Poezia Moikomiane gjithnjë pret lindjen

Nga Flori Bruqi


Moikom Zeqo ka lindur më 3 qershor 1949, në qytetin e Durrësit. Më 1971 është diplomuar në Universitetin e Tiranës për filologji dhe letërsi. Më vonë është diplomuar për histori dhe arkeologji si dhe ka bërë studime pasuniversitare në Romë, në Athinë, dhe në Washington D.C.. Ka punuar si redaktor letrar në gazetën “Drita” dhe arkeolog dhe specialist i artit të lashtë pranë Akademisë së Shkencave.


Është Doktor i Shkencave dhe mban Urdhërin e Lartë “Mjeshtër i Madh”.Është autori i  shumë  librave me poezi, prozë, studime arkeologjike, për historinë e artit, si dhe të nje numëri skenaresh për filma kinematografike e televizivë me karakter arkeologjik dhe kulturor. Ka marrë disa herë çmime të para për librat e tij. Krijime të Moikom Zeqos janë përkthyer në gjuhët anglisht, frëngjisht, greqisht, italisht, sërbokroatisht, bullgarisht, rumanisht, polonisht, danisht, esperanto, gjermanisht si dhe në gjuhën tonë.
Është autor i tre ekspozitave vetiake në pikturë. Ka përfaqësuar Shqipërinë në Konferenca Shkencore Ndërkombëtare me dhjetra herë dhe është vlerësuar nga personalitete të larta të kulturës shqiptare dhe të huaj.
Moikom Zeqo është sot një nga personalitetet më të mëdha dhe të njohura të kulturës sonë kombëtare. Veprat e tij dallohen për një stil lakonik, të ngjeshur dhe eruditë dhe mbahet si pionier i postmodernizmit në letrat shqipe.

Ekuinoks nga Moikom Zeqo Poezi të zgjedhura Shtëpia Botuese: Toena Numri i faqeve: 272 Çmimi: 600 lekë

Moikom Zeqo si personalitet letrar ka një kostum enciklopedisti të prerë nga e njëjta cohë e kostumit të Konicës, ka një vizion metaforik lorkian dhe një shtrirje disadimensionale si Borhesi dhe Eko, gjë që ka krijuar stilin i tij që, njëkohësisht, është dhe krijimi i vetvetes.


Moikomi krijoi origjinalitetin e tij poetik që në hapat e para, madje në kohën kur fabrikoheshin “kultet e modeleve”, djaloshi njëzetvjeçar me poezinë e tij metaforike, të veçantë, shpërtheu brinjët e të rëndomtës, iu shmang retorikës, shpalosi një vizion të çuditshëm, guxoi për më shumë dhe sigurisht ishin këto disa nga shkaqet që në famëkeqin Plenum IV të Komitetit Qendror e në mbledhjet e asokohe të Lidhjes së Shkrimtarëve, emri i tij të anatemohej, mbase më shumë se nga poetët e tjerë. Poezia e tij kishte konstrukt tjetër, kodet e tij ishin sa tokësore aq dhe galaktike, ndaj dhe poeti-gazetar, ende lastar i njomë në lisnajën e letërsisë, “u shkul” nga lidhja e gazeta “Drita” ku punonte... dhe “u mboll” për disa vjet në një tokë gati djerr të Rrogozhinës...

Në të tilla kushte mbijetesa letrare shpesh është një fat, por më tepër është një ligj gjenetik i shkruar në rrjedhën e gjakut.
Moikomi si organizëm letrar arriti të mbijetojë i padeformuar, ai pandërperë ka shkruar libra mbase më shumë se të gjithë shkrimtarët seriozë shqiptarë të të gjitha kohërave. Frenimi gati njëzetvjeçar (1973-1991) i lëvrimit në liri të plotë i poezisë në përgjithësi, e veçanërisht i poezisë avangarde postmoderne, nuk solli bjerrjen e poezisë së Moikomit. Padyshim që në shkallën cilësore të poezisë së viteve shtatëdhjetë, poezi që mund ta çonte nivelin e saj në panteonin e letërsisë më të mirë evropiane, Moikom Zeqo qëndronte në Ekuinoks nga Moikom Zeqo Poezi të zgjedhura Shtëpia Botuese Toena Numri i faqeve: 272 Çmimi: 600 lekë radhën e parë. Ai metaforizon botën, ka pasuruar dhe pllenuar sistemin figurativ të poezisë si pakkush. Në një shkrim të tij poeti Dritëro Agolli e quan Moikomin “një nga poetët më origjinalë të Shqipërisë” dhe e përafron me Migjenin dhe Georg Traklin. Poezia e tij e dikurshme mbijetoi dhe tingëllon e freskët edhe sot.

Por në vitet nëntëdhjetë, Moikomi dhe shumë pak poetë të tjerë shqiptarë të brezit të tij, tashmë të lirë, të çliruar nga kufizimet, krijuan poezi të shumta të nivelit evropian, a thua se ortekët, pasi kishin mbajtur një çast frymën, rinisën festën në faqet e maleve poetike. Poezia dhe eseistika janë të preferuarat e tij. Në poezinë moikomiane dallon menjëherë kulturën e gjerë, rebelimin e metaforave, shqetësimin qytetar, trokun e kuajve të historisë, por edhe të kuajve të detit, ndjeshmërinë dhe ironinë, paradoksin dhe hiperbolën. “...Metafora është anija ime pirate me kapiten të plotfuqishëm Ironinë!” shkruan ai në një nga poezitë e përfshira në këtë libër, duke shpallur kështu një nga të vërtetat dhe kredot e veta letrare. Poezia e tij është një substancë ciklike, dukuri kjo e rrallë dhe tepër e vështirë.

Ai, si në një karrusel magjik, lëviz ciklet për Onufrin, për Naim Frashërin, për Nostradamin, duke i mpleksur intensitetet e tyre në një lëvizje mendore të pafund. Cikli i Onufrit ka një peshë të veçantë dhe origjinale në këtë vëllim. Onufri i madh me të kuqen e tij shpesh është bërë shtyllë kurrizore me palcë metaforash, jo vetëm për poezinë, por edhe për prozën e Moikom Zeqos. Te cikli, shkëputur nga Bota e krijuar nga Onufri, Moikomi vjen i pjekur, i plotë; vargu i tij me refrenin …tha Zoti, Zoti, të fut në hullitë e hipnozës, poezia tëhuton me idetë dhe figurat, me domethëniet e paradokset, me informacionin e gjerë dhe kulturën groteske, aq sa, ndonjëherë, vetë ajo, poezia, e braktis fletën dhe kërkon të bashkëngjitet në murale e të bashkëjetojë me afreskun onufrian.
Duke lexuar poezinë e Moikomit kupton se ai është njohës i thellë i historisë njerëzore e në veçanti i historisë së vendit të tij, kupton se e kuqja e Onufrit nuk rrjedh vetëm me gjakun dhe horizontin e perëndimit, por i bëhet lajtmotiv dhe thelb në shumicën e motiveve. Poezia moikomiane ka prerje të shumta vertikale dhe horizontale, ka amplituda ndjesore të veçanta dhe origjinale. Poeti beson te një humanizëm, shpesh transcedental, pa iu shmangur tragjizmit të epërm. Poezitë për romët te libri “Tempulli i Hënës” përbëjnë një magmë ende të nxehtë, që rrjedh në një shtrat origjinal me figura të bukura e të papërsëritshme, që shpesh mund t’i kishte zili edhe Lorka. Ndjenja e lirisë, hapësirës, lëvizjes në të katër pikat e horizontit e në të gjitha dimensionet e jetës, përshkojnë poezitë e këtij cikli.

Moikomi na sjell me këtë vëllim botën e tij të gjerë, psikologjinë e një shkrimtari që kalëron shpeshherë para kohës me një kalë apo një pegasus prej fjale me “patkoj rrufesh” ...Lexon librin dhe para teje filmërohet e filtërohet bota në të gjitha kohët, madje dhe në disa dimensione të padukshme jashtëtokësore. Eskili, Borhesi, Skënderbeu, deti, pulëbardhat, dallgët, zhytjet nënujore, romët, dajret, Nostradamusi, “delta e ylberëve”, Onufri, Naimi, Ajnshtajni, kozmosi, Arusha e Madhe, utopia, sytë, “dritarja e një ylli”, arkeologjia, eshtra shenjtorësh dhe eshtrat e vetë poetit me fosforimin marramendës të dashurisë, Qerbelaja e djeshme, por edhe e sotmja, Granada e Lorkës, lumenjtë që rrjedhin, deti që shfryn me “rrufetë si flokë të Poseidonit”, Shirazi, Aleksandri i Madh, Troja, Buda, Dodona, lisi, Milosao, Dante, Krishti, kompjuterat, infiniti si zgjidhje e përjetshme e imagjinatës, sozie të ndryshme, madje dhe të vetes, ADN-ja e një poeme të vdekur, që drithëron vuajtje të fshehtë, Migjeni, Mona Liza, gjiri, foshnja, qumështi që rrjedh, busullat që tromaksen nga stuhitë, xhungla, zgjedhje, pranga, pabesi, joshje, diej që rrëzohen nëpër muzgje, Imami, kafka e Jorikut dhe Hamleti, trëndafili i erërave, spiranca, anije që të shfaqen rebele në një oqean magjik e në fund të fundit, siç shkruan poeti: “Kuptimi i gjithçkaje është si shtrati nusëror brenda një qimiteri eunukësh”.

Metafizika është kostumi i përshtatshëm i poetit që, në thelbin e vet, botëkuptimor, ka qenë dhe mbetet materialist, një paradoks ky i zakonshëm për talentet e vërtetë. Të duket sikur poezia e Moikomit është ngjizur në një kohë me detin; poezia e tij ngjan shumë me detin jo thjesht në strukturën metaforike, por dhe në realitetin e drejtpërdrejtë; metaforat e Moikomit janë të pafund si koralet. Ai ka një meritë në krijimin e metaforës-palimpsest, duke e kapërcyer nocionin e figurës stilistikore të metaforës si instrument dhe e kthen metaforën në një shumësi semantike, jo vetëm për një rast, por për tërë kuptimshmërinë pa cak, duke e dyzuar si formë dhe përmbajtje me një individualitet krejt të papërsëritshëm.

Poezia e Moikom Zeqos duket si e ngjizur para mijëra vjetësh, por ka freskinë e një mëngjesi nën vesë. Ai bën zbulime arkeologjike, njeh nëntokën dhe objektet e saj pranojnë të metaforizohen; hyn në detin e madh, zbret në thellësitë e tij dhe i gjithë deti bindet të bëhet pjesë e metaforës moikomiane. Atmosfera e ndezur apokaliptike që sjell poezia e Moikom Zeqos, të sforcon e të sjell vetvetiu në buzë fjalën e duhur: stil. Ky është Moikomi, mbase i papërsëritshëm në llojin e vet, aq sa edhe tani, si dikur, po t’ia heqësh emrin thuajse çdo poezie të tij, ia kupton menjëherë autorësinë, gjë që nuk ndodh shpesh edhe me autorë të njohur botërorë. Shumica e poezive të këtij libri janë përzgjedhur nga librat eseistikë; edhe kjo është një e veçantë e Moikom Zeqos: tretja e poezisë në kimikatet e prozës, apo mbrujtja e prozës me brumin poetik.

Edhe atëhere kur ti për një çast mendon se fjala dhe figura kanë rrëshqitur në inflacion, kalon një grim kohë dhe e kupton në mënyrë intuitive se ke gabuar, sepse gjatë orëve të leximit je përfshirë tërësisht në fushat magnetike moikomiane, që krijojnë këto fjalë e këto figura befasuese, këto motive, nga të cilat pret vetëm lindje, sepse mbarsja ka ndodhur prej shekujsh.

PETRAQ RISTO

Kitara lirike e jugut

“Poezia e tij, ka fjalë të kaltra, gjithë intimitet dhe ndjeshmëri njerëzore, të cilat endin thjeshtësisht imazhe dhe metafora vezullonjëse.Fëmijëria, valët dhe flladet jonike, dashuria, nëna, ndërrimi i stinëve, Atdheu, - të gjitha me nga një re të bardhë mbi krye, - ja disa nga viset e frymëzimit të tij poetik.Pikturon lirshëm, me dorë të lehtë. Botën e sheh me sytë edashurisë.”(XHEVAHIR SPAHIU)

Të shkruash gjysmë shekulli poezi është një gjë e çuditshme. Të mos ndiesh gëlltitjen kronos-ikje të kohës, të apelosh motive të brendësisë shpirtërore, të lëvizësh në një kaleidoskop jonik, të brishtë, kumbues, të ndritshëm, të ngarendësh nëpër stinët e arta, të trishtohesh, të zbulosh fosile nostalgjish nëpër mijëvjeçarë, do të thotë të përjetosh sipas individualitetit poetik, qenien poetike te të tjerët, të emanciposh në heshtje fjalën.
 

Kitara e Jugut

nga Sulejman Mato

Poezi të zgjedhura

Shtëpia Botuese: Toena

Numri i faqeve: 256

Çmimi: 600 lekë

Sulejman Mato ka rrugëtuar në poezi gjatë dhe gati në heshtje. Natyraliteti i tij, thjeshtësia e krijimit.
Përzgjedhja e poezive është një proces i brendshëm, një ritendosje, një pohim i vetëm, përtej dilemave. Kjo përzgjedhje shpaloset si një mozaik që nuk ka zë. Sulejman Mato nuk është një poet këlthitës. Me një modesti dhe thjeshtësi të veçantë, ky krijues është një nga lirikët më autentikë dhe më të mirë të poezisë shqipe. Ai qëndron larg bujës mediatike, larg hierarkive të rreme të kritikës, por edhe larg harrimit dhe mospërfilljes.

Sulejman Mato ka tipologjinë krijuese të jugut. Treva bregdetare jonike është mitologjizuar me ngrohtësi të madhe nga poeti. Ky qe fati i tij i bukur, saga e tij intime, ekzistenciale. “Kitara e jugut” ringjall vegimet, fjalët, emocionet. Poezitë për kilën e vogël si ABC e urisë, për Himarën, për vendlindjen, për Fterrën, për detin, për Sarandën, Ksamilin me katër ishuj në sy, për dallgët e brengosura që të lutin “mos ik!”, për shkëmbinjtë e thepisur me xigomatikë si të Homerit, kanë një ndjeshmëri të lartë. Bota e fantazisë përthyhet brenda realitetit, ajo është djepvarri i saj, është mrekullia e mbijetesës. Sulejman Mato nuk kërkon të çuditë, ai na i përkthen çuditë. Këtu qëndron dhe sekreti i krijimtarisë së tij. Sulejman Mato spikati si poet i talentuar qysh në vitet ’60. Ai ishte dhe mbetet ndër poetët më të njohur të brezit të tij, së bashku me Viktor Qurkun, Hiqmet Meçen, Xhevahir Spahiun, Shefki Karadakun, Frederik Reshpen, Musa Vyshkën etj.

I njohur qysh herët në shtypin letrar... gjatë kohës që punonte në revistën “Nëntori” mbahet mend si një një redaktor dashamirës me talentet e reja, inkurajues dhe shpirtmadh. Mato nuk e njeh xhelozinë për të tjerët, i mjafton talenti i vet dhe kjo nuk është pak. Ai kultivoi, jo rastësisht, një poezi lirike larg toneve tribunale. “Poeti bën marrëveshje me yjet, universin...”, një koncept poetik kozmogonik. Qenia e çdo poeti ka disa bërthama vizionesh, të cilat shkëndijojnë në metafora. Mato sjell vegime të vendlindjes së vet, na sjell jugun me hapësirat detare, fëmijërinë, humanizmin njerëzor. Në poezinë e tij ka diçka nga De Rada, nga Lorka, nga Kafavis. Eseisti Valter Beniamin thotë: “Mbeturinat e kujtesës janë shpesh më të qëndrueshme dhe më të forta sesa procesi që i lë pas ato”. * * * Poezia e këtij krijuesi të talentuar nuk reshti në vite dhe nuk u fashit kurrë, veçse u rrit dhe u pasurua. Veçanërisht mbresëlënëse janë poezitë e dashurisë,tepër njerëzore dhe të kthjellëta, një cikël unikal.

Stili i Sulejman Matos është një estetikë e prekshme, larg abstraksionit shterp. Ky lirizëm bën pjesë në botën meditive. Konkretja modelon simbolikën. Disa nga poezitë e këtij poeti të kujtojnë poetin e madh turk, Nazim Hikmet. Sulejman Mato nuk është thjesht një poet, ai është një krijues dimensional e me interesa të gjera. Në krijimtarinë e tij përfshihen disa drama të suksesshme, disa libra me tregime, një prozë e zhdërvjellët e plot ngjarje jetësore. Mato është dhe një studiues i mirëfilltë, studiues i artit të shkrimit, i lashtësisë dhe i gjuhësisë. Librat që ka shkruar në këtë rrafsh e sidomos ai “Në kërkim të rrënjëve”, e kanë rritur pa dyshim personalitetin e tij krijues.

Sulejman Mato është një emër i njohur dhe në publicistikë, ku spikat natyra e tij prej qytetari të preokupuar për problemet e kohës, ndryshe nga shumë krijues të tjerë të gjeneratës së vet. Ambicia për të njohur të fshehtat njerëzore si dhe rrënjët e identitetit shqiptar e kanë plotësuar dimensionin e studiuesit shkrimtar dhe poet. Lexuesi, duke marrë në dorë përzgjedhjen e shumë librave të tij poetikë “Kitara e jugut”, sigurisht do të ndiejë një kënaqësi të veçantë. Çdo lexim është një rilexim. Në këtë proces, gati misterioz, lëvizin kohët dhe botërat. Autori e di mirë këtë gjë, ndaj ai preferon të mos flasë për veten e vet. Këtë sekret ia beson poezisë së tij, të cilën na e afron me dashamirësi për t’i prekur vlerat e saj.

Dr. MOIKOM ZEQO

Poezia e një njeriu të vetëm

... Poezia e Demir Gjergjit, si e çdo poeti tjetër, ka hyrë në poezinë shqipe në një kohë dhe në një hapësirë të caktuar, si pjesë e dramës njerëzore. Ajo përthyhet që nga fundi i viteve ’70, deri në ditët e sotme.

Demir Gjergji Vetëm (V)era vjen

Ajo është konsideruar gjithmonë një poezi e hapur dhe e natyrshme, me një sinqeritet të rrallë për botën e sofistikuar. Ky sinqeritet prodhon frikën e njeriut që ndodhet gjithmonë brenda katrahurës. Por kjo nuk është katrahurë e përgjithshme. Ajo është katrahura e një njeriu të vetëm. Kështu kemi hyrë qenësisht në poezinë e sotme moderne, që pranon botën e çdo njeriu. Demir Gjergjit i duhet të shtojë pjesë të një pohimi...
Poezia e Demir Gjergjit u shfaq së pari brenda mitit letrar, të krijuar nga një poezi e madhe shqipe, duke shpallur besnikërisht prejardhjen e vet. Me Demir Gjergjin jemi dhe nuk jemi brenda poezisë klasike, të organizuar, të matur dhe të rregullt. Kështu Demir Gjergji fillon ta përkthejë dhe ta transmetojë veten e tij së brendshmi, derisa gjendet në një botë pa masë dhe pa kufij, ku rrethanat personale bëhen gjithnjë e më dramatike, mes pohimit dhe mohimit. Demir Gjergji është një poet që flet gjithnjë për veten.
Poezia e tij kthehet dalëngadalë dhe qetësisht në një poezi të lojës dhe dramacitetit mes vuajtjes dhe fajit, ku nuk dihet se kush është pohimi dhe kush është mohimi. Njeriu kështu është gati të humbasë dhe të alienohet, po të mos gjejë shpëtimin. Dhe shpëtimi është dashuria, me të gjithë variacionet e veta. Që të hysh dhe të penetrosh thellë në botën njerëzore, është e nevojshme të vësh maskat. Në të kundërt, në përpjekjen e njeriut për të gjetur dashuri, të gjithë maskat bien. Ja pse i duhet poetit dashuria, për të pohuar deri në fund sinqeritetin e tij mashkullor.
Dashuria është trualli i vetëm i Demir Gjergjit, ku përputhet sinqeriteti i tij poetik me atë njerëzor. Dhe ky sinqeritet përputhet, gjithashtu, me kohën që jetojmë dhe që e zmbraps vazhdimisht artikulimin e përgjithshëm të mirëbërësisë, humanizmit, organizimit, filantropisë e të tjera e të tjera gjasa që bota ka prodhuar deri sot. Por poeti nuk ka nevojë të gjendet krahas artikulimeve të tjera. Poezia mbetet vetëm me veten, në një botë që nuk mund ta shohësh dhe nuk mund ta vësh re, po të mos çelësh dritën poetike. Kjo është vetmia e tij sublime, që nuk përmban brenda as artikulimin e drejtësisë, as artikulimin e mashtrimit, as artikulimin e të tjerëve. Ai kthehet në një qenie më vete, në qenie poetike. Mbetemi kështu brenda një universi, ku poeti endet pothuaj i pastrehë nga gjithçka dhe nga e gjithë çatia njerëzore, si shprehje e plotë e njeriut të vetmuar.
Kthehemi kështu në një botë pothuajse natyrale, ku fjala shërben si një armë për t’u mbrojtur me një mekanizëm, që bëhet gjithnjë e më i sofistikuar.
Demir Gjergji i kthehet dhe i rikthehet të vetmit fabrikim njerëzor, atij të fjalës, sa duke e respektuar, sa duke e pasuruar rregullin e gjallë metrik, që poezia shqipe vazhdon ta trashëgojë gati si një rikthim të vazhdueshëm. Në poezitë e shumta metrike dhe muzikore të vëllimit, përtërihet sa mjeshtëria e Demir Gjergjit, aq edhe mjeshtëria e poezisë popullore që e ka mëkuar. Disa prej tyre janë poezitë më të ngrohta të të gjithë vëllimit, pasi i vënë fjalët shumë pranë, gati të puqura me njëra-tjetrën...
Do të mjaftonte një poezi e vetme e Demir Gjergjit, për të shpalosur të gjithë lëndën e tij të nderur poetike.
Dashuri e thellë, që s’di të thuhet dot, krahu ballkanik, myshku i zhgënjimit, ku myken apostujt, shpirti i shkrehur në vaj, ku do të dijë zemra ta shpërthejë gjithmonë dhe, më në fund, në një skaj krahët si shandanë, ku gajaset një trëndafil i bardhë, që gjithsesi, është trëndafil i tjetërkujt (Dhuratë e kthyer)...
Në fillim Demir Gjergji ka krijuar burimin, pastaj lumin dhe pastaj ka hyrë në detin e pafund. Herë pas here si rrufe të shpejta vijnë mesazhet e SMS-ve të ditës...
Demir Gjergji kërkon të gjejë se si arrin njeriu të përbëhet prej natyrës, si del trupi i tij prej reve dhe valëve dhe ku kthehet përsëri.
Por më e rëndësishme është se çfarë marrin njerëzit nga njëri-tjetri.
Demir Gjergji ndjek rrugën e poezisë popullore shqiptare, e cila brilantet e veta i shfaq në poezinë e dashurisë. Kjo poezi është prova e vetëpranimit dhe zbulimit të vazhdueshëm të vetvetes. Dashuria jep legjitimitetin e parë të njeriut. Po a arrin njeriu të legjitimohet nëpërmjet dashurisë, kësaj force të fshehtë dhe të magjishme? Rrugëzgjidhjet dhe përpjekjet janë të shumta dhe të të gjithë jetës, derisa të shkosh deri te Shën Mëria. Ky është një stërmundim që e tejkalon dënimin e Sizifit.
Këto janë vuajtje burri. Vuajtje të një burri të vetëm dhe të askujt tjetër, të një njeriu që krijon universin e tij, ku nuk hyn dot një tjetër. Kjo vetmi i krijon poetit-njeri dhe njeriut-poet një gjendje ankthi dhe një ndarje të përtejme, deri përtej jetës, ku trupat janë si dy qirinj përpara varrit...
Në këtë vetmi të pashoqe, ku çdo gjë kthehet në thërrmijëza rëre, poetit i mbetet shoqëria e poetëve shqiptarë, shiu që po vjen, dhe përsëri, dhe përsëri aromat e mrekullueshme të gruas.
Ky është triniteti i poetit Demir Gjergji. Njeriu si një qenie mes përmbytjes dhe ujit, ku vetmia e tij bëhet më e pakapërcyeshme se katrahura dhe kaosi, poezia shqipe që ka ngritur ngrehinën e vet madhështore, të vetmen, ku strehohet poeti dhe fjala e tij dhe, sigurisht, femra. Ky trinitet sa vjen e bëhet më i hapur. Çdo hemisferë ka metamorfozën e vet të vazhdueshme. Kështu ndryshon edhe poezia që strehon brenda edhe poetin vetë, kështu pëson metamorfozë edhe stuhia e thellë, që nuk i shpreh dot zhurmat e veta, kështu pëson metamorfozë edhe trupi i gruas që shfaqet me të gjithë emrat e saj.
Në riciklimin e tij poetik, poezitë për poetët e tjerë shqiptarë si Poradeci, Fishta apo edhe Rreshpja, zënë një vend që e kapërcen mitin letrar dhe i aviten magjisë së vetë jetës. Poezia mbetet po aq riprodhuese sa edhe njeriu. Në këtë botë, ku dora mbetet gjithnjë pezull dhe shtangur mbetet fjala dhe mbajtur fryma, mund të thuhet pa frikë se njeriu gjithnjë është një njeri e gjysmë, por asnjëherë një gjysmë njeriu.
A e arrin ai kështu plotërinë e tij? Ndoshta...
Demir Gjergji në krijimtarinë poetike ka bërë edhe sprova të matematikës poetike.
Mall + mall = dashuri.
Vetmi + vetmi = miqësi.
Ndoshta kjo është përgjigjja më e madhe për vetminë njerëzore.
Është një botë, ku detet u fshihen lumenjve. Është një botë, ku gjithnjë kapërcehen edhe limitet e metaforave, ku fjala përplaset me veten, e gërryen ose e ha.
Rregulli i shenjave kapet nga miti, që shndërrohet në një domethënie të zbrazët dhe të përdorshme, si në një treg të vazhdueshëm. Poezia nuk e pranon një treg të tillë, të hapur natë e ditë, si në një rrugë turistike, ku shpresojmë të na hyjnë për të blerë.
Kush të dojë, le të hyjë në poezinë e Demir Gjergjit, kjo është bukuria e shfaqjes së tij në letërsinë shqipe. Ai nuk imponon. Ai është i pranishëm. Ai është njeriu i zakonshëm, që pothuaj nuk vihet re dhe pikërisht për këtë krijon shtegun e tij, pa të cilin ne nuk do të ishim këta që jemi.
Është e vërtetë që edhe ne kemi mitin letrar, si një formë që mbushet gjithnjë me mendim dhe që merr prej konceptit të letërsisë një domethënie të re. Demir Gjergji e mbush poezinë me elemente të natyrës, pasi edhe njeriu vetë është natyrë. Dhe si bir i natyrës, është lindur nga të tjerë dhe do të lindë të tjerë, në një përplasje pa cak.
Ashtu si njeriu edhe çdo gjë tjetër merr një kualitet gati natyror. Dhe si kualitet natyror, ai ndryshon vazhdimisht, kësaj here me poezinë e Demir Gjergjit. Poezia bashkëkohore është pranuar si një sistem regresiv, që ndahet nga gjithçka tjetër, duke konkurruar vetëm me domethënien e vetë jetës dhe jo me modelet e saj...
Në poezinë e Demir Gjergjit, nuk mbetesh dot fare dhe fare vetëm.
Kjo është një meritë e vetmisë së tij dhe e vetmisë sonë si besimtarë të poezisë.

Natasha Lako

Eleganca brilante e një romani

Vërtet, ç’është ky roman i çuditshëm që na vjen që përtej detit, si “pëllumbi i Skënderbeut”, të cilin shpesh si refren e përsërit Raffaele Nigro në “Baronesha e Oliventos”, me gjuhën e përrallave të mahnitshme, që na kanë ardhur që nga lashtësia? Ai kujtoi se mund të gjente vetëm fosilet e shoqërisë shqiptare të shekullit të pesëmbëdhjetë, kujtoi se varfërinë dhe jetën plot mundime do ta zbulonte vetëm në folklore. Dhe kur pa me sytë e tij, se nuk kishte vetëm fosile të asaj shoqërie të shkuar, po edhe elementë të gjallë të mentalitetit, të jetesës dhe të varfërisë, nuk mund ta përmbante atë buzëqeshje keqardhëse...

Aty nga mesi i 1990-s, erdhi në Tiranë një shkrimtar i ri italian me një mjekër të zezë, nëpër të cilën mund të dalloje zbehtësinë intelektuale të fytyrës, që të kujtonte fisnikërinë e poetëve të hershëm. Kjo fisnikëri zmadhohej ku me heshtjen e tij, ku me shkëmbimin e rrallë të fjalëve dhe mbi të gjitha me atë buzëqeshjen e lehtë, që shprehte herë drojtje dhe herë keqardhje.



Unë pata kënaqësinë ta takoja këtë shkrimtar tepër simpatik dhe ta ftoja në shtëpi për një kafe bashkë me gruan e tij të pashme dhe të çiltër, që nuk u shëmbëllente atyre grave mendjemëdha dhe të lehta të artistëve, të cilat nuk i duroj dot edhe sikur të jenë peri të zbritura nga qielli.

Ky shkrimtar ishte Rafaele Nigro, me të cilin vërtet u bëmë miq. Por kur u takuam për herë të parë, unë nuk kisha lexuar gjë prej tij. Nuk e dija se ai tanimë kishte botuar një roman të dëgjuar në Itali me titullin “Zjarret e Bazentos”, të lavdëruar nga shtypi dhe nga opinioni letrar; nuk e dija as se kishte mbaruar të dytin ende më të çmuar me emrin “Baronesha e Oliventos”. Po ta dija, mbase nuk do të kishte aq fragmente të rralla në bisedat tona, pasi vetë këta dy romane do të na shtynin të bënim kuvendime të gjata për gjyshërit tanë, gjyshërit italianë dhe gjyshërit shqiptarë. E them këtë, pasi Rafaele Nigro me elegancë e dashuri në “Zjarret e Bazentos” flet kryesisht për gjyshërit e tij italianë dhe në “Baronesha e Oliventos” flet për gjyshërit e mi shqiptarë dhe në të njëjtën kohë edhe për gjyshërit e tij italianë.

Po çfarë ishte ajo buzëqeshja e tij e drojtur dhe keqardhëse. Mos vallë ngaqë në Tiranë nuk e njihnin veprën e tij dhe i vinte keq e kishte drojtje? Mund të ishte edhe kjo. Shkrimtari nuk e ndien veten mirë, kur shkon në një vend që nuk e njohin, kur flasin, fjala vjen, për Moravian, për Shashën, për Levin e me radhë, dhe për atë heshtin. Megjithatë keqardhja në atë buzëqeshje nuk vinte nga mosnjohja si shkrimtar. Këtë unë e kuptova më vonë, kur lexova “Baroneshën e Oliventos”, ku tregohet për shqiptarët dhe shoqërinë shqiptare të shekullit të pesëmbëdhjetë, të kohës së Skënderbeut. Rafaele Nigro, pasi e kishte mbaruar këtë roman, erdhi në Shqipëri t’i shihte këta shqiptarë. Ai kujtoi se mund të gjente vetëm fosilet e shoqërisë shqiptare të shekullit të pesëmbëdhjetë, kujtoi se varfërinë dhe jetën plot mundime do ta zbulonte vetëm në folklore. Dhe kur pa me sytë e tij, se nuk kishte vetëm fosile të asaj shoqërie të shkuar, po edhe elementë të gjallë të mentalitetit, të jetesës dhe të varfërisë, nuk mund ta përmbante atë buzëqeshje keqardhëse gati të padukshme si në buzët e Aleksit apo të Vlaikës dhe të Stanislaos, personazheve të vet të romanit “Baronesha e Oliventos”, shqiptarë dhe gjysmëshqiptarë. Vërtet, ç’është ky roman i çuditshëm që na vjen që përtej detit, si “pëllumbi i Skënderbeut”, të cilin shpesh si refren e përsërit Rafaele Nigro në “Baronesha e Oliventos”, me gjuhën e përrallave të mahnitshme, që na kanë ardhur që nga lashtësia?

Megjithëse ky roman nuk tregohet, ai vetëm lexohet ashtu siç nuk tregohet poezia, unë do të rrëfej pakëz, për të bërë pastaj një vlerësim të shkurtër. Le të na falë Rafaele Nigro për zhveshjen e përmbajtjes nga poezia dhe fantazmagoria, duke e thjeshtëzuar me qëllim ritregimi në këto pak radhë që vijojnë. Romani ka për sfond ngjarje dhe njerëz të shoqërisë së shekullit të pesëmbëdhjetë në Shqipëri dhe në Itali, në epokën e Skënderbeut, të luftërave me osmanllinjtë dhe me
brigantët; në epokën e Mbretërisë së Napolit, të grindjeve dhe intrigave e princërve dhe feudalëve, të klaneve dhe të tarafeve; në epokën e fillimit të kërkimeve dhe zbulimeve përmes kundërshtimeve dhe pengesave të injorancës fetare dhe të klerit. Në këtë sfond një shqiptar me emrin Aleksi martohet rastësisht me një italiane të ardhur dhe me të bën dy fëmijë, Vlaikën që lind sakate pa këmbë e duar dhe Stanislaon, që rritet si njeri i prirur pas dijeve konkrete dhe të dobishme. Përmes aventurash nëpër Shqipëri, pas vdekjes së prindërve, Vlaika dhe Stanislao arrijnë në Itali dhe prej gjyshit të tyre nga ana e nënës trashëgojnë një copë tokë dhe një kështjellë të Lagopezoles.

Shkak për të shkuar në Itali bëhet Skënderbeu, i cili e dërgon Stanislaon në Napoli për të njoftuar se rajai Mabullah al Mansur do të shkojë të vrasë tinëz mbretin dhe do të ruajë “makinën e doktrinës” për ta marrë Pashai i osmanëve. Dhe po të merret makina e doktrinës nga osmanët “toka do të bjerë si një dardhë mbi çallmat e tyre… dhe drapri i hënës do të presë kryet e diellit”. Ja, kjo është përmbajtja e rrëfyeshme. Të tjerat nuk rrëfehen, pasi siç thashë, asnjë vepër e vërtetë nuk rrëfehet. A mund të rrëfehen tregimet e Çehovit? A mund të rrëfehen romanet e Garsia Markezit? Rrëfehen lehtë vetëm romanet dedektivë, të cilët kanë vetëm narracion, të zhveshur nga filozofia dhe nga idetë e mëdha të vetëdijes historike. Romani i Rafaele Nigros nuk është historik në kuptimin klasik, ai është një shkencë plot fantazi që shpreh jo vetëm veçoritë biologjike të njeriut si qenie e natyrës, por edhe ndërgjegjen e tij historike.

Prandaj, as thjesht antropologjik nuk mund ta quash këtë roman me një elegancë brilante. Ai është një roman fantazmagorik, ku mplekset realiteti historik me realitetin fantastik, ku bashkohen elementet e përrallës, baladës mistike, rapsodisë epike, maksimës së mprehtë dhe kronikës së thatë. Krahas gjuhës metaforike si “toka do të bjerë si një dardhë mbi çallmat e tyre”, do të gjesh edhe gjuhën e kronikës së akullt si “sot, më 21 të nëntorit 1450, filloi jeta jonë magjike në Lagopezole”. Mishi i romanit është shtresashtresa. Janë shtresat e hidhura të realitetit konkret, janë shtresat e ëndrrave të trëndafilta dhe të llahtarshme, janë shtresat mistike të vargjeve të baladave, janë shtresat enumerike të emrave të vendeve dhe të njerëzve, janë shtresat e shpirtrave të ardhur përmes mizave, grerëzave dhe zogjve, janë shtresat e zërave të mjeshtërve të antikitetit dhe të shpikësve në shkencat konkrete. E pra, ky mish me kaq shtresa të dendura dhe me kaq damarë është përherë në një lëvizje të çuditshme. Prandaj po të flasim figurativisht, nuk është aq i lehtë për t’u përtypur.

Ai kërkon dituri dhe kulturë. Këtë dituri dhe kulturë e kërkon jo vetëm për të ndjekur fillin e ngjarjeve që tregohen, por edhe për të kuptuar disa ide dhe tema novatore të romanit. Një ndër temat themelore është konflikti i utopisë me gjendjen konkrete të shoqërisë ku lëvrojnë trazirat, intrigat dhe luftërat, por edhe ku kanë filluar zbulimet gjeografike dhe tekniko-shkencore. Utopistët të përfaqësuar nga Bekadeli dhe Pontano, që ëndërrojnë për Republikën e Dijes së Platonit, bien në konflikt jo vetëm me gjendjen regresive të injorancës fetare, por edhe me synimet përparimtare. Për shembull ata nuk e pranojnë shpikjen e Gutenbergut për shtypjen e librave, pasi prish bukurinë e shkrimit të dorës. Kur njihet me këtë shpikje, Pantano thotë për librat e shtypur: “Madje, ndjeva një si bezdi tek mbaja në duar këtë libër, frut i mekanikës. I thosha vetes: këto makina budallaçka, që duan të zëvendësojnë format e bukurshkrimit!... Një lloj midis tyre, si një mori mizash, të njëllojta deri në mërzi.” Dhe më poshtë: “Petruçi mbronte me zjarr nevojën e makinës: falë saj, një libër i Pontanit do të përhapej shumë shpejt. I të njëjtit mendim ishte dhe Stanislao.” Doemos, Stanislao do ta përkrahte makinën e Gutenbergut, pasi ai nuk ishte një skolastik, por një njeri që kishte mësuar të punonte si karpentier dhe si murator, që donte të ndërtonte një belvedere për të pritur atje Skënderbeun.
Ai dinte të pikturonte dhe të bënte skulpturë. Dinte edhe të hidhte valle. Vinte nga konkretësia reale shqiptare. Konflikti me utopinë ndonjëherë arrinte deri në fyerje. Është rasti me don Porçelion që merrej me ëndërrime të vjetra. Për këtë Stanislao i thotë Pontanos: “Po ju, shkëlqesi bëjeni t’i bjerë kollarisja dhe përplasjani në fytyrë se sa pak vlejnë këto fjalë të vjetra. Se për t’u thënë shërbëtorëve se ka uri apo etje, duhet t’ua thotë me fjalët e të gjitha ditëve.” Don Pontano u thartua: “Ku dini gjë ju për latinishten tonë?” Është e befasueshme që në roman tepër tërthorazi dhe tepër mjeshtërisht zhvillohet e fshehtë tema e baladës së Konstandinit dhe Doruntinës me një ndryshim të madh. Konstandini udhëton me të motrën e vdekur, ndërsa Stanislao udhëton me të motrën sakate, me Vlaikën. Është balada e Stanislaos dhe Vlaikës.

Vlaikën i vëllai e fut në kosh dhe udhëton në kalë. Ajo kuvendon me mizat, grerëzat dhe me shpirtrat e të vdekurve. Njëkohësisht është mistike dhe pesimiste. Mistike është edhe Doruntina. Prandaj jo më kot Rafaele Nigro gjatë udhëtimit të këtyre dy personazheve përsërit vargje nga balada e Konstandinit dhe Doruntinës. Stanislao dhe Vlaika përbëjnë një simbiozë. Ata plotësojnë njëri-tjetrin. Optimizmi i tepruar dhe konkretësia e papërmbajtur e Stanislaos, frenohen nga mistika dhe pesimizmi i Vlaikës. Kur i vëllai luan një valle të shfrenuar para Tebaldës, që më vonë do të bëhet grua jo e zakontë e tij, Vlaika tmerrohet me paturpësinë e Stanislaos. Dhe çuditërisht, ato paturpësi të të vëllait në mënyrë të pavetëdijshme i kalojnë asaj vetë. Ajo dashurohet me mashtruesin karrierist, me don Antonelon, i cili më vonë e braktis. Atëherë asaj i shtohet pesimizmi për botën dhe për veten. Ashtu siç është ajo e gjymtuar, edhe bota është e gjymtuar. As njëra e as tjetra nuk ndreqen! Kjo është një metaforë e Rafaele Nigros, të cilën mund ta ketë zili çdo shkrimtar i madh. Ngjashmërinë e Stanislaos dhe Vlaikës me Konstandinin dhe Doruntinën e përforcojnë edhe vetë emrat e lashtë të personazheve, emra me një tingëllim balade dhe përralle, emra shqiptarosllavë- vllahë.

Këtë ngjashmëri kritika italiane nuk e ka vënë re. Unë mbase gaboj, por shpreh një mendim që ndiej përmes baladës, përmes frymës dhe erës së saj, si një njeri i rritur me balada. Edhe kjo ngjashmëri është një anë për ta bërë të afërt romanin ndaj shqiptarëve. Por ajo që do ta bëjë më të ndjeshme këtë vepër në Shqipëri është dashuria që e përshkon atë për shqiptarët dhe historinë e tyre, për luftërat e Skënderbeut, për simpatinë ndaj një populli të varfër, por të ndershëm, për respektin ndaj pasurive shpirtërore të tij dhe për lidhjet që në rrënjë mes italianëve dhe shqiptarëve, të cilët, siç thuhet, i ndan vetëm një mur prej uji të kripur. Edhe shqiptarët, edhe italianët flokët i kanë të kripur nga një kripë, nga kripa e Adriatikut dhe e Jonit. Por për gjërat e tjera të romanit “Baronesha e Oliventos” do të flasim më vonë, kur ta takojmë përsëri Rafaele Nigron. Atëherë ne do ta thyejmë heshtjen dhe nuk do të pyesim: përse dukej ajo buzëqeshje e drojtur dhe keqardhëse e një njeriu të mençur dhe fisnik, e një shkrimtari të vërtetë, e një shpirti poetik?

DRITËRO AGOLLI

Jehona e filimshekullit të shkuar

Një realitet pothuaj i harruar, e megjithatë një realitet që shënjon një epokë. “Kalifja”, një nga veprat emblematike të Alberto Bevilacqua-s, përkthyer së fundmi edhe në shqip, është historia e gruas italiane të pasluftës që mbijeton sipas mënyrës së saj, në realitetin e ashpër që nuk të jep shumë mundësi zgjedhjeje.

Ngjarja e librit është vendosur në kohën e pasluftës: pak më parë baballarët dhe vëllezërit kishin qenë në luftë, kurse gratë ishin detyruar të dilnin nga shtëpitë për të siguruar bukën e gojës. Për herë të parë në jetë, dolën vetëm, si dhe kërkuan një hapësirë ndryshe… Është koha kur për gratë bota është e egër. Ende nuk kishin filluar të ndiheshin sinjalet e ndryshimit të ardhshëm.

Irena Corsini, ose Kalifja, protagonistja e librit me të njëjtin titull, jeton në pjesën e varfër të qytetit. Ajo kish qenë gruaja e mirë dhe e bukur e një partizani pak negativ e pak hero, që shndërrohet duke ecur për nga negativizmi; nëna e një fëmije të pafat që nuk mund të jetojë gjatë; vajza e një nëne që ka rritur me përkushtim 10 fëmijë dhe ka bërë jetën e zhytur në mjerim të një pafundësie grash që u lindën në fund të viteve ’800. Pas vdekjes së të birit dhe më pas, të të shoqit, Kalifja e sheh veten në mes të katër rrugëve. Për vetë realitetin në të cilin jeton s’mundet të zgjedhë modele të ekuilibruara për t’iu përmbajtur. I duhet ose të jetë një e “përdalë” ose një grua e përkushtuar. Rrugë të mesme nuk ka. Por mbijetesa i mundësohet, në këtë rast, vetëm të përdalës. Kësisoj Kalifes, për t’i ikur botës së vet, të cilës i përket, për t’ia mbathur nga mizerja, për t’iu shmangur fundit, të cilit i kalon përkitazi, i duhet të ndjekë të vetmen rrugë: aventurën erotike. Përkushtimi, do t’i rrezikonte ekzistencën. “Të luash të përdalën do të thotë të hysh në një shtrat që nuk është i yti, natën e parë nuk fle, por pastaj…”. Irena pranon të bëhet e dashura e industrialistit të madh të qytetit, i cili është i prerë si me thikë në të dy lagjet e veta: atë të varfrën, të uritur, gri dhe të përbaltur dhe të pasurën plot me drita e pallate të reja. Por tek kërkon t’i afrohet druajtshëm pjesës së ëndërruar të qytetit, Kalifja është bërë sakaq armike e shpallur e të dy botëve, asaj së cilës i përket që nga lindja dhe asaj, të cilën e ka ëndërruar gjithmonë (si shumëkush e kategorisë së saj). S’mund të ndodhë ndryshe: bota është e egër, kallëpet e rinj e të preferuar, bashkëkohorët me dritë, ngjyra dhe shkëlqim luksi, nuk e zënë.
Skandali që bën i detyron ta përflasin moralistët, të cilët Kalifja kërkon t’i shpërfillë. Për një çast, duket sikur ka shanse që ta bëjë botën më të mirë. I jep industrialistit të egër, që nuk ngurron asnjëherë të rrënojë të tjerët për t’u pasuruar, edhe më shumë, diçka nga mirësia e saj. Por ka të ngjarë që bota të jetë e përcaktuar një herë e përgjithmonë. E mira nuk mund të shkojë bashkë me të keqen. I dashuri i plotfuqishëm i Kalifes, sapo ndien sinjalet e mirësisë t’i bulëzojnë brenda tij, vdes. Kurse Kalifes s’i mbetet veç të kthehet në botën e saj, atë së cilës i përket. Në të kundërt do t’i duhej të cenonte thelbin e vet. Fundja, ëndrrat nuk mund të bëhen realitet. Të paktën për ata që mbesin po aq besnikë sa në miqësi dhe në dashuri, besnikë të thelbit të mirë. Nuk është koha për ta.
Të gjithë e kishin quajtur Kalifja, një emërtim që nënkupton gruan autoritare, fisnike dhe pa paragjykime. Ajo gjithnjë kish qenë gruaja me një bukuri marramendëse, së cilës të gjithë djemtë i shkonin pas, kurse ajo i tërhiqte pas vetes nëpër qytet, me një butësi kryeneçe. Kjo i ngjante si një pasuri, të cilën mund ta përdorte. Dukej sikur kështu gruaja, mund ta bënte dhe botën për vete. Por… Duhet të kalojë ende shumë kohë që gjërat të ndryshojnë.
Kalifja është një personazh shumë kompleks tek e cila bëhen bashkë një pafundësi karakteresh të grave italiane - fshataret, të fejuarat, dashnoret, motrat, skllavet, miket, armiket. E tillë, ajo triumfon mbi të gjithë personazhet e tjerë të librit, karaktere specifike që krijojnë panoramën e përgjithshme: peshkopin, industrialistin, partizanin, prostitutën… që mbartin në vetvete gjithë elementet e skajshëm ose jo që skicojnë qenien njerëzore. Mbi këta qëndron për t’i lidhur e po aq për t’i identifikuar, Kalifja.
Bevilacqua në librin që e bëri të njohur botërisht, ka fotografuar realitetin italian të pasluftës. Por jo vetëm kjo e bën të vlerësuar librin e tij. Veç subjektit, është mënyra e të shkruarit që duhet marrë në konsideratë: “Poema e tij”, siç do ta cilësonte kritika italiane, është shkruar me dy zëra, atë të Kalifes dhe të rrëfyesit. Për të gjitha vlerat e saj “Kalifja” do të kthehej shumë shpejt në simbol. Vetëm 7 vjet pas botimit të librit, në vitin 1971, Kalifja do të bëhej personazh filmi që do të merrte jetë nëpërmjet interpretimit të Romi Shnajderit…
Tashmë në fillim të shekullit XXI, “Kalifja” përcjell jehonën e një epoke të largët prej këndej, reminishenca të së cilës, aty-këtu, ndihen ende.

Arta Marku

Suksesi letrar i shkrimtarit arbëresh flet në gjuhën amtare

Karmine Abate, ky arbëresh nga fshati Karfici i Kalabrisë dhe një ndër shkrimtarët më të njohur të Italisë së dy dhjetëvjeçarëve të fundit, vjen për herë të dytë në takim me lexuesit shqiptarë. Herën e parë ai u paraqit në fillim të viteve ’90 me romanin me titull tingëllues për ne “Shtegtimi i unazës”. Ndërsa tani vepra, me të cilën ai na vihet para vëmendjes, titullohet “Mes dy detesh”.

Ndoshta edhe një politikë botuese e kujdesshme nuk do të kishte arritur të kryente një përzgjedhje kaq fatlume në veprimtarinë letrare përgjithësisht të suksesshme të Abates, sa kjo që kanë bërë në largësi kohore prej afër 15 vjetësh dy shtëpi të ndryshme botuese duke kaluar nga njëri skaj ideo-estetik i kësaj veprimtarie, i përfaqësuar nga romani “Shtegtimi i unazës”, në skajin tjetër të përfaqësuar nga vepra “Mes dy detesh”.
Sido që të jetë e sido që të analizohet, letërsia e Abates mbetet në thelb krijesë e një arbëreshi. Ajo trajton problemet e njeriut të sotëm të Italisë së Jugut parë nga këndvështrimi i arbëreshit. Dhe këto probleme janë kryesisht dy: të ikësh, i detyruar hallesh dhe prej dëshpërimit, nga toka jote e të shkosh si emigrant në vendet e tjera të zhvilluara të botës perëndimore; të qëndrosh e të luftosh me të gjitha forcat reaksionare, që mbajnë prej shekujsh të skllavëruara energjitë e kalabrezit, përfshirë këtu edhe ato të arbëreshit.
E veçanta e arbëreshit? Qëndron në atë që jeta e tij, më saktë e komunitetit arbëresh, përmban edhe disa energji shpirtërore pothuaj mistike, sipas Abates, të cilat, përmes shekujsh, kanë mundur ta mbajnë të gjallë frymën jetike të përparimit. Te këto energji hyjnë trashëgimia historike e përqendruar në figurën e Skënderbeut, trashëgimia kulturore e përqendruar në gjuhën, folklorin dhe veçoritë e veshjes dhe jetesës, si dhe trashëgimia psikologjike e përqendruar te qëndresa.
Këto elemente themelore parashtrohen e shtjellohen në të gjitha veprat e Abates, i cili nuk pushon së luftuari për integrimin e arbëreshit kalabrez në një botë gjithnjë e më globale duke vënë në pah e duke vlerësuar epërsitë e pamohueshme, që sjell kontakti i emigrantit të varfër me qytetërimin global. Në të njëjtën kohë e me të njëjtën forcë ai lufton për ruajtjen e identitetit kulturor të këtij arbëreshi kalabrez duke dënuar emigracionin si dukuri të dhunshme, të imponuar nga një sistem i caktuar shoqëror jo vetëm lokal, por edhe global, e duke denoncuar fatin e rëndë në metropolet e Perëndimit të emigrantëve, “të të tjerëve”, “të të huajve”. Parë nga ky këndvështrim i emigrantit, fati i arbëreshit kalabrez nuk është i ndryshëm nga ai i emigrantëve të tjerë të mbarë botës.
Ndërkaq, në veprën “Mes dy detesh” Abate e sheh realitetin e sotëm të shoqërive moderne e të globalizuara nga këndvështrimi tjetër, ai i njeriut që nuk largohet emigrant, por që vendos të luftojë për ta jetuar jetën e për të siguruar vazhdimësinë normale të saj atje ku ka lindur e ku më tepër se kudo gjetkë ka të drejtën të kërkojë të gëzojë të gjitha ato që shpallen në mënyrë bombastike si të drejtat e natyrshme (por jo edhe qytetare, ndërkohë që njeriu nuk është vetëm qenie natyre, por edhe, e sidomos, e pashmangësisht, qenie shoqërore) të njeriut. Dhe në këtë rast Abate për herë të parë del nga rrethi i komunitetit arbëresh dhe hyn në komunitetin më të gjerë të kalabrezëve. Le të themi shkarazi këtu që fati i kalabrezëve në shekuj ka mjaft pika të ngjashme jo më me fatin e arbëreshëve, por edhe të vetë ne shqiptarëve. Dhe kjo rrethanë na ndihmon të kuptojmë se përse Abate kësaj radhe del nga bota arbëreshe dhe trajton problemet e një komuniteti të mirëfilltë kalabrez.
Në rastin e parë, ai ka dashur të thotë se arbëreshi i ikur është një i ikur si gjithë të ikurit e tjerë dhe fati i tij nuk mund të jetë i ndryshëm e as më i mirë se fati i të gjithë të ikurve të tjerë të botës.
Në rastin e dytë, ai ka dashur të thotë se fati i arbëreshit që vendos të qëndrojë në vendlindje nuk ka për të qenë i ndryshëm dhe as më i mirë se ai i kalabrezit që vendos të bëjë të njëjtën gjë. Dhe ky fat është, edhe në rrethanën shoqërisht më pozitive, atë të qytetarit të ndershëm e punëtor, fati i heroit të librit “Mes dy detesh”, Xhorxho Belushit.
Si mund të përmblidhet fati i këtij kalabrezi të thjeshtë? Ai mund të përngjasohet me fatin e Sizifit të mitologjisë: të ngrejë deri lart në majë gurin e jetës, të cilin forcat reaksionare marrin dhe rregullisht ia rrëzojnë poshtë. Me një dallim nga mitologjia: ndërsa atje Sizifi do ta kryejë përjetësisht mundimin e tij, këtu, në jetën reale, njeriu nuk e ka këtë mundim të përjetshëm, pasi vetë jeta e tij nuk është e përjetshme. Sizifin Xhorxho Belushi, kur nuk e kandisin dot t’u dorëzohet “traditave” dhe “rregullave” të asaj që quhet mafie dhe që nuk është veçse klasa shoqërore, e cila kundërshton përparimin, e heqin qafe. Natyrisht, ashtu si reaksionarja nuk ndalet në përpjekjet e saj për ta mbajtur botën të mbërthyer në vend, edhe përparimtarja nuk ndalet në luftën e saj për ta ndryshuar këtë realitet vdekjeprurës. Xhorxho Belushit ia zë vendin i nipi, kalabrezit që kishte vendosur të rrinte e të luftonte ia zë vendin kalabrezi-emigrant, i cili njeh një botë tjetër dhe për këtë arsye është edhe më i vetëdijshëm se ç’kërkon të arrijë.
Dy fjalë edhe për forcat reaksionare. Abate, në përputhje me normat e pashkruara të artit të vërtetë, nuk na i përmend hapur ato, nuk na i paraqet as para ndonjë trupi gjykues, që merr përsipër në emër të shoqërisë e të demokracisë t’i gjykojë e t’i dënojë praktikisht fajtorët konkretë. Por lexuesi i vëmendshëm do të vërejë që e gjithë skena e hareshme e triumfit të veprimtarisë krijuese të Xhorxho Belushit, skenë ku si në veprat e mëdha artistike shfaqet edhe masa e gjerë e njerëzve të thjeshtë, befas errësohet dhe nguroset, kur në të shfaqet – e pabesueshme! – përfaqësuesi më i lartë i pushtetit vendor, i paraprirë nga djem të rinj, të fuqishëm, me fytyra pa shprehje e me syze të zeza. Lexuesit, të ushqyer edhe me pamjet e shumta të ngjashme të filmave, patjetër që diçka i vegon në përfytyrim, kur lexon këtë skenë, kur njihet me përshkrimin e kësaj force shoqërore, që vjen dhe errëson gëzimin masiv. Ata që vijnë ashtu papritur si një re e zezë, që nxin qiellin dhe natyrën, janë aq të ngjashëm me të fuqishmit e botës së krimit. E ç’do të duhej të na thoshte më shumë autori? Nuk mjaftojnë paralelizmat, nuk mjafton ngjashmëria e simboleve?
Karmine Abate vjen për herë të dytë të takohet me lexuesit tanë. Herën e parë, në fillim të viteve ’90, kur ne morëm rrugët e botës, ai na tha se vepruar kështu shqiptari jo vetëm që nuk ka për të pasur fat më të mirë se fati i gjithë emigrantëve të gjithë botës, por edhe duhet të jetë tepër i vëmendshëm të ruajë identitetin, që është pasuria e vetme që ka dhe pjesa më e rrezikuar e qenies së tij.
Këtë herë të dytë, kur ne, ashtu si aq e aq herë gjatë gjithë historisë sonë të re e jo vetëm të vjetër, përpiqemi të ngremë atë që nganjëherë na duket si guri i Sizifit, pra, të bëjmë një shoqëri të organizuar që synon vetëm përparimin, ai na thotë se të gjithë ata që kanë vendosur të qëndrojnë në vendlindje, shkurt populli, duhet ta mbledhin mendjen se kanë punë, madje në një ndeshje për jetë a vdekje, me të gjitha ato forca reaksionare, që pavarësisht titujve që mbajnë, fjalëve publike që thonë dhe pamjes së jashtme, përpiqen me çdo mënyrë, edhe ato thjesht kriminale, të na e errësojnë të sotmen, pale më të ardhmen, pra, ta mbajnë shoqërinë brenda “traditave” të nënshtrimit dhe skllavërimit.
është në interesin e të gjithë neve që lexuesit tanë t’i rrokin e bluajnë mirë këto porosi letrare të arbëreshit Karmine Abate.

Shpëtim Çuçka

E vërteta dhe trillimi në librin Kodi Da Vinçi nga Bart D. Ehrman

Bart D. Ehrman është një nga ekspertët më të njohur të Krishterimit të Hershëm dhe Testamentit të Ri.

Ai ka botuar 17 libra (disa prej tyre hyjnë në listën e New York Times për librat më të shitur) dhe dhjetëra artikuj mbi Krishtin dhe Krishterimin e Hershëm.

Ehrman ka fituar popullaritet me hipotezën që “etërit” e Krishterimit të sotëm janë ata që kanë ndryshuar besimet origjinale të Krishterimit të Hershëm.

Përveç punës së tij si historian dhe lektor, Ehrman është Shef i Katedrës së Studimeve Fetare në Universitetin e Karolinës së Veriut në Chapel Hill.

Ai ka mbi 18 vjet që jep mësim në këtë Institut dhe është fitues i disa çmimeve pedagogjike, ndër to: çmimin James A. Gray, çmimin Ruth dhe Philip Hettleman për arritje Artistike dhe Pedagogjike, si dhe çmimin Bowman dhe Gordon Gray për Shkëlqim në Arsim.

Terry Gross: Krishterimi, kështu siç e njohim sot, bazohet në 27 librat e Testamentit të Ri, por ungjijtë e zbuluar kohët e fundit, të cilët janë përjashtuar nga Bibla, na paraqesin pikëpamje të kundërta rreth jetës dhe mësimeve të Krishtit. Shumë nga dorëshkrimet e përjashtuara nga Bibla, për të cilat keni shkruar, ndahen në tre rryma të ndryshme mendimi. Le të flasim mbi këto tre rryma duke filluar me Ebionitët. Cilët ishin ata?

Ehrman: Ebionitët ishin të krishterë hebrenj dhe ndiqnin rregullat e fesë hebraike. Ata mendonin se Krishti ishte vërtet shpëtimtari i dërguar në tokë nga Zoti i hebrenjve për të shpëtuar popullin hebre e për të përmbushur ligjin hebraik. Ata mendonin se besimtarët e Krishtit duhet të ishin hebrenj. Kjo do të thotë që ata që nuk ishin, duhet të ktheheshin në hebrenj. Meshkujt duhet të bëheshin synet, si dhe të gjithë të tjerët duhet të ndiqnin rregullat e besimit hebraik. Si rrjedhim, Ebionitët ishin bashkësi çifute që bënin pjesë në fillimet e Krishterimit.

Terry Gross: Pra ata nuk e shihnin Krishterimin si shkëputje nga feja hebraike, por thjesht si një zhvillim i ri brenda hebraizmit?

Ehrman: Po, ata mendonin se Krishterimi ishte vazhdim i fesë hebraike, meqë Krishti është hebre, i dërguar nga Zoti i hebrenjve. Prandaj ata vazhdonin të ndiqnin Testamentin e Vjetër, por njëkohësisht shtuan edhe ungjij të tjerë - që nuk u përfshinë në Biblën që njohim sot - të cilët konsideroheshin si fjala autentike e Zotit, për të shpjeguar hebraizmin e rrymës së re kristiane.

Terry Gross: Po për Marcionitët?

Ehrman: Marcionitët qëndrojnë në anën tjetër të spektrit nga Ebionitët. Marcionitët ndiqnin një mësues të shekullit II, Marcionin, që ishte një teolog e filozof i shquar, adhurues i apostullit Pal. Sipas Palit, njeriu mund të shfajësohet nga Zoti edhe nëse nuk ndjek ligjin çifut. Marcioni e çoi këtë ide në ekstremitet duke thënë se ligji i Zotit dhe ungjijtë janë dy gjëra krejt të ndryshme. Ligjet i janë dhënë njerëzimit nga Zoti i Testamentit të Vjetër. Këto janë ligje të rënda, të cilat askush nuk mund t’i ndjekë. Si rrjedhim, dënimi i njerëzimit për mosndjekjen e ligjit është vdekja. Ky Zot i egër dhe hakmarrës i Testamentit të Vjetër dallohet nga Zoti i Jezu Krishtit, i cili mendohet të jetë i dashur dhe i mëshirshëm, që ka ardhur të shpëtojë njerëzit nga mëkatet dhe jo t’i dënojë. Pra, Marcioni mendonte se ka dy Zotë të ndryshëm; Zoti i Testamentit të Vjetër dhe Zoti i Palit dhe Krishtit. Pra, ai nuk ishte monoteist, ai besonte në dy Zotë, dhe hodhi poshtë çdo gjë hebraike, sepse ishin të ardhura nga Zoti i pamëshirshëm i Testamentit të Vjetër

Terry Gross: A mendoni se kanoni i sotëm mund të këtë përfshirë grimca nga besimi i Marcionitëve?

Ehrman: Siç thashë, idhulli i Marcionit ishte apostulli Pal, që është një nga apostujt kryesorë të Testamentit të Ri... Mendoj se pikëpamja e Marcionit vazhdon pa u kuptuar edhe sot në disa kisha ku njerëzit vazhdojnë të flasin për ndryshimet midis Zotit të pamëshirshëm të Testamentit të Vjetër dhe atij të dashurisë në Testamentin e Ri.

Terry Gross: Një nga grupet e tjera që kanë dorëshkrime të shumta janë edhe Gnostikët. Kush janë Gnostikët?

Ehrman: Gnostikët janë sekte të ndryshme të krishtere, që studiuesit i kanë grumbulluar nën grupin Gnostik. Termi “gnostik” vjen nga fjala greke “gnosis” që do të thotë: dituri. Këta janë quajtur Gnostikë sepse pavarësisht nga ndryshimet midis secilit sekt, të gjithë theksojnë që rruga e shpëtimit është dituria. Baza e sistemit Gnostik është se kjo botë në të cilën jetojmë - bota materiale - nuk është krijim i Zotit, por është krijim i një katastrofe kozmike. Njerëzit janë shpirtra të burgosur në trupa njerëzish dhe duhet të shpëtojnë nga kjo botë e keqe materiale. Mënyra e shpëtimit është gjetja e kësaj diturie (gnosis) të nevojshme për shpëtim.

Terry Gross: Në këto besime, Krishti vjen nga parajsa për t’i dhënë shpirtrave këtë dituri (gnosis) që të shpëtojnë nga burgu i trupit. Ç’mund të na thoni për hyjnizimin e Krishtit? Është Krishti njeri apo hyjni?

Ehrman: Hyjnizimi i Krishtit ka qenë pikë e nxehtë debati që në fillimet e Kristianizmit. Ebionitët mendonin që Jezusi ishte njeri si të tjerët, vetëm se ishte më i drejtë nga të tjerët, prandaj edhe Zoti e zgjodhi si birin e tij. Marcionitët, në krahun tjetër, mendonin se Jezusi ishte krejtësisht hyjnor dhe jo i lindur. Madje ata mendonin se Krishti zbriti në tokë me trupin e një njeriu të rritur e krejtësisht hyjnor, por në paraqitje ishte njerëzor.

Terry Gross: Po Gnostikët ç’mendonin?

Ehrman: Gnostikët kanë një mënyrë interesante të shpjeguari të kësaj çështjeje. Ata e kuptojnë që Jezusi ka diçka edhe njerëzore edhe tokësore. Si rrjedhim, ata e shpjegojnë Jezu Krishtin kështu: Jezusi është një njeri, si çdokush tjetër, që ka lindur në këtë botë, dhe ka qenë njeri i drejtë. Krishti, është qenie hyjnore që zbret nga qielli dhe pushton trupin e Jezusit, kështu që Krishti është ndryshe nga Jezusi. Krishti pushton trupin e Jezusit pasi ky i fundit pagëzohet. Jezusi fillon bën mrekullira pas pagëzimit, sepse në atë moment hyn Krishti hyjnor në trupin e tij. Dhe në fund të jetës së tij, meqë elementi hyjnor nuk vuan dot ngaqë është hyjnor, Jezusi thërret: “O Zoti im, o Zoti im, përse më ke harruar!” - shprehimisht “O Zoti im o Zoti im, pse më le mbrapa!” Sepse, sipas Gnostikëve, në atë çast, elementi hyjnor, Krishti, e la trupin e Jezusit dhe u kthye në qiell. Pra, për Gnostikët, ka ndryshim midis Krishtit dhe Jezusit.

Terry Gross: Si e shpjegojnë lindjen e Krishtit të krishterët e hershëm? A ka tregime të lindjes nga një virgjëreshë në tekstet e këtyre sekteve?

Ehrman: Disa nga sektet mendojnë se Krishti ka lindur nga një virgjëreshë... Është një tekst i hershëm që quhet Proto-Ungjilli i Xhejmsit - që thuhet të jetë shkruar nga vëllai i Jezusit, Xhejmsi, në të cilin ka një tregim të Maries duke lindur Jezusin. Jozefi, i ati i Jezusit, tregon që kur lindi Jezusi, koha ngriu. Çdo gjë ngriu gjatë kohës që i biri i Zotit po lind. Sipas këtij tregimi, Jozefi shkon të kërkojë mami për të ndihmuar Marien gjatë lindjes, por kur arrin mamia, Jezusi sapo kishte lindur dhe Maria ishte mirë. Mamia nuk e beson që Maria ishte e virgjër dhe kërkon t’i bëj një kontroll fizik për të parë nëse vërtet ishte e tillë. Teksa e prek, dora e saj fillon të digjet si dënim për mosbesimin që virgjëresha ka lindur. Më në fund, Jezusi foshnjë, i shëron dorën. Ky tregim ka të bëj me besimin që Maria vazhdoi të ishte e virgjër edhe pas lindjes së Krishtit, gjë të cilën Kisha Katolike e beson edhe sot.

Terry Grass: Po për vdekjen dhe ringjalljen e Krishtit, ç’thuhet? A besonin sektet e hershme në ringjalljen e Krishtit?

Ehrman: Kristianët e hershëm kishin shpjegime të ndryshme mbi vdekjen dhe ringjalljen e Krishtit. Grupi proto-ortodoks thoshte që vdekja e Krishtit sjell shpëtimin e njerëzimit (që është besimi që kemi edhe sot.) Grupe të tjera thoshin që Krishti vdiq, por vdekja e tij s’kishte të bënte fare me shpëtimin e botës. Kishte grupe të tjera Gnostike që mendonin se Jezusi (njeriu) vdiq në kryq, dhe Krishti (hyjnori) e kishte lënë trupin para se të kryqëzohej. Kishte sekte të tjera që mendonin që Krishti ishte krejtësisht hyjnor, pra s’kishte trup me mish e me gjak, prandaj s’ka vdekur. Kryqëzimi ishte vetëm një inskenim për të mashtruar armiqtë e Krishtit, djallin dhe shpirtrat e këqij.

Terry Grass: Kush bën pjesë në grupin të cilin ju e quani proto-ortodoks, besimet e të cilëve janë këto që kemi trashëguar në ditët tona.

Ehrman: Është një grup pak a shumë i gjerë. Ne njohim disa njerëz që bëjnë pjesë, por në përgjithësi është një grup i madh me opinione të ndryshme. Ne i quajmë protoortodoksë sepse përfaqësojnë pikëpamjet që me kalimin e kohës u bënë dominante në Krishterimin e hershëm. Këta njerëz kanë jetuar para se pikëpamjet e tyre të triumfonin, ndaj dhe i quajmë protoortodoksë... Ata këmbëngulnin që ka vetëm një Zot; që Krishti është biri i tij dhe që Krishti është njerëzor dhe hyjnor. Këta janë njerëzit që zhvilluan idenë e Trinitetit - që Zoti është në tri pjesë. Këta janë njerëzit që shkruan lutjet që përdoren edhe sot. Gjithashtu, këta janë ata që vendosën se cilët libra do të përfshiheshin në Kanonin me 27 libra që kemi sot. Së fundi, këto figura vendosën se si do të funksiononte sistemi i kishave. Për shembull, që duhet të kishte prift në kishë dhe duhet të kishte një kryeprift për rajonin si dhe një kryeprift i kryepriftërinjve në Romë, i cili është Papa që njohim sot. Këta janë njerëzit që i dhanë Krishterimit formën që ka sot.

Terry Grass: Nëse krijimi i Testamenti të Ri nga proto-ortodoksët ishte një mënyrë për të konsoliduar Kristianizmin dhe për të eliminuar disa nga sektet kontradiktore, nuk ju duket interesante që në ditët tona kanë lulëzuar shumë lloje të ndryshme Kristianizmi?

Ehrman: Është shumë interesante. Krishterimi ka qenë gjithmonë i karakterizuar nga dy lëvizje të ndryshme; njëra lëvizje drejt bashkimit dhe tjetra drejt shumëllojshmërisë. ...Duke i përmbledhur dorëshkrimet në një libër të vetëm, proto-ortodoksët shpresonin që kjo do të stabilizonte fenë. Sidoqoftë, kjo përmbledhje që u krijua, këto 27 libra janë shkruar nga autorë të ndryshëm, për audienca të ndryshme, në periudha të ndryshme. Dhe në fakt, autorët e këtyre dorëshkrimeve paraqesin këndvështrime të ndryshme të mësimeve të Krishtit; si për shembull, midis Palit dhe Mateut. Të krishterë të ndryshëm adoptuan këndvështrimet e ndryshme të paraqitura në Testamentin e Ri, dhe kjo çoi në një zhvillim të shumëllojshmërisë së kishave...

Terry Grass: Si ju është ngjallur interesi ndaj teksteve të hershme jo-kanonike?

Ehrman: Gjatë studimeve pasuniversitare, dy gjëra më ngjallën interes. Së pari, filloi të më tërhiqte diversiteti që gjendej brenda Testamentit të Ri. .. Tekstet i lexova në gjuhët origjinale greke dhe koptike dhe vura re që këta autorë të ndryshëm kishin pikëpamje të ndryshme, nganjëherë edhe pikëpamje kontradiktore... Fillova të studioj Ungjillin e Thomait, Ungjillin e Pjetrit, libra të tjerë si Bariu i Hermës dhe Episteli i Barnabait, dhe fillova të kuptoj që Krishterimi jashtë Kanonit ishte më i shumëllojshëm se ai brenda Kanonit.

Terry Grass: Pasi e kuptuat që kishte kaq shumë ndryshime në mënyrën si e konceptonin Krishtin të krishterët e hershëm, a u shkaktoi kjo një krizë besimi?

Ehrman: Po, më shkaktoi. Besimi im i kishte rrënjët në mësimet evangjeliste, dhe kur e kuptova që Bibla kishte gabime dhe madje edhe vetë autorët kundërshtonin njëritjetrin, m’u shkaktua një krizë e fortë emocionale ndaj besimit tim.

Terry Grass: Mund të na thoni se si e zgjidhët këtë krizë besimi, ose si ka ndryshuar mënyra se si e shihni Krishtin?

Ehrman: Mendoj që kam arritur të kuptoj që Krishterimi është një fe e bazuar në histori, e cila shtron hipoteza historike rreth një personi historik, rreth Jezusit të Nazaretit... Njohuria historike rreth Krishtit, jetës së apostujve dhe drejtimit që mori jeta e tyre pas vdekjes se Krishtit, librat që shkruan ose librat që u shkruan në emër të tyre, janë të rëndësishme për ata që kanë një fe historike. Njohuria historike mund ta kërcënojë fenë, ose të ndryshojnë mënyrën si një njeri e koncepton fenë...

Terry Grass: Mund të na shpjegoni përsëri se ç’kuptoni me “fe historike?”

Ehrman: ...Krishterimi jep fakte rreth Jezu Krishtit, që Jezusi ka lindur në një datë të caktuar, që ka dhënë mësime specifike, që ka bërë disa mrekulli specifike, dhe vdiq gjatë kohës së Pilatit. Këto janë hipoteza historike që një historian mund t’i studiojë dhe t’i vërtetojë. A i ka thënë Krishti vërtet mësimet që i atribuohen atij? A vdiq gjatë kohës kur Pilati ishte guvernatori i Judesë? Krishterimi i ka rrënjët në këto baza historike.

Terry Grass: Ka pasur ndonjë zbulim interesant që nga koha kur keni filluar të studioni këto tekste të hershme?

Ehrman: Zbulime ka pasur gjithë kohën. Një zbulim interesant i kohëve të fundit është bërë nga dy studiues amerikanë, që gjetën një tekst koptik në një bibliotekë në Berlin. Ata e quajtën Ungjilli i Shpëtimtarit, dhe e botuan para nja 2-3 vjetësh. Nuk njihet akoma nga publiku, por studiuesit e Krishterimit të hershëm e njohin. Është një tekst shumë interesant sepse përshkruan orët e fundit të Jezusit, ku ky i fundit ka një dialog me kryqin. Gjatë bashkëbisedimit Jezusi i thotë kryqit të mos ketë frikë, sepse së shpejti do të ngjitet mbi të dhe do t’i sjellë shpëtimin botës. Një fragment tjetër interesant është kur Krishti është në kopshtin e Gaseminit. Ai ngjitet pranë fronit të Zotit, edhe të dy diskutojnë se çfarë do të ndodhë. Pra, Krishti ndodhet në dhomën e fronit hyjnor duke diskutuar me Zotin. Kështu që herë pas here ka zbulime të tilla që duhen parë me vëmendje sepse tregojnë se sa e pasur është tradita e Krishterimit të hershëm.

Terry Grass: Meqë po afron koha e Krishtlindjeve. Si i festonin Krishtlindjet sektet e hershme?

Ehrman: Sektet e hershme nuk e festonin lindjen e Krishtit. Ata festonin vdekjen dhe ringjalljen e tij. Të krishterët filluan të mendonin edhe për lindjen e Krishtit, rreth shekullit IV, gjatë kohës së Perandorit Konstantin. Arsyeja pse lindja bëhet e rëndësishme në shekullin IV sepse teologët e asaj kohe filluan të theksojnë që pikërisht në kohën e lindjes se Krishtit, Zoti u bë njeri.

Terry Grass: Bart Ehrman, ju faleminderit që erdhët.

Ehrman: Ju faleminderit që më ftuat. (Kjo intervistë është dhënë në emisionin Fresh Air të radios publike të SHBA. Terry Gross është gazetarja që drejton këtë emision. Në këtë revistë intervista është botuar e shkurtuar.)

Përkthyer nga GJERGJ DOLLANI