Në guidën letrare dhe filozofike, “Invitation to the classics”, me nëntitull “A guide to books you’ve always wanted to read”, bëhet një paraqitje e literaturës klasike të përbotshme. Në këtë tekst, përzgjedhja e autorëve dhe veprave, nisur nga emrat dhe periudhat, është mbështetur në kriteret letrare, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore. Më dëshpëroi pa masë mungesa e letërsisë shqipe. Pra, ky tekst i hartuar nga studiues të universiteteve amerikane, bazuar kryesisht në literaturën e botuar në anglisht, si dhe në shijen e leximit të hartuesve. Libri paraqet autorë nga të gjitha anët e planetit dhe nga të gjitha kohërat. Nuk besoj se letërsia shqipe mungon thjesht dhe vetëm për mungesat e tipareve evropiane, por sidomos prej papranisë në gjuhën angleze të një sërë autorësh të së kaluarës dhe bashkëkohorë. Me këtë s’dua të them se përkthimi shënon ndonjë kriter letrar, përkundrazi, në këtë rast vlen sugjerimi i Ernest Koliqit, teksa shkruan: Nuk besoj që ka ndër ne asijsh që shkruajnë shqip tue shpresue se përkthehen veprat e tyne në ndonjë gjuhë të huej me u tregue të hujeve shka duen të thonë, pa marrë parasysh lexuesit shqiptarë. Një ide e vlertë. Ky libër bëri që ta kundroj edhe një herë hipotezën për mospraninë e vlerave evropiane në letrat shqipe. Thuhet hipotezën, sepse në debatin e ligjëruar, deri më tani, me përjashtim të llomotimës emocionale, mbi gjoja provincializmin e letërsisë shqipe apo të patriotizmit letrar, i cili nuk është shumë larg antipatriotizmit letrar, nuk kemi alternativë të re të shqyrtimit letrar. Duket se po avitet një vit i ri zero e po ia mësykan verifikimit rishtar të vlerave të munguara letrare, kinse evropiane. Rishtas, nuk po hasen argumente bindëse se a mundet të mbetet si kriter letrar (në fakt jashtëletrar) prania apo mosprania e vlerave evropiane të letërsisë shqipe. Mendimi i tezës europeiste, pavarësisht zhurmës së krijuar, anë e përqark trojeve shqiptare, nuk arriti të dilte nga trajtimet mediatike dhe etiketuese. Pra, verifikimi shkencor i teksteve letrare, as që po duket në horizontin e trajtimeve. Debatuesit sërish mezi pritën rastin për të lëshuar shigjetat e zemëratës, pa sugjeruar rrugëzgjidhje për gjendjen ku noton letërsia shqipe. Kundërvënia mbështetet në aspekte të debatueshme, madje që vështirë se e kapërcejnë gardhin e shqyrtimit në media. Vetë pyetja, e frikshme si qasje dhe mosqasje ndaj tekstit, për vlerat evropiane, letërsia shqipe, çalon dhe i mungon thelbi letrar:
Së pari: Nëse vlerat letrare do të kodifikohen edhe nga këndshikimet rajonale dhe globale, atëherë letrarja do të rivihet përsëri në shërbesë të ideve dhe qëndrimeve jashtëletrare, siç e patëm deri në vitet ‘90. Studiuesit e letërsisë, sociologjikë apo të semiotikës, e dinë se ç’do të thotë verifikim letrar sipas vlerave evropiane lindore, të modelit të realizmit socialist, që solli shkatërrimin e letrares në gjuhën shqipe. Akademikët e të dyja anëve të kufirit, shumica e tyre, me veprat dhe qëndrimet, dëshmuar në tekstet studimore, për shumë kohë na porositën që të verifikohemi nga orientimit eurolindor e tashmë në përpjekje për të ndërruar metodikën shqyrtimore, po na hedhin në krahun e verifikimit të letrares sipas mendësisë europerëndimore. Pra, puritanët e dikurshëm të goditjes së gjithçkaje që vinte nga Perëndimi, na u bënë më katolikë se Papa, që ndryshe mendojnë e ndryshe shkruajnë. Po të pranonim këtë kriter, mirëfilli jashtëletrar, sugjeruar më së fundi, madje me jo pak zhurmë, atëherë druaj se do të vijë puna që të flitet për vlera letrare aziatike, afrikane, australiane, ruse, kubane etj. Pra, optika e vlerave evropiane na shpie te verifikimi letrar, sipas standardeve evropiane të rrafsheve demokratike dhe politike, ekonomike dhe shoqërore, prej të cilave kemi se çfarë mësojmë, por me artin dhe letërsinë, ndarjet dhe kufijtë nuk janë të prerë si me thikë, madje përgjithësisht i kapërcejnë sinorët kontinentalë.
Së dyti: Se letërsia shqipe dhe shqiptarët gjeografikisht (pra, pranohet se kemi të njëjtin humus kulturor) jemi në Evropë, një shprehje e një beteje europeiste, kundëreuropeiste, por estetikisht (materiali letrar na përjashtuaka nga gjithçka të këtij humusi) jemi shumë larg. Nëse jemi gjeografikisht, sido që ta rrotullosh mendimin, është e pamundur që të mos kemi lidhje, së paku me mediokritetin evropian, i cili përçon mungesën e vlerave estetike. Pra, alogjika pa logjikë formale, se jemi gjeografikisht, por nuk jemi estetikisht, pa e shqyrtuar dhe argumentuar në aspektet ekzistenciale të gjuhës dhe letërsisë shqipe, është e vështirë që ta marrësh seriozisht. Po, patjetër mund të krahasohemi me vlerat evropiane, ama pa harruar se vetë gjuha shqipe është një sistem, me gjasa të prekshme në lëmin e letrares. Andaj, para së gjithash, arritjet e gjuhës dhe letërsisë shqipe maten dhe verifikohen me njësinë e sistemit real, dhe jo vetëm me njësinë e sistemeve të tjera, të gjuhëve të mëdha, të gjuhëve të kulturës që kanë ndikuar botën, sepse përndryshe nuk do të ishte e nevojshme të kishim kaq shumë gjuhë dhe mbase nuk do të kishte nevojë që të shkruhej letërsi, nëse janë mbaruar kryeveprat. Gjuha shqipe, letërsia e ligjëruar në pesë shekuj, pavarësisht mangësive dhe vonesave, pavarësisht potencës së cunguar dhe të paplotë të shpërfaqur deri më tani, krahasimisht me gjuhët e tjera, pra në bashkëkohësi me gjuhët anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, rusisht etj., megjithatë bart dhe shënon një sistem të mëvetësishëm dhe vetvetishëm, të hapur dhe të mbyllur, një sistem që nuk mundet të matet vetëm me sistemin e gjuhëve të mëdha dhe të gjuhëve me ndikim të siguruar prej rrafsheve letrare dhe jashtëletrare. Duke qenë një sistem i hapur, për shkak të latinitetit dhe karakterit indoevropian të saj, por edhe i mbyllur për shkak të veçanësisë dhe ndikimit të saj në një hapësirë gati të fshirë për shumë mote dhe shekuj, duhet kundruar dhe shqyrtuar në situatën e këtij kompleksiteti të mbijetesës dhe ligjërimit të gjuhës shqipe. Ligjësitë letrare dhe gjuhësore nuk e parashohin si të mundshëm unifikimin e njëkohshëm dhe të barabitur të shkrimit letrar, të nivelit dhe vlerës, pra të shenjave të përputhura dhe të menjëhershme në të gjitha gjuhët e botës, përkundrazi më tepër funksionohet në një çrregullsi të përsosur, ku letrarja shpërthen edhe në tokë pjellore, por edhe në tokat djerrë. Pra, është e pamundshme që të shpiket apo zbulohet një ligj, letrar dhe gjuhësor, i zhvillimit të barabartë dhe të unifikuar të universi letrar.
Së treti: Qëndrimi i pranisë së vlerave evropiane në letërsinë shqipe enkas është ngushtuar vetëm në praninë e tyre në shekullin e njëzetë, madje në pjesën e dytë të tij, kur në fakt krahas vlerave kemi edhe shërbesën letrare të socrealizmit, për të cilën shkrimtarët dhe akademikët e kohës kanë kontribut të prekshëm, në studimin e rrymave dhe autorëve, të rrethanave historike dhe letrare, madje edhe si ligjërues të letrares si shërbesë e ideologjisë. Në librin e sipërpërmendur, nën emërtesën letërsi bashkëkohore janë veçuar I. Kalvino, G. G. Markes, S. Ruzhdia dhe asnjë shkrimtar shqiptar apo ballkanas, përveç autorëve të antikitetit grek. Sa herë që përmendet gadishulli dhe banorët e tij, aq herë më vjen në mend prof. Selman Riza, biri i Kosovës dhe i Shqipërisë, teksa shprehej: Gjithmon’ e jetës kam synue e do të synoj me kontribue, makar modestisht, në mposhtjen e kompleksit të inferioritetit të Bashkëkombasvet ndaj Ballkanasvet tjerë, një sugjerim i vlertë. Nuk ma do mendja që mosprania e tyre, veçmas e shkrimtarëve ballkanas, të ketë të bëjë me tiparet evropiane të vlerave të këtyre autorëve, por vetëm se me botimin në gjuhën angleze të tyre, si dhe më shijen e leximit të hartuesve të tekstit. Ajo që mbetet e zbrazët në optikën shqyrtimore të akademikëve shqiptarë, të harkut kohor të lirisë së mendimit, është fakti se nuk marrin as mundimin për të kapërcyer caqet e përcaktuara nga historiografia zyrtare e realizmit socialist, se letërsia e mirëfilltë fillon me De Radën dhe arriti kulmin me poezinë e Naim Frashërit. Caqet e ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, sipas dokumenteve, mbërrijnë deri në letërsinë e hershme, me Buzukun, Matrangën, Budin, Bardhin dhe Bogdanin, të cilët nuk mund të njihen me teknikën e akademikëve të zyrtarshëm, të leximit të leximeve të palexuara, pra pa i lexuar fare tekstet e shkruara, teksa i përcaktojnë si me mungesë vlerash, kur në fakt, ajo periudhë përfaqëson të vetmin hap përafërsisht të njëkohshëm me zhvillimin letrar evropian, pavarësisht sfondit fetar dhe teknikës shkrimore baroke. Nëse do të heqim dorë nga leximi antifetar dhe fetar, ka gjasa që të prekim në vlera të përfillshme letrare. Arritjet e letërsisë shqipe, në periudhën e parë të shekullit të njëzet, jo vetëm me Migjenin, Nolin, Nonda Bulkën apo ndonjë tjetër, por edhe me Kutelin, Koliqin, Konicën, Skiroin, Poradecin, por edhe autorët e letërsisë bashkëkohore si Camaj, Pipa, Trebeshina, Pashku, të cilët në shumicën e veprës janë të papërkthyer në gjuhët e përbotshme. Sugjerimi i Franco Volpit, se të shpallësh diçka si të papërkthyeshme, do të thotë t’i biesh në qafë gjuhës tënde, siç ka ngjarë shpesh në mjediset shqipfolëse dhe shqipshkruese, për ndonjë autor, që për shumë kohë binin ndesh me verifikimin sociologjik dhe historicist të akademikëve, ndërkohë vepra e tyre ka shenja të rezonancës me letraren evropiane.
Së katërti: Po vetë vlerat evropiane me çfarë do të krahasohen, ndonëse siç shprehet qartësisht Jacques Derrida, ndërkohë që vetë Perëndimi po tkurr dora-dorës mbretërimin e tij, një ide qartësuese në marrëdhënie me gjithçka që përfaqëson kjo hemisferë, pa dyshim edhe gjurmët e saj të letrares? Nuk mundet që vlerat evropiane të krahasohen me vetveten, besoj? Pra, gjithnjë sipas sugjerimit të idesë së vlerave evropiane, nëse letërsisë shqipe ia gjetëm verigën e mungesës letrare, po asaj mungesës së vlerave letrare të shkrimtarisë evropiane si do t’ia bëjmë për ta verifikuar? Pa dyshim, vlerat letrare evropiane, të gjuhës shqipe apo edhe të letërsisë së Honolulusë, mund të zbulohen vetëm nëse bazohemi në kritere letrare, pra në praninë e vlerave estetike, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore. Sa herë që vlerat estetike janë qarkëzuar nga verifikimi ideologjik dhe rajonal, të gjitha herët është rrëshqitur në verifikimin e mungesave letrare, si dhe në përzënien e vlerave letrare, siç bëri modeli i socrealizmit me letërsinë e së kaluarës, por edhe me shkrimtarët bashkëkohore që iu kundërvunë socrealizmit në letërsinë shqipe. Po ashtu, leximi i letërsisë për shumë kohë është vënë në varësi të leximit etik, biografik, sociologjik dhe ideologjik, patriotik dhe antipatriotik, historik dhe antihistorik, që bart dhe përçon vetëm se thelbin e estetikës së brendisë.
Së pesti: Në thirrjen tashmë për t’u përqasur me vlerat letrare evropiane, hipotezë jashtëletrare, sipas gjykimit personal, rishtas na sugjerohet refuzimi estetik, pra si rimarrje e tipit të estetikës së refuzimit estetik, gjithsesi jo si në veprat e mëparshme, studimore të rrafsheve sociologjike dhe historiciste, ku përmbajtja i kundërvihej zakonisht formës dhe stilit, porse me një modifikim të rrufeshëm, sepse tanimë sugjerohet estetika europeiste, kinse duke bërë kështu sikur harrohet estetika, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore. Pra, estetikën që zë fill qysh me Epin e Gilgameshit e gjer tek realizmi magjik latino-amerikan, estetikën e shqyrtimit të tekstit, jo të orientimeve etike dhe mediatike, që e kanë prangosur letraren me kritere jashtëletrare.
Së gjashti: Verifikimin e letrares, gjithnjë sipas kritereve letrare evropiane, le ta quajmë si një fillim të ri të mënyrave verifikuese të vlerave të letërsisë shqipe, mbase edhe si një braktisje e punëve të dikurshme, të rrafsheve sociologjike dhe historiciste dhe po kaq edhe si një rrugëtim i shpaluar në faqet e gazetave e jo në studime serioze, personale dhe me objektivitet shkencor. Megjithatë, një pyetje mbetet e hapur: Vallë, kur do të nisë verifikimi real i vlerave letrare, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, në harkun kohor të postkomunizmit (pas diktaturës) të arealit letrar të gjuhës shqipe dhe jo thjesht i parapëlqimeve botëkuptimore ose rrafsheve morale, siç edhe mëtohet më tepër në hapësirat shqiptare? Firmëtarët e kongresit të vitit 1972, pa dyshim të gjithë akademikët e gjuhës dhe letërsisë, ligjëruesit e shqipes, studiuesit dhe shkrimtarët, çfarë mendimi dhe qëndrimi kanë, në distancë kohore, në lidhje me marrëdhëniet e gjuhës së folur, gjuhës së shkruar si fakt që zë fill me Buzukun, gjuhës së standardit, si dhe ndalimit të pashpallur me ligj të gegërishtes dhe arbërishtes, qysh prej asaj kohe? Çfarë ka ngjarë me gjuhën e autorit dhe gjuhën e letërsisë, fill mbas këtij akti? A ka gjasa që të vijohet përjetësisht, që të standardizohet edhe gjuha e letërsisë, çka në fund të fundit do të thotë fshirje e gjurmëve autoriale? Mos vallë edhe mungesa e vlerave evropiane apo letrare do parë se mund të lidhet edhe me humbjen e diversitetit (ndryshueshmërisë) së ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, në disa variante, e cila barazoi gjuhën e komunikimit të zakonshëm me gjuhën e letërsisë/gjuhën e autorit?! Gjuhët evropiane përgjithësisht e kanë paskajoren, ndërsa ne e kishim dhe e kemi zëvendësuar me trajtën lidhore, pra duke fshirë një shenjë të identitetit evropian në rrafshin e gjuhës së folur dhe të shkruar. Më duket llafollogjemë e stërzgjatur që të merremi kaq gjatë vetëm me mungesat e vlerave evropiane, të cilat janë me tepri dhe të harrojmë largimin, me dhunë dhe dëshirën e akademikëve, të gjuhës dhe letërsisë, të djeshëm dhe të sotëm, të një sërë vlerash të krijuar në gjuhën shqipe, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, si gjurmë dhe dëshmi e rrethanave, si akt i ekzistencës në mohim, si vlerë shpirtërore e mbijetesës, e gjëllimit në kudhrën e zhdukjes dhe zhbërjes, dhe jo e një jete normale, me shanse të barabarta. Për të gjitha këto arsye, si dhe prej sugjerimit të M. Kunderës, mbi urtinë e pasigurisë, hipoteza europeiste mbetet në zgrip, madje më tepër të krijohet ideja se Qosja është vënë kundër Qoses, sepse edhe një herë shpallet braktisja e verifikimit të letërsisë si tekst letrar.
