Prof. dr. Aleksandër Dhima: Si e njoh unë profilin e tij antropologjik

Nga Romeo Gurakuqi*

Shtysën për këtë shkrim e mora nga njoftimi informativ i botuar te “Gazeta Shqiptare” më dt. 12 shkurt 2017, mbi hapjen e konkurimit “për vendin e antropologut si ‘Akademik i asociuar’ në Seksionin e Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike (të Akademisë së Shkencave)”, për të cilin ka kandiduar, me të drejtën e të vetmit që plotëson kriteret e drejtimit të mirëfilltë kërkimor në këtë fushë. Sipas njoftimit në fjalë, “Prof. Aleksandër Dhima është një ndër themeluesit e antropologjisë shqiptare dhe krijues i Laboratorit Antropologjik Shqiptar”.




Së paku nga viti 1984, si lexues i kujdesshëm i revistës “Iliria” dhe i përmbledhjeve të Kuvendeve të Studimeve Ilire, kam pasur rastin të studoj punimet e prof. Dhimës mbi ato materiale të së shkuarës iliro-shqiptare, që pak studiues i kanë pasur në zotërim, për të realizuar vlerësime, analiza të krahasueshme me ato të shkencave të tjera albanologjike dhe ekzakte. Në opinionin publik shqiptar brenda dhe jashtë vendit, kur flitet për Antropologjinë, të gjithëve iu shkon mendja te prof. Aleksandër Dhima, si antropologu i parë shqiptar, i cili hapi rrugën për studime të thelluara në fushën e antropologjisë etnike, social-kulturore dhe të zbatuar.

Prof. Dhima e nisi punën e tij shkencore në fushën e Antropologjisë qysh në janar 1973, duke sakrifikuar karrierën e tij si mjek, në përgjigje të thirrjes së prof. Aleks Budës për ndihmesën e antropologjisë në sqarimin e problemit madhor të etnogjenezës shqiptare, sipas rekomandimit të personaliteteve shkencore ndërkombëtare që morën pjesë në Kuvendin I të Studimeve Ilire (tetor 1972). Në vitin 1976, ai krijoi të parin Laborator Antropologjik në vend, që hapi rrugën për zhvillimin e mëtejshëm të kësaj dege të re të shkencave albanologjike, në shërbim të zgjidhjes së problemit kyç të etnogjenezës së shqiptarëve. Ndonëse në moshë të re dhe me rezultate ende modeste në këtë fushë, ai mori pjesë me kumtesa në dy aktivitete të rëndësishme shkencore: në Konferencën për formimin e popullit shqiptar, të gjuhës e kulturës së tij (Tiranë, 2-5 korrik 1982) dhe në Kongresin e 3të të Antropologjisë Evropiane (Petralona/Greqi, 25-30 shtator 1982, i shoqëruar nga kryetari aktual i Akademisë së Shkencave, prof. Muzafer Korkuti).

Specializimin e parë në fushën e Antropologjisë, A. Dhima e ka kryer në Institutin e Paleoantropologjisë të Akademisë së Shkencave të RP të Kinës (Pekin, 1977-1978). Më tej, ai ka qenë bashkëdrejtues i Projektit të përbashkët midis Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës për studimin e lëndës eshtërore nga Vërmica (Prizren, nëntor-dhjetor 1980). Në vazhdim, ai kreu specializime afatshkurtra për studime ndërdisiplinore në Institutin e Demografisë pranë CNRS (Paris, Francë) dhe në Shkollën Franceze të Arkeologjisë (Romë, Itali).

Një vend të veçantë në karrierën kërkimore-shkencore të periudhës së parë të prof. Dhimës zë monografia “Gjurmime antropologjike për shqiptarët” (botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, 1985), që përbën studimin e parë përmbledhës mbi sintezën antropologjike të popullit shqiptar. Kjo vepër u nderua me çmimin special në Konkursin Ndërkombëtar të Studimeve Etnoantropologjike (Palermo, 11-16 korrik 1987).

Në vitet në vazhdim, A. Dhima ka botuar artikuj studimorë në revistat shkencore të vendit dhe në revistat ndërkombëtare të antropologjisë me faktor impakti (Portugali, Poloni, Gjermani, SHBA) dhe ka marrë pjesë me kumtesa në kongrese ndërkombëtare të antropologjisë në Prishtinë (Kosovë), Prijepolje (Serbi), Madrid (Spanjë) dhe Potsdam (Gjermani). Gjithashtu, ai u ftua për të mbajtur ligjëratën e parë jashtë vendit në Departamentin e Antropologjisë të Universitetit të Ulmit (RF e Gjermanisë) me temë “Hulumtime antropologjike mbi popullatat e vona të Shqipërisë” (14 maj 1990).

Duke vlerësuar këtë aktivitet shkencor në rritje të tij, fondacioni i mirënjohur gjerman “Alexander von Humbold” i akordoi atij bursën federale për studime të thelluara në fushën e Antropologjisë në universitetet gjermane (1 qershor 1991-31 janar 1993). Kohën e qëndrimit të tij në Gjermani, prof. Dhima e shfrytëzoi për përpunimin dhe analizën me metoda bashkëkohore të materialit faktik nga Shqipëria, çka e ndihmoi atë në rindërtimin më të qartë të morfobiologjisë së popullatave të vjetra dhe në përvijimin e elementëve evolutivë të karakterit antropologjik deri në popullatën e sotme të vendit. Me këtë rast, u bë e mundur të qartësoheshin disa prej hipotezave të hedhura kohë pas kohe nga albanologët (shqiptarë dhe të huaj) mbi prejardhjen ilire dhe vazhdimësinë iliro-shqiptare. Rezultatet e kësaj pune u pasqyruan në punimin pasdoktoral “Beitrag zur ethnischen Anthropologie der Albaner” (Ndihmesë për antropologjinë etnike të shqiptarëve), që u mbrojt në Departamentin e Antropologjisë dhe Gjenetikës Humane në Universitetin “Johannes Gutenberg” të Majncit (janar 1993).

Kapituj integralë të këtij produkti shkencor panë dritën e botimit në revista ndërkombëtare me faktor impakti, si: Variability and Evolution (Poznan, vol. 1, 1991); International Journal of Anthropology (Firenze, vol. 8, nr. 4, 1993); Homo (Stuttgart/ Jena/ New York, vol. 45, nr. 2, 1994); The Mankind Quarterly (Springfield-IL, vol. 34, nr. 3, 1995). Qëllimi i kësaj ndërmarrjeje shkencore ishte promovimi i një interpretimi shkencërisht të besueshëm të përbërjes antropologjike të shqiptarëve, në kuadër të gjenetikës së popullatave të Evropës Juglindore dhe të hapësirës mesdhetare.

Qëndrimi në Gjermani i shërbeu prof. Dhimës për nxënien e përvojës së pasur gjermane në fushën e Antropologjisë së zbatuar, si dhe për vendosjen e marrëdhënieve me rrjetin e antropologëve të shquar botërorë. Atij po ashtu iu dha rasti për kualifikime: në Institutin e Biologjisë Humane të Universitetit të Vjenës dhe në Institutin Antropologjik Mbretëror të Suedisë në Stockholm.

Me kthimin në Shqipëri, prof. A. Dhima vijoi punën kërkimore-shkencore në drejtime të reja, krejt të panjohura më parë për këtë fushë studimesh. Në saje të kësaj ndihmese shkencore, Kryesia e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë miratoi më 13.12.1994 kërkesën e Këshillit Shkencor të Institutit të Arkeologjisë për dhënien e titullit “Mjeshtër Kërkimesh”, ekuivalentuar me vendim të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës me titullin “Profesor i Asociuar”. Ndërkohë, me interesimin e trupës akademike të universitetit të Ulmit (RF e Gjermanisë), ai u ftua për një cikël ligjëratash mbi probleme të antropologjisë shqiptare (3-13.7.1995), me ç’rast u nderua me titullin “Profesor i Jashtëm” i atij universiteti.

Për arsye objektive, në mars 1995, prof. Dhima u detyrua ta lëshojë vendin e punës si antropolog në Institutin e Arkeologjisë pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe, falë ndërmjetësimit të ambasadës së RF të Gjermanisë në Tiranë, u punësua me detyrën e Bashkëpunëtorit shkencor dhe Drejtuesit/ koordinator projektesh në fondacionet publike-politike gjermane që hapën/ kishin hapur zyrat e tyre në vendin tonë, përkatësisht në fondacionin “Konrad Adenauer” dhe në fondacionin “Friedrich Ebert”, ku ka dhënë ndihmesë efikase në mbarëvajtjen e projekteve me shoqërinë civile dhe me partitë politike të spektrit përkatës, duke siguruar akses dhe emër të mirë të këtyre fondacioneve në përfaqësues të lartë të politikës, ekonomisë dhe të jetës publike të Shqipërisë.

Nga viti 2011, me rikthimin me kohë të plotë në veprimtarinë shkencore pranë Qendrës Studimore të Trashëgimisë të Universitetit Europian të Tiranës (më tej: UET), prof. Dhima e zhvendosi kahen e studimit antropologjik, duke u fokusuar më tepër në aspekte të Antropologjisë social-kulturore. Fryt i kësaj pune janë artikujt e tij studimorë, të botuar në revista shqiptare të karakterit sociologjik (Polis, Studime Sociale, Humanus), disa research papers, si produkte individuale dhe në bashkëpunim me doktorë e doktorantë të atij universiteti, si dhe kumtesat e mbajtura në Ditët e Studimeve Shqiptare, të organizuara nga UET-i me pjesëmarrje ndërkombëtare. Në ‘to trajtohen problematika të lidhura me “prerjen” social-kulturore e komunikuese të shqiptarëve, marrëdhëniet vlerore të individit në shoqërinë shqiptare të tranzicionit, si dhe me metodologjinë e kërkimeve të ardhshme antropologjike në Shqipëri. Në prill 2013, prof. Dhima mori titullin “Profesor” dhe në nëntor të atij viti “Senior Research Fellow” në konkursin e shpallur nga UET-i, nën supervizionin e London School of Economics (LSE).

Në vjeshtë të vitit 2016, prof. Dhima ka dhënë për botim te UET Press monografinë “Antropologjia etnike e shqiptarëve”, që është “vepra e jetës” së tij, një vepër e karakterit të mirëfilltë albanologjik ku, përmes trajtimit të disa prej aspekteve më të rëndësishme të “prerjes” etnokulturore të shqiptarëve, ka synuar të nxjerrë në pah bashkëlidhjen e tipareve të natyrave të ndryshme në sintezën antropologjike të shqiptarëve. Kjo vepër sendërton një gjykim realist mbi “trasenë” e kërkimeve të mëtejshme në fushat e zbatuara të Antropologjisë në Shqipëri. Kam bindjen se kjo vepër do të ketë jehonë të gjerë, jo vetëm në mjedisin shkencor të vendit, por edhe përtej kufijve, sidomos tek intelektualët shqiptarë që jetojnë jashtë Shqipërisë, shpresoj edhe më gjerë në qarqet shkencore ndërkombëtare.

Monografia “Antropologjia etnike e shqiptarëve”, e profesor Aleksandër Dhimës, është një studim i mirëfilltë shkencor ndërdisiplinor, hulumtim krejtësisht i veçantë dhe i parealizuar deri më sot për shqiptarët, nga shkencëtarët vendës dhe të huaj. Kjo, sepse për të realizuar këtë studim, që në fakt është një analizë komplekse e një pune kërkimore-shkencore e disa dhjetëvjeçarëve, të cilën mund ta realizojë vetëm një shkencëtar i aftësuar në Mjekësi, Antropologji Humane, Antropologji Etnike, Arkeologji, Histori, Demografi, duhen studiues me karakteristika të veçanta, me përvojë pune të pandërprerë në këto relacione shkencore, një formim akademik dhe përvojë e gjithanshme. Shqipëria e vogël dhe e pashquar në kualitete të tilla studiuesish në kohën e sotme, ka pasur fatin që në institucionin e Akademisë së Shkencave, gjegjësisht në ish-Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike/ Institutin Arkeologjik, ka pasur në gjirin e vet një mjek antropolog që ka shoqëruar ekspeditat e baballarëve të arkeologjisë shqiptare: Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali, Frano Prendi, Bep Jubani etj.; një shkencëtar që, krahas arkeologjisë, ka arritur të depërtojë dhe bashkëpunojë me ikonat e etnografisë shqiptare, Rrok Zojzi dhe Abaz Dojaka, dhe të përdorë në krahasim arritjet e tyre lapidare, me analizat e tij antropologjike. Profesor Dhima ka arritur të impostohet historikisht në mesjetën shqiptare, të lexojë me syrin e antropologut dhe demografit regjistrat kadastralë venedikas dhe osmanë, nën udhëzimet dhe shkëmbimet e vlefshme të mendimeve me prof. Selami Pulahën e studiues të tjerë.

Studimi i profesor Dhimës është një punë që analizon gjendjen disashekullore të popullsinë shqiptare, bazuar në gjetjet antropologjike të përftuara prej ekspeditave arkeologjike, burimet dhe të dhënat dokumentare historike dhe demografike, në një hark kohor që fillon nga ngjizja e popullit shqiptar në Ballkanin Perëndimor dhe vjen deri në shekullin XX. Ndërkohë, autori ka qenë i kujdesshëm që ta shtrijë studimin e tij nga Alpet Shqiptare në Veri, në Mirditë, Ishëm e Çermenikë në Shqipërinë Qendërveriore, Kolonjë në Juglindje, në Kurvelesh e deri në Çamëri, në cepin më jugor ku banojnë/ ose banonin shqiptarët deri në mesin e shekullit XX, duke krijuar mundësinë e një vlerësimi përafërsisht të plotë të strukturës antropologjike të popullsisë, të raporteve mes vedit dhe lëvizjet në territor etj. Në mënyrë të posaçme, studimet e tij antropologjike janë përqendruar në krahinat tradicionale të Shqipërisë natyrale: Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Vogël, Myzeqe, Labëri, Toskëri, Çamëri etj.

Studimi është impostuar krejtësisht qartë nga pikëpamja metodologjike dhe epistemologjike. Duke e konceptuar Antropologjinë si një shkencë, sa biologjike aq edhe shoqërore, autori ka arritur të integrojë në studim tiparet dhe veçantitë humane me faktet dhe të dhënat historike, demografike dhe matjet e realizuara nga ai dhe të tjerë më parë, në një territor të gjerë. Autori ka përdorur metodat që kombinojnë hulumtimin vertikal, varësisht këndit të studimit, për të arritur në marrjen e rezultateve që mund të krahasohen horizontalisht dhe të shpien drejt përfundimeve të bazueme shkencore. Profesori ka përdorur metodën antrobiologjike për të kryer matjet morfologjike; metodën mjekësore-antropologjike për studimin e patologjive masive që kanë prekur popullsisë e përcaktuar si kampion studimor; metodën e investigimit familjar dhe demografik për sqarimin e evolucionit të popullsisë në territorin e banuar nga shqiptarët, për të dëshmuar strukturën trashëgimore, ciklin e lidhjeve martesore etj. Ndërkohë, për aspektet e investigimit etnohistorik, ai ka përdorur kërkimin gjegjës për institucionin e fisit, si grupim shoqëror që rrjedh nga një stërgjysh i përbashkët, duke u përqendruar kryesisht në ato pjesë të Shqipërisë, ku kjo ndërlidhje njerëzore vazhdon të jetë ende e fortë (kam parasysh fiset e Malësisë së Madhe, Hotin posaçërisht, që edhe pse i ndarë dhe i shpërndarë prej njëqind vitesh gjeopolitikisht, ka ruajtur fuqishëm ndjenjën e përkatësisë në fis); institucionin e bajrakut, si element të organizimit shoqëror dhe politik tradicional. Një burim shumë i veçantë për bazën e të dhënave të përdorura, posaçërisht në Shqipërinë Veriperëndimore, kanë qenë regjistrat famullitare të Kishës Katolike, përmes të cilave studiuesi Aleksandër Dhima ka bërë vlerësimin e lidhjeve martesore mes komuniteteve, lindjeve sipas gjinive, vdekjeve, epidemive masive dhe shkaqeve të tyre etj.

Puna e tij mbi 40-vjeçare në kërkimin shkencor dhe në mësimdhënie në fushën e Antropologjisë i ka lejuar prof. Dhimës të ndërmarrë projekte të rëndësishme individuale dhe në bashkëpunim me asistentë dhe studentë të fushës, si: Probleme të bashkëlidhjes konjitive medie/ politikë në realitetin kulturor shqiptar; Metodologjia e studimit etno-antropologjik; Demografia historike e Shkodrës mesjetare dhe rrethinave etj.

Për të gjitha këto arritje, mendoj se puna shkencore dhe mësimdhënëse e profesor Aleksandër Dhimës do të vlerësohet edhe nga akademikët shqiptarë, jashtë planeve e strukturave të njohjes, por veç mbi kriteret e shkencës, arsyes dhe ligjit: si antropologu i parë shqiptar, si qytetar me ndjenja të larta atdhetare, si studiues i palodhur e konsekuent dhe si mik i urtë e kërkues për brezat e rinj të studiuesve.

“ANTROPOLOGJIA ETNIKE E SHQIPTARËVE”, SFIDA MULTIDISIPLINORE E ALEKSANDËR DHIMËS

Leximi, studimi serioz i kësaj monografie mbush një hapësirë të lënë pa studime rezultative deri më tani dhe besoj që do të duhet të kalojnë edhe shumë e shumë dekada që Shqipëria të ketë një studim të tillë dhe një studiues të ngjashëm, që bashkon në mënyrë organike disa fusha të ekspertizës në realizimin e një studimi kaq madhor, që në botë e bëjnë zakonisht ekipe studimore

Libri vjen si rezultat i punës kërkimore 40-vjeçare në këtë fushë të profesor Dhimës dhe trajton disa prej aspekteve më të rëndësishme të ‘prerjes’ etnokulturore të shqiptarëve dhe nxjerr në pah bashkëlidhjen e tipareve të natyrave të ndryshme në sintezën antropologjike të shqiptarëve.

“Kjo ndërmarrje nuk ka qenë e lehtë, sepse më është dashur të shkel në një terren pak të njohur të shkencave albanologjike. Megjithatë, dokumentacioni historiko-arkivor, burimet e literaturës dhe narracioni i vjelë gjatë kërkimeve në terren ka qenë mjaftueshmërisht i plotë, çka më ka lehtësuar punën drejt orientimit tematik të kërkimit antropologjik të mirëfilltë dhe më ka shtyrë t’i studioj më thellë disa prej dukurive të karakterit biologjik, historik, demografik e social-kulturor nëpërmjet një hulumtimi të dokumentuar rreth shkaqeve, pasojave dhe mundësive të krijuara në rrjedhën e shekujve për ecurinë e fenotipave të dallueshëm në trevat e Shqipërisë, çka përbën objektivin kryesor të këtij punimi”, shkruan autori në hyrje të këtij studimi.

Monografia “Antropologjia etnike e shqiptarëve” e prof. dr. Aleksandër Dhimës është një studim i mirëfilltë shkencor ndërdisiplinor, hulumtim krejtësisht i veçantë dhe i parealizuar deri më sot për shqiptarët, nga shkencëtarë vendës dhe të huaj. Kjo, sepse realizimi i këtij studimi, që në fakt është një analizë komplekse e një pune kërkimore-shkencore e disa dhjetëvjeçarëve, është bërë i mundur prej një shkencëtari të aftësuar në drejtime formuese të ndryshme si mjekësi, antropologji humane, arkeologji, histori, demografi etj., me përvojë të pandërprerë në këto relacione shkencore me një përvojë të gjithanshme.

Shqipëria e vogël dhe e pashquar në kualitete të tilla studiuesish në kohën e sotme, ka patur fatin që në institucionet e Akademisë së Shkencave, gjegjësisht në ish-Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike (tashmë: Instituti Arkeologjik), ka pasur në gjirin e vet një antropolog që ka shoqëruar ekspeditat e baballarëve të arkeologjisë shqiptare: Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali, Frano Prendi, Bep Jubani etj., një shkencëtar që, krahas arkeologjisë, ka arritur të depërtojë dhe bashkëpunojë me ikonat e etnografisë shqiptare: Rrok Zojzin, Abaz Dojakën etj., dhe të përdorë për krahasim arritjet e tyre lapidare, në bashkëlidhje me analizat e tij antropologjike. Më tej, prof. Dhima ka arritur të impostohet historikisht në Mesjetën shqiptare, të lexojë me syrin e antropologut dhe demografit, regjistrat kadastralë venedikas dhe osmanë, nën udhëzimet dhe shkëmbimet e vlefshme të mendimeve me prof. Selami Pulahën e studiues të tjerë.

Monografia e prof. Dhimës është një punë që analizon gjendjen disashekullore të popullsisë shqiptare, bazuar në gjetjet antropologjike të përftuara prej ekspeditave në terren, burimeve dhe të dhënave dokumentare historike, në një hark kohor që fillon nga ngjizja e popullit shqiptar në Ballkanin Perëndimor dhe vjen deri në shekullin XX.

Ndërkohë, autori ka qenë i kujdesshëm që ta shtrijë studimin e tij nga Alpet Shqiptare në Veri, në Rrafshin e Dukagjinit në Verilindje, Korçë në Juglindje dhe deri në Çamëri ose Thesproti në cepin më jugor ku shqiptarët banojnë, ose banonin deri në mesin e shekullit XX, duke krijuar mundësinë e një vlerësimi përafërsisht të plotë të strukturës etnike të popullsisë, raportet mes vedit dhe lëvizjet në territor të popullit shqiptar.

Në mënyrë të posaçme, studimi është përqendruar në disa krahina që përmbyllin sondazhin dhe kërkimin në harkun gjeografik dhe demografik ku banon populli shqiptar, duke respektuar jo vetëm gjetjet, por edhe krahinat tradicionale të Shqipërisë natyrale: Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Vogël, Mirditë, Myzeqe, Labëri, Toskëri, Çamëri etj.

Studimi është impostuar krejtësisht qartë nga pikëpamja metodologjike dhe epistemologjike.

Duke e konceptuar antropologjinë si një shkencë sa biologjike aq edhe shoqërore, autori ka arritur të integrojë në studim tiparet dhe veçantitë humane me faktet dhe të dhënat historike, demografike dhe me matjet e realizuara nga ai dhe të tjerë më parë, në një territor të gjerë.

Autori ka përdorur metodat që kombinojnë hulumtimin vertikal, varësisht këndit të studimit, për të arritur në marrjen e rezultateve që mund të krahasohen horizontalisht dhe të shpien drejt përfundimeve të bazueshme shkencore.

Profesori ka përdorur metodën antropologjike-biologjike për të kryer matjet morfologjike; metodën mjekësore-antropologjike për studimin e patologjive masive, që kanë prekur popullsinë e përcaktuar si kampion studimor; metodën e investigimit familjar dhe demografik për sqarimin e evolucionit të popullsisë në territorin e banuar nga shqiptarët, për të dëshmuar strukturën trashëgimore, ciklin e lidhjeve martesore etj.

Ndërkohë, për aspektet e investigimit etnologjik dhe historik, ai ka përdorur kërkimin gjegjës dhe përmes tyre ka arritur të analizojë institucionin e fisit, si grupim shoqëror që rrjedh nga një stërgjysh i përbashkët, duke u përqendruar kryesisht në ato pjesë të Shqipërisë, ku kjo ndërlidhje njerëzore vazhdon të jetë ende e fortë (kam parasysh fiset e Malësisë së Madhe, Hotin posaçërisht, që edhe pse i ndarë dhe i shpërndarë prej 100 vitesh gjeo-politikisht, ka ruajtur fuqishëm ndjenjën e përkatësisë në fis) si dhe institucionin e bajrakut, si një element i organizimit shoqëror dhe politik tradicional.

Një burim shumë i veçantë për bazën e të dhënave të përdorura, posaçërisht në Shqipërinë veriperëndimore, kanë qenë regjistrat famullitare të Kishës Katolike, përmes të cilave studiuesi ka bërë vlerësimin e lidhjeve martesore mes komuniteteve, lindjeve sipas gjinive, vdekjeve dhe shkaqeve të tyre etj.

Lexuesi do të kuptojë se kemi të bëjmë me një studiues krejtësisht të qartë në atë çfarë kërkon dhe plotësisht të kthjellët në ndërtim dhe njohje të problemeve antropologjike, demografike e etnologjike të botës shqiptare dhe ndërtimin e paradigmave për subjektet e shqyrtuara.

Profesor Dhima na ka paraqitur në punim një model të metodës së kërkimit dhe, ndër sfidat kryesore që ai ka përballuar me sukses, ka qenë përputhja e hulumtimeve të terrenit me vërtetimin e tyre në kabinet, që nuk lidhet vetëm me përshkrimin e indikatorëve antropologjikë në rrafsh të kampioneve të popullsisë së nënshtruar ekzaminimit, por në radhë të parë, me kuptimin dhe interpretimin e tipareve biologjikë të ndërthurur me tiparet shoqërore dhe kulturore.

Kemi të bëjmë, pra, me një sfidë multi-disiplinore, e cila është realizuar me sukses falë një autori kërkues të drejtpërdrejtë në terren për një periudhë të gjatë kohore dhe të mundësisë që analizat e punës së tij në fushën e antropologjisë humane t’i realizojë në laboratorët më të mira të mundshme të Europës dhe në konsultim me profesorë të rëndësishëm të fushës.

Personalisht e pranova të bëj këtë parathënie, për shkak të respektit dhe nderimit personal dhe të hershëm për profesor Dhimën, të cilin e kam njohur mbi 30 vjet më parë përmes punimeve të tij shkencore në revistën e arkeologjisë shqiptare “Iliria” dhe gjithmonë kam menduar se ai ka në dorë materiale të së shkuarës iliro-shqiptare, që pak studiues i kanë në zotërim, për të realizuar vlerësime të krahasueshme me shkencat ekzakte. Por gjithsesi, kur merr në dorë këtë punim, menjëherë befasohesh me nivelin shumë të gjerë të ndërhyrjes dhe hulumtimit në objektin e studimit që i ka vënë vetes si qëllim autori, nivelit të sistemimit të një problematike të gjerë, që rrok aq shumë fusha të kërkimit shkencor, të koherencës dhe thukëtisë së ndërtimit të përfundimeve.

Leximi, studimi serioz i kësaj monografie mbush një hapësirë të lënë pa studime rezultative deri më tani dhe besoj që do të duhet të kalojnë edhe shumë e shumë dekada që Shqipëria të ketë një studim të tillë dhe një studiues të ngjashëm, që bashkon në mënyrë organike disa fusha të ekspertizës në realizimin e një studimi kaq madhor, që në botë e bëjnë zakonisht ekipe studimore.

Botimi i kësaj monografie është një nder i posaçëm që autori i bën institucionit ku ai punon, Universitetit Europian të Tiranës dhe posaçërisht Fakultetit të Shkencave Sociale dhe të Edukimit. Si koleg, unë dua ta falënderoj atë, që na dha këtë mundësi për të qenë pjesë e ekipit redaksional të finalizimit të një projekti jetësor të tij.

* Parathënia e librit “Antropologjia etnike e shqiptarëve” e prof. dr. Aleksandër Dhimës, botim i UET Press

Studimi Gjenetik i Universitetit të Kalifornisë: Shqiptarët, më homogjenët në Evropë.

 Popullsia shqiptare, e vetmja me pasardhës të njëjtë në Ballkan Prof. Asoc. Dr. Aleksandër Dhima, antropologu i parë në vend dhe ekspert i fushës, jep shpjegimin e mëposhtëm:

Ardit Rada/ Oltion Rrumbullaku

– Dy profesorë të Universitetit të Kalifornisë, Peter Ralph dhe Graham Coop kanë botuar një studim për Gjeografinë Aktuale Gjenetike të Paraardhësve në të gjithë Evropën. Ky studim ka shfrytëzuar një bazë të dhënash të quajtur POPRES, që ka marrë të dhënat gjenetike të 2,237 europianëve që janë kryesisht banorë në Londër, Mbretëri e Bashkuar, dhe Lozanë, Zvicër. Meqenëse këto dy qytete kanë individë që kanë origjinë nga e gjithë Evropa, atëherë të dhënat e tyre gjenetike janë përdorur për të verifikuar trashëgiminë gjenealogjike të banorëve të Evropës deri në 3 mijë vjet më parë. Pjesë e këtij studimi ishin dhe të dhënat gjenetike të 9 shqiptarëve nga Shqipëria dhe 14 shqiptarëve nga Kosova. Të dhënat gjenetike të këtyre 23 shqiptarëve me banim në Londër dhe Lozanë janë krahasuar me të dhënat gjenetike të individëve me origjinë nga e gjithë Evropa. Në fakt, studiuesit kanë marrë vetëm gjuhën si vijë ndarëse kështu që të gjithë shtetet sllave në Ballkan janë përfshirë në një grup të vetëm. Ky studim mundëson shumë diskutime, megjithatë rezultatet nga tabela në faqen 37 tregojnë faktin që shqiptarët janë kombi më homogjen në Evropë dhe që të gjitha popullsitë e Ballkanit kanë paraardhës të përbashkët me shqiptarët që datojnë më shumë se 2 mijë vjet përpara edhe përpara dyndjeve sllave në këto rajone. Duket se tashmë biologjia dhe studimet gjenetike do t’i japin të drejtën shqiptarëve që të quhen popullata më autoktone e Ballkanit dhe të konsiderohen në mënyrë të padiskutueshme si pasardhës të ilirëve në histori.

Për rastin e Shqipërisë

Studimi i Universitetit të Kalifornisë i kushton vendit tonë një hapësirë të veçantë duke e marrë atë si shembull. Më poshtë është pjesa ku përmendet Shqipëria, ndërkohë që ajo nuk mungon në tabelat ilustruese dhe në shifra. “Niveli më i lartë i Prejardhjes së Përbashkët të Identitetit gjendet tek individët që flasin gjuhën shqipe (nga Shqipëria dhe Kosova), që kanë një rritje të prejardhjes së përbashkët që vjen që nga 1,500 vjet më parë. Kjo sugjeron që një pjesë e rëndësishme e pararendësve të shqiptarëve moderne kanë qenë nga një grup relativisht koherent dhe i mbledhur popullsie që ka qenë i qëndrueshëm për të paktën 1,500 vitet e fundit. Po ashtu këto individë kanë numër të ngjashëm paraardhësish edhe me popullsitë e afërta, si dhe individët në pjesë të tjera të Evropës, duke treguar që popullsitë shqipfolëse nuk kanë qenë aq shumë të izoluara. Për më tepër, individët Grekë (dhe disi më pak ato të vetëquajtur Maqedonas) kanë një numër më të madh paraardhësish me shqiptarët sesa me fqinjët e tjerë, ndoshta për shkak të efektit më të vogël të pushtimeve sllave në këto popullsi.” Përfundimi tregon se shqiptarët janë populli më homogjen, por edhe që i kanë dhënë më shumë se të tjerët vendeve fqinje.

Krahinat shqiptare dhe tiparet: Një lab, një myzeqar, një mirditor…

“…Antropologjia ka ndryshuar shumë me kalimin e kohës, por disa gjëra mbeten si modele. Që në vitet 30 kanë ardhur profesorë të huaj që janë tërhequr nga tipat e shqiptarëve dhe kanë gjetur në krahina të veçanta disa tipare që janë tipike. Për shembull tipi i Kthellës së Mirditës, që është në luginën mbi Rrëshen deri në Kurbnesh. Popullsia e atjeshme, për shkak të gjerësisë së madhe të kokës, fytyra u vjen në formë trekëndëshe dhe që përfundon me një formë maje në mjekër. Kanë një pigmentim të errët të fytyrës, flokëve dhe syve. Nëse vjen një banor i asaj zone në Tiranë, ndoshta në 15% të rasteve, dallohet. Megjithatë nuk është më koha e studimit të tipareve fizike. Ka zona që për shkak të sistemit fisnor, kanë marrë dhe kanë dhënë në një rreth shumë të ngushtë zonal. Duke marrë e duke dhënë nuse në një territor të kufizuar, kjo ka bërë që gjenet të koncentrohen në të njëjtën zonë. Në Labëri, zona e Kurveleshit nga Progonati deri në Golëm të Gjirokastrës, i kanë mollëzat të kërcyera karakteristike dhe një ngjyrë më të zbehtë të lëkurës. Syri pak a shumë i mbyllur dhe zëri si piskamë. Këta persona dallohen jo vetëm që janë nga Labëria, por që i përkasin pikërisht kësaj zone. Në Myzeqe, zona e Dherit të Butë, apo ‘lalët’ në kuptimin klasik të fjalës, po të shohim kanë një hundë që nuk ka formën e banorëve të Tiranës për shembull. Këto nuk duhen marrë për kapital, pasi këto tipare interpretohen vetëm në 10-15% të rasteve. Por struktura gjenetike është krejtësisht e kontrollueshme. Sa i përket bukurisë së njerëzve, ajo nuk lidhet vetëm me origjinën nga gjyshërit apo trashëgimin e tipareve, por edhe nga avancimi i kulturave…”

Portret shqiptari dhe greku

Portret shqiptari dhe greku – grafikë e Dominique Papety. Kjo grafikë është realizuar rreth 1847-1848, nga Domenique Papety piktor i “shkolles franceze” (dimensionet H. 00,140 m; L. 00,289 m) “Dy portrete në profil… Shoqëruesi im shqiptar , i quajtur Dimitri (në të majtë) dhe çarkaxhiu grek Anastasi (në të djathtë ) – do të shkruante autori në një letër drejtuar prindërve të tij në 6 maj 1847. Vendndodhja aktuale: Muzeu i Luvrit – Departamenti i Arteve Grafke

Vepra e parë që shpjegon racën shqiptare

Në vitin 1944, një shqiptar mori përsipër për herë të parë të bëjë një studim mbi prejardhjen. “Raca shqiptare’ është libri i doktorit Jakov Milaj, por kjo vepër u ndalua. E ripa dritën e botimit në vitin 1997, duke u konsideruar si i pari studim antropologjik. Milaj hedh për herë të parë në rrugë shkencore teza mbi prejardhjen e vendasve. Kjo vepër u nxit edhe nga fakti se gjatë Luftës së Dytë Botërore, ideologjia naziste kishte si bazë dallimet raciale në botë. Në parathënien e librit, botuesi This is Europamail Mal’ Osmani shkruan: “Ky studim nuk ësht bërë për t’u marrë me racizëm në kuptimin politiko-filozofik që i japin këtij skaji popujt e tjerë të botës. Në një vend si ky i yni, ku nuk njihen as fillet e shkencave biologjike dhe ku nuk dihet, as në vija të përgjithëshme, se cila ësht’ paja morfologjike e shpirtrore që ne na bën të çquhemi nga popujt e tjerë të Ballkanit e t’Evropës, të hidhet në shesh një ide e këtillë do t’ishte gjë fare e papjekur dhe nuk do të jipte asnjë përfundim praktik. Qëllimi i hartimit të kësaj vepre ka qënë që të nxjerë në shesh disa të vërteta, gjer më sot të panjohura, mbi racën t’onë dhe t’u japë shkas, atyreve q’e ndjejnë vehten të zotin, për t’u marrë pak më tepër me biologji e me anthropologji. Përfundimet që ka për të nxjerëlexonjsi nga këto faqe janë të thjeshta dhe, ndofta, të njohura intuitivisht prej shumë Shqiptarvet, rne gjithë se të mohuara prej të huajvet dashakeqë : se populli arbëror ka një origjinë të vetme e të përbashkët; se ësht anas (aukton) në të gjitha viset ku banon sot; se as midis myslimanvet e kristjanvet, as midis Gegvet e Toskvet nuk ka ndonjë ndryshim racor; e, më në funt, se ndihet nevoja për një politikë shoqërore që të synojë fuqizimin fizik të racës shqiptare.”

Me italianët më shumë pasardhës se me këdo tjetër

Studiuesit pohojnë në raportin e tyre se origjina e shqiptarëve modernë është e diskutueshme, dhe argumentohet që shqiptarët mund të jenë pasardhës të Ilirëve (Uilkes, 1996), të cilët banonin në pjesë lindore të Adriatikut dhe në Salenton e sotme (Itali) gjatë periudhës romake. Rezultatet tona janë pa diskutim në përputhje me këtë këndvështrim, duke përfshirë faktin që Italianët kanë më shumë paraardhës të përbashkët me shqiptarët sesa me popullsi të tjera, por duhet përmendur këtu që një pjesë e tyre janë brenda kohëzgjatjes prej 1,500 vitesh që tregon emigrime të mëvonshme të shqiptarëve drejt Italisë

4 tiparet kryesore të një “shqiptari tipik”

Për antropologjinë e shqiptarëve ka pak studime. Vetëm më 1973, u ngrit një bërthamë zyrtare antropologjike, e cila më 1976 u vendos në Akademinë e Shkencave. (Një grup pune i asaj kohe punonte në Katedrën e Anatomisë në Fakultetin e Mjekësisë në U.T). Prej punës së tyre, kemi sot, një lloj identikiti të tipareve shqiptare, në të cilën është arritur, pas një pune jo të vogël, në dy drejtime:

a – gjurmimi i tipareve antropologjike në zonat e mëdha etno-kulturore shqiptare,

b – studimi i materialeve skeletore nga epoka të hershme historike, me qëllim përcaktimin e tipave antropologjikë në trevat shqiptare. Bazuar në këto studime, që kulmuan në vitet ’80, mund të thuhet, se nga pikëpamja antropologjike, te ne shqiptarët mbizotërojnë ato që njihen si “tipare adriatike” (janë tipare mbizotëruese, pra i përkasin shumicës, por jo të gjithë shqiptarëve).

Këto tipare mbizotëruese janë:

1 – Koka e shkurtër dhe e gjerë, e sheshuar në pjesën e pasme.

2 – Fytyra e lartë dhe e gjerë në pjesën e sipërme

3 – Hunda e spikatur me shpinë të mysët

4 – Shtati i gjate ose mesatar

“Antropologjia etnike e shqiptarëve”, libri i jetës i Aleksandër Dhimës

Studimi është multidisiplinor, një hulumtim krejtësisht i veçantë i parealizuar më parë nga shkencëtarë vendës dhe të huaj, që mundohet të hedhë dritë mbi pyetje thelbësore, si: kush janë shqiptarët nga pikëpamja antropologjike, lidhjet me ilirët e lashtë, tiparet dalluese nga popullsitë e tjera në Europë, shtrirja demografike etj.


Ishte viti 1974 kur Aleksandër Dhima nisi ekspeditat e tij në terren me një ekip antropologësh në kërkim të varreve prehistorike dhe të dhënave të tjera që do të hidhnin dritë mbi tiparet antropologjike të shqiptarëve.

Kjo ekspeditë u pasua nga 37 ekspedita të tjera me studiues të huaj në një hark kohor prej 43 vitesh, punë në laborator, analizim i të dhënave etj., për të mbërritur te libri “Antropologjia etnike e shqiptarëve”.

Prof. dr. Aleksandër Dhima, studiues shkencor dhe pedagog në Universitetin Europian të Tiranës ka përmbyllur kështu atë që kolegët e tij e cilësojnë si “librin e jetës” së tij. Ai e vetë e cilëson si “shtratin studimor për të ecur më tej antropologët e rinj”.

Studimi është multidisiplinor, një hulumtim krejtësisht i veçantë i parealizuar më parë nga shkencëtarë vendës dhe të huaj që mundohet të hedhë dritë mbi pyetje thelbësore, si: kush janë shqiptarët nga pikëpamja antropologjike, lidhjet me ilirët e lashtë, tiparet dalluese nga popullsitë e tjera në Europë, shtrirja demografike etj.

Autori thotë se “dokumentacioni historiko-arkivor, burimet e literaturës dhe narracioni i vjelë gjatë kërkimeve në terren ka qenë mjaftueshmërisht i plotë, çka më ka lehtësuar punën drejt orientimit tematik të kërkimit antropologjik të mirëfilltë dhe më ka shtyrë t’i studioj më thellë disa prej dukurive të karakterit biologjik, historik, demografik e social-kulturor nëpërmjet një hulumtimi të dokumentuar rreth shkaqeve, pasojave dhe mundësive të krijuara në rrjedhën e shekujve për ecurinë e fenotipeve të dallueshëm në trevat e Shqipërisë, çka përbën objektivin kryesor të këtij punimi”.

Sipas prof. dr. Romeo Gurakuqi, i cili ka shkruar dhe parathënien e librit, “monografia e prof. Dhimës është një punë që analizon gjendjen disashekullore të popullsisë shqiptare, bazuar në gjetjet antropologjike të përftuara prej ekspeditave në terren, burimeve dhe të dhënave dokumentare historike, në një hark kohor që fillon nga ngjizja e popullit shqiptar në Ballkanin Perëndimor dhe vjen deri në shekullin XX”.

Sipas tij autori e ka shtrirë studimin në të gjitha trevat e banuara me shqiptarë.

“Autori ka qenë i kujdesshëm që ta shtrijë studimin e tij nga Alpet Shqiptare në Veri, në Rrafshin e Dukagjinit në Verilindje, Korçë në Juglindje dhe deri në Çamëri ose Thesproti në cepin më jugor ku shqiptarët banojnë ose banonin deri në mesin e shekullit XX, duke krijuar mundësinë e një vlerësimi përafërsisht të plotë të strukturës etnike të popullsisë, raportet mes vedit dhe lëvizjet në territor të popullit shqiptar.

Në mënyrë të posaçme, studimi është përqendruar në disa krahina që përmbyllin sondazhin dhe kërkimin në harkun gjeografik dhe demografik ku banon populli shqiptar, duke respektuar jo vetëm gjetjet, por edhe krahinat tradicionale të Shqipërisë natyrale: Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Vogël, Mirditë, Myzeqe, Labëri, Toskëri, Çamëri etj.”, theksoi Gurakuqi. Një studim i munguar dhe një kontribut shkencor i jashtëzakonshëm për shkencën e Antropologjisë, e cila është një disiplinë e legjitimuar me vështirësi dhe pak e investuar deri më sot, e cilësoi administratori i UET-it, Henri Çili.

“Universiteti Europian i Tiranës ka kënaqësinë që prej disa vitesh ka një degë të sociologjisë dhe antropologjisë dhe me sa duket është e vetmja disiplinë shkencore në universitet shqiptare. Një rol publik që kanë për të luajtur universitetet private dhe që e luajnë me shumë botime në fushën historike antropologjike të këtyre shkencave të cilat për zakon janë një detyrë shtetërore.

Kjo tregon se sa alarmante është nevoja për ta reformuar sistemin tonë të kërkimit shkencor dhe për ta jetësuar reformën në arsimin e lartë sepse vërtet haku duhet të shkojë tek i zoti. Sipas parimit paratë publike për shkencën dhe arsimin e lartë nuk mund të përdoren në administratë për zyra apo për rroga, por duhet të ndërtohen mbi produktin, mbi grantin kërkimor dhe mbi avancimin dhe rezultatet e dukshme të shkencës”, -tha Çili.

Tiparet antropologjike të shqiptarëve të vjetër

Prof. dr. Aleksandër Dhima me anë të analizës së të dhënave nga ekspeditat dhe studimet 40-vjeçare, ka arritur t’i japë përgjigje një nga pyetjeve më të vjetra: “a kanë shqiptarët një fizionomi të caktuar që mund t’i dallojë nga popullsitë e tjera?”. “Kam arritur të jap dhe një sinopsis të tipareve antropologjike të popullatave të vjetra të Shqipërisë dhe t’i japë një përgjigje pyetjet: A kanë shqiptarët një fizionomi të caktuar që mund t’i dallojë nga popullsitë e tjera? Unë them që nuk mund të pretendojmë për një “sui generis” të popullit shqiptar brenda dhe jashtë kufijve sepse tiparet adriatike gjenden në të gjithë pellgun Adriatik.



Në materialet skeletike unë e kam ndjekur procesin e “adriatizimit” dhe natyrisht ka problematika të ndryshme dhe nuk mund të pretendojmë për një vazhdimësi të thjeshtë iliro-shqiptare. Ky është një term që ka kaluar kohën dhe këtu në libër ka dokumente të rëndësishme që dëshmojnë se sa i komplikuar është problemi i etnogjenezës shqiptare dhe në mënyrë të veçantë i fazave të hershme evolutive për të kaluar nga një tip i hershëm mesdhetar aziatik tek ilirët e mirëfilltë, dhe për të përfunduar deri tek arbrit mesjetarë dhe shqiptarët e kohëve të reja, deri në mesjetën e vonë”.

Studimi i profesor Dhimës u konsiderua nga kolegët e tij shkencëtarë si hallka e munguar në studimet gjithëpërfshirëse për Shqipërinë dhe shqiptarët, ku krahas historisë dhe disiplinave të tjera, tashmë kemi në dorë dhe një studim mirëfilli antropologjik që ndërton një profil të paraardhësve tanë nga mijëvjeçari gjashtë para erës tonë e deri në mesjetën e vonë.

Kur Jakov Milaj fliste për racën: Çfarë e ka prishur tipin shqiptar!

Jakov Milaj lindi në 25 mars 1911, në Fier. Gjimnazin e kreu fillimisht në Berat dhe më pas në Shkodër. Qysh në bangat e shkollës së mesme u angazhua me lëvizjen kulturore si kryetar i shoqatës “Besa Shqiptare”. Së bashku me bashkëkohësit e tij si Jorgji Xoxa dhe prof. Namik Resuli, ai do të ishte një nga themeluesit e shoqërisë sportive “Apolonia” të Fierit. Pas përfundimit të shkollës së mesme Jakov Milaj punoi disa kohë si mësues dhe për një kohë të caktuar edhe si sekretar i komunës së Kolonjës.

Në këtë kohë ai nis të shkruajë dhe të merret me publicistikë në një sërë gazetash dhe revistash të shtypit Shqiptar si: “Arbëria”, “Përpjekja Shqiptare”, “Gazeta e Tiranës”, “Besa”, “Vatra” etj. Në vitin 1935 Jakov Milaj merr pjesë në Kryengritjen e Fierit, ku arrestohet dhe dënohet me burgim të përjetshëm. Duke përfituar nga amnistia e disa muajve më vonë, lirohet dhe niset për në Itali, ku studion në Universitetin e Torinos për veterinari. Në Torino ai ndau çastet e fundit me Migjenin, i cili kishte shkuar për tu kuruar në Sanatoriumin e Tore Peliçes. Në takimin e fundit Millosh Gjergj Nikolla i besoi atij dorëshkrimin e poemës “Vargjet e lira”, të cilin Milaj i solli në Shqipëri, dhe ja dorëzoi vite më vonë motrës së poetit, Ollgës.

Në Shqipëri punoi si mjek veteriner, ndërsa gjatë luftës në vitin 1943 u emërua për pak kohë edhe si ministër i Bujqësisë në një nga qeveritë kolaboracioniste. Në Janar të vitit 1944 botoi librin “Raca shqiptare”. Ndërkohë që në vitin 1945 nën akuzën si kolaboracionist, u dënua nga gjykatat komuniste me 15 vjet burg. U lirua pas gjashtë vitesh duke përfituar nga amnistitë, por persekucioni do të pasohej nga internimi fillimisht në Llakatund të Vlorës dhe më pas në fshatin Shtyllas të Fierit. Persekucionin do ta përfundojë në vitin 1956, kur lejohet të vendoset në Fier së bashku me familjen dhe të punojë si veteriner në ndërmarrjen bujqësore “Çlirimi”. Krahas punës së përditshme dr. Jakov Milaj botoi edhe tetë libra për blegtorinë, disa prej të cilëve tekste universitarë.

Pas botimit të parë në janar 1944, libri “Raca shqiptare” është ribotuar katër here të tjera. Fillimisht në Prishtinë nga “Valton” në vitin 1994 dhe më pas në Tiranë në vitin 1995 nga “Eurorilindja”, si dhe në vitin 2005 nga shtëpia botuese “Uegen”.

Nga Ilirjan Gjika

“Çdo shkencë e mirëfilltë ka prekursorët e saj. Është e vërtetë se antropologjia si pjesë e shkencave albanologjike, u fut në udhë të mbarë këto dekafat e fundit, por po aq e vërtetë është se ka pionierin e saj, Jakov Milajn”. (Prof. Dr. Aleksandër Dhima)

1
Antropologjia kulturore është një shkencë e re. E krijuar diku në shekullin XIX, ajo mori një zhvillim të jashtëzakonshëm gjatë shekullit të mëvonshëm. Ashtu si shumica e disiplinave shkencore, edhe ajo e ka origjinën nga greqishtja e lashtë, ku anthropos do të thotë njeri dhe logos – shkencë, për të na ardhur e perifrazuar si shkenca që studion njeriun apo njerëzimin në të gjitha aspektet, qoftë fizik, shoqëror apo kulturor.

Por sot, në botën shkencore ndodh një fenomen vërtet i çuditshëm. Shumë nga studiuesit dhe shkollat e ndryshme të antropologjisë akoma nuk kanë një përcaktim definitiv se ç’përmban kjo shkencë, duke e “përzier” apo “ngatërruar” atë me dhe etnografinë. Madje, ajo që në “botën anglishtfolëse” quhet antropologji social-kulturore, në “Evropën Kontinentale” konsiderohet si etnografi.

Kështu nis edhe një amalgamë etiketimesh, duke mos krijuar një kufi të saktë se, ku fillon njëra dhe ku përfundon tjetra, duke bërë që për disa ato të jenë fusha të njëjta, ndërsa për shumë të tjerë disiplina të ndryshme.

Ndërkohë, në një nga botimet e Oksfordit, theksohet se antropologjia, lindi si ndërthurje e zbulimeve të evropianëve, kolonializmit dhe shkencave natyrore. E bazuar në dy shtylla konceptuale siç janë kultura dhe shoqëria ajo mbështetet në studimet e saj kryesisht tek etnografia, e cila është për antropologun si kërkimi laboratorik për biologun, kërkimi arkivor për historianin apo si anketimi për sociologun (J. Monaghan dhe Peter Just, Antropologjia Social-Kulturore, shtëpia botuese IDEART, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, f. 9-17).

Ndërsa në një botim tjetër, kësaj radhe të Kembrixhit, një përfaqësues në zë i kësaj fushe, Alan Barnard, thekson se në SHBA dhe Kanada, antropologjia si shkencë përfshin katër fusha, të cilat janë antropologjia biologjike, arkeologjia, linguistika antropologjike dhe antropologjia kulturore. Sipas tij, antropologjia, studion kulturën e përgjithshme, ndërsa etnologjia kulturën specifike (Alan Barnard, History and Theory in Anthropology, Cambridge University Press, 2000).

Kurse profesori Kris Han, i së njëjtës fushë, thekson se në SHBA, Kanada dhe vendet anglishtfolëse me termin antropologji nënkuptohen të gjitha drejtimet e studimit antropologjik, ndërsa në Evropë ajo më tepër emërtohet me emrin etnologji. Sipas tij, disa shkolla bëjnë ndryshimin midis etnografisë si metoda kryesore e studimit antropologjik dhe etnologjisë si një disiplinë krahasuese dhe përshkruese e studimeve etnografike (Chris Hann, Antropologjia Sociale, Mikena, Manastir 2009, f. 9).

Ndërkohë, në Shqipëri këto koncepte janë njohur shumë më herët se sot. Pikërisht rreth kësaj çështjeje, 70 vjet më parë, dr. Jakov Milaj theksonte dhe përforconte konceptet e mirëfillta të këtyre disiplinave. Tek vepra e tij “Raca shqiptare”, me të cilën do të niste jetën tek ne edhe antropologjia social-kulturore, ai do të përcaktonte se:

“Skajet etnografi dhe etnologji që e kanë rrënjën në konceptin e popullit (greqisht ethnos) janë të kohëve të reja. Përkufizime të qarta mbi to mungojnë edhe sot e kësaj dite, pse dijetarët e shteteve të ndryshme u japin kuptime që nuk përputhen kryekëput me njëri tjetrin. Me gjithë këtë, përmbajtja e etnografisë është përcaktuar, në përgjithësi, në kuptimin e një disipline thjeshtësisht përshkronjëse, e cila ka për barrë mbledhjen e lëndës që është për të vërejtur mbi kulturat e sotme të popujve të ndryshëm. Etnologjia është shkenca krahasonjëse e induktive që ka për detyrë përpunimin e mëpastajshëm dhe diskutimin e kësaj lënde së mbledhur… Shumë herë nën emrin shkenca antropologjike dijetarët kanë përmbledhur etnologjinë së bashku me antropologjinë” (Jakov Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 11-12).

2
Në janar 1944, Jakov Milaj boton në Tiranë veprën kryesore të tij “Raca shqiptare”, e cila do të cilësonte atë si themelues të antropologjisë social-kulturore shqiptare.

Sipas prof. dr. Aleksandër Dhimës, “Raca shqiptare” është e para monografi e shkruar nga një autor shqiptar, në të cilën provohet me bindje prejardhja e këtij populli dhe njësia e kombit shqiptar me mjete ndërdisiplinore, ku shtyllat kryesore të argumentimit i mbajnë në mënyrë të natyrshme antropologjia dhe shkencat historike. Në aspektin antropologjik, do të thoshim, madje me plot gojën se ky punim, i shkruar mjeshtërisht me një shqipe të lakmueshme, që ngërthen në një të tërë të gjitha studimet e mëparshme, të kryera në shumicën dërrmuese nga të huajt, për të nxjerrë mandej tharmin e tipit fizik shqiptar dhe ecurinë e tij evolative në rrafsh kombëtar” (Vasil Prifti-Lami Koço, Jakov Milaj një jetë në shërbim të popullit, Planet, Fier, 1998, f. 10).

Ndërsa prof. dr. Mark Tirta, në kumtesën “Dukuri etnologjike në veprën “Raca shqiptare” thekson se “Milaj, njeri me kulturë të gjerë, specialist në veterinari, ka ditur të gjejë vendin e tij në një temë interesante të dijeve albanistike, në antropologjinë etnike… Në këtë vështrim Milaj i ka shërbyer shkencës së etnologjisë shqiptare, mandej si nismëtar për një problematikë të gjerë që ka marrë në shqyrtim. Pra, në historinë e studimit të etnologjisë shqiptare, puna e bërë nga një shqiptar, vepra “Raca shqiptare” e autori i saj, ka zënë një vend të merituar (Vasil Prifti-Lami Koço, Jakov Milaj një jetë në shërbim të popullit”, Planet, Fier, 1998, f. 29).

Të tjera vlerësime këtij libri i janë bërë dikur në konferenca shkencore edhe nga prof. Bedri Dedja, Nasho Jorfaqi dhe Anton Çeta, ndërsa parathënien e ribotimit të tij të fundit e ka shkruar prof. Aleksandër Meksi, i ati i të cilit Gabriel Meksi, e kishte quajtur Jakov Milajn një shkencëtar të mirëfilltë.

Por çfarë trajton midis gamës së gjerë të problemeve të brendisë së tij ky libër. Në të Jakov Milaj prek çështje të tilla që janë aktuale dhe qëndrojnë si teza edhe sot. Të tilla janë problemet se ç’është antropologjia, raca dhe kombi, studimet antropologjike mbi shqiptarët, origjina e racës shqiptare, tipi fizik i shqiptarit, shqiptaret jashtë kufijve, të huajt në Shqipëri dhe pastërtia e racës shqiptare.

Ndërkohë, në vitin e largët 1944, Jakov Milaj nis dhe u shpjegon shqiptarëve se ç’është antropologjia, atë që pikërisht sot, shumë prej “profesorëve” të universiteteve tona ua servirin studentëve nëpërmjet teksteve dhe autorëve të huaj. Dhe ja se ç’shkruan ai konkretisht.

“…Ndër Grekë e Latinë, pastaj, kemi shënime të shumta e vepra të tëra ku fise e raca të ndryshme të dheut përshkruhen për bukuri duke u ndjekur një farë sistemi shkencor. Mjafton të përmendim emrat e Herodotit, Aristotelit, Tacitit e Plinit të Vjetër për të kuptuar se shumë ndër eksponentët e mendimit helenik e italik i kanë kushtuar me zell studime të vlefshme atyre shkencave që sot thirren etnografi, etnologji e antropologji” (Jakov Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 11).

“Emri i antropologjisë është i vjetër: e përdor Aristoteli në kuptimin e fjalimit mbi njeriun… skajet etnografi dhe etnologji që e kanë rrënjën në koncepti e popullit, (greqisht ethnos) janë të kohëve të reja. Përkufizimet të qarta mbi to mungojnë edhe sot e kësaj dite, pse dijetarë të shteteve të ndryshme ju japin kuptime që nuk përputhen kryekëput njëri me tjetrin. Me gjithë këtë, përmbajtja e etnografis është përcaktuar, në përgjithësi, në kuptimin e një disipline thjeshtësisht përshkruese, e cila ka për barrë mbledhjen e lëndës që është vërejtur mbi kulturat e sotshme të popujve të ndryshëm”.

“…Shumë herë, nën emri shkenca antropologjike dijetarët kanë përmbledhur etnologjinë së bashku me etnografinë” (po aty, f. 11-12).
Më pas, me një gjuhë të rrjedhshme, të kuptueshme dhe me një stil të thjeshtë metodik, hap pas hapi ai bën një shpjegim të detajuar të problemeve të ndryshme. Kështu e nis me termin racë. Pra, “Raca”, shkruan më tej Milaj, duke cituar si autor Gunther-in,përfaqëson një grup njerëzor që, për lidhjet ndërmjet veçorive fizike dhe pajisjeve shpirtërore të veçanta, dallohet nga cilido grup tjetër njerëzor dhe krijon elemente t’i përngjasojnë njëri-tjetrit (po aty, f. 12).

Sipas tij, “antropologjia, për të studiuar një grup njerëzish, mbështetet në disa masa e përshkrime të një pjese individësh për të cilët besohet se e përfaqësojnë grupin. Racat dallohen nga njëra-tjetra, vijon Jakov Milaj, nga disa karaktere somatike që janë: ngjyra e lëkurës, ngjyra e syve, ngjyra e flokëve dhe trajtat e tyre, lartësia e trupit, trajtat e fytyrës, trajta e hundës, treguesi qefalik etj.

Mbi këto përcaktime autori parapëlqen të bazohet tek sistemi i Biasutit, të cilin e konsideron për kohën më të përsosurin. Sipas tij: cikli i trajtave primare ekuatoriale me degën e australoidëve dhe negroidëve, cikli i trajtave primare boreale me degë e mongoloidëve dhe europoidëve, cikli i racave të rrjedhura subekuatoriale dhe cikli i racave të rrjedhura të Oqeanit Paqësor të Amerikës(Po aty, f. 18-22). Duke ndjekur parimin anglosakson se antropologjia sociale përfshin katër fusha si antropologjinë biologjike, arkeologjinë, linguistikën antropologjike dhe antropologjinë kulturore, Jakov Milaj nis dhe i trajton të gjitha me radhë në librin e tij këto fusha.

Duke e parë në këndvështrimin e antropologjisë biologjike Milaj shkruan: “Raca nuk ka asnjë lidhje me kombin. Një popull me origjinë të njëjtë, me një histori të vetme, me gjuhë të përbashkët dhe me doke e zakone të përngjashme, trajton për bukuri një komb të vetëm, kurse mund të jetë i përbërë prej racash të ndryshme. Kjo ndodh me kombin italian, me kombin gjerman, me kombin grek, me kombin serb. Vetëm për kombin shqiptar kemi njëfarë përjashtimi, por edhe ky, siç do të shohim, nuk përbëhet vetëm prej racës dinarike: një pjesë e shqiptarëve, megjithëse në përqindje shumë të vogël, është e tipit mesdhetar (Po aty, f. 26).

Për të bërë dallimin e diversitetit të shqiptarëve me popujt fqinjë të Ballkanit, ai citon kontin De Gobineau, ish-ambasador i Francës në Greqi, i cili jep të dhëna interesante tek shënimet e tij. De Gobineau, thuhet në faqe 32 të “Racës shqiptare”, origjinën tonë e gjen te Ilirët, “e denjë për emrin popull”; merret pak me historinë e me gjuhën e tyre dhe pastaj flet mbi individualitetin fizik: “shqiptari, në pjesën e vërtetë kombëtare të vijave të tij, dallohet fare mirë prej popullsive që e rrethojnë. Nuk i përngjan as Grekut të ri as Sllavit. Nuk ka lidhje të ngushtë me Vllahun. Marrëdhëniet e shumta, duke e afruar fiziologjikisht me fqinjët që e rrethojnë, e kanë prishur mjaft tipin e tij parak (primitiv), por karakteri i tij i veçantë nuk është zhdukur.

Si shënja themelore, vihen re tek ai një shtat i gjatë e i përpjestuar mirë, një skelet i fort, vija të theksuara dhe një fytyrë e kocktë që, në të kthyer e ndër kënde, nuk të kujton pikë për pikë ndërtimin e facies kalmuke, por të sjell ndër mënt sistemin pas të cilit kjo facies është trajtuar…. Hunda duket e gjatë, mjekra e gjërë dhe në trajtë katrore. Vijat, megjithëse të bukura, janë të dukshme si te Maxharët dhe nuk riprodhojnë, në asnjë mënyrë, hollësinë e modelit grek (Po aty, f. 32)

“Shqiptarët janë stërniprit e ilirëve, të këtij populli të lashtë që, dy a tre mijë vjet para Krishtit, zbriti… dhe u përhap buzë detit Adriatik e në toka të tjera prej Austrisë deri në kufirin jugor të Shqipërisë së sotme (Po aty, f. 141)… Trupi i lartë i shqiptarit nuk paraqet asgjë të veçantë që të tërheq veren. Me gjithë këtë vërteton se ka pasur shumë pak ose aspak lidhje gjaku me racat e pjesës jugore e qendrore të Gadishullit Italik (Po aty, f. 143)… Në lindje të tokës së zënë prej popullit shqiptar gjendet Bullgaria. E ndan prej saj Maqedonia me njerëz race të përzier, shumica e të cilëve e mban veten si bullgarë. Bullgarët sipas Watef-it, kanë një lartësi mesatare m. 1.665… Bullgarët e Maqedonisë e kanë shtatin e tyre më të lartë se ata të krahinave lindore: ai arrin mesatarisht në m. 1.678, do me thënë në një lartësi krejt të barabartë me atë të shqiptarëve që gjen Pittardi… del pra, në shesh se ata që i thonë vetes maqedonas duhet të kenë shumë gjak shqiptar dhe, për sa i takon lartësisë mesatare, ndryshojnë mjaft prej bullgarëve të vërtetë.

Në veri të Shqipërisë etnike ndodhen serbë, boshnjakë e malazezë. Që të tre këta popuj kanë trup më të lartë se shqiptarët… Në jugun e vendit tonë gjenden Grekët, të cilët kanë një gjatësi trupi të njënjëshme me ne: m. 1.67. Kjo veçori e disa të tjera… bëjnë të besosh se shumica e Grekëve, posaçërisht pjesa perëndimore, janë të një race me shqiptarët, e, bile, janë Shqiptarë që kanë humbur gjuhën dhe nëpërmjet të shkollës e të Kishës, kanë trajtuar një ndjenjë kombëtare që, shpirtërisht i ndanë nga ne (Po aty, f. 90).

Ndërsa nga arkeologjia, Milaj jep si shembuj zbulimet e bëra në nekropolin ilir të Glasinacit në Bosnje, të qytetërimit Halshtatian në Austri, të nekropoleve mesjetare në Koman të Pukës dhe në Alfionë të Korfuzit. Ai bën jo vetëm analizën e rezultateve antropologjike të këtyre zbulimeve por shkon deri aty sa portretizon edhe perandorët ilirë të Romës dhe Bizantit. Ja se ç’thotë ai enkas për më të famshmin prej tyre: “Po t’u hedhim një sy mozaikëve të Justinianit të Madh dhe të shoqes së tij Theodhora, që janë ndërtuar në Ravena në shekullin e gjashtë, i pari në kishën e Shën Apolonarit të Ri dhe i dyti në kishën Shën Vitalit, do të na bjenë në sy menjëherë tiparet dinarike të ligjvënësit të madh kosovar, ndërsa Perandoresha duket se është e racës mesdhetare (Po aty, f. 50-51).

Kërkimet arkeologjike na vijnë në ndihmë pikërisht atje ku lajmet historike mungojnë dhe provat gjuhësore nuk kanë fuqi. Është një periudhë kur karta etnografike e Ballkanit është përzier shumë, pse popuj të ndryshëm aziatikë janë dyndur mbi tokët e Gadishullit dhe popujt anas (autoktonë) kanë qenë të detyruar të ndryshojnë vend. Zbulimet e tumuleve të Komanit dhe ato të Afionës japin lëndë të mjaftë për të vërtetuar vazhdimin e elementit etnik që nga shkatërrimi i Perandorisë së Romës gjer në shekullin e tetë pas Krishtit. Pas kësaj kohe historia nuk flet më për migrim fisesh të huaja në tokën e banuar prej Shqiptarvet, thekson ai në faqen 56 të “Racës”.

Ndërkohë që në këndvështrimin e linguistikës antropologjike tek “Raca shqiptare”, Jakov Milaj thekson se “nga teorit e ndryshme linguistike, shkencëtarët po përkrahin më shumë atë që thotë se gjuha shqipe është një gjuhë thrakoilire dhe, duke qënë se po provohet se Thrakas e Ilir janë dy degë të një ethnos-i të vetëm, duhet pranuar mendimi i Ribezzo-s, sipas të cilit Shqiptarët e sotshëm janë pasardhësit e Ilirvet (Po aty, f. 56). Si prova gjuhësore për autoktoninë e racës shqiptare, autori përmend studimet e një sërë linguistësh si Han, Bop, Majer, Hirt, Pedrsen, Jokl, Pot, Shleiker, Ribezio etj., të cilët japin përcaktime të vlefshme mbi gjuhën shqipe si gjuhë iliro-pellazge paraevropiane (Po aty, f. 46-53).

Ndërsa në aspektin e antropologjisë kulturore Jakov Milaj argumenton: “Është pohuar prej të gjithvet se baza e mithologjisë arjane është besimi i diellit. Ky besim, si ndër popuj të tjerë të lashtë me gjuhë arjane ashtu edhe ndër Ilirët, qe në pah të math dhe, për çudi, pjesë të tij kanë mbetur gjallë gjer në ditët tona në popullin shqiptar (Po aty, f. 53).

Ndër popujt e tjerë të vjetër që banonin në Ballkan, kulti i diellit ka qënë shumë i përhapur. Ky kult as nuk ka qënë i njohur në kohën greke arkaike e klasike me përjashtim të Helios-it në Rodi; por edhe për këtë dyshohet se mos ka origjinë të huaj. Një filozof platonik, Maksimi prej Tiros, tregon se fisi ilir i Peonvet adhuronte diellin në trajtë të pafytyrëzuar të një disku të vogël të lartësuar mbi një shkop të gjatë. Në monedhat e mbretit Lykkeios të Peonis, që qe aleat i Ilirëve të tjerë e i Thrakasve kundër Mbretit të Maqedonis, shihet dëndur koka e Apollit stolisur me dafina; ky ka qënë perëndi që përfytyronte diellin (Po aty, f. 54).

…Ndërsa ky adhurim i diellit tregon me saktësi vulën arjane që mbante populli ilir dhe popujt që ishin të njëj gjaku me të, traditat e mbetura gjer më sot ndër Shqiptarë flasin hapët mbi origjinën ilire të popullit tonë (Po aty. F. 55).
Më në fund, nga mitologjija nxjerrim gjith ato prova për të vërtetuar se të parët t’anë ishin arjanë dhe se Shqiptarët e sotshëm ruajnë edhe sot shumë besime në lidhje me diellin. Këto bestytni na kanë mbetur trashgim nga besimet e Ilirvet, thekson autori në faqen 56.

Populli i malevet dhe i fushavet beson edhe sot me këmbëngulje në diellin, vijon më tej autori. Njëzet shekuj krishterimi e myslimanizi nuk kanë mundur t’ia çrrënjosin këtë besim. Ai vazhdon të betohet për diell e për rreze të tij. Një varg bestytnish (supersticjonesh) e lidhin me të. Në folklorin tonë gjënden pjesë të shumta këngësh në të cilat kreshnikët flasin me diellin si të flisnin me një vehtje të gjallë, i kërkojnë atij të mira dhe i binden.

Por ka edhe më. D. Nikollë Gazulli na tregon se ilirët kishin për simbol të diellit kryqin me grepça, atë që kanë pasur edhe të gjithë popujt arjanë dhe që përfaqsonte zjarrin, flakën e gjallë. Ky simbol, na siguron autori, është i njohur edhe sot ndër malësit të Shkodrës. Shumë gra e qëndisin kryqin me grepça ndër xhubleta të tyre. Në hetimet që ai ka bërë duke pyetur ato që mirren me këto qëndima, ka nxënë se ky trashgim u ka mbetur prej plakash të moçme (Po aty, f. 55).

Tek “Raca shqiptare” gjejmë edhe një përcaktim që edhe sot ne shqiptarëve na pëlqen ta themi rëndom me krenari ndër biseda shoqërore, se jemi “racë ariane”, por që shumë prej nesh nuk ja dimë kuptimin e mirëfilltë. Dhe për këtë ka menduar dikur Milaj, i cili në faqen 22 të veprës së tij shkruan ndër të tjera se “Shprehja raca arjane duhet marrë në këtë kuptim: zbritja nga një grup trajtash racore që janë formuar dhe harmonizuar mbi tokën europiane të trungut të madh evropoid dhe kanë fituar, për këtë gjë, një fizionomi somatike e shpirtërore që i dallon shumë mirë nga trungje të tjera përfaqsuesit e të cilave trungje kanë qenë dhe janë edhe sot të huaj për Evropjanët (J. Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 22).

Ndërkohë që në libër autori paraqet idetë për shumë nga problemet e historisë dhe të kulturës shqiptare. Kështu për të huajt që jetojnë në territorin e Shqipërisë, Jakov Milaj, argumenton se: “Grekofonët përbejnë numrin më të madh të aloglotëve…Janë të vendosur, të gjithë në nënprefekturat Delvinë e Konispol, në komunën e Pogonit e Libohovës dhe në Dropull të Gjirokastrës.
Origjina e tyre nuk dihet. Po ka shumë të ngjarë që një pjesë të përbëhet prej Shqiptarësh të greqizuar dhe pjesa tjetër sidomos Vurgu i Delvinës prej grekësh të ftuar nga pronarët shqiptarë për t’iu punuar çifligjet. Merren me bujqësi dhe kurbet. Përsa i takon racës, nuk kanë ndonjë ndryshim nga vendasit që i rrethojnë, me gjithë se krushqitë i bëjnë, zakonisht mes tyre (Po aty, f. 129). Edhe për një problem me të cilin abuzohet sot, autori na jep një pasqyrë të qartë të tij që nga mesi i shekullit të kaluar.

Përveç argumenteve nëpërmjet dëshmive historike ai thekson: “Që banorët e Himarës janë të racës shqiptare nuk ka asnjë dyshim. Historia flet hapët për shqiptarizmin e tyre (Po aty, f. 129)… Besa e burrërja i lidh ata, pa as më të voglin dyshim, me malësitë e virgjërta të veriut. Edhe tri nga shtatë katundet e Bregut te detit-Palasa, Dhërmiu dhe Himara-që sot flasin një greqishte të prishur, shenjë e propagandës së fortë greke të zhvilluar me anë të shkollës dhe kishës, i ruajnë me respekt doket e zakonet që iu kanë lënë të parët. Jeta patriarkale e tyre është organizuar si në të gjitha malësitë e tjera të veriut. Lagjet e ndryshme të katundeve dhe fiset që banojnë ndër to kanë, që të gjitha emra në gjuhën tonë. Edhe tre fshatrat që flasin greqisht, në dasma dhe vdekje këndojnë e qajnë shqip (Po aty, f. 131-132).

Ndërsa për vllehët apo arumunët një bashkësi kulturore e vendit tonë, Milaj shkruan se “Prej shqiptarëve Vllehët thirren edhe Gogë ose Çobanë, pse më të shumtën mirren me blegtori. Këta ndahen në dy grupe, në Voskopojarë dhe në Frashllinj ose Farsaliotë. Të parët vijnë nga Voskopoja…Pas rrënimit të këtij qyteti të madh, vendësit u shpërndanë në të gjithë Gadishullin dhe shumë ndër ta, në qytetet e Shqipërisë ku merren me tregti e me zeje të ndryshme.

Frashllinjt kalojnë edhe sot jetë nomade ose gjysmë nomade, në kolibe të ndërtuara me thupra e kashtë. Mirren kryesisht me rritjen e deleve. Të kryesuar nga i pari i tyre që thirret çelnik, verojnë nëpër malet e Gramozit dhe Tomorrit dhe dimrojnë në fushat e Myzeqesë dhe Delvinës, nëpër kodrinat e Mallakastrës dhe Konispolit…” (Po aty, f. 132)… Midis shqiptarëve dhe vllehëve nuk ka ndryshim origjine, ashtu siç nuk ka sot ndryshime somatike e psikike. Jacques Ancel-i na ndihmon në këtë pikë. Ai thotë: “Vllehët nuk janë me origjinë rumune”. Dhe, në të vërtetë, ne dimë se pas pushtimit romak pjesa më e madhe e ilirëve u romanizua.

Me shkeljen e sllavëve në Ballkanin perëndimor Ilirët e romanizuar pjesërisht shkuan në breg të detit e nëpër ishuj për t’u mbrojtur nga flota bizantine; pjesërisht u përzjenë me fiset ilirike që e kishin ruajtur gjuhën dhe kulturën e tyre; pjesërisht u përzjenë me sllavë për të trajtuar nënshtresën e kroatëve dhe të serbëve. Më në fund një pjesë e vogël që mbeti u end nëpër male për të ruajtur gjak e tradita, duke u marrë sidomos me blegtori….Popoviç e thotë haptas: “Ilirë dhe Thrakë të latinizuar janë këta Rumunë”. Një studimi mirëfilltë antropologjik mbi vllehtë tanë nuk do ta përgënjeshtronte mendimin e Popoviç (Po aty, f. 134-135).

Po kështu edhe përcaktimi që ai bën përkatësisë pushtimit turk jo vetëm që është në të njëjtën linjë me atë që sot bën historiografia jonë, kur thekson: “Turqit kanë nevojë ta shtrojnë këtë popull”, nënvizon Milaj në faqen 76 të “Racës”, për dy arsye: më parë, që të mos u qesë pengime kur ushtritë e tyre të mëdha do të kalojnë nëpër Shqipëri për të mposhtur vise të tjera të Ballkanit që ngrenë krye ose për tu hedhur në gadishullin e Apenineve; pastaj që ta shfrytëzojnë trimërinë e tij të pashoqe duke e përdorur si shok armësh”.

Por Jakov Milaj është edhe origjinal dhe i guximshëm kur thotë: Dimë që ilirët besimine tyre e ruajtën edhe gjatë shekujve që mbetën nën Romakë, por ndikesë të huaj në fe pati edhe në kohën e këtij sundimi. Pastaj, kur krishtërimi nisi të pëhapet, ilirët qenë një nga popujt e parë që përqafuan besimin e ri. Kalimi i pjesshëm i Shqiptarëve të mëvonshëm prej ortodoksie në katoliçizëm ose përkundrazi mund të ketë ndodhur disa herë në kohën e mesme. Edhe myslymanizmi, për arësyet që kemi shpjeguar në pjesën historike, në tokën shqiptare gjeti fushë të lirë.

Të gjitha këto tregojnë se Shqiptari nuk është fort i lidhur me fenë. Vetëm për një gjë të jemi të sigurt: se myslymanizmi ka një rëndësi të madhe për mbrojtjen e kombësisë sonë nga rreziku i sllavizimit e i greqizimit në kohë të vona (Po aty, f. 145). Ndërkohë, në një tjetër pasazh autori argumenton kështu: “Nga ana tjetër, dobitë që i solli kombit feja e re qenë ndoshta, më të mëdha. Të paktë në numër dhe të paorganizuar mirë, Shqiptarët ishin rrethuar prej dy racave të forta, të cilat, gjatë gjithë kohës së mesme, kërkuan ti asimilojnë.

Dallga sllave kishte për ta zhdukur me siguri këtë popull të vogël, ashtu siç përpiu shumë vise katolike të veriut, sikur ky të mos kishte përqafuar myslymanizmin. Helenizmi, gjithashtu, ishte bërë shumë i rrezikshëm në shekullin e nëntëmbëdhjetë, pse propaganda e fortë që zhvillontë Fanari me anë të Kishës e të shkollës në të gjithë botën ortodokse greke e shqiptare, synonte ndjenjat e gjuhën shqipe të këtij populli pa ndërgjegje kombëtare të zhvilluar mirë, pa shkrim të veçantë e pa letërsi që mund të ndikonte” (Po aty, f. 78).

Por një ndër përcaktimet më me vlerë të këtij libri është padyshim ai që Jakov Milaj i bën tipit fizik të shqiptarit. Ja se ç’shkruan ai: “Dijetari që do të dëshironte ta përshkruante shkurtazi tipin fizik të Shqiptarit kishte për të thënë këto fjalë: ai e ka trupin të gjatë (m. 1.67) dhe bustin të zhvilluar mirë e të fuqishëm. Koka e tij është e lartë, por shumë e shtypur nga prapa, dhe e zgjatur në të dy anët. Flokët janë të errët, aget e syve me ngjyrë të mbyllur. Hunda, e drejtë ose pak e përkulur, është e hollë dhe e ngushtë në rrëzë. Fytyra e tij zeshkane duket, përgjithësisht, mjaft e gjatë. Na del përpara tipi dinarik ose ilirik të cilin antropologët e mbajnë si një nga tipat më të bukur të kontinentit europian (Po aty, f. 140).

“…Toskë e Gegë janë të një race të vetme …Por kjo nuk do të thotë se në të gjitha krahinat shqiptare gjendet një tip i vetëm që përfaqson racën. Ka edhe këtu, si në çdo trevë racore të botës, grumbuj njerëzish që ndryshojnë prej një vendi në një vend tjetër dhe që thirren tipa krahinorë (Po aty, f. 147)… Weninger-i përcakton pesë tipa të ndyshëm shqiptarësh që “ për lartësi e trajtë trupore, gjendje ushqimore, ngjyrë të syve dhe veçori metrike të kokës e të fytyrës” nuk i përngjajnë fort njëri-tjetrit (Po aty, f. 147).

“Raca shqiptare që ka ruajtur gjatë mijërave vjetve kaq pastër gjakun, bukurinë e saj plastike dhe virtutet e rralla shpirtërore, duhet të zbukurohet dhe të përmirësohet shmë më tepër tani që dallgët e rrepta të kohëve të errëta kanë kaluar dhe priten për të ditë më të bardha”, e përfundon stdudimin e tij Milaj (Po aty, f. 151).

* * *

Përpara disa kohësh më ra dorë një tekst universitar i antropologjisë social-kulturore, që zhvillohet në njërin prej universiteteve tona të shumta jopublike. Në të, autori, natyrisht një emër i njohur bënte një historik të shkurtër të kësaj shkence në Shqipëri. Gjatë leximit vura re se nuk kishte çuditërisht asnjë fjalë për Jakov Milajn. Kështu, nëpërmjet këtij shkrimi, që do të dëshironim që ai dhe shumë të tjerë ta lexonin, besoj se do tu jepnim që ndihmë sa do të vogël mbi historinë e kësaj shkence në Shqipëri, ku padyshim themeluesi i saj është Jakov Milaj. Lexim të mbarë!

Shënim. Të gjithë paragrafët e cituar nga libri “Raca shqiptare” janë marrë dhe përdorur me lejen e z. Agron Milaj, të birit të autorit, i cili gëzon të gjitha të drejtat e publikimit të plotë dhe të pjesshëm të veprës.


Lexoni :

http://www.forumishqiptar.com/threads/51095-Milaj-Ju-rr%C3%ABfej-rrac%C3%ABn-shqiptare


http://flori-press.blogspot.com/2005/12/flori-bruqi-nga-antropometria.html

“Antropologjia etnike e shqiptarëve”, sfida multidisiplinore e Aleksandër Dhimës

 Në Tiranë është botuar  studimi “Antropologjia etnike e shqiptarëve” nga prof. dr. Aleksandër Dhima, botim i UET Press. Libri vjen si rezultat i punës kërkimore 40-vjeçare në këtë fushë të profesor Dhimës dhe trajton disa prej aspekteve më të rëndësishme të ‘prerjes’ etnokulturore të shqiptarëve dhe nxjerr në pah bashkëlidhjen e tipareve të natyrave të ndryshme në sintezën antropologjike të shqiptarëve.

“Kjo ndërmarrje nuk ka qenë e lehtë, sepse më është dashur të shkel në një terren pak të njohur të shkencave albanologjike. Megjithatë, dokumentacioni historiko-arkivor, burimet e literaturës dhe narracioni i vjelë gjatë kërkimeve në terren ka qenë mjaftueshmërisht i plotë, çka më ka lehtësuar punën drejt orientimit tematik të kërkimit antropologjik të mirëfilltë dhe më ka shtyrë t’i studioj më thellë disa prej dukurive të karakterit biologjik, historik, demografik e social-kulturor nëpërmjet një hulumtimi të dokumentuar rreth shkaqeve, pasojave dhe mundësive të krijuara në rrjedhën e shekujve për ecurinë e fenotipave të dallueshëm në trevat e Shqipërisë, çka përbën objektivin kryesor të këtij punimi”, shkruan autori në hyrje të këtij studimi.

Monografia “Antropologjia etnike e shqiptarëve” e prof. dr. Aleksandër Dhimës është një studim i mirëfilltë shkencor ndërdisiplinor, hulumtim krejtësisht i veçantë dhe i parealizuar deri më sot për shqiptarët, nga shkencëtarë vendës dhe të huaj. Kjo, sepse realizimi i këtij studimi, që në fakt është një analizë komplekse e një pune kërkimore-shkencore e disa dhjetëvjeçarëve, është bërë i mundur prej një shkencëtari të aftësuar në drejtime formuese të ndryshme si mjekësi, antropologji humane, arkeologji, histori, demografi etj., me përvojë të pandërprerë në këto relacione shkencore me një përvojë të gjithanshme.

Shqipëria e vogël dhe e pashquar në kualitete të tilla studiuesish në kohën e sotme, ka patur fatin që në institucionet e Akademisë së Shkencave, gjegjësisht në ish-Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike (tashmë: Instituti Arkeologjik), ka pasur në gjirin e vet një antropolog që ka shoqëruar ekspeditat e baballarëve të arkeologjisë shqiptare: Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali, Frano Prendi, Bep Jubani etj., një shkencëtar që, krahas arkeologjisë, ka arritur të depërtojë dhe bashkëpunojë me ikonat e etnografisë shqiptare: Rrok Zojzin, Abaz Dojakën etj., dhe të përdorë për krahasim arritjet e tyre lapidare, në bashkëlidhje me analizat e tij antropologjike. Më tej, prof. Dhima ka arritur të impostohet historikisht në Mesjetën shqiptare, të lexojë me syrin e antropologut dhe demografit, regjistrat kadastralë venedikas dhe osmanë, nën udhëzimet dhe shkëmbimet e vlefshme të mendimeve me prof. Selami Pulahën e studiues të tjerë.

Monografia e prof. Dhimës është një punë që analizon gjendjen disashekullore të popullsisë shqiptare, bazuar në gjetjet antropologjike të përftuara prej ekspeditave në terren, burimeve dhe të dhënave dokumentare historike, në një hark kohor që fillon nga ngjizja e popullit shqiptar në Ballkanin Perëndimor dhe vjen deri në shekullin XX. Ndërkohë, autori ka qenë i kujdesshëm që ta shtrijë studimin e tij nga Alpet Shqiptare në Veri, në Rrafshin e Dukagjinit në Verilindje, Korçë në Juglindje dhe deri në Çamëri ose Thesproti në cepin më jugor ku shqiptarët banojnë, ose banonin deri në mesin e shekullit XX, duke krijuar mundësinë e një vlerësimi përafërsisht të plotë të strukturës etnike të popullsisë, raportet mes vedit dhe lëvizjet në territor të popullit shqiptar. Në mënyrë të posaçme, studimi është përqendruar në disa krahina që përmbyllin sondazhin dhe kërkimin në harkun gjeografik dhe demografik ku banon populli shqiptar, duke respektuar jo vetëm gjetjet, por edhe krahinat tradicionale të Shqipërisë natyrale: Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Vogël, Mirditë, Myzeqe, Labëri, Toskëri, Çamëri etj.

Studimi është impostuar krejtësisht qartë nga pikëpamja metodologjike dhe epistemologjike. Duke e konceptuar antropologjinë si një shkencë sa biologjike aq edhe shoqërore, autori ka arritur të integrojë në studim tiparet dhe veçantitë humane me faktet dhe të dhënat historike, demografike dhe me matjet e realizuara nga ai dhe të tjerë më parë, në një territor të gjerë. Autori ka përdorur metodat që kombinojnë hulumtimin vertikal, varësisht këndit të studimit, për të arritur në marrjen e rezultateve që mund të krahasohen horizontalisht dhe të shpien drejt përfundimeve të bazueshme shkencore. Profesori ka përdorur metodën antropologjike-biologjike për të kryer matjet morfologjike; metodën mjekësore-antropologjike për studimin e patologjive masive, që kanë prekur popullsinë e përcaktuar si kampion studimor; metodën e investigimit familjar dhe demografik për sqarimin e evolucionit të popullsisë në territorin e banuar nga shqiptarët, për të dëshmuar strukturën trashëgimore, ciklin e lidhjeve martesore etj. Ndërkohë, për aspektet e investigimit etnologjik dhe historik, ai ka përdorur kërkimin gjegjës dhe përmes tyre ka arritur të analizojë institucionin e fisit, si grupim shoqëror që rrjedh nga një stërgjysh i përbashkët, duke u përqendruar kryesisht në ato pjesë të Shqipërisë, ku kjo ndërlidhje njerëzore vazhdon të jetë ende e fortë (kam parasysh fiset e Malësisë së Madhe, Hotin posaçërisht, që edhe pse i ndarë dhe i shpërndarë prej 100 vitesh gjeo-politikisht, ka ruajtur fuqishëm ndjenjën e përkatësisë në fis) si dhe institucionin e bajrakut, si një element i organizimit shoqëror dhe politik tradicional. Një burim shumë i veçantë për bazën e të dhënave të përdorura, posaçërisht në Shqipërinë veriperëndimore, kanë qenë regjistrat famullitare të Kishës Katolike, përmes të cilave studiuesi ka bërë vlerësimin e lidhjeve martesore mes komuniteteve, lindjeve sipas gjinive, vdekjeve dhe shkaqeve të tyre etj.

Lexuesi do të kuptojë se kemi të bëjmë me një studiues krejtësisht të qartë në atë çfarë kërkon dhe plotësisht të kthjellët në ndërtim dhe njohje të problemeve antropologjike, demografike e etnologjike të botës shqiptare dhe ndërtimin e paradigmave për subjektet e shqyrtuara. Profesor Dhima na ka paraqitur në punim një model të metodës së kërkimit dhe, ndër sfidat kryesore që ai ka përballuar me sukses, ka qenë përputhja e hulumtimeve të terrenit me vërtetimin e tyre në kabinet, që nuk lidhet vetëm me përshkrimin e indikatorëve antropologjikë në rrafsh të kampioneve të popullsisë së nënshtruar ekzaminimit, por në radhë të parë, me kuptimin dhe interpretimin e tipareve biologjikë të ndërthurur me tiparet shoqërore dhe kulturore.

Kemi të bëjmë, pra, me një sfidë multidisiplinore, e cila është realizuar me sukses falë një autori kërkues të drejtpërdrejtë në terren për një periudhë të gjatë kohore dhe të mundësisë që analizat e punës së tij në fushën e antropologjisë humane t’i realizojë në laboratorët më të mira të mundshme të Europës dhe në konsultim me profesorë të rëndësishëm të fushës.

Personalisht e pranova të bëj këtë parathënie, për shkak të respektit dhe nderimit personal dhe të hershëm për profesor Dhimën, të cilin e kam njohur mbi 30 vjet më parë përmes punimeve të tij shkencore në revistën e arkeologjisë shqiptare “Iliria” dhe gjithmonë kam menduar se ai ka në dorë materiale të së shkuarës iliro-shqiptare, që pak studiues i kanë në zotërim, për të realizuar vlerësime të krahasueshme me shkencat ekzakte. Por gjithsesi, kur merr në dorë këtë punim, menjëherë befasohesh me nivelin shumë të gjerë të ndërhyrjes dhe hulumtimit në objektin e studimit që i ka vënë vetes si qëllim autori, nivelit të sistemimit të një problematike të gjerë, që rrok aq shumë fusha të kërkimit shkencor, të koherencës dhe thukëtisë së ndërtimit të përfundimeve. Leximi, studimi serioz i kësaj monografie mbush një hapësirë të lënë pa studime rezultative deri më tani dhe besoj që do të duhet të kalojnë edhe shumë e shumë dekada që Shqipëria të ketë një studim të tillë dhe një studiues të ngjashëm, që bashkon në mënyrë organike disa fusha të ekspertizës në realizimin e një studimi kaq madhor, që në botë e bëjnë zakonisht ekipe studimore.

Botimi i kësaj monografie është një nder i posaçëm që autori i bën institucionit ku ai punon, Universitetit Europian të Tiranës dhe posaçërisht Fakultetit të Shkencave Sociale dhe të Edukimit. Si koleg, unë dua ta falënderoj atë, që na dha këtë mundësi për të qenë pjesë e ekipit redaksional të finalizimit të një projekti jetësor të tij.

Monografia e Holta Heba: “Shqipërimi si art”, rrugëtimi i La Fontenit nga Çajupi te Kokona

“Shqipërimi si art”, rrugëtimi i La Fontenit nga Çajupi te Kokona, botimet UETPress; Mmonografia që i paraqitet sot lexuesit të specializuar shqiptar është sa origjinale aq edhe e dobishme. Këtu vlen të përmendet, në radhë të parë, ndihmesa e vyer e autores në kërkime të kësaj natyre, të ndërlikuara dhe me përgjegjësi shkencore për prognozën socialkulturore të përkthimit; aq më tepër që këtu bëhet fjalë, nga njëra anë, për vepra të shkrimtarëve të shquar, si La Fonteni, dhe, nga ana tjetër për ndihmesën e dy përkthyesve shqiptarë të shekullit XX, si Andon Zako Çajupi e Vedat Kokona…

Nga Prof. Dr. Aleksandër Dhima

Kam nderin dhe përgjegjësinë për vlerësimin e monografisë së Dr. Holta Hebës “Shqipërimi si art. Rrugëtimi i La Fontenit në shqip”. Ky punim, me tharm të mirëfilltë shkencor, përbën një arritje të rëndësishme në shkencat tona të komunikimit dhe na vjen si fryt i një pune të vazhdueshme kërkimore të autores mbi një objekt të formuluar qartë: mbi kuptimin e shkëmbimit të mesazheve midis “gjuhës burim” dhe “gjuhës shenjë”, që është vërtet tërësisht në dorën e përkthyesit, por që shërben njëkohësisht si “filtër” i një bashkëbisedimi të arrirë midis entiteteve etnike me gjuhë dhe kulturë të ndryshme. Autorja e ka konceptuar veprën e saj jo thjesht dhe vetëm me syrin e teknikave të përdorura për ta kuptuar veprën e La Fontenit në shqip, por ajo e vendos atë në kornizat e një analize më të gjerë sociale, duke iu referuar përmbajtjes dhe rëndësisë së fabulave si një përgjithësim i problematikës së shoqërisë franceze të shekullit XVII dhe, po ashtu, mënyrës se si i kanë “folur” ato me gjuhën e mendimtarit të madh realitetit dhe audiencave shqiptare në kohë të ndryshme kur vepra e tij u botua në shqip.

Objekti në fjalë përligjet përmes një analize të detajuar të shembujve që nxirren nga krahasimi tekstual i origjinalit me përkitjet në gjuhën amtare të përkthyesit. Idetë kryesore që përshkojnë fund e krye veprën lidhen me shkallën e “besnikërisë” së përkthimit ndaj tekstit origjinal, me shmangien e “papërkthyeshmërisë” në komunikimin ndërkulturor, me instrumentet e përdorura që mundësojnë përkthimin “me kuptim” në raste konkrete dhe me mënyrën se si arrin të përcillet mesazhi nga një identitet kulturor te tjetri. Këto ide marrin përgjigje konkrete në tekst dhe i ndihmojnë lexuesit të specializuar për të krijuar një opinion të pavarur mbi një çështje që na intereson të gjithëve: deri në ç’masë ndikojnë mendësitë kulturore vendase dhe formimi gjuhësor i njëmendët në përcjelljen adekuate të mesazhit prej veprës së përkthyer në gjuhën amtare.

Në tërësi, analiza dhe argumentimi në punim janë të qëndrueshme dhe të mbështetura si teorikisht ashtu edhe nga studimi empirik i të dhënave konkrete. Jam i mendimit se baza teorike e përdorur është e gjetur, meqenëse aty ndërthuren natyrshëm teoritë e përkthimit me teoritë e komunikimit, pa të cilin binom do të ishte e vështirë analiza krahasuese e identiteteve të ndryshme në komunikimin ndërkulturor, si në rastin konkret të përkthimit në shqip të veprave madhore të letërsisë klasike frënge, në një hark kohor prej dy-treqindvjeçarësh. Natyrshëm lind pyetja: Cili model teorik do të ishte më i përshtatshëm për t’u përdorur në realitetin kulturor shqiptar, duke u ndalur natyrisht në specifikat e secilit përkthim, ku “prerja” kulturore duhet të ketë imponuar zgjidhje tekstuale relativisht të ndryshme që i janë paraqitur lexuesit shqiptar. Autorja është përpjekur t’i japë përgjigje kësaj pyetjeje, ndonëse jo në mënyrë të plotë. Megjithatë, ajo çka unë vlerësoj në punim është fakti se znj. Heba ka marrë guximin ta shtrojë këtë pyetje për një diskutim publik më të gjerë. Një përparësi tjetër e veprës lidhet me metodologjinë shkencore të përdorur, në krahasimin e teksteve në përkthimet e fabulave të La Fontenit nga gjuha frënge në gjuhën shqipe, në këndvështrimin e transformimeve diakronike në rrafshet gjuhësore (morfologjike, sintaksore e leksikore) dhe kulturore (përdorimi i orientalizmave, formave dialektore, shprehjeve frazeologjike dhe etiketimeve proverbiale, zhargoneve dhe fjalëve të huaja në raport me koinè-në dhe me normën letrare të shqipes, si instrument kulturor) etj.

Ndarja formale në këto dy rrafshe dëshmon njëherazi saktësinë e instrumenteve të kërkimit. Nga ana tjetër, autorja, si njohëse e mirë e metodave interpretuese sasiore dhe cilësore, ka mundur që, nëpërmjet mbledhjes dhe seleksionimit të një materiali të pasur narrativ nga produktet tekstologjike-përkthyese të autorëve që janë marrë me përkthimin e veprës së La Fontenit, si dhe të punës këmbëngulëse në kabinet, ta pasurojë ndjeshëm aparatin ilustrues dhe t’i japë kësisoj një besueshmëri të lartë veprës së saj.

Monografia që i paraqitet sot lexuesit të specializuar shqiptar është sa origjinale aq edhe e dobishme. Këtu vlen të përmendet, në radhë të parë, ndihmesa e vyer e autores në kërkime të kësaj natyre, të ndërlikuara dhe me përgjegjësi shkencore për prognozën socialkulturore të përkthimit; aq më tepër që këtu bëhet fjalë, nga njëra anë, për vepra të shkrimtarëve të shquar, si La Fonteni, dhe, nga ana tjetër për ndihmesën e dy përkthyesve shqiptarë të shekullit XX, si Andon Zako Çajupi e Vedat Kokona, të cilëve u është dashur ta përshtatin tekstin origjinal me kërkesat semantike të gjuhës shqipe në evolucion të pandërprerë. Megjithëse për tema të kësaj natyre janë kryer tashmë disa studime, këndvështrimi i autores shkon përtej tyre, duke i siguruar origjinalitet punimit. Fakti që studimi shtrihet në disa anë thelbësore të problematikës së përkthimit në shqip të veprave të shquara të autorëve botërorë, e rendit atë me dinjitet në “zinxhirin” e punimeve të autorëve të tjerë shqiptarë që janë marrë me studime të natyrës kulturore dhe në fushën e komunikimit. Së fundi duhet të përshëndesim zbatimin në këtë vepër të nocioneve të reja në fushën e analizës tekstore, si kultura e gjuhës së interpretimit dhe përgjegjësia e saj në përkthim, si dhe atributet strukturore të përkthimit si krijim dhe si “urë lidhëse” midis kulturave. Risi të tilla spikasin si domosdoshmëri e kohës, në kushtet kur në Shqipëri ka një varg përkthimesh letrare, filozofike, politike etj., por jo vëzhgime të thelluara, qasje teorike dhe analiza përkthimesh, si në rrafshin gjuhësor, ashtu edhe në atë të komunikimit ndërkulturor. Besoj se ky punim monografik do të pritet me interes të veçantë nga përkthyesit, studentët e gjuhëve të huaja, që studiojnë në fushën e përkthim/interpretimit, si dhe nga një rreth i gjerë studiuesish të shkencave të komunikimit dhe të antropologjisë social-kulturore.