Kadare, një Homer i kohërave moderne

Piet de Moor/ Reporteri i njohur belg rrëfen njohjen e tij me Shqipërinë dhe letërsinë e Kadaresë.

"Eshtë e çuditshme sesi një vend i vogël me një regjim totalitar si ai i Enver Hoxhës mundi të ruante shkrimtarë të mëdhenj". Kështu shprehet Piet de Moor, një reporter i njohur belg, i cili vetëm një vit më parë botoi në gjuhën e vendit të tij librin "Një maskë për pushtetin", kushtuar shkrimtarit të njohur shqiptar, Ismail Kadare. Me një anglishte të pastër, i veshur me një këmishë të bardhë, Moor, i cili dje la Shqipërinë pas një vizite tjetër në këtë vend, rrëfen se gjithnjë ka qenë i befasuar nga ky fakt. Ndërsa rrëmonte në qytete të ndryshme të Shqipërisë të gjente detaje nga jeta e këtij vendi për të cilin kishte lexuar aq shumë në librat e Kadaresë, Moor ka ndjerë se e kishte njohur qysh më parë. Qysh atëherë kur në tryezën e tij të punës vendosi librin "Ura me tre harqe", për të vazhduar më pas me kolanën e shkrimtarit të madh shqiptar. Shqipëria në vizionin e tij nuk ishte më një vend i vogël, por një vend, i cili mund t\‘u fliste evropianëve nëpërmjet letërsisë së saj, e cila sipas Moor, ishte e mrekullueshme. Teksa na rrëfen aventurën e tij për të njohur një vend postkomunist, Moor ndihet mirë që pati fatin të njihej me një shkrimtar si Kadare që ai do ta vendoste në kolanën e emrave më të mirë të letërsisë së sotme evropiane. "Shqiptarët duhet ta dinë këtë gjë", thotë ai. Burri, i cili jep edhe leksione gazetarie në universitet, i cili për vite me radhë ka udhëtuar në të gjitha vendet e Evropës Lindore, e sheh Shqipërinë si stacionin ku do t\‘i pëlqente të ndalonte sërish. Gruaja që e shoqëronte gjatë këtij udhëtimi, një profesoreshë psikologjie, nxjerr nga çanta e saj prej lëkure kafe një libër për të na treguar. "Ky është libri që unë po lexoj tani", thotë ajo duke buzëqeshur, ndërsa nxjerr ngadalë me duart e saj plot damarë të kaltër, romanin "Përbindëshi"...
Kur keni dëgjuar për herë të parë për Shqipërinë?


Kam dëgjuar qysh herët për vendin tuaj, që para se të mbërrija këtu. Prezantimin e parë me këtë vend e kam pasur nëpërmjet televizionit. Kam dëgjuar kronika për një vend komunist, sesi një Kryeministër vrau veten. Gjithnjë më dukej interesante të mbërrija në këtë vend, vetëm se atëherë ishte e pamundur. Duke qenë se më pëlqente të isha një reporter i lirë, kam udhëtuar shumë nëpër vendet e Evropës Lindore, për të parë nga afër gjithçka çfarë ndodhte në këto vende. Kështu, të gjitha vendet që mbartnin në vete një histori ishin për mua një stacion ku duhet të mbërrija. Kam udhëtuar drejt Rumanisë, në Turqi. Kur shkova në Rumani kam qenë i shoqëruar me një fotograf dhe qëndruam për dy javë. Më kujtohet se reportazhi im nga ai vend është komentuar për një kohë të gjatë mes kolegëve të mi. Kështu, pas kësaj eksperience, doja të zbuloja vende të tjera të Evropës.

Kështu kam udhëtuar nga Polonia në Rusi, në vendet e ish-Jugosllavisë dhe gjithnjë mendoja se një ditë unë duhet të mbërrijë patjetër në Shqipëri. Kështu, pasi diktatura këtu ra dhe të huajt ishin të lirë të udhëtonin në vendin që sapo kishte marrë frymë i lirë në Ballkan, unë vendosa të udhëtoja drejt Shqipërisë, dhe në udhëtimin tim të parë drejt vendit tuaj nuk kam qenë i vetëm. Bashkë me mikun tim filluam të eksploronim vendin për të cilin kishim dëgjuar aq shumë. Takuam njerëz të ndryshëm të njohur dhe të panjohur, shkuam në televizione për të parë nga afër gjithçka çfarë ndodhte. Vizituam qytetin e Krujës dhe të Gjirokastrës. Kështu, avash-avash, ne filluam të zbulonim Shqipërinë.


Pas udhëtimit në Shqipëri ju njohët letërsinë e Kadaresë, apo kishit lexuar më parë ndonjë vepër të tij?


Kadarenë e kam njohur përmes veprës së tij përpara se të mbërrija në Shqipëri. Ndoshta 20 vjet më parë kam lexuar librin e tij "Ura me tre harqe" dhe menjëherë pasi mbarova së lexuari këtë libër, mendova se ky është një shkrimtar shumë i mirë. Mund të them se ishte magjike për mua gjithçka çfarë lexova në atë libër dhe vendosa që nga ai moment të lexoja gjithçka nga ky shkrimtar. Në fakt, zbulimi i njerëzve më të rëndësishëm të një vendi në letërsi, ishte diçka që unë e bëja sa herë që mbërrija në një vend. Por Kadare ishte ndryshe, letërsia e tij nuk i përkiste vetëm shqiptarëve, ai ishte universal në mendimet që përcillte. Por gjatë udhëtimit për në Shqipëri, librat e tij më kanë shërbyer si një lloj guide për të zbuluar shpirtin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Vetëm letërsia mund të ndihmojë për të zbuluar atë çfarë vërtet mendojnë njerëzit e një vendi, kështu unë do ta quaja një eksperiencë magjepse njohjen me letërsinë e tij.

Gjithçka që kam gjetur në udhëtimin tim në Shqipëri ka qenë ashtu siç e kisha parë të përshkruar në librat e tij. Gjirokastra mbetet për mua qyteti i frymëzuar aq bukur te "Kronikë në gur". Ndërsa ecja në atë qytet, mundoja të sillja në mendje ngjarje e ndodhi që i kisha lexuar në atë roman. Gjithçka ishte e gjallë në atë qytet ashtu si Kadare e ka përshkruar. Nëse ke ndenjur vetëm disa ditë në Shqipëri, ke kuptuar se shqiptarët janë një popull mikpritës ashtu si ai i ka përshkruar në librat e tij. Më kujtohet takimi im i parë me të, është një moment i rëndësishëm për mua. M\‘u duk pak i zemëruar dhe dyshues dhe i dhashë plotësisht të drejtë, pasi mendoja se do të kishte eksperienca jo të mira me reporterë të tjerë. Por ndërsa flet me të dhe ai e sheh që ti i ke lexuar librat e tij, ai bëhet njeriu më i këndshëm që t\‘i mund të kesh takuar ndonjëherë. Për mua, takimi i parë me të ka qenë shumë mbresëlënës, pasi i kisha lexuar të gjithë librat e tij. Ndërsa si shkrimtar, ai di të ofrojë gjithnjë diçka të re për lexuesin. Në këtë mënyrë, ai krijon një univers të tijin. Ndonjëherë ndërsa lexoj romane të tij më duket i ngjashëm me Balzakun, stili i tij është i përkryer.



"Një maskë për pushtetin" quhet libri që ju keni botuar në vendin tuaj për shkrimtarin Kadare? Përse vendosët të shkruanit këtë libër dhe çfarë donit të tregonit aty?


Këtë libër nuk e kam shkruar për shqiptarët, por për vetë Kadarenë. Prej kohësh kisha shumë dëshirë të shkruaja për novelat dhe romanet e tij që kisha lexuar, duke dashur të ndaja mendimet e mia me të tjerë. Doja t\‘u thosha njerëzve të vendit tim që çdokush duhet ta lexojë këtë shkrimtar të madh dhe këto libra kaq cilësorë. Kjo ishte shtysa e parë për të shkruar këtë libër. Arsyeja e dytë ishte dëshirë për të hyrë në universin e tij dhe për të zbuluar aty gjithçka. Kuptohet për të njohur universin e Kadaresë, unë duhet të njihja vendin tuaj, shqiptarët. U mundova të njihja mentalitetin e këtij populli që ishte ashtu siç e kisha lexuar në romanet e tij. Por në librin tim, vështrimi im ka shkuar më tej, duke e trajtuar shkrimtarin në krahasim me regjimin komunist. Ishte magjepse të shihje sesi ai kishte mundur të mbijetonte në atë regjim aq të egër dhe të dilte që andej me një letërsi cilësore. Të shihje sesi një shkrimtar mund të rrezikonte nga momenti në moment të burgosej me artin e tij dhe asnjëherë nuk e braktisi atë. Eshtë shumë interesante që të huajt të dinë historinë e krijimtarisë së tij që është aq interesante sa dhe vetë librat që ai ka shkruar. Unë do ta cilësoja atë si një shkrimtar me stil unik, si një shkrimtar që i përket plejadës së shkrimtarëve më të mirë që ekzistojnë sot në botë. Ai është i krahasueshëm vetëm me rangun e Homerit apo Dantes dhe Shekspirit për kualitetin e lartë. Unë mund të shprehesha se "nëse ke mundësi që të takosh atë, atëherë do të thotë se nesër ti ke mundësi të takosh edhe Shekspirin...Janë gjithë këto detaje që i thashë më lart që ndikuan që unë të ulesha dhe të shkruaja një libër për këtë shkrimtar, që unë do ta quaja të vogël në krahasim me atë që në të vërtetë përfaqëson ai si shkrimtar. Në librin tim përshkruhet jeta e Kadaresë në regjimin totalitarist. Njerëzit në Belgjikë dhe në shumë vende perëndimore nuk mund ta kuptojnë ende se sa e vështirë është të jetosh si artist në një regjim të tillë. Të jetosh në një vend ku nuk ke asnjë alternativë, ku nga momenti në moment mund ta gjesh veten në pranga. Ky është thjesht një libër sipas vizionit tim. Ndërsa për të kuptuar se çfarë ka ndodhur realisht këtu mund ta kuptosh nëse lexon veprat e tij. Unë jam munduar të tregoj Shqipërinë në historinë e një shkrimtari.



Ky është udhëtimi juaj i dytë në Shqipëri. Si do ta shihnit progresin e bërë në këtë vend, apo në letërsinë shqipe në përgjithësi?


Gjithçka ka ndryshuar qysh nga udhëtimi im i parë. Ndërsa për letërsinë nuk mund të flas shumë, pasi duhet të jetoj këtu për të dhënë një konkluzion të qartë. Nuk mund ta quaj veten një ekspert të letërsisë shqiptare. Të vetmit shkrimtarë që unë njoh janë Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli dhe këtu mund të bëj krahasime. Gjithsesi, në një vend postkomunist mendoj se çdokush mund të bëjë komente për progresin e bërë. Mendoj se është normale që ndikimi i letërsisë në këtë kohë nuk është rritur, por zvogëluar, sepse njerëzit kanë shumë gjëra të tjera për të bërë. Është një situatë normale, e cila mundet të krahasohet edhe me Evropën Perëndimore. Disa njerëz lexojnë, por jo të gjithë dëshirojnë ta bëjnë këtë gjë. Përpara regjimit ishte një burim shumë i rëndësishëm informacioni. Tani gjithçka ka ndryshuar, po kështu dhe letërsia. Letërsia ka filluar të luajë një rol normal në këtë shoqëri ashtu si në Belgjikë, Holandë. Pas shokut të regjimit, njerëzit dëshirojnë të bëjnë gjëra të ndryshme, të kenë variacion, por kjo situatë pas disa vitesh do të normalizohet dhe letërsia do të luajë një rol të rëndësishëm ashtu siç luan në të gjithë botën.



Si do ta vlerësoje letërsinë e Kadaresë në raport me letërsinë e sotme evropiane, dhe si do ta cilësojë letërsinë e tij për shqiptarët?


Unë do ta klasifikoja Kadarenë, por jo vetëm unë në rangun e shkrimtarëve më të mëdhenj sot në Evropë. Ai e di këtë gjë dhe nuk është modest. Në pak vjet, njerëzit kudo do ta kuptojnë koherencën e letërsisë së tij. Për mua ai ia kalon edhe Gunter Grass apo Heminguejit. Mendoj se shqiptarët e kanë një pasaportë evropiane veprën e tij. Mendoj se në regjimin e kaluar, ai ka qenë burimi më i rëndësishëm i informacionit. Ashtu si në vendet sovjetike dhe lindore që shkrimtarët luajnë një rol shumë të rëndësishëm për shoqërinë civile. Regjimi në Shqipëri ka qenë më i vështirë se në Poloni dhe në Çekosllovaki. Nuk mendoj se njerëzit në Perëndim e dinë ende se çfarë ka qenë në të vërtetë regjimi i Enver Hoxhës. Mbi të gjitha, Kadare ka qenë një njeri shumë kurajoz dhe kritik, i cili u ka dhënë shpresë njerëzve nëpërmjet veprave të tij. Ai u ka dhënë njerëzve shpesë në një regjim të pashpresë. Në veprat e tij, ai krijon një urë mes jetës publike dhe asaj private. Shqiptarët duhet të jenë krenar që kanë një shkrimtar si Ismail Kadare dhe këtë nuk e bëj për të pasur sukses të lirë, por mendoj se tani për tani është shkrimtari më i mirë në Perëndim dhe jo vetëm. Esetë e tij janë të pazëvendësueshme. Ai është universal dhe është një novelist, eseist dhe për këtë e pëlqej Kadarenë aq shumë. Kështu që ai bën pjesë në kulturën botërore. Duhet t\‘i lexojmë librat e tij për të parë se një vend i vogël, edhe pse me një regjim si ai i Enver Hoxhës, ruan shkrimtarë të mëdhenj si Kadareja. Hapi tjetër është se Shqipëria do t\‘i përkasë Evropës Perëndimore dhe ne evropianët mund të mësojmë diçka nga shqiptarët ashtu siç bëra unë.

Të fshehtat e shkrimtarit të "Doktor Zhivagos"

Boris Pasternak

Boris nuk u plak. Shkrimtari që kishte një kujdes të jashtëzakonshëm për veten, që te këmishat që i zgjidhte gjithnjë të bardha, këpucët e lustruara apo xhaketat elegante, pati të njëjtën pamje para kamerave deri në ditën e fundit të jetës. Qysh atëherë, kur vetëm 22 vjeç botoi librin e tij të parë dhe gazetarët u përqendruan në vështrimin e fshehtë të djaloshit që guxonte të thoshte se letërsinë nuk e kishte rastësi, e deri atëherë kur bashkë me bashkëshorten e tij fotografoheshin në kopshtin e shtëpisë ndërsa kujdeseshin për qenin e tyre të vetëm. Mundi të ishte aq enigmatik, gjë të cilën ia tregonin rrudhat e lehta mbi fytyrën e bardhë apo bluzat prej pambuku. "Letërsia nuk është vetëm një ditë, apo një muaj", belbëzonte ai, ndërsa i duhej të përgjigjej ditët e fundit të jetës konceptet e tij për këtë art. Në vilën ku Pastërnak jetoi deri në vitet e fundit të jetës, vazhdojnë të ruhen me kujdes të gjitha dorëshkrimet e tij. Letrat interesante të Marsel Prust që mbërrinin çdo fundjavë në adresën postare të Pastërnak, pas një publikimi që parën për shtypin vite më parë vazhdojnë të ruhen në sirtarët e drunjta të këtij apartamenti. Gjithçka që shkrimtari nuk donte ta bënte publike, që nuk kishte të bënte shumë me personazhet e tij i ruante aty, në bibliotekën pafund, ku mund të lexoheshin vetëm nga miqtë dhe e shoqja.


"Doktor Zhivago"


A do të fitonte Pastërnak çmimin "Nobel" në letërsi në vitin 1958, nëse nuk do të kishte shkruar "Doktor Zhivagon", një nga romanet më të mëdha të letërsisë ruse? Për shumë fansa të letërsisë së tij, Pastërnak ishte një novelist///////////// edhe para se të shkruante këtë vepër. Librat e tij kishin një përshkrim të ndjeshëm psikologjik, gjë që vinte edhe nga vetë edukimi në këtë fushë i shkrimtarit. Personazhet e tij mund të dalloheshin fare lehtë në morinë e letërsisë të shkruar në atë kohë për vetë lirshmërinë apo zgjedhjen që u jepnin situatave. Pastërnak thoshte se çdo personazh është brenda tij, dhe ai mundohet të transformohej në të ndërsa shkruante, të jepte zgjedhjen më të mirë për secilin prej tyre, në mënyrë që publiku të ndiente të njëjtat gjëra si ai, ndërsa i lexonte. Letërsia ishte një vuajtje dhe burri me sytë e mëdhenj nuk mund ta fshihte këtë dhembje nga fytyra e tij e bardhë. Nuk kishte shumë rëndësi vlerësimi i menjëhershëm që ai po merrte në të gjitha qarqet letrare, për sa kohë sa ai ndiente se ende diçka brenda tij e ftonte të hidhte të tjera ide. Pas çdo libri///////////////////// për të do të thoshte fillimi i një mbarsje tjetër, një mbarsje që duhej të niste që në momentin kur ai i kishte dhënë zgjedhje një romani, për të nisur krizën në një roman tjetër. "Letërsia kthehet në një lojë shahu, kur ti e njeh mirë atë. Nëse lëviz gurët e duhur, ti e fiton atë", shprehej Pastërnak.


Jeta


Boris Leonidovich Pasternak lindi më vitin 1890 dhe vdiq në vitin 1960. Ai lindi në Moskë dhe ishte i biri i një artisti të talentuar. Babai i tij ishte piktori që ilustronte punët e Tolstoit, ndërsa mamaja një pianiste shumë e njohur. Edukimi i tij do të niste në një gjimnaz gjerman dhe më pas ai do të vazhdonte një nga universitetet më të njohura në Moskë. E çuditshme sesi prindërit e tij mendonin që Pasternak do të bëhej një muzikant i njohur. Duke ndjerë influencën që Scriabin, kompozitori i njohur kishte te djaloshi ndërsa e dëgjonte, ata vendosën që ta çonin të studionte për gjashtë vjet muzikë. Por edhe pse kjo gjini artistike do të ndryshonte ndjesitë e djaloshit, duke e bërë më të ndjeshëm në vitin 1912, ai do të braktiste studimet duke shkuar në Universitetin e Marburg në Gjermani për të studiuar psikologji. Studimet në psikologji do ta hidhnin atë dalëngadalë në një nga fushat që më vonë do të bëhej qëllimi kryesor i jetës së tij, letërsia. Pas katër muajsh studime, ai udhëton drejt Italisë, kthehet sërish në Rusi dhe vendos të studiojë letërsi. Libri i tij i parë u botua në vitin 1922 dhe quhej "Jeta e motrës sime". Ky roman interesant do të vinte në sy të kritikës, e cila do ta quante atë një nga shkrimtarët më bashkëkohorë të kohës, në Rusinë e atyre viteve. Pikërisht gjatë kësaj kohe, babai i tij do t\‘i shkruante poetit të njohur, Rilke, ku t\‘i shprehej për talentin e djalit të tij të vetëm. Poeti gjerman do të lexonte me vëmendje krijimet e djaloshit që po tërhiqte vëmendjen e rusëve, duke u shprehur se sheh një shkrimtar të ardhshëm. Kaq do të mjaftonte që djaloshi t\‘i përkushtohej edhe më tepër këtij pasioni, duke pasur një prodhimtari më të lartë në ato vite pas botimit të romanit të parë.


Dashuritë


Pastërnak nuk do të ishte një burrë i qetë në dashuri. Pasionet e tij për letërsisë do të ngacmonin xhelozinë e grave që jetonin pranë tij, duke qenë se në adresën e shkrimtarit mbërrinin letrat e shumë grave. Martesa e tij e parë ishte me Evgeniia Vladimirovna Lourie në vitin 1922. Kjo dashuri nga e cila do të lindte një djalë, do të zgjaste nëntë vjet dhe më 1931-in, Pastërnak kërkon divorcin. Katër vjet më vonë ai martohet me Zinaida Nikolaevna Neigauz. Për shkrimtarin, martesa ishte diçka pozitive për një burrë që e kishte kohën e limituar për të punuar. Ai nuk kishte shumë kohë të mendonte për punët e familjes, për gjithçka që mund të shqetësonte apartamentin ku jetonte me Neigauz. Ndërsa e pranonte se nuk mund të jetonte vetëm, pa ndier erën e një gruaje në apartamentin e tij. Shkrimtari ka pasur një jetë shumë interesante si gjatë Luftës së Parë Botërore edhe më pas kur ishte një nga njerëzit që u përfshi në lëvizjet kundër komunizmit. Gjatë gjithë jetës së tij, shkrimtari fliste vetëm për libra të rinj. Edhe atëherë kur mësoi se vuante nga kanceri, ai nuk doli asnjëherë për sëmundjen, por tregonte subjektin e novelës së tij të re. Ai vdiq më 30 maj të vitit 1960. I biri i tij e mori çmimin "Nobel" të të atit në ceremoninë që u bë në Stokholm në vitin 1989. Ai tha vetëm një fjali "Pastërnak e donte Rusinë". Gjithçka çfarë përshkruhet te "Doktor Zhivago" është dashuria e tij për këtë vend dhe kjo gjë mund të shihet edhe në realizimin që këtij romani i ka bërë në film regjisori David Lean në vitin 1965. Askush nuk mund të dyshojë te Pastërnak, askush nuk mund të sjellë më personazhet e tij të thellë psikologjikë.

Të dashurosh "burgun" tënd

"Unë kam pirë kafe. Çdo mëngjes më pëlqen që ta nis ditën duke pirë një kafe me time më në studion e time, me ato filxhanët e vegjël, të bërë në xhezve si dikur. Është një bisedim shpirtrash nga një kafe. Nëna dhe biri. Një dialog që unë e kuptoj nga sytë e saj. Ndërsa pasditeve ato filxhanë i mban në duar ime shoqe. Pasditet janë për dashurinë dhe më pëlqen ta pi kafenë me të". Ka veshur një këmishë të zezë, një jelek të jeshilët dhe me duar lëviz një mori fotosh, të cilat i ka marrë nga shtëpia për të mi treguar. Janë punë të tijat. Përshëndet me kokë pak më tej dikë nga tavolina dhe vazhdon sërish të flasë. Në këtë qytet të gjithë e njohin piktorin. Pak muaj më parë ata e nderuan edhe me titullin "Qytetar Nderi". Ai është i vetmi që nuk e ka braktisur kurrë qytetin. Ky burrë i lartë, i veshur me shije, me sytë të ngjashëm me trishtimin e liqenit, këtë të diel nuk ka dashur asnjëherë t\‘i largohet zërit të të parëve. Ato zëra që shoqëruan rritjen e tij, bashkë me pasionin për t\‘u bërë piktor, nuk e kanë lënë të ikë, edhe pse pikturat e tij mund të qëndrojnë në galeri të njohura të botës, edhe pse nuk ka asnjë të ngjashëm me të në këtë qytet. Ato zëra e kanë dënuar të jetojë përjetësisht në këtë "burg", të cilin thotë se e dashuron vazhdimisht.

Ky është Anastas Kostandini, artisti i madh i kësaj province, që e kalon ditën pikërisht në këto rrugë. Një njeri, i cili të fut menjëherë në biseda për artin, në biseda të cilat nuk mund t\‘i dëgjosh edhe në metropolin e madh, aty ku thuhet se "arti evoluon çdo ditë". Ndoshta artin dhe artistin e vërtetë do të na duhet gjithnjë ta takojmë në këto tavolina të thjeshta, në këtë qytet që nuk mund të mbajë dot as historinë e tij, ndërsa ky burrë vazhdon të shpjegojë pa u lodhur se sa e rëndësishme është të pikturojë...


Keni preferuar gjithnjë të jetoni në këtë qytet, ku dhe vetë shpreheni se ju duhet të dialogoni aq shumë me veten apo me pikturën. Përse nuk zgjodhët Tiranën apo ndonjë kryeqytet tjetër të huaj për të bërë jetën e një artisti, aty ku ndoshta flitet pak më shumë për art?


Unë mendoj se atje ku ka artist do të flitet për art patjetër. Edhe në rastin kur nuk ka dialog ka monolog. Sigurisht që Tirana është një qytet krejt i ndryshëm, të cilin unë ndonjëherë edhe e ëndërroj. Këto janë ëndrra, të cilat të tjerët i kanë realizuar lehtësisht. Fare lehtë mund të shkosh në Tiranë, por nuk ndihem 100% në hapësirën time. Janë cilësia e ajrit dhe cilësi të tjera të padukshme, të cilat nuk mi jep Tirana. Mbi të gjitha nuk më jep lirinë absolute, ose atë që quhet liri kohe. Unë nuk dua të bëj gjëra të tjera, dua të bëj vetëm pikturë, as të jap mësim në fakultet, dua ta kem të gjithë kohën për veten time. Provinca jonë është pak ndryshe, pasi jeton një lavdi nëpërmjet dy artistëve të mëdhenj, të cilat unë kam dëshirë t\‘i përmend në çdo intervistë dhe këtë nuk e bëj si përshpirtje, por pasi është një pjesë e dialogut që zhvillohet me të vdekurit e famshëm. Shumë enden këto dy personazhe në Pogradec e provokojnë gjithnjë biseda. Por ka edhe një farë jete në Pogradec. Një pjesë të mirë të dialogut tim rreth pikturës apo interesave artistike e zë edhe miku im, që ndodhet këtu me ne, Gjergji Lako, me të cilin këmbejmë shumë gjëra intime rreth artit apo qytetit tonë. Qyteti dhe liqeni janë lënda. Ndodh që ndonjëherë e ngatërrojnë qytetin me liqenin, por dua të them se liqeni është 90% e asaj që quhet Poradec, kurse Pogradeci është një qytet i rëndomtë, me shumë probleme.


Shumë kritikë shprehen për ngjashmëri mes pikturës tënde dhe poezive të Lasgush Poradecit. Çfarë ndikimi ka pasur poezia e tij në pikturën tuaj?


Padiskutim që ka pasur ndikim. Të gjithë ata piktorë të formës së pastër, të cilët pretendojnë dhe nuk duan të dinë për asnjë gjë, duke e përbuzur vendin e tyre, e kanë gabim. Unë do t\‘i quaja ata formalist të formalizmit, kurse të jesh formalist dhe të merresh me formën është diçka tjetër. Për sa i përket Lasgushit, dua të them se ai s\‘ka qenë vetëm poet, por edhe piktor, sigurisht pjesa e poezisë së tij është ajo që reflekton, e cila na bën të jemi ende në atë trysni. Nuancimet piktorike të tij vazhdojnë të jenë të jashtëzakonshme. Unë dikur kam thënë se dua të jem afër figurës së Lasgushit dhe këtë gjë e bëj sipas mënyrës sime dhe e konstatoj gjatë gjithë këtij përkthimi shumë special të Lasgush Poradecit, ndiej se në shumë vende unë dyzohem me të, bëhem një pjesë. Por mund të them se ende nuk e kam thënë fjalën time në këtë pikë. Kam bërë sa kam mundur, por nuk kam përfunduar. Kam dëshirë ta ilustroj në mënyrën e duhur Lasgush Poradecin. Të bëj një ilustrim të të gjitha poezive të tij dhe sigurisht që vazhdoj të pikturoj në frymën lasgushiane, por që nuk dua që kjo të më shndërrohet në një burg. Qëllimi im nuk është të bëj vetëm Lasgush Poradecin, por të kuptoj se në një botë shumë të hapur, qoftë historike, takimi me Lasgush Poradecin është si një takim që nuk shpjegohet me kohën dhe me qytetin, por vetëm me faktin se një piktor kërkon veten e tij dhe unë gjej një mbinatyrë. Lasgushi për mua është një fraksion i natyrës, ku unë shikoj disa gjëra më speciale që i ka rezervuar natyra, si një tortë në fund të një dasme. Unë e kam njohur Lasgush Poradecin, por nuk pretendoj se kam qenë miku i tij. Distanca në moshë ishte e tillë që nuk mund të ishim miq. Por ai e dinte shumë mirë që unë isha djali i një mikut të tij dhe herë-herë kthjellohej për këtë gjë. Ai e dinte shumë mirë se isha edhe piktor. Në vitin 1980, kur ai ka pasur vetëdije të plotë, më ka kërkuar ngjyra dhe telajo për t\‘i bërë portretin të ëmës së tij. Ka qenë një nga vizitat e mia në shtëpinë e tij në Tiranë dhe atje kemi bërë goxha bisedë, më ka treguar shumë gjëra, më ka treguar disa mistere të bibliotekës së tij, disa letra.



Çfarë ishin ato letra?


Ishin letra që i dërgonte një piktor i famshëm dhe miku i tij austriak, Rubel. Ky ishte kryetari i Shoqatës së Miqësisë Austri- Shqipëri dhe ishte një piktor i famshëm. Madje, kur ka ekspozuar veprat e tij në periudhën post-Hoxhe, vepra e tij ishte deri në kufijtë e abstraksionit. Për shkak të statusit të tij të veçantë, ai ka bërë një vizitë zyrtare dhe ka bërë një edhe në Pogradec. Vizita e tij kuptohet nuk ishte për ne. Ai erdhi i shoqëruar me Kujtim Buzën ku u shtrua një drekë pikërisht në këtë turizëm. Në fund të darkës ai pyeti: "Ku ndodhet Lasgush Poradeci?" - pasi ishte personi, letrën e të cilit Lasgushi ma tregonte shumë vite më përpara. Po i rikthehem sërish letrës që Lasgushi ma tregoi në atë kohë në shtëpi, e cila nuk ishte gjë tjetër, por e shoqëruar edhe me një letër tjetër të një piktori gjerman, i cili kërkonte të ilustronte Lasgushin dhe për këtë i kërkonte leje Lasgushit. Por Lasgushi ishte i përfshirë edhe nga një shpirt nacional shumë i lartë dhe mendoj se shpirtrat më të kualifikuar nacionaliste shqiptare janë ngjyer në botën gjermanike dhe një prej tyre ishte edhe Lasgush Poradeci. Ai i kishte dërguar edhe faksimile të veprave të tij, për t\‘i treguar se ai ishte një piktor vërtet i mirë. Por Lasgushi u kthye nga unë e më tha: "Këtë gjë do e bësh ti, jo ai!" Ti do ta ilustrosh veprën time. Ende nuk e di përse e tha ai këtë gjë. Unë dua t\‘i shpjegoj historitë e mia në mënyrë modeste. Mbase Lasgushi kishte përpara një pogradecar në Tiranë, djalin e një mikut të tij, dhe i përfshirë nga një ngashërim për qytetin e tij, ma ka bërë mua një ftesë të tillë.




Si ishte historia e tij me Oper Rubelin, çfarë ndodhi më vonë mes dy artistëve?


Për sa i përket Oper Rubelit, historia me Lasgushin ishte një histori e trishtuar. Ai i kishte sjellë një pako me ilaçe për Lasgushin dhe kërkonte ta takonte vetë. Lasgushin e ftuan të vinte në Turizëm për të bërë takimin me Oper Rubelin, me një mikun e tij, por në momentin e fundit ai ndërroi mendje, duke thënë se "kam një shtëpi dhe e pres në shtëpinë time". Dhe gjithë këta inskenuesit nuk e çuan në shtëpinë e Lasgushit, pasi shtëpia e tij ishte varfër, por ai ishte një monark në mbretërinë e tij dhe për këtë ndihej shumë i lumtur, në mes të asaj varfëria. Por këta mendonin se ajo mund të shihej si një diskreditim që i bënte sistemi një poeti të madh.



Le të kthehemi sërish te piktura. Dukeni kaq legal në kërkimet tuaja artistike. Nëse shumë artistë takuan lirinë pas viteve \‘90, çfarë ndodhi me ju, me artin tuaj?


Unë jam përgatitur për të qenë legal në kërkimet e mia artistike. Edhe kur të vinte viti \‘90. Në vitet \‘90 fillova të eksperimentoj abstraksionizmin e kubizmin dhe kjo aventurë vazhdon ende. Edhe mbasi kam qenë student, edhe në periudhën më të ngurtë të sistemit, nuk kanë qenë vite të njëtrajtshme te mua. Janë të përfshira nga disa periudha. Edhe në atë kohë ekzistonte një literaturë moderne, pavarësisht se nuk mund të bëja ekspozitë në këtë frymë. Unë i takoj piktorëve që kanë vendosur të jenë të tillë që 14 vjeç dhe kanë bërë shkollë për këtë punë. Nëse mund të them se ndryshe nga kolegët e mi, të cilët nuk i paragjykoj, unë jam i përfshirë nga dilema shumë të mëdha rreth artit. Kjo është arsyeja përse kam improvizuar edhe udhëtime. Ato janë gjithnjë aq të mëdha, sa më kanë bërë të veproj gjithnjë jashtë dëshirës sime, duke prishur gjithnjë statuquonë, për të prishur gjithmonë një lloj pjekurie formale të pikturës. Dikush e ka menduar se unë e kam gjetur veten, duke më thënë se duhet të përpiqem të realizohem tani. Por fjala realizim për mua do të thotë përsëritje. Unë nuk dua ta përsëris veten. Tani që flasim ne kemi hapur një ekspozitë bashkë me kolegun tim. Në qershor unë kam bërë sërish një ekspozitë në Pogradec me 80 peizazhe dhe ishin të gjitha peizazhe që unë i kam bërë në natyrë.



Dy vjet më parë, më thatë se u jeni kushtuar peizazheve. A nuk ju duket një gjini, e cila lëvrohet pak sot?


Të bësh peizazh për mua do të thotë të pikturosh në natyrë, ky është kuptimi i parë. Mua më pëlqejnë udhëtimet. Jam pak nervoz dhe dua ta ndiej ajrin. Të bukurën, të cilën e prezanton natyra, unë dua ta rrok. Ndonjë njeri mund të thotë se këtë gjë mund ta bësh shumë lehtë me fotografi. Sigurisht që unë e bëj këtë gjë, bëj me mijëra fotografi dhe asnjë nga ato nuk i përdor për pikturë, pasi i përmbahem teorisë se ajo që fotografohet nuk pikturohet dhe ajo që pikturohet nuk fotografohet. Pra, peizazhi në natyrë impresionist për mua është një argëtim i pamasë, pasi më jep mundësinë të prenetoj në një ajër. Duke qenë në natyrë mund të prenetosh në telejo dhe këtë gjë nuk mund ta bësh dot nëse je në studio. Kjo më bën mirë, pasi çdo ditë unë jam ndryshe. Vendet që mua më befasojnë me konfiguracionin dua t\‘i pikturoj. Nëpërmjet këtyre peizazheve unë dua të tregoj se vendin ku unë jetoj nuk mund ta përbuz. Dhe pikturimi i tyre është një vërtetim i kësaj gjëje. Nuk mund të duroj dot se një artist që udhëton në vende shumë të bukura dhe emocionale të mos marrë asnjë shenjë prej tyre. Ne kemi hapur një ekspozitë bashkë me Lakon dhe e kemi quajtur "Dialog Tasho-Lako". Kemi shkëmbyer një dialog mes kolegësh, madje i kemi bërë edhe shkrime njëri-tjetrit. Ajo që ndodh midis nesh është interesante.



Shumë artistë thonë se arti nuk mund të shpjegohet. Ndërsa me ju ndodh e kundërta, ju mund ta shpjegoni aq mirë një pikturë?


Shumë kolegë, të cilët thonë se nuk dinë të flasin bukur, hedhin një hije dyshimi rreth vetëdijes së tyre artistike. Vetëdija në art nuk është aspak e përjashtuar dhe unë e quaj një vlerë. Të gjithë ata që mendojnë se në art piktura nuk mund të shpjegohet, ose mbivlerësojnë veten e tyre, ose nuk dinë të shpjegohen, ose nuk e përjetojnë siç duhet artin e tyre, por si një aksident. Unë dua ta dëgjoj edhe me fjalë nga të tjerët, dua të shoh se çfarë mendojnë ata për punën time, edhe nëse ata duan të denigrojnë punën time. Ky është një argument që unë të bëj një pikturë. Së shpejti dua të vij në Tiranë me një ekspozitë të madhe, e cila do të jetë një ekspozitë kompozicionale, ku një vend të rëndësishëm zënë edhe idetë e mia, sjellja e një bote të caktuar në kohë dhe hapësirë, me një stil ku tregohet mënyra sesi e përjetoj unë krijimtarinë time gjatë gjithë këtyre viteve, gjë të cilën ti mund ta shohësh edhe në ekspozitën time këtu, ku pjesa ime është tërësisht abstrakte. Thelbi i saj është vënia e një rregulli në një kaos. Qyteti për mua është thelbi kryesor. Ndonjëherë më duket sikur nuk ka ndryshime mes Tiranës dhe Pogradecit apo Parisit. Në të tria këto qytete unë shoh elemente të ngjashme, të dramës sociale dhe kaosit. Raporti nëpërmjet rregullit dhe antirregullit është ajo që më shqetëson dhe më takon me artin postmodern.


Ku e gjen dashurinë Kostandini në këtë qytet?


Dashuria në këtë qytet është kudo, por është si një dashuri për veten. Por ka dy anë, atë të shpjegueshmen dhe atë të pashpjegueshmen. Ka anët e bukura, por ka edhe ato gjëra që unë i urrej e i përbuz. Ndonjëherë gjërat që unë i përbuz më mbajnë më fort në këtë qytet. Një gjë që e dua pamasë dhe jam i ndërgjegjshëm për një dashuri të kulluar, është historia ime familjare dhe ky peizazhi me liqenin e malin e thatë, të cilin unë nuk e ndërroj me asgjë tjetër. Ky është sfondi i kësaj historie familjare. Në fund të fundit, njeriu përbëhet nga pjesa shpirtërore e tij. Nganjëherë jam i përfshirë nga një gjendje reaksionare për t\‘i hedhur poshtë gjërat që bëj, pasi bëj gjëra krejt të kundërta edhe gjatë ditës. Kjo është një gjendje paniku, që tregon temperaturën e një intelektuali i cili jeton në rrethina, edhe të një provokimi që i bën shoqëri. Ai është në prag të dëshpërimit. Drama dhe dilema është nëse duhet ta bësh zap këtë gjë, duke marrë hak ndaj kësaj gjëje, që shpesh të duket sikur po të dënon me vdekje. Por këto nuk më pengojnë, pasi vazhdoj të gjej pika takimi me qytetin.

Alda Bardhyli

Shkrimtarët e rinj bëhen të vjetër shumë shpejt

ntervista/ Diana Abu Jaber, një nga shkrimtaret më të njohura të brezit të ri në SHBA, flet për problemet e letërsisë së sotme bashkëkohore.

Gjithnjë ka menduar se duhet të shkruante një roman për kulturat. Përpjekjet e të atit, një burrë që ka ndikuar shumë në jetën e saj, për ta shpërngulur familjen në Jordani, në vendin e tij të lindjes dhe ideja që e shoqëroi gjithë jetën e tij që fëmijët të brumoseshin me kulturën e këtij vendi, e ka bërë Diana Abu Jaber, një nga shkrimtaret më të njohura të brezit të ri në SHBA, të mendojë këtë temë për librin e saj të ardhshëm. Në tryezën e saj të punës, tashmë ajo është duke përfunduar librin që e ka titulluar "Origjinë", i cili pritet të dalë në pranverë. Ndihet e sigurt se ka mundur të qetësojë në art, dhimbjen e atij burri që e deshi aq shumë, ndërsa vetë ka bërë një hulumtim artistik mbi kulturat. Diana Abu Jaber është një nga autoret më të njohura në letërsinë e re amerikane. Në vitin 2004 ajo u vlerësua me çmimin më të lartë për shkrimtarët e rinj, "Pen Center Usa" për letërsi fiksioni. Fondacioni "Përpara Columbus" e ka vlerësuar atë për librin më të mirë amerikan të vitit. Ndërsa në vitin 2003, ajo shpallet si autorja e novelës më të mirë, duke u nominuar për çmimin "PEN/Faulkner". Jep mësim në Universitetin Shtetëror në Portland, duke jetuar kështu mes Portlandit dhe Majamit. Në një intervistë për gazetën "Shqip", shkrimtarja flet për problemet më të ndjeshme të letërsisë së sotme bashkëkohore, duke dhënë edhe disa detaje mbi jetën e saj…




Le ta nisim këtë intervistë me pyetjen se çfarë dini për Shqipërinë?


Oh, tani me siguri që do të më vijë turp nga vetja! Më duhet të rrëfej se di vetëm ca gjëra për vendin tuaj, ndoshta jo ato të rëndësishmet, që përbëjnë historinë e tij. Tani jam duke menduar se çfarë di. Di që Shqipëria ka kaluar nga komunizmi në demokraci dhe ndodhet pranë detit Adriatik. Më kujtohet kur, që në shkollën katolike kemi mësuar se Shqipëria është një nga kombet evropiane kristiane më të lashta! Më vjen keq që nuk di shumë gjëra. Mendoj se kjo është gjithçka që unë mund të mendoj për momentin…



A njihni ndonjë shkrimtar shqiptar?


Sërish më kapët në një pikë ku unë po mendoj se qenkam vërtet e paditur! Por nga shkrimtarët shqiptarë dua të them se kam lexuar vetëm Ismail Kadarenë, disa nga librat e tij.


Çfarë do të thotë të shkruarit për ju? Kur e kuptuat se mes jush dhe këtij arti ekziston një lidhje e fortë?

Në fakt, ndihem sikur unë kam lindur për t\‘u bërë shkrimtare, nëse nuk merret për mendjemadhësi. (If that doesn\‘t sound too pretentious to say). Qëkur kam qenë fëmijë, shkruaja përralla. Jam rritur në një familje që ishte plot me tregimtarë dhe shakaxhinj, kështu që munda të mësoj se tregimtaria ishte një nga mënyrat më të mira për të ruajtur përvojat tona dhe u jep kuptim atyre. Unë besoj se të shkruarit është një lloj udhëtimi, një kalim midis njerëzve, midis vetëdijes dhe pavetëdijes sonë, midis mendimit dhe ndjenjës.




Letërsia e ditëve të sotme duket sikur po merret me njeriun dhe ekzistencën e tij, duke lënë mënjanë mesazhet historike apo politike që vijnë nga rrëfimi i letërsisë. Ç\‘mendoni për këtë çështje?

Mendoj se varet prej autorëve nga të cilët tërhiqesh. Ka një fushë kaq të pafundme librash e autorësh për të zgjedhur. Tri librat e fundit që kam lexuar kishin një gamë të gjerë stilesh - njëri ishte një libër i orientuar nga marrëdhëniet, i shkruar ndoshta duke pasur parasysh një audiencë grash tradicionale; tjetri kombinonte personalen dhe politikën - ngjarje të vendosura në Nju-Jork, nën hijen e sulmeve të 11 shtatorit; dhe i treti ishte krejtësisht politik - i treguar nga këndvështrimi i një fëmije afrikan ushtar. Por dua të them se e vërteta është se asnjëri prej këtyre librave nuk kishte hapurazi asnjë "mesazh" politik. Libri i fundit letrar, që më vjen në mend, i cili i afrohet dhënies së një formulimi të qartë, ishte "Duke lexuar Lolitën në Teheran", që, natyrisht, ishte shkruar nga një shkrimtar iranian, jo amerikan. Kam përshtypjen se amerikanët tentojnë që të japin sa më pak formulime politike - atyre nuk u pëlqen shumë të qortohen dhe u pëlqen që "mësimet" e tyre të nguliten në histori.


Çfarë mendoni për kritikën letrare sot?

Ah, kjo varet krejtësisht nga kritiku! Mendoj se ata mund të kryejnë një funksion shumë të rëndësishëm për të ndihmuar lexuesit të thellojnë dhe zhvillojnë përshtypjet e tyre në drejtim të një libri. Por, shumë shpesh, të ashtuquajturit "kritikë" janë gazetarë të pavarur, të nxituar e pak të paguar dhe tashmë ka shumë pak hapësira në gazeta dhe revista për punën e tyre. Pasqyrat për filmat kanë nxjerrë jashtë gjithçka. Sinqerisht, tashmë pothuajse kam arritur në pikën që të mendoj se kritikët e librit modern duhet thjesht të motivojnë veten për të inkurajuar njerëzit që të lexojnë - dhe asgjë më shumë.

Çfarë mendoni se e dëmton brezin e ri të shkrimtarëve në vendin ku jetoni, si dhe në Evropë apo Ballkan? Çfarë u mungon shkrimtarëve të rinj?


Nuk është e paramenduar, por për një arsye apo një tjetër, nuk duket se lexoj shumë shkrimtarë të rinj. Në SHBA, ashtu si dhe në Evropë, duket se ka një brez fantazirash dhe satirë që përshkon punën e tyre, që mua më duket si një dalje në sipërfaqe e postmodernizmit. Ndoshta mund të jetë e kuptueshme, por mendoj se ajo që unë ndiej është se mungesa e shkrimtarëve të rinj në punë është mjaft e thjeshtë, sensi i moshës - pjekuria, kënaqësia, madje edhe ndjeshmëria. Ndoshta ndonjë e këmben energjinë për ndjeshmëri? Nuk më shqetëson edhe aq ky fakt, ndoshta edhe për faktin se duket sikur shkrimtarët e rinj bëhen të vjetër shumë shpejt!



A mund të na flisni për procesin tuaj të të shkruarit?

Jam një shkrimtare tmerrësisht e padisiplinuar. Shpesh punoj natën, kur nuk më zë gjumi. Kam një penë që shkruan kokëposhtë, ndërsa qëndroj e shtrirë në krevat. Kam një pjesë të madhe të punës të bërë në këtë mënyrë dhe bashkëshorti im është mësuar tashmë me këtë gjë. Gjatë ditës, shkëputem dhe më pëlqen të takohem me miqtë e mi, të gatuaj dhe të organizoj pritje. Gjithashtu jap mësim me kohë të plotë, gjë që e bën shumë të vështirë gjetjen e kohës për të shkruar. Nëse ia dal të shkruaj një ose dy faqe në ditë (ose natë), atëherë e ndiej se e kam bërë punën time.


A ndikojnë shkrimtarët dhe letërsia në jetën politike e shoqërore? A e ka letërsia akoma atë ndikim që ka pasur vite më parë?


E di se letërsia ka një ndikim shumë të madh në jetën time dhe në atë të familjes e të shokëve të mi. Por kur shoh studentët e mi të universitetit, ndonjëherë duket sikur televizioni filmi dhe muzika janë për ta më të rëndësishëm se librat. Letërsia nuk është një mjet thelbësisht teknologjik - për të lexuar një libër duhen përpjekje dhe përqendrim i pandërprerë. Dhe mua më vjen keq të them se nuk jam shumë e sigurt nëse Presidenti amerikan ka pasur kohë të lexojë shumë libra. Por, përsëri vazhdojnë të botohen mjaft libra të rëndësishëm, shoqërorë dhe politike, si "Lufta është një forcë që u jep kuptim jetëve tona", Chris Hedges, që të ndihmon të interpretosh dhe vendosësh veten brenda lëvizjeve dhe rrjedhave të mëdha politike. Kështu që jo gjithçka humbet.

Çfarë mendoni për letërsinë bashkëkohore?

Sa herë që bie në dëshpërim dhe mendoj se letërsia ka rënë dhe është bërë e parëndësishme, zbuloj ndonjë libër befasues që më drithëron dhe me kujton se ç\‘mund të bëjnë fjalët. Për momentin, këtë rol po luan për mua novela e re e Claire Messud, "Djali i Perandorit". Fakti është se, letërsia e madhe vërtet është një thesar i rrallë dhe se shkrimtarët e shkëlqyer nuk rriten nëpër pemë. Vitin e kaluar, ishte Joan Didion me librin "Viti i mendimit magjik". Problemi qëndron në faktin se në këto kohëra botohen shume libra dhe që të jep përshtypjen se në to nuk shkruhet më asgjë thelbësore.
Dhe natyrisht, botuesit janë shumë të shqetësuar për humbjen e audiencës së tyre, kështu që ata shpesh i japin dorë librave bosh të marketingut me kapakë të bukur të tipit "chick lit", që janë thelbësisht josfidues dhe ndershmërisht të paformuluar. Idealisht, ne duhet të kemi një industri botimi, e cila duhet të jetë e hapur për ndryshueshmëri dhe në të njëjtën kohë dashamirëse ndaj rreziqeve financiare.


Na tregoni diçka më shumë për veten tuaj...?

Jam rritur në një ambient familjar mjaft të komplikuar - babai im ishte emigrant jordanez dhe mamaja ime e lindur në Amerikë, me prejardhje irlandeze. Ndaj në shtëpinë tonë ka pasur një shumëllojshmëri gjuhësh, fesh dhe kulturash. Jam rritur gjithashtu në një familje të madhe, me gjyshërit, xhaxhallarët dhe kushërinjtë e mi - jotipike për amerikanët. Babai im u përpoq të na kthente disa herë në Jordani, por asnjëherë nuk arriti të kthehej në kulturën e tij të parë, gjatë kohës që shpërnguleshim. Ai është nomad nga kultura dhe duket se këtë e kam trashëguar edhe unë. Unë udhëtoj dhe lëviz mjaft shpesh. Më pëlqen gjithashtu të lëviz edhe nëpër filmat e mi. Dy librat e mi të fundit kanë të bëjnë me ushqimin dhe kulturën, por libri i ardhshëm që do të publikohet në pranverë titullohet "Origjinë" dhe është një triller psikologjik.

Unë përpiqem me çdo libër të ri, jo thjesht të rishkruaj librin e mëparshëm. Ndaj i ndryshoj emrin dhe gjithë elementet e tjera, por në momentin që e kam mbaruar gjithë kohën shoh fantazmat e librit të parë në këtë të fundit. Ndoshta është kjo ajo çka do të thotë të jesh shkrimtare?

Gjithçka falë dashurisë

Enver Petrovci, aktori i njohur kosovar flet për pasionin e tij për artin.

"Unë dua, unë di, unë mundem", i përsërit shpesh këto fjalë edhe tashmë kur karriera e tij është në kulmin e saj. Ky refren, i cili tashmë mund të lëvizë si një film në mendjen e tij, është edhe sekreti i të qenurit i suksesshëm. I ulur në një bar të Tiranës, Enver Petrovci, aktori më i njohur në trevat shqiptare, i cili ndodhet këtu për të parë nga afër Festivalin e 12-të të Filmit Shqip, thotë se çelësi i suksesit të tij është dashuria. Gjithë krijimtaria e tij në teatër a kinema është udhëhequr nga kjo moto dhe ai ka falur gjithçka nga vetja e tij për të realizuar ashtu siç duhet një rol. Për të, arti është gjithçka, dhe asnjëherë nuk është ndier i lodhur nga kjo punë të cilën e adhuron ende. Aktori thotë se tashmë puna e tij është ndalur më tepër në profesionin e profesorit. Mësimi për studentët e aktrimit është diçka e rëndësishme, një obligim, të cilit ai i është përkushtuar. Në një intervistë, aktori komenton situatën në artin shqiptar këto vite, duke dhënë dhe disa detaje interesante nga jeta e tij.



Si do ta vlerësoje ecurinë e kinemasë shqiptare si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë këto vite?


Kam parë filma të nivelit të lartë në Festivalin e 12-të të Filmit. Por do isha më i lumtur që këto filma që janë shfaqur gjatë ditëve të këtij festivali, të ishim prodhim vjetor, e jo prodhim i gjashtë viteve. Kam takuar shumë njerëz, shumë artistë ku kam këmbyer mendime të ndryshme, kemi kritikuar njëri-tjetrin për atë çfarë do ishte më mirë dhe po e ndiej veten mirë nga ky takim. Vërejtja ime e vetme dhe e madhe është që të prodhojmë më shumë filma. Eshtë vërtet një format i mjerë që prej gjashtë vjetësh. Kosova ka prodhuar tre filma dhe ky nuk është numri i madh që edhe Shqipëria në gjashtë vjet të prodhojë dhjetë filma. Por sido që të jetë, jam i lumtur që jam këtu dhe i gëzuar që ndodhi ky eveniment.


Çfarë do quaje pozitive në evoluimin e kinemasë këto vite dhe çfarë duhet të ecte më mirë sipas jush?



Unë kam vërejtur edhe më parë një vetëkritikë të kinematografisë shqiptare ndaj vetes. Jo vetëm një vetëkritikë, por një kritikë shumë e madhe ndaj asaj çfarë ka ndodhur dhe po ndodh në Shqipëri. U kam thënë kolegëve të mi regjisorë që jam lodhur duke parë kritika për veten në këto filma. E keni bërë Shqipërinë një bërllok të madh, gjë që nuk është e vërtetë. Ndoshta ata jetojnë këtu dhe nuk e vërejnë se me çfarë hapash gjigantë po shkojnë përpara. Më kujtohet ardhja ime e parë këtu para 13 viteve dhe shumë gjëra kanë ndryshuar që atëherë. Unë jam për ta kritikuar vetveten, por jam edhe për ta nxjerrë në pah edhe të bukurën dhe anën pozitive të gjërave që po ndodhin këtu. Jam për atë që të mos e hedhim poshtë vendin tonë, por t\‘i nxjerrim në pah edhe anët e bukura. Kjo ishte ajo që unë doja të shihja në të ardhmen për sa i përket Shqipërisë. Ndërsa Kosova, një nga mangësitë e mëdha të Kosovës është fakti që nuk bëhen filma për luftën, e cila është një temë aktuale. Ballkanasit të gjithë kanë bërë filma dhe vazhdojnë të bëjnë, duke mbrojtur tezën e tyre. Shqiptarët kanë ngecur në këtë punë. Këta filma që u shfaqën këtu në festival janë edhe filmat e parë që flasin për luftën, por kjo nuk mjafton. Ky është një marketing shumë i vogël për t\‘i treguar botës ndodhitë që kanë ndodhur në Kosovë.


Për çfarë ka nevojë filmi kosovar?


Mendoj se filmit kosovar i nevojitet një skenar i mirë . Nuk mjafton vetëm informimi në një film, por dhe që ai të jetë i madh, që bota ta shohë filmin e mirë dhe të kuptojë çfarë ka ndodhur në Kosovë. Të ketë në radhë të parë anën artistike dhe pastaj atë informative. Mendoj se shumë pak është bërë në këtë drejtim. Më vjen çudi që nuk investohet nga qeveritarët tanë për ndodhitë që kanë ndodhur në Kosovë, gjatë luftës dhe para luftës. Kjo është një situatë shumë e pakuptueshme për mua.


Si artist dhe intelektual në Kosovë. Sa mendoni se e ndihmon arti procesin e negociatave në Kosovë?


Mjerisht, ata që po e udhëheqin kulturën kosovare nuk e kanë këtë vetëdije dhe as që u intereson kjo pyetje. Njerëzit që udhëheqin kulturën janë njerëz egoistë të cilët mendojnë të jenë vetëm nëpër posteje edhe të bëjnë diçka për informimin e botës përmes filmit, apo artit në përgjegjësi. Po të kishte qenë ndonjë qeveritar më entuziast në këtë aspekt, me siguri që do të kishte pasur mundësi të prodhoheshin filma më të mirë dhe të kishte informata më të mëdha për këtë çështje. Bota nuk di shumë gjëra çfarë ka ndodhur në Kosovë, asaj nuk i intereson ta dijë. Ju shikoni Vietnamin, apo Palestinën dhe sërish ka shumë njerëz që nuk kanë informata për atë çka bëhet atje. Ne mendojmë se e gjithë bota duhet ta dijë dhe të sillet rreth Kosovës për atë çfarë na ndodh neve. Kosova, gradualisht po harrohet në botë dhe ne nuk duhet ta lejojmë këtë gjë. Ambasadori më i mirë i mos-harresës së ndodhive që kanë shoqëruar jetën në Kosovë është filmi. Mjerisht, nuk ka kush e kupton këtë. Unë nuk jam i kënaqur me investimet në këtë aspekt. Nuk mjafton fjalia që nuk gjenden të hollat, unë mendoj se duhet të gjenden të hollat për këtë punë, pasi është momenti kur Kosovës i duhen të paktën dhjetë filma në vit. Tani mendoj se është shumë e nevojshme të prodhohen sa më shumë filma për temën e Kosovës, pasluftës dhe gjatë luftës.



Jeni komentuar shpesh si një nga aktorët më të mirë në trevat shqiptare. Çfarë ju bën të veçantë në këtë profesion?


Mendoj se është dashuria. Unë e dua këtë çfarë bëj, përkushtimin. Mendoj se nuk duhet të jesh i talentuar për të qenë i suksesshëm. Unë për vete mendoj shpesh që nuk jam i talentuar. Unë jam pedagog dhe kur shoh studentët e mi që janë më të talentuar se unë, vetëm se mjerisht nuk janë të përkushtuar në punë me atë zell që kam pasur unë dhe që e kam ende tani. Ajo që u mungon atyre është ambicia për t\‘u bërë aktori më i mirë në botë. Ambicia e tyre është që të bëhen më të mirët në mëhallë, që komshinjtë dhe mëhalla të thonë se u bë filani aktor dhe ka dalë në televizor. Ndoshta ata nuk kanë faj, pasi janë shkolluar nëpër bodrume dhe nuk e kanë parë botën. Mua kjo gjë nuk më ka munguar. Gjithnjë kam punuar me ambicien që të jem më i miri në botë. Për të pasur këtë ambicie duhet të kesh sakrifica, besim dhe shumë dashuri. Mua më pëlqen shprehja e vjetër "Unë dua, unë di, unë mundem". Këto të tria gjithnjë i kam në mendje, pasi unë vërtet dua, unë vërtet di dhe unë me të vërtetë mundem.


Do të pëlqente të luaje në një film një burrë të dashuruar të moshës tënde apo një regjisor që do të bëjë një film të madh për Kosovën?


Të dyja këto role do më pëlqenin. Unë nuk jam aktor i përcaktuar, pasi luaj që nga komedia deri te tragjedia apo tragjikomedia. P.sh., po ju tregoj një detaj. Kur e kam parë filmin "Kolonel bunker" e kam pasur shumë lakmi rolin e Agim Qirjaqit. Do me kishte pëlqyer shumë ta luaja unë atë rol. Do më pëlqente të isha në rolin e atij gjenerali. Nuk e kam parë atë rol as si regjisor, apo si aktor apo si patriot shqiptar, por thjesht si një rol. Do më pëlqente një rol i tillë. Për momentin kam disponim të luaj një inspektor tragjikomik. Mua më pëlqen tragjikomedia, pasi dhe jeta është pak a shumë tragjike. Nuk më pëlqente tragjedia e pastër, as komedia e tillë. Pasi jeta nuk është as komedi as tragjedi, ndaj më pëlqejnë pjesët e tilla.


Ju shkruani drama. Mund të na flasësh pak për këtë proces, apo për dramat që ke shkruar?


Të gjitha dramat e mia flasin për atë çfarë jetoj unë. Drama e parë bën fjalë për problemet e ish-shtetit jugosllav, një shtet me shumë gjuhë e shumë fe. Drama ime bën fjalë që përmes personazheve të tregoj mundin e përcaktimit kombëtar në atë shtet. Projekti i dytë me titullin "Kush më ka faj që jam shqiptar", bën fjalë për një artist, i cili është kthyer në vendin e vet në emër të kombit dhe vendit të vet dhe pyetet në ka bërë mirë apo jo. Kjo është një dramë pothuajse biografike e imja. Drama e tretë quhet "Valseri i fundit në Prishtinë", ku tregoj një ngjarje që ka të bëjë me disa ditë para luftës në Prishtinë. Eshtë profesori dhe studentja dhe shumë shpejt mendoj ta vendos në teatrin tim që e kam hapur para disa kohësh.


Sa e lehtë është të luash dramat e shkruara vetë?


Nuk është vështirë të luash, por të shkruash. Çdo rol që unë e kam shkruar, pikësëpari e kam luajtur. Të gjitha rolet i luaj pastaj i shkruaj. Asnjë fjali nuk shkruhet në letër derisa ta kem luajtur unë vetë. Kështu, në këtë mënyrë, unë shkruaj. Fjalitë që unë shkruaj janë shumë të pastra shumë skenike, dhe aktori nuk mundohet me to.



Sa mirë ndihesh kur përçon ide te studentët?


Ndihem mirë vetëm atëherë kur studenti im tregon rezultate më vonë. Ajo është kënaqësia ime më e madhe. Unë kudo që shkoj jam krenar për atë çfarë kam bërë për studentët e mi. Nëse nuk kanë rezultate studentët e mi, menjëherë kisha për ta lënë këtë punë që quhet pedagogji në aktrim. Këtë e bëj duke menduar se dikush po më dëgjon dhe dikë po e ndikoj, nëse kjo nuk ndodh atëherë nuk ka kuptim që unë jam aty dhe do ta kisha lënë këtë punë. Kjo është një punë që unë e bëj nga motivi që disa të rinj po më dëgjojnë.

Standardet e humbura të letrave shqipe

Kim Mehmeti

Shkrimtari shqiptar nga Maqedonia komenton letërsinë shqipe këto vite. Humbja e gjeneratave të reja në Shqipëri, apo Kosovë dhe çfarë do të vendosim në raftin e letërsisë shqipe për këto kohë

Për Kim Mehmetin, një nga emrat më të njohur të letërsisë shqipe në Maqedoni, gjithçka lidhet me standardet. Nëse flasim për mungesë të veprave të mira, apo për atë çfarë ai e quan "tollovi letrare", nuk mund të pretendojmë të kemi forma të qarta të evoluimit të letërsisë deri në momentin kur nuk ekzistojnë standardet. Ato që ai i quan "Shqipëritë tona", Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, vuajnë ende shkatërrimin e standardeve në të gjitha fushat e jetës, jo vetëm në letërsi. Në këto kushte është arti dhe artisti ai që do të vuajë mungesën e një politike të qartë, apo lënien në harresë. Pak i ashpër në kritikën që i bën kësaj situate, Mehmeti thotë se "një pjesë e raftit të letërsisë shqipe për këtë kohë do të mbetet i zbrazur".


Si do ta komentonit ecurinë në letërsinë shqipe këto vite?


Letërsia shqipe e këtyre viteve demokratike, në një farë mënyre është varrosur nën zhurmën e politikës së ditës, duke u bërë viktimë e të gjitha rrjedhave politike, të cilat nëse i shihnim në thelb më shumë kanë elementë jo të një bashkimi të botës shqiptare. Mendoj se letërsia shqipe është në kohën kur duhet ta dëshmojë potencën e vet, nuk mund të ekzistojë më si në kohën e soc-realizmit ku fabrikoheshin shoqatat e shkrimtarëve, ku fabrikoheshin edhe krijues. Ka ndryshuar mënyra e të menduarit e të sjellurit të shkrimtarëve. Kjo kohë në një farë mënyre e sjell atë shfryrje të një potenciali, nga krijues që gjatë kohës së monizmit ishin të ndrydhur apo të kapur në kthetrat ideologjike. Tani ekziston një tollovi totale, nuk ekzistojnë standarde. Si në çdo gjë tjetër edhe në letërsi mendoj se janë mungesa e standardeve ato që kanë shkatërruar çdo gjë. I shkatërruan standardet politike, ato shoqërore, por edhe standardet krijuese të artit, prandaj ndodh që sot mjafton të kesh njëmijë euro për të nxjerrë një libër, mjafton të kemi dy miq që na shkruajnë recensione dhe të botojmë një libër. Filtri nuk ekziston. Por mendoj se pas kësaj shtrydhjeje do të bëhej edhe radhitja e artit, pasi nuk ka si të ndodhë ndryshe. Piramida e artit nuk mund të bëhet artificialisht. Janë ndërtuar piramida të tilla të artit të rrejshëm, por do të mbeten të tilla.


Duket se tashmë nuk ka më emra krijuesish të rinj, të cilët të dominojnë mbi jetën shoqërore apo në letërsi?


Për sa i përket krijimtarisë letrare, kjo kohë është ura që bashkon dy brigjet. Atë bregun që bëhet letërsi në kohën ideologjike dhe këtë bregun tjetër që ka të bëjë me një atmosferë tjetër. Pasi arti gjithnjë është art dhe ai krijohet njësoj, ai është çështje individuale. Sigurisht që rrethanat shoqërore ndikojnë, por ato nuk janë vendimtare. Vendimtare është atelieja e punës e artistit dhe në këtë kontekst, në kohën e kaluar ekzistonin standarde. Ato që ishin të gabuara, mirëpo tani nuk kemi asnjë standard, apo vlerësues në shtëpitë botuese. Ju i keni shtëpitë botuese të shumta, të mos bëj mëkat të them se kjo gjendje është te të gjitha, por ekziston. Motoja për të botuar një libër sot është te paratë jo te vlera e tij. Nga ky kontekst, ndoshta kjo zhurmë e politikës së ditës ndikoi që në një farë mënyre artisti të jetë i humbur. Ju duhet ta dini se në këto rrethana në të gjithë "Shqipëritë tona, artisti është raca më e rrezikuar për ekzistencë. Askush sot nuk mund të mbijetojë duke u marrë me krijimtari përsos dy tre vetave. Askush nga artistët nuk mund të mbijetojë me krijimtari, në një farë mënyre, artisti duhet të bëhet biznesmen që të mund të ekzistojë. Kjo është dilema dhe vuajtja e artistit në kohërat e sotme.


Çfarë solli liria në letërsi gjatë këtyre viteve. A e kompensoi ajo mungesën e gjatë para viteve \‘90-të?


Eshtë një pyetje interesante, pasi në pjesën më të madhe të rasteve termi liri keqinterpretohet. Liria nuk do të thotë anarki, liria nuk do të thotë kaos, liria nuk do të thotë që çdo njeri mund të bëjë çfarë do. Liria është përgjegjësia më e madhe e njeriut. Më i robëruar ndihet njeriu që është plotësisht i lirë, që i lejohet çdo gjë, pasi ai duhet të kujdesemi se liria jonë çfarë i sjell tjetrit dhe mendoj se në botën shqiptare jemi të bufatur ende nga ajo kohë kur nuk kishim liri as për të marrë frymë e jo më të mendojmë. Ne filluam të mendojmë në mënyrë perverse, një mënyrë që si lejohet krijuesit, ne u bëmë një racë mishngrënëse që më mirë ndihet kur ia ha kokën tjetrit. Pse ndodh kjo. Ndoshta ndodh prej faktit se ne nuk jemi rritur natyrshëm, në një ambient të vetëm. Nëse krijuesit më të motivuar kanë qenë kur kanë pasur shtrëngesa se ato i kanë motivuar të krijojnë një botë të dytë të vetën. Ndoshta sot është problem fakti që krijuesi nuk e gjen vetveten, nuk vë kontakt me vetveten, në këtë ambient ku vlerësues apo kritikë bëhen njerëz vetëm gjatë ditës. Te ne ndodh absurdi që kritikët janë njerëz që librin e vetëm që kanë lexuar janë menytë nëpër kafene, mirëpo të gjithë janë bërë kritikë e krijues. Në një shoqëri ku nuk ekzistojnë standarde ju nuk mund të kërkoni. Në atë shoqëri jo se nuk ekzistojnë vlera, por ato nuk dinë të identifikohen. Ju e dinin që më zhurmaxhinjtë janë këngëtarët që s\‘kanë zë për këngë. Ata e ndiejnë se vetëm zhurma mund t\‘i mbajë. Kjo nuk do të thotë se krijuesi nuk di ta përdorë lirinë, por kjo liri e jona është pak perverse, pa rregull, kjo, sipas meje, është ajo që e pengon artin shqiptar që ai të ndihet si mes një potence pa kushte që të manifestohet. Me vjen keq që tregohem kaq i vrazhdë, por në këtë kohë ka humbur dhe kënaqësia që të botosh një libër dhe kjo është vërtet tragjike.



Nëse i hedh një sy letërsisë sonë këto kohë, sa bashkëkohore është ajo?


Mendoj se arti është bashkëkohor aq sa jemi edhe ne të tillë. Eshtë jeta jonë ajo që në një farë mënyre pasqyrohet në art dhe letërsia ecën me atë çfarë ndodh me ne. Gjithçka është në varësi të rrethanave ku ekzistojmë. Arti nuk mund të jetë modë. Nuk mund të shkruhet me idenë se "kështu shkruhet në Evropë". Unë e di se cili art pëlqehet tashmë në botë, por unë nuk mund të ulem dhe të shkruaj pikërisht se kjo prozë pëlqehet në botë. Bashkëkohësinë e një vepre e përcakton shkrimtari dhe koha kur bëhet. Tjetër është si drejtim i krijuesit, të cilët kultivohen në këtë botë. Ne mbjellim atë që frytet do t\‘i gjykojë e ardhmja. Ky është arti, teorinë e së cilës ne nuk mund ta ndryshojmë dot. Ajo që mundon gjithnjë artistët është në atë çfarë ata prodhojnë sa mund të përballet me të sotmen e jo më me të nesërmen. Ne jemi në nivel me krijimtarinë bashkëkohore aq sa do të bëjmë më pas vlerësimin se çfarë do të mbetet në bibliotekën tonë nacionale. Dhe ato do të jenë vlerat e vërteta të kësaj kohe.


E çfarë mund të vendosim deri tani në atë bibliotekë?


Nga kjo kohë mendoj se do të mbetet një raft i zbrazur. Kosova lindi një gjeneratë të lotderdhjeve, prej \‘81-shit, të cilët u burrëruan kur nisi lufta, të cilët tharmin krijues duhet ta krijonin kur erdhën të huajt, kur Kosova u bë vendi i mirë për refugjatët perëndimorë. Kështu, Kosova i humbi dy gjenerata krijuesish, Shqipëria gjithashtu rriti një gjeneratë që shijoi helmin e qumështit të kooperativës, që u burrëruan të vetëdijshëm për vetveten në \‘97-ën, kur shqiptarët vranë Shqipërinë, që duhet ta nisnin krijimtarinë e vet në kohën kur këtu thjesht ekziston vetëm lufta e jovlerës. Kështu, në një farë mënyre, shqiptarët flijuan nga dy-tri gjenerata të krijuesve të vet. Shpesh e them se kur është në pyetje arti, te ne tragjedia, humbja është e plotë, ajo s\‘mund të jetë më e madhe. Kush e përkrah sot një krijues të ri? Askush. E vetmja gjë që i ofrohet atij është të bëhet opinionit në një televizion ku u ofrohen para dhe kushte më të mira dhe ai aty zhduket. Artisti është njeri si të gjithë njerëzit e tjerë, edhe ai ka momente kur ka dëshirë të jetojë mirë. Kështu, pra në Kosovë ndodhi e njëjta gjë, lufta, një gjeneratë që mësonte nëpër bodrume, pushteti serb që e ndiqte dhe ndofta është një fenomen i çuditshëm që ne nuk kemi gjeneratë të re, apo ndoshta numër të mjaftueshëm. Kështu, mendoj se me letërsinë shqiptare do të ndodhë që një pjesë e raftit të kësaj kohe do të mbetet bosh.



Për sa i përket kritikës, si e shihni atë këto vite?


Edhe kjo lidhet me atë çfarë thashë në fillim. Kur shkatërrohen standardet nuk ka kush të na kritikojë. Jo rastësisht në të gjithë "Shqipëritë" tona njerëzit merren me politikë. Kjo, pasi aty nuk nevojitet të kesh ndonjë aparaturë, por thjesht të rreshtohesh diku. Nëse e vëreni, diçka e ngjashme nisi edhe në letërsi, edhe në art. Kështu, edhe ne jemi ndarë në principata letrare. Kështu, edhe ne na pëlqen mbyllja, pasi duket sikur jetojmë më mirë me veten. Ndërsa shoh mënyrën sesi është situata letrare në Tiranë, Prishtinë, Tetovë, më duket se ne të Maqedonisë vazhdojmë të mbetemi një provincë kulturore, që vuajmë nga mendjemadhësia e Tiranës dhe kokëfortësia e Prishtinës. Por e gjithë kjo situatë lidhet me standardet, pasi nuk kemi sistem të organizuar të vlerave. Kështu, kritik te ne mund të bëhet çdokush. Normalisht, çdo lexues mund të japë një mendim për vlerat, por jo çdo lexues mund të jetë kritik në profesion, pasi kritika kërkon një tjetër këndvështrim për veprën letrare.

Gratë-burra, që trishtojnë botën

Udhëtimet e gazetarëve të gazetave të njohura amerikane në Shqipërinë postkomuniste, duke zbuluar traditat dhe jetën e një prej vendeve më të mistershme të Ballkanit

"Pashkja u kthye në virgjëreshë të betuar, kur mashkulli i fundit i familjes së saj vdiq, dhe i la asaj emrin e shtëpisë dhe pasurinë. Duke respektuar Kanunin e Lekë Dukagjinit, ajo hoqi dorë nga jeta e saj prej gruaje dhe filloi të vishej dhe të vepronte si burrë e të thirrej me emër burri Pashk", kështu shkruante reporteri i revistës së njohur amerikane "National Geographic", i cili gjatë udhëtimit nëpër Shqipërinë e veriut kishte zbuluar një zakon të vjetër shqiptar. Një histori e pazakontë për gratë e perëndimit, të cilat as që mund të mendojnë një transformim të tillë të trupit të tyre, ku humbet forma e gruas për hir të ligjeve të vjetra. Ato nuk e njohin Kanunin, që në reportazhin e gazetarit mund t\‘u ngjasojë si emër mashkulli, por nga ata meshkuj që nuk dinë të duan një grua. Por, historia e Pashkës, gruas që provonte një gotë raki në odën e madhe të burrave, të mbushur me fotografitë e pjesëtarëve të familjeve në mur, ku pak më tej një tjetër burrë i veshur me këmishë me vija i bie çiftelisë, duket si një fotografi e marrë nga e kaluara dhe e servirur për të treguar Shqipërinë postkomuniste, dhe historitë që mund të gjesh aty. Por ky portret është i vërtetë, Pashk është ndoshta unifikimi i gjithë atyre grave që iu desh të jetonin si burra në atë sistem, dhe që më pas humbën të gjitha ndjesitë e të qenit femra. Një detaj interesant në përshkrimin që i bën kjo revistë këtij fenomeni është qasja ndaj historianit të famshëm grek Herodoti, i cili e krahasonte këtë zakon të malësisë shqiptare me atë të amazonave. "Njëri prej djemve, në të vërtetë një djalë i veçantë e bukurosh, kishte një tatuazh në krahun e djathtë të bërë sipas praktikës që ende është gjallë, e të cilën Herodoti e përmend si traditë të lashtë ilire, Pjetri e drejtoi gishtin nga njeriu me tatuazh dhe më tha: Ajo është grua-burrë. Nuk është martuar dhe as nuk martohet kurrë. Kjo thënie kaq interesante na bëri të njohim zakonin shumëshekullor të Malësisë së Madhe që është ndoshta po aq i vjetër sa ai i amazonave", shkruan revista "National Geographic". Duke marrë shkas nga takimi me Pashkën, revista hulumton në pasojat që ka lënë Kanuni i Lekë Dukagjinit te gruaja shqiptare. "Zakonet shqiptare janë të egra deri në rrezik dhe thuhet të jenë përcjellë brez pas brezi. Te shqiptarët ekzistojnë disa zakone të çuditshme. Të përshëndetësh një grua të pamartuar, për shembull, është një provokim që ndjell vdekje. Një gjakës është i falur për sa kohë që është i shoqëruar nga një femër. Një femër mund të qëllojë mbi të fejuarin, i cili e prish fejesën ose i kërkon babait të djalit që ai vetë ta vrasë ata". Në komentet që bëhen në këtë revistë për gratë shqiptare mund të gjejmë edhe këtë "Gratë shqiptare lindin trima. Kam parë me qindra në të vërtetë mijëra të tilla, të zellshme dhe punëtore, të ushqyera me bukë e më djathë, disa me fëmijë të vegjël, anës rrugës me ca pleq tek thyejnë gurë tërë ditën, në të nxehtë e në të ftohtë, për të përfituar nga qeveria italiane tri lira në ditë. Edhe fëmijëve u jepet e njëjta pagë për përpjekjet e tyre sadopak të vlefshme qofshin ato". Sipas revistës, për shekuj të tërë gruaja shqiptare ka gëzuar një zakon që nuk mbahet mend se kur është krijuar një status ligjor të tillë, që gratë në perëndim kanë luftuar dhe ia kanë dalë ta marrin vetëm në kohët moderne. Sipas tyre, shqiptari është i ndershëm në mënyrë të veçantë në qëndrimin ndaj grave. "Thuhet se para luftës një grua e vetme dhe e pambrojtur mund të udhëtonte e sigurt nga njëri cep i Shqipërisë në tjetrin...".


Shqipëria pas rënies së komunizmit


Dushko Doder, korrespondenti i gazetës "Uashington Post" në Moskë, autor i disa librave, zgjedh të udhëtojë në Shqipërinë postkomuniste, për të parë nga afër e për ta përcjellë më pas kudo në botë ndjesitë që gjeti në vendin e sapoçliruar nga tirania. Me një dashuri të veçantë, por edhe me një sens sa emocional aq edhe kritik, paraqet atë tablo të fillimit të transformimeve që po ndodhnin me tërë padurimin, zemërimin, mungesën e përvojës, shpresën, dëshirat e zjarrta për të "kapur" botën që demonstronin shqiptarët. Ja si shkruan ai "Duke lënë pas autobandën e mbushur plot e përplot me makina, hyra në rrugën që të çonte në një vend të mbyllur. Po ndiqja shenjat e vjetruara, duke lënë pas një re pluhuri si dhe botën e zhurmshme jugosllave. Po ecja drejt tokës së ashpër shqiptare. Në çdo km që përshkoja, rruga sa vinte bëhej më me shumë gropa e pengesa. Shekujt largoheshin... Nën regjimin e Enver Hoxhës, i cili e udhëhoqi si feudal që nga viti 1944 deri në vdekje, në vitin 1985, vendi u kthye në një nga diktaturat më të ashpra, ku bashkëshortet e anëtarëve të përjashtuar nga partia urdhëroheshin t\‘i ndanin burrat, ku njerëzit nuk mund të mbanin mjekra, ku të gjitha huatë, kreditë apo bizneset e huaja ishin të ndaluara, ku feja ishte jashtë ligjit, ku po të kritikoje cilësinë e bukës mund të përfundoje vetë edhe familja në burg... Madje edhe turistët nuk ishin të mirëseardhur. Sikundër vetë Hoxha thoshte: "Pse ta kthejmë vendin tonë në një han me dy porta, ku të hyjë derri e dosa". Gazetari, i cili kishte një lidhje gjaku me Shqipërinë duke qenë se gjyshja e tij nga e ëma kishte lindur në Shkodër, ka bërë ndoshta reportazhin më interesant për Shqipërinë postkomuniste, duke ndërthurur ndjenjat më përshkrimet e një vendi, ku dhembjen mund ta gjeje kudo. "Përvoja që kisha, më bënte të kuptoja sesa shumë propaganda e përparimit socialist të Enver Hoxhës përbënte një akt teatror ballkanik. Ndonëse diktatori kishte vdekur prej më shumë se pesë vitesh, shpirti i tij jetonte. Në fillim të vitit 1991, statuja e Enver Hoxhës ende dominonte çdo qytet dhe qytezë, pamja e tij ishte bërë e tillë që të dukej i pashëm, i zgjuar i kujdesur dhe prindëror...". Tirana do të ishte një stacion dramatik për gazetarin. Në mendjen e tij janë ende rrëfimet e një gruaje. "Ai ma mori burrin më shumë se 30 vjet më parë, për shkak se po lexonte biblën. Burri më vdiq në burg...".

Këto janë vetëm disa momente që gazetari i "Uashington Post" përcillte nga vizita e tij në Shqipëri, momente që janë ngulitur në arkivat e vendeve perëndimore sa herë që duan të kujtojnë historinë e shqiptarëve, këtij vendi me dramë të madhe historike, ndoshta më të madhe në Ballkan. Një mori shkrimesh të tjera të gazetarëve të huaj që prekën vendin e nxehtë të Ballkanit kanë ardhur të gjitha në një libër me titullin "Shqiptarët lisa mbi truallin ilir", të përgatitur nga Mal Berisha.