Klithmat e sinqeritetit

 

Sejdi Berisha

 Për librin poetik,  “Kërkoj dhembjen time” –të Sejdi Berishës Pejë, 2011

 Klithmat  e sinqeritetit

“Kërkoj dhembjen time” është një formë e fuqishme e të kënduarit poetik e ndërlidhur me mendimin filozofik dhe njerëzor, formë e etjes njerëzore për ta fisnikëruar dhe sublimuar rrugëtimin dhe përplasjet shpirtërore, të cilat autori i ka shndërruar si në një udhëtar apo në një pelegrin për ta gjetur dhe përjetuar ngrohtësinë e mendjes dhe të shpirtit, por edhe për tu përballur me të gjitha sfidat, të cilat autori sikur i shndërron në pjesën më të ngrohtë dhe më të përjetuar.”

Këto ditë doli nga shtypi vepra e njëzetë e shtatë e shkrimtarit dhen publicistit, Sejdi BERISHA. Në këtë vepër me poezi e me titull karakteristik dhe shumë të zjarrtë por edhe fisnik, autori përmes vargut shtron kërkesën si fenomen, e cila kërkesë e kësaj forme, gjithnjë ka qenë vetëm ëndërr, synim, dëshirë e mall dhe njëherësh faktor fondamental për ta rrumbullakuar tërë atë që njeriu e shndërron në ecje, në kërkim dhe shpresë për njerëzoren dhe për të lumturën, por gjithsesi edhe për të madhërishmen. Andaj, “Kërkoj dhembjen time” është një formë e fuqishme e të kënduarit poetik e ndërlidhur me mendimin filozofik dhe njerëzor, formë e etjes njerëzore për ta fisnikëruar dhe sublimuar rrugëtimin dhe përplasjet shpirtërore, të cilat autori i ka shndërruar si në një udhëtar apo në një pelegrin për ta gjetur dhe përjetuar ngrohtësinë e mendjes dhe të shpirtit, por edhe për tu përballur me të gjitha sfidat, të cilat autori sikur i shndërron në pjesën më të ngrohtë dhe më të përjetuar. Të cilat gjëra, respektivisht, përplasjet dhe rrugëtimin, shkrimtari i kthen në një sfond të çuditshëm por të ngrohtë njerëzor, që, edhe krijuesit, edhe lexuesit por edhe opinionit të gjerë, elementet e tillë, njeriut, i cili, shpeshherë zihet pisk dhe ndodhet në situata të palakmueshme shpirtërore, i dhurojnë energji për këngën e madhështisë dhe të dëlirësisë.

Për këtë arsye, “Kërkoj dhembjen time” me të drejtë shndërrohet në kërkues të arsyes, që vuajtjet dhe dhembjen për t’i ngritur si çështje fisnike e cila ndërgjegjëson dhe njeriut i krijon mbase edhe kënaqësi dhe gatishmëri për t’u përballur me jetën, gjë kjo e cila jo rrallë njeriun e vë në dilema dhe në sprova për të ecur vertikalisht. Andaj, poezitë në “Kërkoj dhembjen time” janë një shprushje serioze dhe ndijimore e mendimit dhe e përjetimit të thellë por edhe filozofik të hapjes dhe të ballafaqimit me probleme. Këndimi në këtë mënyrë, gjithsesi disponon edhe me peshën e thelbit të humanes dhe të qëndresës të për t’iu qasur zgjidhjes së labirinteve të jetës. Këto kacafytje dhe shtegtime të poetit kërkojnë “shpëtim” dhe prehje tek mendja, mendimi dhe veprimi i secilit njeri, në të gjitha format, në të gjitha fushat e jetës. Por, mund të thuhet edhe ndryshe. Krijimtaria e shkrimtarit, Sejdi Berisha, në këtë vepër është edhe klithmë e sinqeritetit për t’i hulumtuar, përjetuar dhe për t’i studiuar “fasadat” e jetës por edhe për t’i hulumtuar muzetë e saj.

Librin “Kërkoj dhembjen time” e botoi Club Kultura-Pejë, 2011 dhe i ka 120 faqe.

Sejdi BERISHA:“Mallkimi i heshtjes”-Shkrime refleksive, 2011

Këto ditë doli nga shtypi edhe vepra me shkrime refleksive “Mallkimi i heshtjes” i shkrimtarit dhe publicistit, Sejdi BERISHA. Ky libër i cili është i njëzetë e teti i këtij krijuesi, edhe si tërësi por edhe si i ndarë në kaptina veç e veç, shpreh atë thellësinë e përjetimit dhe të realitetit e të mospajtimit me te, si veçori e qëndrimit krijues dhe njerëzor të shkrimtarit, i cili, edhe dëshiron të rrëfejë por edhe e ka për synim e zjarrmi për të shpjeguar në rrafshin e mirëfilltë të analizës filozofike dhe refleksive të gjitha rrjedhat që synojnë dhe shfaqin lumturinë, por që dhembjen e kanë shoqërues kudo. Për këtë, autori, Sejdi BERISHA konsideron se gjërat që heshtën apo që ngelin përbrenda vetvetes, me dijen apo pa dijen e autorit por edhe të vetë individit, ato i ngjajnë klithmës, e cila, për habi nuk dëgjohet! Kjo, ngase çdo gjë që heshtet, puthitet me mallëngjimin, të cilin edhe nuk mund t’ia rrëfesh askujt.

Për këtë arsye, autori, me të drejtë na “imponon” indinjatën shpirtërore si mallkim të heshtjes. Vetë titujt e shkrimeve apo të kapitujve të librit, përshkohen me mesazhin alegorik mbase edhe këshillëdhënës në të njëjtën kohë, që i ngjajnë edhe lutjes dhe këmbëngulësisë për sinqeritetin, lumturinë dhe për madhështinë si thesar të njerëzores. Këtë fenomen shprishjeje dhe këtë detyrim analitik por edhe shumë human e hasim pothuaj se tek të gjitha shkrimet refleksive, siç i quan autori, si bie fjala: “Studimi i vetvetes ose matja e jetës me hijen e mëngjesit...!”, “Jeta me vrap dhe kafshimi i gjarprit...!”, “Mallkimi i vetvetes dhe filozofia e heshtjes...!”, “Loja e shkrimit dhe leximi alegorik...!” etj.

Pothuaj se në të gjitha kaptinat e librit, mallkimi i heshtjes troket si diçka që njeriun e detyron ta “zbërthejë” vetveten, por edhe sikur kjo “performansë” e jetës, mallkimin e vë në rolin e zërit që nuk hesht! Andaj, “Mallkimi i heshtjes” i Sejdi BERISHËS, sikur është një qortim i natyrës tjetërfare nga atë që e hasim zakonisht në jetën e përditshme.

Këtë vepër me cilësi të veçantë dhe me peshë filozofike, autori e fillon me një shkrim sinjifikativ në trajtë udhëpërshkrimi, me titull “Toka që të mallëngjen dhe ta madhështon historinë...!”, përmes së cilit, që në fillim opinionin e “detyron” për ta lexuar dhe analizuar librin, dhe kështu për ta mësuar gjithnjë e më mirë historinë e tokës së vet, historinë e njeriut të vet. Ndërkaq, e përfundon, po ashtu me një shkrim, që po ashtu reflekton në vetëdijesimin e njeriut e që mbanë titullin jo vetëm simbolik: “Përurimi i librit në Tiranë dhe rruga e kombit...!”

Për ta bërë sa më kuptimplotë dhe joshëse “bërthamën” e mendimit të kësaj vepre, autori edhe shkrimet i fillon me këtë moto: “... Mendja ta hapë ose ta mundëson fenomenin e rebelimit, e cila gjë kuptohet si veti e veçantë për mospajtimin, vuajtjen dhe mbrojtjen e rrugëtimit të lirë të njeriut...

... Kujtojeni se sa vështirë është kur e harron vetveten në momentet më të nevojshme, atëherë ku i nevojitesh fjalës sate, dritës dhe zjarrit, heshtjes dhe zërit...”.

Kjo do të thotë, se “Mallkimi i heshtjes” i Sejdi Berishës, reflekton kuptimin e thellë të jetës dhe bashkë me te edhe disidencën ndaj gjërave që nuk përkojnë me realitetin e që në të vërtetë janë përditshmëri e kohës.

Librin “Mallkimi i heshtjes” e botoi Club Kultura-Pejë, 2011 dhe i ka 212 faqe.       

“Athinë – Tiranë, ditari i krizave”

 

 

Robert Goro

Toena hedh në qarkullim librin e gazetarit të njohur Robert Goro,

 “Athinë – Tiranë, ditari i krizave”

Shtëpia botuese Toena hedh në qarkullim librin e gazetarit Robert Goro, “Athinë – Tiranë, ditari i krizave” (Shënime për marrëdhëniet greko-shqiptare në vitet 1993 – 1996).

Në faqet e këtij libri autori u hedh një vështrim analitik ngjarjeve që dominuan marrëdhëniet greko-shqiptare në vitet e para të hapjes së Shqipërisë pas përmbysjes së regjimit komunist dhe që u acaruan në mënyrë të skajshme dy herë: në verën e vitit 1993, pas deportimit të një kleriku grek nga Shqipëria, dhe në pranverë 1994, pas sulmit në repartin ushtarak shqiptar në Peshkëpi të Gjirokastrës, autorësinë e të cilit e mori përsipër organizata MAVI (Fronti për Çlirimin e Epirit të Veriut).Libri hapet me një kronikë referuar një shkrimi të gazetës amerikane Wallt Street Journal, ku thuhej se parashikohet konflikt i armatosur në zonën e minoritetit (mars 1993) dhe mbyllet me vzitën e presidentit grek, Kostis Stefanopulos në Tiranë, (mars 1996), kur mes të dy vendeve u nënshkrua Traktati i Miqësisë, Fqinjësisë së Mirë dhe Bashkëpunimit.Për periudhën që përfshihet në libër, autori ka qenë i vetmi gazetar shqiptar i akredituar në Greqi dhe i ka përcjellë aktivisht të gjitha zhvillimet; në këtë sens libri përfiton një vlerë të veçantë dhe hedh dritë mbi shumë ngjarje, për të cilat publiku i gjerë mund të ketë pasur vetëm një imazh të trubullt e të zbehur edhe më shumë nga distanca kohore

R.Goro tregon presionet greke ndaj Tiranws

Mosbesimi reciprok Greqi –Shqipëri

 “Populli dhe qeveria greke i pritën fillimisht krahëhapur emigrantët, por brenda një kohe të shkurtër Athina zyrtare tregoi prirjen që praninë e emigrantëve të paligjshëm ta shfrytëzonte si një mjet presioni për realizimin e pretendimeve që lidheshin me minoritetin grek që jetonte në Shqipëri dhe që pjesa më aktive e tij, në masë të madhe, kishte emigruar gjithashtu në Greqi.”

Zhvillimet në marrëdhëniet midis Greqisë e Shqipërisë kanë dominuar shpeshherë aktualitetin në të dy vendet. Një mosbesim reciprok, i kultivuar sidomos gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, nuk u arrit të zbehej edhe pas përmbysjes së komunizmit në Shqipëri dhe vërshimit në Greqi të dhjetra mijëshqiptarëve që kërkuan një fat më të mirë duke emigruar në vendin fqinj.Populli dhe qeveria greke i pritën fillimisht krahëhapur emigrantët, por brenda një kohe të shkurtër Athina zyrtare tregoi prirjen që praninë e emigrantëve të paligjshëm ta shfrytëzonte si një mjet presioni për realizimin e pretendimeve që lidheshin me minoritetin grek që jetonte në Shqipëri dhe që pjesa më aktive e tij, në masë të madhe, kishte emigruar gjithashtu në Greqi.Ky presion solli si rezultat dy krizat më serioze në historinë e re të marrëdhënieve: më 1993, me shkakun e dëbimit nga Shqipëria të një prifti grek, që akuzohej për veprimtari antishqiptare, dhe më 1994, pas sulmit terrorist prej ekstremistësh të ardhur nga Greqia, në qendrën e rekrutëve në Peshkëpi të Gjirokastrës, me ç’rast humbën jetën dy ushtarakë shqiptarë.Të dy krizat u shoqëruan me dëbime masive të emigrantëve shqiptarë nga Greqia, duke qenë ata të vetmit që paguan “haraçin” e rëndë për acarimet në mes Athinës e Tiranës.Nga ana tjetër, ato kriza, ndikuan që “betoni” i hedhur ne themelet e marrëdhënieve dypalëshe, të krisej qysh në fillim; krisje që, me gjithë përpjekjet e admirueshme të qeveritarëve në të dy kryeqytetet, vazhdojnë edhe sot e kësaj dite t’i trandin herë pas here marrëdhëniet midis Shqipërisë e Greqisë, që ndërkaq, mbeten shumë të mira, të paktën sipas deklaratave zyrtare në të dy anët e kufirit...Vështrimi historik i marrëdhënieve midis Greqisë e Shqipërisë, vëzhguesit të vëmendshëm i sjell ndërmend një shprehje frazeologjike greke: “Bashkë nuk bëjmë, veç nuk mundemi”... Nëpër vite në sfondin e marrëdhënieve dypalëshe ka pasur edhe tensionime të tjera, më të ulëta se ato që do të shikojmë në këtë libër, tensione që shkaktoheshin herë nga njera palë, e herë nga tjetra. Dhe gjithmonë, si në një sherr vëllezërisht, vinte periudha e pajtimit dhe e dashurisë së madhe, për t’u tollovitur përsëri dikur më vonë...Për fund: pas një qëndrimi aktiv prej gati 17 vjetësh në Greqi, autori ka përshtypjen se problematika e marrëdhënieve greko-shqiptare (apo shqiptaro-greke) mund të analizohet më mirë në një vepër fiction-i, se sa në një punim publicistik. Jo vetëm pse arkivat greke të asaj periudhe (ku është i domosdoshëm hulumtimi për të mbërritur në përfundime të sakta), duan edhe ca dekada që të hapen, dhe nga ana tjetër, duhej hulumtuar më shumë pjesa shqiptare e ngjarjeve – që objektivisht ishte e vështirë për t’u realizuar në kuadër të këtij libri. Por më së shumti pse ajo problematikë bazohet me të tepërt, - për mendimin modest të autorit-, në paradokse, se sa në arsye të qenësishme.Prandaj, u përzgjodh mënyra e rreshtimit kronologjik të ngjarjeve (ndërthurur edhe me analiza të atypëratyshme, një pjesë e mirë të publikuara asokohe në BBC, Koha Jonë dhe Koha të Prishtinës), me shpresën se arrihet të rikrijohet e plotë ose pothuaj e plotë, ajo periudhë, “krizash e vranësirash”, si në një film dokumentar, pa retushe të shumtaNë këtë mënyrë, ndoshta edhe lexuesi e ka më të lehtë të nxjerrë përfundimet e veta.

Për autorin

Robert Goro ndodhet që prej vitit 1993 në Athinë, Greqi, ku punon si korrespondent i seksionit shqip të radios britanike BBC.Në Greqi ka krijuar e drejton gazetën Tribuna, e përjavshme në gjuhën shqipe.

Ka botuar librat: Takohemi pasdite (tregime, 1990),Një këngë për Edit Pafin (roman, 2000), FYROM: Supermacia e inferioritetit (publicistikë, 2001),Dosja 1990-1991, dëshmia e Kiço Mustaqit (publicistikë, 2004).

Mbresa nga libri voluminoz “KRITIKA NDRYSHE – II”, e Fatmir Terziut

 

 

“KRITIKA NDRYSHE – II”

TEMPULLI I DIJES NË SYRIN E KRITIKËS LETRARE

XHELADIN MJEKU

Mbresa nga libri voluminoz “KRITIKA NDRYSHE – II”, e Fatmir Terziut

I. HYRJE NË TEMPULL

          Kur merr guximin të futesh rrugës së gjatë dhe sfidimit prej vështruesit serioz në matjen e të gjitha barometrave dhe kaheve të zhvillimit të letërsisë në këto vitet e fundit, sidomos në periudhën e tranzicionit, ku u hapën mundësitë e daljes në skenën letrare dhe krijuese shumë emra të anatemuar, krijues të rinjë dhe sidomos krijuesit nga mërgata, që ishin të panjohur për opinionin lexues në trojet etnike, nuk ka dyshim se ke vënë vetes një sfidë. Këtë rrugëtim e nis me  përkushtimin më serioz Fatmir Terziu, i cili ua hap portën këtyre krijuesve që të grumbulluar në një libër voluminoz me shkrime e analiza kritike dhe letrare për librat dhe rezultatet e tyre, bën që të kemi një njohje më të gjithanshme të shumë penave, që deri vonë ishin pothuajse enigmatik dhe fare pak të njohur. 

         Nisur nga ky supozim sikur fitohet përshtypja se po hapen portat e një tempulli të madh të njerëzve të veprimtarive të shumta kulturore, krijues të poezisë, prozës, kritikës, dramës dhe vlerave të mëdha letrare në përgjithësi. Triumfalisht do të shëtisim nëpër të gjithë kapitujt e këtij libri, për të takuar emra të shumtë krijuesish, veprat e të cilëve premtojnë në zhvillimin dhe lërimin e vlerave të qëndrueshme letrare dhe shkencore, në përgjithësi. Të takosh në një vend aq emra krijuesish, të njohësh veprimtarinë e tyre dhe të kesh një pasqyrim të përafërt për zhvillimet e krijimtarisë së tyre, është një vlerë e konsiderueshme për lexuesin e rëndomtë, por edhe për studiuesin e kësaj dege të letërsisë kombëtare. Të rralla janë rastet kur vijnë bashk krijues nga atdheu dhe mërgata, në numër kaq të madh, e që pasqyrojnë botën letrare në formën më të plotë. Këtë mundësi na e krijon Fatmir Terziu me librin e tij voluminoz “Kritika Ndryshe- vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare-II”, që tashmë disponojmë.  

            Që në fillim të këtij vështrimi kapim fijet e organizimit të librit, që i paraprinë Hyrja dhe pastaj vazhdohet me katër kapitujt që pasojnë: Kapitulli i parë–Kuptimi, efekti kontekstual dhe komprehensioni; Kapitulli i dytë–Diskursi, interpelacioni, metafizika dhe filozofia e fjalës; Kapituli i tretë–Poezia, raportet e saj me jetën, bashkëkohësia, triniteti dhe…cili është kuptimi i ekzistencës së saj, dhe Kapitulli i katërt–Përtej analizës, rrumbullaksojnë një material voluminoz për kahet e zhvillimit të letërsisë shqiptare këtyre dy dekadave të fundit. Libri shoqërohet me një bibliografi të pasur prej rreth 90 burime të ndryshme, që plotësojnë lëndën e shtjelluar, duke dhënë dëshmi të mjaftueshme për studimin e autorëve të përzgjedhur në libër. Edhe  indeksi i emrave të përfaqësuar, si ndihmesë tjetër janë udhëzuesit e gjetjes së emrave të përfaqësuar brenda kopertinave të librit voluminoz dhe të ndërtuar me përkushtim  “Kritika Ndryshe- vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare-II”, të Fatmir Terziut, - studim kritik mjaft tërheqës, që zë një vëllim prej afër 500 faqesh.

           “Kritika Ndryshe-vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare-II” është  vepër që i   plotëson nevojat e lexuesit të njoh gjithë materjen e përmbledhur aty, një ndihmesë e mirë për të mësuar për  angazhimet e Terziut në organizimin dhe ndërtimin e një vepre studioze. Nga ky prizëm mund të konkludohet se, në materjen e kësaj vepre shkencërisht të realizuar mund të vëzhgosh e kuvendosh lirshëm me të gjitha format e shtjellimit dhe problematikat që kap në analizimin e veprave të nduarnduarta letrare. Kjo vepër, realisht me plotëkuptimin e fjalës, është studim i mirëfillt dhe më ndryshe se që jemi mësuar të takojmë në raste të shumta; e shkruar më ndryshe se në rastet e rëndomta në  fushën e kritikës letrare shqiptare.

 Konteksti i kësaj përgjigjeje është organizimi dhe shtjellimi  bashkëkohor në kritikë dhe analizë të veprës letrare, bazuar në psikanalizë. Kjo është veçanita e këtij libri studimor, ku përfshihen autorë shqiptarë në prozë dhe poezi,  që premton një pikënisje në kritikën ndryshe, me mënyrën e shtrimit të problemeve rreth kritikës letrare.

II. PERSONIFIKIMI I FIGURAVE TË HARRUARA DHE VLERAT E PAKONTESTUESHME

            Që në fillim hetohet përfshirja e një numri të konsiderueshëm emrash që ishin pjesa e harruar apo fare pak e njohur në qarqet letrare këtu tek ne, duke aluduar në pamundësinë e ndjekjes së hapit me shpejtësinë e daljes në opinion të shumë emrave të rinjë, sidomos në dy dekadat e fundit të tranzicionit të vendit. Brengosëse është edhe fakti se përzgjedhjet e mëhershme të shkrimtarëve të brezave të mëparshëm kishin mbetur si pjesa obligative e mësimit të letërsisë, kurse komisione të reja për të ndryshuar gjendjen, duke përfaqësuar edhe emra të rinjë që kanë bërë emër dhe vlerë të qëndrueshme në letrat shqipe nuk kanë nxjerrur në dritë asnjëherë deri tash.

              Elita krijuese letrare në hapësirat shqiptare e prezantuar këtu edhe me një qëndrim serioz të kritikës letrare është shembull i mirë se ka ikur koha e personalizimit dhe e interpretimit të kufizuar si parapëlqime të grupeve dhe individëve të caktuar nga qarqet pushtetore dhe të sferës së politikave organizative të kulturës.

             Në librin që po shqyrtojmë “Kritika Ndryshe-vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare-II” të  Fatmir Terziut takojmë një aradhë të tërë autorësh në gjini të ndryshme shumë të njohur, më pak të njohur apo të rishfaqur në hapësirën mbarë kombëtare, të rinj e të moshuar, nga të gjitha trevat shqiptare dhe nga  mërgata, që krijojnë në prozë dhe poezi, si Ismail Kadare, Zija Çela, Halit Shamata, Izet Shehu, Pëllumb Kulla, Agron Tufa, Agim Shehu, Klara Buda, Puntorie Muça-Ziba, Vilhelme Vranari-Haxhiraj, Vullnet Mato, Dhimitër Xhuvani, Thani Naqo, Kujtim Agalliu, Halili Jaçellari, Myrteza Mara e ndonjë tjetër, dhe në poezi, si Isuf Luzaj, Agim Gjakova, Preç Zogaj, Iliriana Sulkuqi, Zyhdi Dervishi, Moikom Zeqo, Zejnepe Alili-Rexhepi, Arian Leka, Anton Çefaj, Skënder Rusi, Nehas Sopaj, Sazan Goliku, alias Pandeli Koçi, Ndoc Gjetja, Ramadan Musliu, Skënder Hasko, Vojsava Nelo, Din Mehmeti, Iliaz Bobaj, Lindita Agolli, Mujo Buçpapaj, Ndue (Tomë) Ukaj, Medije Vraniqi, Vangjush Ziko, Abdylazis Islami, Agim Spahiu, Bajame Çeliku-Hoxha, Petraq Risto, Uran Kostreci, Rahmi Tuda, Sotir Lashova, Julia Gjika, Albana Mëlyshi-Lifschin, Kostaq Duka, Sherif Bllaca, Dritan Buna, Ylber Merdani, Elinda Marku, Gëzim Llojdia, Merita Bajraktari-McCormak, Selman Lokaj, Xhevat Latifi, e ndonjë tjetër, nduarnduarshmëria e  krijimtarisë letrare të të cilëve përbën një thesar të çmueshëm në fondin e letërsisë shqiptare, që krijohet këtyre dekadave të fundit.

            Objekti i studimit për krijimtarinë e shumë krijuesve të Letërsisë Shqiptare, për probleme të caktuara, të veçanta dhe të dallueshme nga njëra-tjetra shërbejnë si modele të të arriturave në letërsinë bashkëkohëse shqiptare nëpër dekada. Autori i studimit ka përzgjedhur midis shumë prozatorëve dhe poetëve, disa krijues shumë të përveçëm, për të cilët ka ndërtuar nga një  pasqyrë në disa plane letrare me vlera për letërsinë që po krijojnë, e  që deri më sot  kanë munguar, ose është folur fare pak për ata. Vlerësuar  në specifikat e  gjithësecilit autor, ata konsiderohen si modele të  sukseshme në fusha të veçanta të letrave shqipe dhe natyrshëm të letërsisë  sonë kombëtare.

           Nga këto fakte  libri plotëson nivelin e vlerave të studiuara dhe të gjetura te krijimet e larmishme të autorëve, ku struktura e tij bëhet sa e larmishme dhe interesante, aq edhe  e dobishme për studimin e krijimtarisë shqiptare në vazhdimësi.

III.             LABIRINTHET E BOTËS IMAGJINATIVE

            Periudha kohore e përfshirë në shkrimet kritike të Librit “Kritika Ndryshe-vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare-II” përfaqësohet të shumtën në dy dekadat e fundit dhe nis me shqyrtimin  analitik të termave modernizëm dhe pasmodernizëm, të cilët janë ndër termat më të debatueshëm edhe në dekadat e mëparshme, jo vetëm në mesin e studiuesve në fushën sociologjike, historike e filozofike, por edhe në ato letrare dhe artistike, veçanërisht. Me përkushtim prej profesionisti të kualifikuar Fatmir Terziu nuk ndalet në konstatimet përgjithësuese për modernizimin dhe pasmodernizmin, por vazhdon rrugëtimin e tij studiues në analizat konkrete në fushën e letërsisë, duke konsultuar edhe mendimet e studiuesve më të afirmuar perëndimorë në problematikën e pasmodernizmit në letërsi.  Fatmir Terziu i qaset shqyrtimit analitik të proceseve, dukurive e risive letrare në gjuhën shqipe, duke konsultuar gjithnjë me kujdes literaturën më bashkëkohore dhe duke u bazuar në përvojën teorike të vendeve më të përparuara të perëndimit. Që në faqet e para të këtij libri mësojmë se autori njeh dhe përdor me  saktësi literaturën bashkëkohore që i shërbenë si instrument studimi dhe shqyrtimi analitik të dukurive e risive letrare në prozë dhe në krijimtarinë poetike.

            Poashtu harmonizimi i natyrshëm i pikëvështrimeve teorike të studiuesve dhe  shkrimtarëve të vendeve të tjera me ato të autorëve shqiptarë është një tjetër dëshmi prej studiuesit me formatin më të kompletuar të ngritjes profesionale dhe të përkushtimit për studime cilësore sa më të argumentuara. Një gjetje tjetër në masë të konsiderueshme tek autorët e shumtë shqiptarë në studimet e Terziut është  edhe lidhja qenësore e arritjeve më të veçuara të tregimtarisë shqiptare të ditëve tona jo vetëm me rrjedhat përkatëse të modernitetit, por edhe me nektarin e papërsëritshëm të gurrës tregimtare të krijimtarisë folklorike të shqiptarëve, që lehtëson komunikimin e saj me një rreth më të gjerë lexuesish shtresash e interesimesh nga më të ndryshmet.

            Librin e Fatmir Terziut “Kritika Ndryshe - Një vëzhgim në brendësi të prozës e të poezisë shqipe-II” me plotë të drejtë, mund të konkludojmë se është një vepër e mirëfilltë studimore, që ka si objekt studimi:  Postmodernizmin, Funksionin estetik, Artin e fjalës,  kritikës letrare, etj. për të  vlerësuar veprat letrare; pastaj leximi i kujdesshëm i poezisë dhe mënyra  gjithëpërfshirëse e  saj në vrojtimin e analizës komplekse bashkëkohore.

           Në një mendim përmbyllës të këtij analizimi, veç të tjerash, evidentohet çështja  thelbësore, të themi përmbajtja artistiko-shpirtërore e krijimtarisë poetike të çdo krijuesi, poeti ose   poeteshe  që fiksohet me objektivin vrojtues të Fatmir Terziut.

IV.MESAZHI OSE TEMPULLI QË RREZATON DIJE

            Këtë nëntitull do ta kisha vënë që në krye të shkrimit me besimin se paraqet mjaft bindshëm dhe sigurtë gjithë qëllimin që ka kjo vepër voluminoze. Mesazhi i gjithë kësaj sikur përmbyllet me vështrimin e lëndës së prezantuar këtu, aq më shumë kur takojmë një laryshi autorësh dhe tematikash të prezantuara me pedantëri dhe seriozitet nga autori. Mund të flitet gjatë për vlerat dhe rëndësinë e veprës, por një çështje është mbase e vërtetë në këtë rast. Nëse në mësimet parauniversitare përcaktimi për lekturën e domosdoshme është i rregulluar me normativa pedagogjike, në fushën e studimeve albanistike, e veçanërisht për letërsinë, do të ishin me interes tituj shkencërisht të dëshmuar  si ky i Fatmir Terziut të preferoheshin si obligues për tu lexuar, qoftë si literaturë e mirë studimi, qoftë si libër-lekturë e llojit të veçantë, ku takon brezat  e krijimtarisë moderne në një kulm të fuqishëm dhe meritor. E them këtë nga bindja se një vepër si kjo sikur të shpie në një bibliotekë të përzgjedhur, ku asnjëri nga autorët nuk të lëshon t’i ikësh përballjes me të arriturat dhe vlerat e krijimtarisë së tij.

            Fatmir Terziu i ka përmbushur me një përkushtim të admirueshëm kriteret e hartimit të një libri të përmasave të gjëra shkencore në nivelin ndërkombëtar, duke njohur  mirë letërsinë kombëtare dhe botërore,  paisjen me një kulturë të gjerë,  një formim enciklopedik, në mënyrë që të jetë në gjendje të bëjë analiza dhe përqasje me të vërtetë bindëse me krijimtarinë e autorëve vendës dhe të huaj, duke gjetur edhe pikëtakime përkatëse në këndvështrimet e tyre, prandaj me të drejtë vlerësojmë se ka arritur të vërë në dorën e lexuesve një vepër me nivel të lartë shkencor. Me punën e palodhshme për një periudhë të gjatë kohore që ka përballuar për përgatitjen dhe botimin e kësaj vepre të vëllimshme, autori ka manifestuar, para së gjithash, një respekt të thellë ndaj vetvetes, si një intelektual me horizont të gjerë.

          Në letërsinë e sotme, siç do të theksonte edhe vetë autori i librit Fatmir Terziu, ka prurje të shumta letrare që ka nevojë të studiohen dhe të seleksionohen më tutje.  Gjithnjë duke iu referuar mendimit të tij, shfaqja e mendimit të plotë, pa rezerva në letërsi, krijon tablon e plotë të një krijimtarie të re, ku krijuesi duke analizuar të djeshmen, duke jetuar të sotmen me problematikat e veta, jep mesazhin e së nesërmes.

          Kritiku Fatmir Terziu me  këtë  vepër të vëllimshme  studimore, dhe me librin paraprak të po kësaj natyre dëshmon  se në Shqipëri dhe gjithandej kah krijohet letërsia shqiptare, tash pas daljes nga anonimiteti i periudhës së izolimit tejet të gjatë, po rilind letërsia moderne, për të cilën autori jep mjaft shembuj dhe vlerësime nga kritika bashkëkohore në botë, si krahasim i ndërsjellë i arritjeve të suksesshme dhe vlerash të pakontestuara, që gjithnjë e më shumë janë mirëpritur edhe në vendet tjera, ku janë prezantuar, qoftë si përkthime, apo si krijime në gjuhën e vendeve ku jetojnë e krijojnë autorë të etnisë shqiptare.

          Në kontekst të një vrojtimi të këtillë konsideroj se ky është një përparim i suksesshëm i kritikës letrare shqiptare, duke iu falënderuar entuziastëve të kalibrit të Fatmir Terziut, me synimin e përafrimit me standarde më të përparuara të kritikës bashkëkohore.

Per librin e Gjekë Marinajt "Protonizmi"

 

Gjekë Marinaj

Për librin e Gjekë Marinaj: ”Protonizmi: Nga Teoria në Praktikë”, Vizione Letrare

IMAZH I TEJDUKSHËM I MENDIMIT RACIONAL

“Ky studiues i një shije të hollë, i pajisur nëpërmjet shkollës amerikane, por edhe i vetëpajisur me një kulturë të gjërë të njohjes, dallohet për një fluks të këndeve të shikimit analitik, shijen dhe intuitën e kapjes dhe analizës, po më së shumti ai veçohet ndër studiues të tjerë, për teorinë e vet: “Protonizmin”, vënë edhe si fjalë drejtuese në titullin e librit.”

Nga Qazim D.Shehu

Poeti, studiuesi dhe përkthyesi Gjekë Marinaj, është i njohur për lexuesit dhe dashamirësit e letërsisë për shkrimet e tij, që përcjellin një analizë të qetë e të shtruar, po njëkohësisht edhe të thellë  të dukurive e problemeve letrare, të cilat janë përvijuar e kanë marrë trajta në hapësira e kohë të ndryshme.Ky studiues i një shije të hollë, i pajisur nëpërmjet shkollës amerikane, por edhe i vetëpajisur me një kulturë të gjërë të njohjes, dallohet për një fluks të këndeve të shikimit analitik, shijen dhe intuitën e kapjes dhe analizës, po më së shumti ai veçohet ndër studiues të tjerë, për teorinë e vet: “Protonizmin”, vënë edhe si fjalë drejtuese në titullin e librit.Protonizmi i Marinajt sillet nga idetë e zbulimit të vlerave pozitive, si vlera të artit të vërtetë, duke qëmtuar pa lupën e një studiuesi pedant egocentrist, po në emër të zbulimit dhe inkurajimit të së mirës.Kjo nuk nënkupton mungesën e vështrimit kritik, as sensit realist, as mungesat e argumentave në të mirë të mbështetjes së tezave të shumta që ai hedh në tekstet e tij.Entuziazmi i kritës së tij nuk i përket një retorike horizontale, me lavdërime detyruese për lexuesin, po më së shumti ai mbetet një entuziazëm i natyrshëm që  brumoset vetvetiu në lëmin e sjelljes së fakteve, detajeve, fragmenteve jetësore që ai shpalos për shkrimtarë të ndryshëm  botërorë, kryesisht amerikanë, po edhe poetë të diasporës shqiptare.Gjekë Marinaj me dijen dhe intuitën e një studiuesi që nuk i njeh paragjykimet dhe klanet e paravendosura, merr në analizë autorë për të cilët ndoshta nuk është folur shumë, apo është folur pak.Kjo tregon, në optikën e tij se letërsia është tekst, shprehësi dhe forcë arti, nëse ajo përkohësisht do të ndikohej nga klanet apo nga njohjet, kjo do të ishte një lumturi e përkohshme për të, e, Marinaj është një studiues i tekstit.Çfarë e dallon më së shumti metodën hulumtuese dhe shtjelluese të tij nuk është zor të kuptohet.Ai e kap fenomenin në tërësinë e një kohe, inkuadron veprën në jehonën e saj ndër lexues, veçon çfarë të reje ajo sjell, ndërfut elemente nga jeta e autorit, asnjëherë pa harruar planin e qartë të ndërtimit konceptual të asaj që do thotë.Kjo metodologji, në kahun e saj protonik, bën që të aktivizohen ide dhe mbresa nga autori që përcillen me një stil t ë rrjedhshëm elegant, i cili nuk e bën kritikën e tij fraziste, po përkundrazi ajo grimcohet herë herë nga mendime intelegjente dhe nga një tis i hollë ndjenje dashamirëse që vjen vetvettiu nga leximi i veprave të mira, e nga letërsia serioze. Ai e ka parasysh thënien e Kadaresë se në tempullin e artit hyhet me dashuri dhe jo me urrejtje, një thënie që nuk është vënë re e as nuk është zbatuar nga disa shkrimtarë të sotëm të cilët kur flasin për letërsinë shqipe e mbajnë hapin vetëm te shokët e zborit dhe të konvikteve, dhe kujtojnë se duke servirur shembuj të tillë, ia kanë mbushur mendjen edhe të tjerëve. Zgjerimi i optikës së shikimit për rrjedhat e letërsisë, kur në skenën e saj ka vërtet emra të talentuar, është tregues i atyre njerëzve seriozë, të cilët e ndjekin letërsinë po edhe kanë shpirtin të pangarkuar me dogmën e anësisë.Marinaj i rrëzon mitet e krijuara nga psika socrealiste, strukturat e ngrira të hierarkive apriori, emrat që standartizohen për hir të fatit, përsëritjes së shpeshtë po edhe të komisioneve vlerësuese shtetërore, apo botuesve promovues, shumica e të cilëve nuk i lexojnë librat që botojnë, pa u nisur fare të rrëzojë ato, po më së shumti duke i harruar e duke mos i njohur këto praktika penguese që ndodhin tek ne.Kthjelltësia e gjykimit të tij, arrin të mbështetet  e të sprovohet përmes analizës, e cila shtjellohet  nga nisje vetëm letrare, sepse siç thotë Horaci:”Kur diçka e ke të qartë , fjalët vijnë vetë”. Po cilët janë autorët që merren në konsideratë dhe shtjellohen në libër.Ata vijnë nga letërsia amerikane si: Riçard Pauers, me romanin “Jehona e Kujtesës”, Toni Morrison, Ralf Ualldo Emerson, Frederick Turner, Emil Dickension, etj.Si një njohës i letërsisë amerikane autori zbulon  vlerat e saj, natyrisht pa marrë përsipër të thotë shumëcka për të, po njëkohësisht duke pretenduar të thotë atë që duhet, në mënyrë që t`i sjellë dicka lexuesit mbi vlerën e kësaj letërsie e cila nuk mund të themi se është aq e panjohur me autorët si:Mark Tuen, Xhek London, Teodor Drajzer, Ernest Heminguej, Uollt Uitman , etj.Autori e di  këtë ndaj orvatet të na sjellë autorë të rinj, po edhe të panjohur.Vështrimi i tij kalon në plane të një zbërthimi me pak faqe, pa i inkuadruar këta autorë në një vështrim të përgjithshëm të letërsisë amerikane, po gjithnjë duke synuar që të japë vlerat e tyre të vërteta. Nga gjithë shkrimet, padyshim, më i bukuri është ai për Emil Dickension, një shkrim i shkruar me sjelljen e detajeve jetësore nga jeta e poeteshës , e cila sa qe gjallë, botoi vetëm shtatë poezi, dhe poezinë e shkroi si mundi madje edhe në kartmonedha, shenjë e sigurtë se cfarë ndodh me poetët e vërtetë, të cilët shpirtin e tyre dinë ta shprehin pa marrë parasysh asnjë vlerë materiale.Detajet që autori jep, vëzhgimet e holla që bën, kujdesi i përzgjidhjes në servirjen e tyre, i bën këto artikuj të lexohen herë pas here si testamente poetikë, si vlera të njëmendta që nxisin fantazinë e lexuesit,sepse Marinaj esenë e tij e nis gjithnjë me një motivim nxitës, merr shkas nga ndonjë rast, e di ta shtjellojë me një sens mase që të kalojë lehtë , po jo pa gjurmë tek lexuesi.Për poeten Emily Dickinsion ai thotë:”Poetët nuk vdesin, ata kalojnë vetëm në orën e njëzet e pestë të ditës”Ky titull origjinal , pastaj përcaktimet që bën ai për poezinë në tërësi , si prelude poetike shërbejnë si një karrem i mirë joshës për ta parapërgatitur dhe futur lexuesin në një rrjedhë  të rrëfimit dhe informimit si dhe analizës.Pothuajse në cdo shkrim Marinaj është i kujdesshëm që titujt të shprehin në esencë  boshtin ideotematik të shkrimit, po njëkohësisht ato të të mbeten në mendje, e, kjo buron nga meraku po njëkohësisht edhe nga protonizmi i tij.Sot çdo poet e ka të nevojshme të njihet me sa më shumë përvojë të letërsisë botërore, aq më tepër kur në përcaktimin e Marshall Lohan bota është një fshat global.E në këtë globalizëm duhet parë edhe letërsia shqiptare, e cila, për hir së vërtetës po shkëputet nga jehonat e ideologjisë së dikurshme dhe po mundohet të kapë kuotat e mordernitetit permes mëvetësisë duke iu rikthyer letërsisë së vërtetë.Në këtë globalizëm dhe liri qarkullimi cilët janë shkrimtarët që që qarkullojnë lirshëm në shtjellën ciklonike të globalizmit çngjyrosës.Natyrisht ka, lexuesi mund t`i marrë me mend, po autorët që sjellë Marinaj nuk janë në radhët e para, e megjithatë ato që ai ka sjellë nuk duhen neglizhuar, sepse përbëjnë atë ikje të shkrimtarëve shqiptarë të cilët asnjëherë nuk e harruan identitetin e tyre, dëshirën për të shkruar, madje patën dhe kanë si temë temën e atdheut dhe të mallit.Këta janë përkatësisht, me ndonjë mungesë informacioni jashtë tekstit:Faruk Myrtaj, Ramiz Gjini, Agim Shehu, Luigj çekaj, Dalan Luzaj, Shefqet Dibrani, Naum Prifti, Rozi Theohari, Ndue Hila, etj.Janë poetët dhe shkrimtarët që iken në Perëndim për një jetë më të mirë, po jo për një letërsi më të mirë, sepse letërsia e mirë bëhet edhe pa ikur jashtë shteti.Autori nuk orvatet ta fshehë njohjen për to, madje këtë njohje e shteron aq sa e zotëron. Ai nuk i vështron ata në një zhvillim panoramik , po kjo hartohet, se vështrimi panoramik vjen si një kuptim i relativizuar, nga fakti i të gatuarit në një shoqëri që vuajti shumë drama dhe mungesa të panumërta.Nuk e kam informacioni se si e ndjejnë veten shkrimtarët e diasporës, në një mjedis të huaj, po kam përshtypjen se me mjetet teknike të informacionit do ta ndjejnë mirë, përderisa sot është e rëndësishme të mbash lidhjet e të mundësosh komunikimin me lexuesit shqipfolës.Si njohës i letërsisë në tërësi dhe i letersisë shqipe posacërisht, Marinaj nuk tutet të shprehë vullnetin po edhe guximin e tij pët t`i drejtuar syte edhe nga letërsia e Diasporës, një letërsi që po konturohet brenda një zgjerimi të tematikës jo vetëm me atdhe dhe mall, po me mjaft tema globale dhe ekzistenciale.Edhe për shumë kohë, gjersa këto krijues të ikin nga Shqipëria të shtrënguar prej halleve dhe derteve ekonomike, të detyruar për të gjetur një jetë më të mirë, kjo letërsi do të dallojë  prej konturimit monotematik, një konturim që e përcakton atë si letërsi jashtë atdheut po që mbart tema brenda atdheut.Zakonisht atdheu shihet me syrin metonimik të përfaqësimit mosrealizues për shkak të regjimit.Gjekë Marinaj studion mirë rrethanat si u shkrua kjo, burimet e saj tematizuese, shqetësimin e heroit lirik, frymën përçuese dhe transparente të saj, pa u orvatur shumë të bëjë përcaktime të thella tekstuale, aq sa ia lejon kufiri i një artikulli reçensionues.Megjithate ai na bën me dije se një lexim është gjithnjë një tekst i hapur , i cili mund të lexohet jo vetëm në situate të ndryshme, por edhe nivele të ndryshme të kuptimit.Kjo është bukuria e tekstit dhe e letërsisë, veçse të mos harrohet se protonizmi i Marinajt na sjell reflekse dhe pahun e dashamirësisë intelektuale larg çdo lloj paragjykimi dhe prapamendimi ndjellakeq.Referencat janë të shumta, sidomos ato janë referenca jetësore artistike, po edhe referencat nga personalitete dhe krijues të botës, çka dëshmon për kulturën e gjërë të autorit që rri gjithnjë syçelë në spikamë të gjërave.Me protonizmin e tij ai arrin shumëherë edhe në glorifikime, çka është e natyrshme, brenda protonizmit dhe vërejtjet pothuajse mungojnë, duke na kumtuar se për një autor gjithmonë mbetet të thuhet ajo çka është më e mira, të tjerat kuptohen vetë, dhe këtë studiuesi nuk e bën për xhentilencë të tepruar, as për konformizëm, vetëm se kërkon të tregojë se duke studiuar e përhapur të mirën në art, artin si një vlerë njerëzore, rritet dhe përmasohet edhe shpirti jonë.Stili shtjellues, renditja e koncepteve, organizimi tërësor i ligjëratës kritike, janë për t`u marrë shembull në aspekte të gjëra komunikative që zotërojnë.Lënda kalon me reflektimin e saj ideotematik, përmes një shtjellimi të qartë konkret, të detajuar me shembuj mbështetës dhe të qepura mirë në kohë.Interesante janë shkrimet gazetareske të autorit. Edhe në këtë lëmë ai ka njohuri të mira. Njeh mirë rrjedhat e shtypit shqiptar në botë, që nga Athina në Nju Jork, ndjek me vëmendje çfarë shkruhet në të, përcjell lajme dhe evenimente kryesore, njëkohësisht nuk rri pa përmendur edhe se çfarë i duhet më shumë shtypit shqiptar sot.Ndonëse këto lloj shkrimesh zënë vend më pak ato mbeten intersante, lexohen si një gjë tjetërsoj nga analizat letrare.Marinaj tregon se është një studiues i zoti, këmbëngulës dhe në të shumtën e rasteve ia del të përcjellë informacion të ri për një lexues sat ë specializuar dhe të gjërë.Mënyrën se si ai rreshton informacionet, si analizon faktet, në çfarë përgjithësimesh relation me të vërtetat që i njeh, guximi për t`i thënë, e profilizon atë si një eseist të shkëlqyer, ekzigjen dhe këmbëngulës.Marinaj dshmon se për letërsinë ia vlen të shkruhet gjithnjë , për letërsinë e cila sjell kumte njerëzore,pë rata shkrimtarë që u ballafaquan me sfida në jetë, e,që veprën e tyre nuk e gatuan në dhoma komode po në shtjella të forta të një stuhie shpirtërorëe duke ecur rrugëve të vështira të fatit dhe emigracionit.Duke zgjedhur elementin biografik si burim për të hyrë në tekst, apo elementet kohorë, lëvizjet e ndryshme filozofike e kulturore per të spjeguar tekstet, Marinaj e adreson tekstin në një kohë të caktuar, çka është normale dhe e natyrshme,për të na dhënë më mirë fluksin e ideve dhe të mesazheve të qarta.Libri i autorit Gjekë Marinaj dëshmon për ngrohtësinë e shtjellimit, mprehtësinë e vëzhgimit, analizat e shtrira dhe interesante,është një libër që mund të lexohet me kënaqësi, gati si prozë artistike, çka ndihmon këtu edhe të qenit poet e autorit,edhe të qenit pedagog, lektor,si dhe njohës i letërsisë bashkëkohore amerikane, dheletërsisë bashkëkohore shqiptare e botërore në përgjithësi.

Lindja e ceshtjes came

 

Çeshtja Çame 1820-1943

Mbi një shekull histori dhe dokumente  tw reja mbi  krimet  greke  në Çamëri  

Çeshtja  çame,  1820-1943

“Studimi i Blerima Sadikut  plotëson  një boshllëk në historiografinë e Çamërisë. Ajo, me përkushtim dhe ego shkencore, ka ditur  të hedhë dritë në disa periudha të rëndësishme në historinë e Çamërisë, të cilat kanë qenë pak ose aspak të njohura, duke i bërë të ditur lexuesit pjesën  e munguar të historisë së largët e të afërme të Çamërisë.”

Nga Hajredin Isufi, historian

Vepra studimore e Blerina N. Sadikut “Lindja e çështjes çame: 1820-1943” është i pari që u kushtohet në mënyrë tërësore dhe të dokumentuar disa temave pak të njohura në dije e shkrime. Menjëherë të bie në sy se kemi të bëjmë  me një vëllim, i cili është rezultat i një pune serioze. Organizimi  dhe parashtrimi i materialit i vjen në ndihmë lexuesit jo vetëm të ndjekë  rrjedhën e ngjarjeve, por edhe për të përfytyruar në shkallë të gjerë zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare  në krahinën e  Çamërisë për një periudhë më shumë se një shekullore (1820-1943).Kreu i parë i studimit mban titullin “Lufta e qeverisë  greke  ndaj komuniteteve të huaja”. Është  një ndarje  shkencërisht e domosdoshme për të hapur rrugën e një kërkimi të mëtejshëm. Që në vitin 1820 midis  grekëve dhe etnive të huaja u hap  një hendek i madh. Rezultati ishte se gjithë ata që nuk ishin në fe e në kombësi greke shpalleshin armiq e kundërshtarë të Greqisë dhe ndiqeshin, vriteshin e persekutoheshin me  egërsi.  Historia dëshmon se objekti i sulmeve  të grekëve ishin shqiptarët, vllehët, hebrenjtë, sllavo-maqedonët dhe  turqit e Thrakës. Këto komunitete filluan ta shihnin  me armiqësi  njeri-tjetrin. Më e dhunshme ndaj etnive  të huaja ishte Greqia. Ajo  synonte të  krijonte një shtet  kombëtar mbi një bazë etnike dhe nuk nguroi t’u mohonte ekzistencën etnive të huaja në shtetin grek. Greqia  tendencën raciste ndaj komuniteteve të huaja në përgjithësi,  të myslimanëve  shqiptarë  dhe hebrenjve  në veçanti, e ktheu  në platformë urrejtjeje, deri në shfarosje. Grekët brenda tyre donin vetëm llojin e vet. Autorja  Blerina N. Sadiku në këtë kapitull sjell të dhëna me interes  që i ilustron dhe me burime arkivore  të huaja  të  papublikuara deri më tani. Në kapitullin e dytë trajtohet  me hollësi  “Çamëria  në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881)”. Është hera e parë në historiografinë shqiptare që studiuesja e re  i jep lexuesit dhe  studiuesit  shprehjen më të lartë  të qëndresës  së shqiptarëve në Çamëri në mbrojtje të trojeve të tyre nga lakmitë e shovinistëve grekë në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.Në  kapitullin në vijim, që titullohet “Problemi  çam dhe  përpjekjet e patriotëve për zgjidhjen e tij në Konferencën e Paqes në Paris (1919-1920)”, autorja, Blerina Sadiku, hedh dritë mbi zhvillimin, drejtimin e karakterin e luftës politike të zhvilluara  brenda  dhe kryesisht jashtë vendit, nga patriotët  shqiptarë për problemin çam gjatë Luftës së Parë Botërore e në kohën  kur zhvillonte  punimet e saj Konferenca e Paqes.Kreu i katërt dhe i fundit  i librit mban  titullin  “Lufta për shkollën shqipe në Çamëri 1908-1943”, ku, gjithashtu, ndriçohet  një prej  nyjeve  kyçe paraprirëse  të luftës  për shkollën shqipe në krahinën  e Çamërisë. Ky është një prej kapitujve më të rëndësishëm në këtë vëllim për të kuptuar  se sa përpjekje  bënë rrethet patriotike çame për  hapjen e shkollës kombëtare shqipe në Çamëri në vitet 1908-1940 dhe pengesat e vështirësitë që ata  ndeshen. Mirëpo, sikurse  del nga  studimi  i Blerina  Sadikut, jo vetëm që rrethet  patriotike çame në Paramithi, Margëlliç, Mazrek, Filat, Pargë etj., nuk  iu  nënshtruan  veprimeve të dhunshme të qeverisë osmane  e më pas të asaj greke, por, përkundrazi, luftuan me aq sa mundën të përhapnin  në Çamëri shkrimin e librin shqip.Studimi i Blerima Sadikut  plotëson  një boshllëk në historiografinë e Çamërisë. Ajo, me përkushtim dhe ego shkencore, ka ditur  të hedhë dritë në disa periudha të rëndësishme në historinë e Çamërisë, të cilat kanë qenë pak ose aspak të njohura, duke i bërë të ditur lexuesit pjesën  e munguar të historisë së largët e të afërme të Çamërisë. Vepra e kësaj studiueseje na tregon se historia e dramës çame  nuk mund  të rishkruhet duke u mbështetur  gjithnjë  në ato burime  që dihen e të njohura deri dje,  por duke hulumtuar  për burime të reja, për t’i sjellë lexuesit pjesët e munguara të historisë së  asaj treve, që është e pasur me histori  dhe figura të shquara.

Durrës, 28. 02. 2011.

Promovohet libri “Lindja e çështjes çame: 1820-1943” i Blerina N. Sadikut

“Çështja çame” në një monografi shkencore

“Sipas prof. dr. Pëllumb Xhufi, “libri “Lindja e çështjes çame, 1820-1943”, i studiueses së re Blerina N. Sadiku pasuron në një mënyrë origjinale historiografi në mbi Çamërinë, e cila, me gjithë botimet e shumta të këtyre njëzet vjetëve të fundit, vazhdon të mbetet deficitare në raport me interesimin e lexuesit e të vetë shkencës.”

Një monografi shkencore për Çamërinë në momentin e duhur, ilustruar me dokumente dhe dëshmi, shumica e të cilave publikohen për herë të parë. Shoqata "Çamëria" dhe shtëpia botuese "Naimi"-Shtëpi Botuese & Studio Letrare" organizojnë promovimin e librit "Lindja e çështjes çame: 1820-1943" të autores Blerina N. Sadiku. Promovimi u bë ditën e premte në mjediset e hotel "Tirana International", Tiranë. Mernin pjesë edhe personalitete të kulturës dhe politikës si profesorët Pëllumb Xhufi, Shaban Sinani, Hajredin Isufi, shkrimtari Sabri Godo, kryetari i shoqatës “Çamëria”, Artan Tane, kryetari i partisë së BDI-së dhe deputet në parlamentin e Shqipërisë Shpëtim Idrizi, kryetari i bashkisë së Durrësit, Vangjush Dako. Në aktivitet  përshëndeti në emër të MTKRS, ministri Ferdinand Xhaferraj. Një grup profesorësh dhe studentësh të Universitetit të Evropës Juglindore në Tetovë, të prirë nga prof. Emil Kabashi, ishin, gjithashtu, prezent në provimin e monografisë për Çamërinë. Sipas prof. dr. Pëllumb Xhufi, “libri “Lindja e çështjes çame, 1820-1943”, i studiueses së re Blerina N. Sadiku pasuron në një mënyrë origjinale historiografi në mbi Çamërinë, e cila, me gjithë botimet e shumta të këtyre njëzet vjetëve të fundit, vazhdon të mbetet deficitare në raport me interesimin e lexuesit e të vetë shkencës. Ky libër, që përveçse është një akt i vërtetë dashurie i autores Blerina Sadiku ndaj tokës së të parëve të saj, është, gjithashtu, një shpalosje të vërtetash historike, nga ato që dikush do të donte të mbeteshin të fshehta e të panjohura përjetë.Ndërsa prof. dr. Shaban Sinani nënvizoi se “Blerina N. Sadiku e sheh lindjen e çështjes çame si pjesë të historisë së rindërtimit gjeopolitik të Ballkaneve pas daljes prej sundimit otoman; që pati kostot e veta të rënda tek popujt e hershëm, sidomos tek shqiptarët. Kjo është një çështje tejet e ndërlikuar, me implikime të drejtpërdrejta të fuqisë së traktateve ndërperandorake, të ndikimit të Fuqive të Mëdha, të historisë dramatike si u caktuan kufijtë e shteteve që u pavarësuan nga ish-perandoria osmane, deri tek marrëveshjet dypalëshe, të hapura e të fshehta, që kjo e fundit ndërtoi me shtetin grek, me qëllim që të garantoheshin interesat e tyre të përbashkët”. Për historianin dhe autorin e disa librave për çështjen çame Hajredin Isufi, “monografia e re “Lindja e çështjes çame” e Blerina Sadikut na tregon se historia e dramës çame nuk mund të rishkruhet duke u mbështetur gjithnjë në ato burime që dihen e të njohura deri dje, por duke hulumtuar për burime të reja, për t’i sjellë lexuesit pjesët e munguara të historisë së asaj treve, që është e pasur me histori dhe figura të shquara”.Autorja Blerina N. Sadiku, pasardhëse e një prej familjeve më të njohura të Çamërisë-familjes patriote Sadiku, duke falënderuar asistencën e profesorëve P. Xhufi dhe H. Isufi gjatë procesit të hartimit të librit, si edhe, më në fund, botimin cilësor të shtëpisë botuese “Naimi”, tha se interesimi për t’u njohur me historinë dhe dramën e Çamërisë është bërë pjesë e pandarë e jetës së saj, duke nisur me diplomën universitare të mbrojtur me temën “Diplomacia shqiptaro-greke ndaj çështjes çame 1913-1944”, e për të vijuar me këtë libër të ri që doli në qarkullim pas një pune të pandërprerë prej afro 5-6 vjetësh dhe pas një kërkimi dhe konsultimi të gjerë me dokumentet dhe literaturën në arkivat shqiptare, greke, italiane, gjermane etj. 

Romani "Dueli"

 

Bekri Murselaj

”Dueli” i Agron Tufës,  një roman që shfaq idenë për menyrën e sjelljes 

ROMAN I DOMINIMIT

“Romani “Dueli” i Agron Tufës, të shfaq një pamje dhe përvojë të gjerë në sferën e jetës njerëzore, por në të njejtën kohë dhe praktikat dhe sjelljet e njerëzve se si dëshirojnë të përfitojnë dhe atëherë kur nuk munden dhe nuk e kanë pëlqimin e të tjerëve.”

Nga Bekri S. Murselaj

Dueli është një roman që shfaq idenë për menyrën e sjelljes dhe dominimin mes personave në mesvete.Romani “Dueli” që në titull të shfaq të paktën idenë dhe temën e tij, në vete.Ideja e dominimit në këtë roman zhvillohet përmes temës së dashurisë, ku dashuria bëhet arenë debatesh dhe idesh, që secili në mënyrën e vet e dëshiron dominimin ndaj dashurisë së femrës.Emri i romanit lakohet nëpër gjithë fabulën e romanit, vetvetiu duke përshkruar situata dashurie  nga më të ndryshmet.Vetëm në kapitullin Etleva Xh. hasim në një numër mjaft të madh konfliktesh, që të kujton një “Duel” të ashpër për të rrëmbyer zemrën e një vashe, duke përdorur të gjitha metodatë për të fituar duelin.Romani “Dueli” i Agron Tufës, të shfaq një pamje dhe përvojë të gjerë në sferën e jetës njerëzore, por në të njejtën kohë dhe praktikat dhe sjelljet e njerëzve se si dëshirojnë të përfitojnë dhe atëherë kur nuk munden dhe nuk e kanë pëlqimin e të tjerëve.Në kuadër të gjithë këtij mendimi të më sipërm që i dedikohet personazhit Fari Ferrës, personazhit në roman, që në një mënyrë apo tjetër t’ia rrëmbejë zemrën e Etleva Xh., dhe dëshira e tij për dominim dhe sundim në dashurinë e tij nuk tretej.

DUELI DUEL NË DYLUFTIM PËR DASHURI

Historiku, i “Duelit” për ta fituar dashurinë, vazhdon edhe më tutje, që gjithmonë “Dueli” i merr përmasat e një historie të thellë dashurie për një vashë, që ka një aventurë të pasur dashurie.Historia e një vashe aventuriere me emrin Etleva Xh. vazhdon të merr përmasa të gjera në jetën shoqërore.Kjo linjë e dashurisë që zhvillohet Brenda romanit, vazhdon të krijojë konflikte dhe duele mes njerëzish në mënyrë të pandërprerë .“Dueli” i Tufës, zhvillohet në një trinom konfliktesh, mes Maksit, Martin Geges, dhe Fari Ferrës.Maksi, që paraqitet si pretendues që mendon se ia ka fituar zemrëm Etleva Xh.,Martin Gega, që njëherit dhe është dashnor i Etleva Xh. por dhe shok i hershëm i Medarit (burri legjitim i Etleva Xh.).Kurse Fari Ferra, që paraqitet se kinse Etleva Xh. e dashuron, por në të njejtën kohë ai është vetëm një dhunues dhe njeri pa moral bashkë me shokët e tij.Trinomi që zhvillohet brenda romanit është një betejë shumë herë kacafytjesh si Martin Gega me Fari Ferrën, por nuk mungojnë as debatet dhe metodat që i përdor Martin Gega që vetem e vetëm të takohet mes Etleva Xh. Por si duket këtij “Dueli”mes trinomit në fjalë i ka paraprirë shumë dhe Etleva Xh. Ka kontribuar shumë me sjelljet e saj, duke i shfaqur dashuri të rrejshme Medarit, kurse Martin Gegës dashurinë e parë, që në fund futet Fari Ferra, që e dëshiron dominimin dhe ta fitojë duelin mes të tjerëve.

DASHURIA E KAPLUAR NË ËNDËRR

Tipi i ligjerimit brenda romanit ka një përshkrim të ngjeshur me biseda të shumta që zhvillohen brenda në roman.Ëndrra për një dashuri të pastër dhe kërkimi i lumturisë së vërtetë, e shfaq e gjithë fabula e romanit duke bërë shumë përpjekje për të arritur deri në synimin e të gjithëve që ta fitojnë dashurinë e plotë të Etleva Xh.-së. Ëndrra që ushqen Martin Gegën, që në rininë e hershme që ta ketë Etleva Xh-në  në krahët e tij që t’i falë dashurinë e plotë njejtë, sikurse edhe ajo e ushqen dashurinë e parë për Martin Gegën shokun e shkollës.Romanin “Dueli” e mbështjellë ëndrra si duket në tërësi, përshkak se të gjithë ambicien për kërkim të dashurisë së vërtetë të Etleva Xh-së e ushqejnë në veten e tyre, por dhe e shfaqin herë pas here sa herë që është nevoja për ta fituar zemrën e Etleva Xh-së.Filozofia e mirësjelljes së tyre, ndaj vajzës, në fjalë shfaqet shumë njerëzore përveç Fari Ferrës, i cili njihet për sjelljen e tij, arrogante i cili dëshiron që gjërat t’i çonë ashtu si don vet.Insistimet dhe aluzionet e ëndrrës i përcjellin në çdo hap personazhet e romanit.Ëndrra për t’ja shfaqur një dashuri të sinqertë Etleva Xh-së, nuk pushon pareshtur te asnjëri personazh, duke i marrë parasysh veprimet e çdo njërit, prej tyre me qëllim që të dalë fitues njëri prej tyre.Ëndrra i shtyn çdo njërin (Meksin, Martin Gegën, Fari Ferrën), që të marrin veprime konkrete si: Meksi ndërmerr veprimin e kërkimit të duelit mes tij dhe Matrin Gegës, Fari Ferrën, e shtyn ëndrra që të veprojë në mënyrë ç’njerëzore duke e dhunuar Etleva Xh-në, bashkë me shokë e tij cuba dhe të pa moralshëm duke menduar se me veprimet e tij e fiton dashurinë e vërtetë.Kurse kulmi i ëndrrës që realizohet brenda romanit, është momenti i ardhjes së Martin Gegës, në shtëpinë e shokut të tij, Medarit, i cili pritet si një mik shumë i  respektuar që kishte ndonjëherë kjo shtëpi. (Kolë Kukeli i ati i Medarit, dhe i zoti shtëpisë) nuk ishte në dijeni se çfarë ëndrre ushqen në shpirt miku i tij Martin Gega,  Jo rastësisht themise me ardhjen e Martin Gegës, në shtëpinë e Medarit, arrin edhe kulmi i ëndrrës, sepse këtu si duket ëndrra i merr përmasat e realesë, duke e marr për bazë takimin e shumë pritur mes Etleva Xh-së, dhe Martin Gegës, pavarësisht se për këtë takim pati mendime të ndryshme.

DUELI I TUFËS DUEL PËR FITORE

Jo rastësisht themi se romani “Dueli” është roman për fitore, sepse personazhet e tij secili në mënyrën e vet lufton dhe insiston për fitore të duelit, ndaj njëri-tjetrit.Por kur bëhet fjalë për një duel të fitoresë mes tyre atëherë mund të themise se Martin Gega, as Maksi, që ky i dyti që ftoi për duel nuk arritën fitore.Nga ky roman mësojmë se kur bëhet fjalë për fitore atëherë padyshim se Medari, mendohet se është më fituesi i duelit ngase ai ishte martuar me Etleva Xh. pavarësisht se a e gëzonte apo jo dashurinë e plotë të Etleva Xh. Medari.Kurse Martin Gega, që e gëzonte simpatinë dhe dashurinë e Etleva Xh ai nuk e gëzoi dashurinë e plotë të saj, edhe pse e jepte tërë mundin nga ana tij me qëllim që ta gëzon dashurinë e plotë dhe legjitime të Etleva Xh.Kurse Fari Ferra, paraqitet si njeri që e dëshiron fitoren dhe dominimin ndaj të gjithëve pavarësisht që vullneti i të tjerëve nuk përputhet me të tij.Fari Ferra, është tip i kategorisë së njerëzve arrogant që me çdo kusht e dëshiron fitoren në duel por mënyra e tij është e vrazhdë.Pavarësisht sjelljes dhe veprimeve të tij Fari Ferra, nuk mund të quhet në asnjë mënyrë fitues i duelit, por njeri arrogant dhe i dhunës.

(Autori vijon studimet posdiplomike në  Universitetin e Prishtines në  Fakultetin e Filologjisë)

Shefqet Dibrani:Një veshtrim kritik i letërsisë shqipe nga

 

 

Gjeke Marinaj

 “Libra dhe mbresa” , një veshtrim kritik i letërsisë shqipe nga Shefqet Dibrani

 Protonizmi si epiqëndër letrare

“Universi analitik letrar i Shefqet Dibranit në këtë libër, për fatin e tij të mirë dhe të letërsisë për të cilën ai shkruan, nuk është i kontaminuar me parazitët falsë-teorik që i kanë krijuar kolonitë e veta mu në zemër të kritikës se sotme letrare në Shqipëri, Kosovë e Diasporë. Ai shkruan i ndërgjegjshëm për ndryshimin midis vlerave relative dhe absolute të librave që i bien në duar, por gjithmonë gjen diçka pozitive për të thënë.”

 

Nga Gjekë Marinaj 

Libri "Libra dhe Mbresa" shpalos një dimension që nuk e kemi parë më parë në potencialin krijues të Shefqet Dibranit. Nisur nga përshkrimi që ai i bën së bukurës në këtë libër, nga logjika që ai aplikon gjatë vlerësimit të mendjeve të holla, apo nga perceptimi analitik që ai u bën veprave letrare të kolegëve të tij, mund të themi me plot gojën se Shefqet Dibrani të bind se është një kritik i denjë letrar.

Kjo është e mundur ngaqë Dibrani ka avancuar me kohën, është formuar si njeri, sofistikuar si poet, kalitur si gazetar, dhe se ka guxuar të hyj më me gjoks se të tjerët në tunelin e mjegullt të kritikës letrare shqipe. Pjekura e gjithanshme që ai ka fituar këtë dekadën e fundit është evidente kudo në faqe të librit "Libra dhe Mbresa." Ndërkohë që edhe kritikët më me përvojë pohojnë se natyra e vështirë e punës se tyre ndikon ndjeshëm në numrin e projekteve që ata marrin për sipër, Shefqet Dibrani shfaqet nga askund dhe me shkathtësinë dhe elegancën që tregon gjatë punës me librat, e bën rolin e kritikut letrar të duket një gjë e lehtë për t’u realizuar. Dibrani e bën këtë pa u merakosur se kush është autori i librit që ka nëpër duar, le të jetë Ismail Kadare apo një emër që nuk e kemi dëgjuar kurrë më parë. Sekreti është se ai përqendrohet në veprat e autorëve dhe jo në emrat e tyre.

Universi analitik letrar i Shefqet Dibranit në këtë libër, për fatin e tij të mirë dhe të letërsisë për të cilën ai shkruan, nuk është i kontaminuar me parazitët falsë-teorik që i kanë krijuar kolonitë e veta mu në zemër të kritikës se sotme letrare në Shqipëri, Kosovë e Diasporë. Ai shkruan i ndërgjegjshëm për ndryshimin midis vlerave relative dhe absolute të librave që i bien në duar, por gjithmonë gjen diçka pozitive për të thënë. Nëse ndonjë libri i mungojnë tërësisht vlerat letrare, ai falënderon autorin për dhuratën dhe e le atë mënjanë, pa kërkuar ndihmë tek filozofia që diskriminon dualizmin nga pluralizmi.

Me fjalë të tjera, ai nuk zihet ngushtë apo detyrohet të huazoi, kot së koti, fjalë apo fjali nga fjalorët teorik të letërsisë, dhe pa asnjë lidhje as logjike as letrare të filloi të komentoi me falsitet mbi librat. Dibrani nuk e bën këtë sepse ai nuk ka as deficite kulturore në vetvete, as komplekse për t’u paraqitur sa më i pakuptueshëm me shpresën se një "idiot" do e quajnë atë "kritik të zotin". Kësisoj, midis pasurive profesionale të këtij libri, pastërtia e gjuhës dhe sinqeriteti i mendimeve të autorit përbëjnë dy nga pikat më të forta të librit "Libra dhe Mbresa."

Eliminimi i faktorit fals gjatë punës sugjeron se kur Dibrani lexon një libër dhe vendos të shkruaj rreth tij, më parë se të filloi të shkruaj në fletën e bardhë ai e ka krijuar atë lidhjen e brendshme me veprën në fjalë, e ka ndjerë nevojën për të thënë diçka rreth tij, dhe është gati për t’u bërë ndërmjetës midis librit dhe lexuesit. Ndër këto kushte, kritika letrare e prodhuar nga Dibrani duket se është pjesë e qëllimit të tij për të justifikuar e mbështetur plotësisht autoritetin e tij profesional.

Një punë kaq e vyer dhe kaq voluminoze nuk do të arrihej kurrë me pretendime apo shpresa të rreme. Idetë dhe materialet që ai ka kompozuar në këtë libër janë djersë e një pune këmbëngulëse më se 15-vjeçare. Ato janë pjesë e dashurisë së tij për letërsinë, shkrimtarët dhe lexuesit shqiptar. Ato janë pjesë e karakterit të tij—kur dikush ja dhuron një libër Shefqet Dibranit, ai nuk e vë në raft pa e lexuar fare, por e studion atë, e vlerëson atë, shkruan për të. Asnjë autor shqiptar (që di unë) nuk ka punuar më me shpirt se Shefqet Dibrani për ta ngritur veten në nivelin profesional që ka dhe për të fituar respektin që gëzon sot midis kolegëve dhe lexueseve të tij. Me ketë libër ai vërteton se letërsia është zanat dhe zanati mësohet po t’i dedikosh shpirtin, kohën dhe vëmendjen e duhur.

Nëse përpiqemi të shpjegojmë se ku i ka pikat nxitëse literatura e prodhuar nga cilido poet a shkrimtar që është përfshirë në veprën "Libra dhe Mbresa," e pastaj të tentojmë të arsyetojmë rreth atij fenomeni të çuditshëm që në të njëjtën kohë e ka nxitur Dibranin të shkruaj rreth tyre, mendoj se rezultatet do të ishin diçka më tepër se një opinion i edukuar. Gjithsesi, pavarësisht nga thellësia e kulturës prej të cilës do të gjenerohej përgjigjja, ajo nuk do të pranohej kurrë nga të gjithë si një përgjigje plotësisht e saktë. Kjo jo për natyrën abstrakte të temës në fjalë, por më tepër për natyrën e argumenteve që do të shpërthenin, sidomos nga dy grupet ekstreme të gjykuesve. Disa do e miratonin atë vetëm nëse mendimi do të anonte nga ideja se çdo lloj letërsie është e shtyrë tek krijuesi i saj tërësisht nga faktorë krejtësisht të jashtëm, kurse pjesa tjetër e spektrit do të këmbëngulte se çdo gjë që shkruan kritika letrare është e kontrolluar jo nga krijuesi, por nga kritiku që e analizon punën e tij.

U futa në këtë temë jo për të ikur nga analizimi i librit të Dibranit, sepse çdo fjalë e këtij ka për mision nxjerrjen në pah të vlerave të punës se Dibranit, por për të justifikuar, apo marrë në mbrojtje rolin e Dibranit si kritik letrar. Këtë ndërhyrje e ndjej të nevojshme nisur nga fama e keqe që fjala "kritik letrar" ka fituar këto pesëdhjetë vitet e fundit të letërsisë shqipe. Ndonëse kritika letrare e realizmit socialist ka kohë që e ka "thyer qafën" për shqiptarët akoma ekziston një inat i brendshëm ndaj kritikëve. Shpresoj të jemi gabim, por nga bisedat që mbaj me miqtë e mi krijues, akoma për një shkrimtar apo poet, një kritik letrar konsiderohet si dikush që zgjatë kokën nga një qoshe e fshehtë duke përdorur hamendjen se ç’shije kanë ushqimet e shtruara mbi tavolinë. Për një kritik letrar, nga ana tjetër, shkrimtarët dhe poetët janë shpesh si topa plasteline që presin të marrin formën e duhur nga duart e kritikëve, teoricienëve apo akademikëve. Por edhe në këtë pikë, e siguroj lexuesin dhe kolegët se Shefqet Dibrani nuk paraqitet as i akademik, as si teoricien, as si kritik letrar i tipit të realizmit socialist.

Përkundrazi, ai paraqitet thellësisht njeri, intelektual dhe njohës e dashamirës i fjalës se shkruar letrare. Lexon librin dhe menjëherë e kupton se ai gjendet diku midis ekstremeve të mësipërme, i pa mënjanuar as andej as këtej. Në këtë vepër letrare, të cilën me zgjuarsi e ka emërtuar me nëntitullin "Venerime Letrare" (që mesa kuptoj unë është një shprehje lokale që nga kosovarët kuptohet si një vëzhgim i preokupuar në fushën e letërsisë) Dibrani të lë përshtypjen e një kritiku që beson plotësisht në synimet autoriale. Në të njëjtën kohë ai nuk e hedh poshtë as probabilitetin se edhe për atë ekziston mundësia e influencës profesionale nga kultura, edukimi, përvoja e nganjëherë edhe nga paragjykimet e mjedisit ku punon dhe jeton. Por ai nuk ka huazuar asgjë nga kultura letrare e ish komunizmit.

Ky pozicion autorial, pra kjo fizionomi individuale e perceptimit të modelit të ndjekjes së letërsisë me një sy të ri kritik, nuk është i vështir të nuhatet gjatë leximit të 670 faqeve të librit. Në çdo paragraf, në mos asgjë tjetër, duket se tabani filozofik i librit mbështetet mbi idenë se këto recensione letrare janë kompozime shpirtërore aq sa ç’janë edhe prodhime mendore. Ato janë fryt i futjes dhe i meditimit të gjatë në zemër të çdo libri që Dibrani trajton.

Ndonëse synimi depërtues i autorit në këto faqe është i maskuar nga tentativa për t’u shmangur nga sferat e mekanizmave teorik, ai nuk e fsheh dot dëshirën që libri i tij të mbetet një dritare e varur midis krijueseve dhe lexueseve. Për këtë ai është treguar i kujdesshëm gjatë punës së tij. Në këtë libër, Dibrani tregon se është i informuar mirë rreth analizimit me përkushtim bibliografik të veprave letrare. Pra ai në një farë mënyre e njeh si të arsyeshme dhe me potencial historik idenë e atyre kritikëve letrar që besojnë se shkrimtarët janë shembuj të njerëzve superior, dhe si të këtillë, duke e shpalosur dhe shpjeguar para lexuesit jetën e tyre, përveç se do e bënin më të kuptueshëm atë, nëpërmes këtij kuptimi do të dilte në pah edhe fuqia e tyre individuale prej gjeniu. Megjithëse kritika bibliografike na jep një informacion të vlershëm në lidhje me jetën, veprën dhe rrethanat ndër të cilat projekti është hedhur mbi fletën e bardhë, Dibrani është mjaftuar duke përfituar nga kjo metodë kritike vetëm me dhënien e idesë se e njeh, mund të përdorë me efektivitet atë dhe se i respekton mendimet e paraardhësve të tij që i kushtuan një jetë të tërë kësaj metode analitike. Pavarësisht nga kujdesi për një evitim esencial të kushteve që vë kritika bibliografike, Dibrani nuk ka hezituar t’i aplikoi aftësitë e tij në këtë drejtim, sidomos atu ku e ka parë si të domosdoshme. Shënimet me titull "Tkurrja e Atdheut" , "Është koha të duhemi" dhe "Kuajt," janë vetëm një pjesë e koleksionit ku pozicioni bibliografik përbën epiqendrën e punës së Dibranit në këtë libër.

Kjo nuk do të thotë aspak se jeta e autorëve për të cilët shkruan Dibrani ka mbetur e distancuar nga veprat e tyre. Ndryshimi ka të bëjnë me llojin e kritikës letrare. Përkujdesja profesionale e këtij aspekti vihet re në fund të shënimit për çdo libër të trajtuar. Aty gjenden hollësi rreth vendlindjes, shkollimit, veprave letrare, pa lënë pas dore as peripecitë jetësore të disa autorëve, natyrisht ku ato kanë ekzistuar. Dhe kjo punë është bërë me përkushtimin e duhur jo vetëm për autorët, por edhe për emrat e rreth 1250 krijuesve apo personaliteteve, të cilët përbëjnë treguesin e librit "Libra dhe mbresa."

Siç do e shohim edhe më poshtë, Dibrani nuk i fsheh ambiciet e tij për t’u paraqitur para lexuesit jo vetëm si një njeri me cilësi të admirueshme humane, por edhe si një lexues i ndjeshëm dhe i kualifikuar, pena e së cilit nuk ngjyhet asnjëherë në vrer, por në hokën e përpjekjeve për ta ngritur sa më lart punën dhe personalitetin e kolegëve të tij nëpërmes shkrimeve që bën për librat e tyre. Për këtë tip kritike letrare deri vjet nuk kishim emër zyrtar, ndonëse ajo si koncept ka ekzistuar më parë, ndonëse ka filluar të marrë jetë më vrullshëm vetëm aty nga vitet 60 të shekullit që kaloi. Shefqet Dibrani ka qenë njeri prej atyre kritikëve bashkëkohor letrar që më ka frymëzuar të mendoj për një emër dhe ta promovoj atë për në një lëvizje letrare që do të njihej nga institucionet botërore të letërsisë zyrtarisht. Protonism (në shqip "Protonizëm") është emri që kam propozuar për miratim në Konferencën e Profesorëve të Letërsisë Botërore në Des Moines, Ioëa, në dhjetor të vitit 2005 për këtë lloj këndvështrimi kritik. Sa relevant është propozimi im në kufijtë e këtij shkrimi? Unë mendoj se është relevant sepse Shefqet Dibrani ka zbatuar më shumë ide të protonizmit se çdo lloj tjetër të kritikës letrare.

Nën ombrellën e protonizmit dhe të shpjegimit se si Dibrani e ka punësuar atë si mekanizëm për t’u dhënë jetë ideve të tij në lidhje me vlerat në letërsi, është me vend të shpjegojmë se jam i ndërgjegjshëm se roli i një kritiku letrar, në krahasim me tërësinë e letërsisë që prodhohet në botë, është po aq i vogël sa ç’është një atom në një element kimik. Pasi kjo u tha, vlen për të shtuar se çdo kritikë letrare në natyrën e vet edhe çdo vepër letrare në universin që bën pjesë, janë respektivisht pjesë e pandashme e fatit të asaj kulture letrare që ne sot e quajmë letërsi.

Parë nga ky kënd, edhe kritika letrare, si fizika, e ka "atomiken" e vet dhe kjo "atomikë" është e pranueshme për sa t’u përmbahet ligjeve përkatëse. Pra rreth bërthamës së letërsisë shqipe, si edhe asaj botërore, kemi parë plot kritikë letrar që sillen tamam si elektrone, të predispozuar të përçojnë gjithë jetën vetëm energji negative. Ata shpesh janë të zymtë nga pozicioni që gëzojnë profesionalisht, nga shijet që kanë për artin dhe fjalën e shkruar artistike, vuajnë shpirtërisht ngaqë ndërgjegjen nuk e kanë kurrë të qetë, dhe më e keqja, në syrin e shumicës jetojnë nën etiketën e letrarëve të dështuar. Kjo ndodh se kur shkruajnë për një libër, apo komentojnë rreth filanit, jo rreth një autori, ata nuk shkruajnë duke gjykuar veprën e tij, por veten e tyre, smirën që kanë fituar nga sukseset e të tjerëve, dështimet e veta në jetë, e nganjëherë, zbulojnë veten duke u orvatur të tërheqin të tjetër poshtë ngaqë nuk arrijnë dot të ngjiten në nivelin e tyre.

Po kështu të gjithë jemi dëshmitarë të asaj pjese të kritikës që brenda bërthamës letrare vepron me ngadalshmëri pa ndonjë ngarkesë elektrike pozitive apo negative. Ata mundohen të japin e të marrin duke u përpjekur të jenë sa më racionalist. Tradicionalisht këta soj kritikësh kanë mbetur si më të respektuarit. Ata mundohen të gjykojnë sa artin aq edhe autorin. Të zhveshur nga çdo barrierë e jashtme, punojnë me librin duke zgjedhur për lexuesin ato gjëra që ata mendojnë se kanë më vlera, pa lënë pas as mangësitë.

Pastaj kemi Shefqet Dibranët e  kritikës letrare që luajnë rolin e një protoni në peshën apo në strukturën “atomike” të një vepre letrare. Pra ata vërshojnë drejt letërsisë me energji pozitive. Për fat të mirë, protonistët veprojnë apo reagojnë drejt letërsisë me ngarkesa të mjaftueshme “elektrike” te karakterit pozitiv sa të mbajnë në ekuilibër apo të barazojnë numrin e “ngarkesave “ negative të “elektroneve”. Në protonistët, në rastin tonë në veprën e Shefqet Dibranit, mbizotëron thelbi njerëzor, shpirti human, dëshira për të inkurajuar të tjerët, për të dalluar vetëm të bukurën në gjithçka e në këdo, pra mbizotëron ajo pjesë e shkrimtarit  që e ka bërë botën letrare kaq moderne sa ç’e kemi sot.

Kaq njerëzore është përmbledhja “Libra dhe Mbresa,”  kaq pozitiv është autori i saj Shefqet Dibrani. Ai ka gjetur diçka të mirë për të thënë për një numër të konsiderueshëm shkrimtarësh e poetësh që jetojnë në Zvicër, për një numër disa herë më të madh krijuesish që jetojnë në mërgim nëpër vendet e tjera të botës, për dhjetëra e dhjetëra personalitete letrare që jetojnë në Shqipëri e Kosovë. Ai ka gjetur mirësi në vetvete për të mbushur më se 650 faqe, pa përsëritur veten, me komente e mendime pozitive për kolegët e tij shqiptar e të huaj.

Siç e përmenda edhe më lart, Shefqet Dibrani në këtë libër nuk paraqitet para lexuesit thjesht si një kritik, por si një kritik letrar i tipit të ri, si një kritik protonist. Kjo jo se ai nuk është në gjendje ta dalloi të mirën prej të keqes në letërsi. Kur ai ka ditur të dalloi të mirën, do të thotë se bagazhi i tij ka njohuri të mjaftueshme për etikën në letërsi. Kur ai ka aftësitë të komentoi me aq pasion e kompetencë për të bukurën, do të thotë se horizonti kulturor i tij i plotëson kërkesat e një gjykuesi të denjë të estetikës letrare. Dibrani e di se jo të gjithë autorët kanë arritur përsosje në krijimtarinë e tyre. Por ai është i vetëdijshëm se koha, talenti, e mbi të gjitha shpirti madhështor i tij si njeri, janë shumë më efektive në kërkim të së bukurës se sa të së shëmtuarës në letërsi.

Në këtë pikë ai do të respektohet jo vetëm nga krijuesit, por edhe nga kritikët, sidomos nga ata kritikë që e gjykojnë letërsinë në aspektin ekokritikal (ecocritical). Ekokritikët i kërkojnë rrënjët e veta jo në momentet politike jashtë sferave të studimit të letërsisë, siç bënin marksistët e nganjëherë feministët, por tek lëvizjet ambientale dhe tek historia e gjatë e letërsisë së shkruar me subjekt kryesor natyrën. Ajo që do të dëshiroja që të mbanin mend lexuesit e këtij shkrimi është fakti se edhe tek natyra, dhe tek njerëzit, pavarësisht nga përzgjedhja e tyre, po të kërkosh në brendësi të tyre do të gjesh si gjëra që mbajnë erë të mirë ashtu edhe gjëra që mbajnë erë të keqe. Shumica e njerëzve do u bashkohen ekokritikëve dhe protonistit Shefqet Dibrani: ata nuk duan të dëgjojnë, fjala vjen, për dushqet e kalbura apo për ferrat në qoshet e fshehta të një parku të bukur, por për gjelbërimin, lulet, frutat, ujin dhe ajrin e pastër që të fal natyra në këtë vend. Është e kuptueshme se çdo krijesë, madje edhe ajo më e rëndësishmja, krijesa njerëzore, e ka pjesën imperfekte të saj. Por Shefqet Dibrani është protonist, dhe si tillë angazhohet vetëm pas të bukurës në letërsi.