisht. “Babait tim i kanë prerë gishtin e unazës për t’i marrë unazën prej floriri”, - thotë Bahriu. Karroca u ruajt nga partizanë dhe askush nuk lejohej të afrohej. Ekzekutimi dhe mbajtja e viktimave për 48 orë në mes të rrugicës së Saraçëve, pranë ‘Selvisë’, ishte për të ndjellë terror në mesin e banorëve të Tiranës, në të cilën nuk kishte shumë ditë që kishin hyrë partizanët. “Atëherë nëna ime ishte 31 vjeçe, kishte tre djem dhe në bark mbante fëmijët e katërt, një vajzë”, - shprehet Bahriu, i cili shton më tej se, “askujt nuk do t’ia fal vuajtjet e nënës sime, që e vetme dhe me atë fatkeqësi duhej të rriste katër fëmijët e saj”. Kur e pyesim se cila ishte arsyeja e vrasjes së të atit, Bahriu ngre supet, sepse nuk e di dhe askush nuk i ka shpjeguar asnjëherë motivet e vrasjes së të atit, edhe pse familja e tij ka ndihmuar luftën, edhe pse në shtëpinë e tij kanë strehuar për tre muaj një partizan. Në ceremoninë e përkujtimit të 65-vjetorit të ekzekutimit të 39 intelektualëve, i pranishëm ishte dhe kryetari i Bashkisë, Edi Rama, që është njëkohësisht dhe kryetari i Partisë Socialiste. I pyetur se si është ndjerë dhe cili do të ishte mesazhi i tij për kryebashkiakun, Bahriu Liku thotë: “Ai e ka vetë në dorë dhe të reflektojë, se më 17 nëntor do të jetë me ata (me partizanët)”. Sipas tij, pushtetarët lokalë të Tiranës nuk “janë kujtuar aq sa duhet për ta”. Bahri Liku kujton se vetëm njëherë, më 1995, ka pritur në shtëpi e tij, me rastin e 5 Majit Presidentin e Republikës dhe asgjë më shumë.