Dashuri në Kohën e… Seksit…

Lindi në qytetin e Elbasanit, më 1966. Është poeteshë, shkrimtare dhe botuese. Është diplomuar për Statistikë në Fakultetin e Ekonomisë në Universitetin e Tiranës më 1988 dhe për Gjuhë-Letërsi më 2001 në Universitetin e Elbasanit.Pas studimeve universitare, punoi për disa vite si gazetare dhe më pas administratore dhe redaktore e botimeve në shtëpi botuese. Më 2001, bashkë me të shoqin e saj holandez, ngriti shtëpinë e saj botuese me qendër në Tiranë. Flutura Açka është shumë e njohur me poezinë e saj. Në vitin 1997 ajo mori çmimin ndërkombëtar "Lira e Strugës" në Netët e Poezisë Strugane ku e ka përfaqësuar poezinë shqipe për disa vite. Në vitin 1998 u zgjodh ndër 13 poetët më të mirë evropianë të gjeneratës së re në konkurrimin për çmimin e madh Tivoli-Europa në Itali. Përfaqësohet me poezitë e saj në pjesën më të madhe të antologjive të poezisë shqipe në gjuhë të huaj dhe poezi dhe cikle të saj janë botuar në shumë gjuhë. Edhe proza e saj po tërheq gjithnjë e më shumë vëmendje, edhe jashtë vendit. Romani i saj i parë "Vetmi gruaje", është përkthyer dhe botuar këtë vit në gjuhën bullgare. Flutura Açka e ndan jetën e saj mes Tiranës dhe Utrechtit, Holandë.

Flutura Açka was born in 1966 in Elbasan, Albania. She studied economy and statistics at the University of Tirana. After her studies she worked as a journalist at one of the first free daily's in Albania, after the fall of dictatorship. From 1992 until 2000 she worked as an editor in bookpublishing. In 2000 she established with her Dutch partner and publisher Richard van den Brink in Tirana an upmarket literary publishing house: Skanderbeg books. (See: www.albliterature.com)
Flutura Açka is also known as a writer of poetry and fiction. She published several collections of poetry, and many of her poems are also published in French, Italian, Greek, Rumanian, German and Macedonian translation. For her poetry she received the important Prize of the Struga Festival. She published so far three novels. The first one has been translated into Bulgarian; a Bulgarian critic called her the 'Albanian Marguerite Duras'. Greek and Dutch translations of her second and third novel are in preparation. In Albania she is looked upon as, if not the most important female writer, at least belonging to the top five of best Albanian writers ever (Top 100 Tirana Observer, August 2007). Flutura Açka lives both in Tirana (Albania) and Utrecht (the Netherlands) and has one son.

Përgatiti:Flori Bruqi

“Shtrati martesor ishte lugina e vdekjes së çdo dashurie.Sido që të ndodhte me to, edhe sikur të mbërrinin ta preknin lumturinë, edhe sikur ta shpërfillnin, jeta e tyre do të ishte shumë e shkurtër.Një tjetër luginë vdekjeje do të shfaqej, po aq e tmerrshme sa e para: Monotonia. Rutina” (f. 159).

Gati sa s’thashë “Dashuri në kohërat e kolerës”, titull i romanit të famshëm të Gabriel Garcia Markesit. Dy vetë ka edhe në atë roman dhe një dashuri e çuditshme, mbushur me mall e adhurim, që triumfon në pleqëri, kur lëngjet e njeriut thuajse janë tharë. Por dashuria mbin edhe në llom, edhe në zheg. Se është dashuri. Edhe romani i fundit i Flutura Açkës, “Hiri”, dy vetë ka gjithëgjithë dhe për dashurinë flitet gjithashtu. Për dashurinë në shekullin e keqkuptimit më të madh të saj, gjithë po aq të ndotjes më të madhe: pornos. Letërsia krejt dashuri është, në fund të fundit aty lundron. Puna është sesi lundron? Pikërisht veliera e Fluturës, shkurt stili i saj është i lehtë, fluturak, elegant, që rrëshqet në fjalë dhe jep shumë ëndje, që e lexon me një frymë e nga pas lë veçse kënaqësi.

Hiri nga Flutura Açka Roman Shtëpia Botuese: Toena Numri i faqeve: 164 Çmimi: 400 lekë

Poetizimi i dashurisë


“Burrat që më deshën, më hëngrën sysh, por kokën ma hëngrën burrat që desha”. Kështu shkruan në kryeherë të romanit shkrimtarja. Anatema e saj është kjo gjë vallë? Domethënë e heroinës, Enorës? Mbase. Një roman i ri, ca më tepër i shkruar nga një shkrimtare, është një festë, doemos. Për atë dhe për miqtë e saj. Këtë festë unë e ndava me Fluturën në kafe “Piazza”, në një bisedë ik e hajde udhëve e bëmave të romanit, zgjatur në metaforën e saj me “Luginën e vdekjes”, që s’ishte për mua veçse vdekja e dashurisë nga zinxhirët dhe tinëzitë e martesës, të mosbesimit, të paragjykimeve, e vetë qytetërimit. Ndoshta, edhe e fatalitetit. Sepse fundet e dashurisë, çuditërisht janë aq shumë fatale!... Një bisedë, që vazhdon edhe këtu, në këtë shkrim. Vit pas viti Flutura Açka, me përvojën si nënë dhe grua, nga Tirana në Utrecht të Hollandës, sikur rrëmon më fort në udhëkryqet dhe
misteret e dashurisë, te pjesa e pashpjegueshme, aty ku zë fill eteri, fryma, mugu, “pika kritike”, kur lëngu kthehet në avull e bëhet “shpirt”. Sepse dashuria është “shpirt”. Sinestezi ngjyrash që shndërrohen në tinguj dhe tinguj që shndërrohen në aroma. Një kod trashedental, jo i Artur Robjesë, por i Demiurgut, qysh në Zanafillë, para “gjethes së fikut”, atëbotë kur ontologjia e gjësendeve ra pingulthi dhe u shndërrua veçse në orgazëm, në djersën e epshit prej mishit të bardhë, pa u bërë kurrë poezi, ajër, parfum, eskatologji engjëjsh, një diademë ala Rembo. Pikërisht në kohën kur mbi fletët e bardha të pseudoletërsisë derdhet kaq shumë ndyrësi, duke e ndotur dashurinë me perversitete, romani “Hiri” bën të kundërtën: poetizon dashurinë. Gjithë ç’shkruhet aty është sikur të lexoje poezi. Të deklamoje. Qëndisje e fjalës. Ritëm. Ditiramb. Shfrime lirike të një shpirti të bukur.

Bukuri në thjeshtësi

Nuk do të gjeni ngjarje të zymta, klithma dhe grindje, as dhunime, grushte, britma, gjak, thika e vrasje, sharje e poshtërime. Asgjë të “fortë”, “dramatike”, ca më pak “tragjike” do të gjeni te romani “Hiri”. S’është as si “Vetmi gruaje”, romani i parë i saj, i përkthyer këtë vit edhe në gjuhën bullgare, as si “Kryqi i harresës”, romani i dytë i saj, ku tragjikja rëndon si një qiell i zymtë përsipër. Përkundrazi, ky roman i ngjan një serenade buzëmbrëmjeje për dashurinë, atëbotë kur konturet e gjësendeve mjegullohen dhe magjia e hënës breron mbi to si aureolë mistike, - këtë po, do ta gjeni aty. Sepse dashuria është si prushi nën hi. Shkundeni pakëz gacën dhe prushi do të kuqëlojë sërish si shpuzë duke ua lëbyrur sytë. Lëreni dhe hiri sërish mbi shpuzë do të zbardhë, cipë do të zërë, si bora e pranverës mbi barin e njomë. Kjo është historia vetanake, po aq universale, e piktorit të talentuar shqiptar Ed Zagoria, që jeton e krijon në Amerikë, me gazetaren shqiptare Enora. Veç dy personazhe janë, asgjë më shumë. Dhe një mjedis ku ata vendosen: Amerikë, Shqipëri, Prishtinë. Me fare pak ngjarje, si diçka që ndodh rastësisht, që mund t’u ndodhë të gjithëve, romani është një udhëtim brenda vetes. Një rrethrrotullim kah vetja për te tjetri. Aty ku femra dorëzon misterin e vetvetes dhe pret edhe dorëzimin e shpirtit të tjetrit bri saj. Por dorëzimi pa kushte, dorëzimi sublim, i perëndishëm, ai i dashurisë totale, absolute, s’vjen. Ose vjen vonë. Në heshtje. Në prag agu. Si psherëtimë. Ndaj dhe fjala magjike “Të dua” e Ed Zagorisë shqiptohet teksa dera tashmë ishte mbyllur dhe trupi i Enorës, pas dashurisë së fundit me të, po humbte diku tej, pas xhamit, në ajrin e ngrohtë të mbrëmjes. Pse e kemi frikë dashurinë vallë? Pse s’i dorëzohemi asaj? Ç’na mundon? Mos ndoshta dashuria është vetëm seks? Një grimë? Një ndërkohë? Ofshamë? Lëngje seminale? Instinkt riprodhues?... I bukur apo i mërzitshëm është seksi? E bekuar apo e mallkuar është dashuria? Po martesa ç’është? E dëshirueshme, e pranueshme, e dobishme apo e domosdoshme? Hajde gjeji tërë këto ekuacione të mbyllura, si rrathët e Sokratit. Në këto rrathë vërtitet edhe përsiatja e Flutura Açkës. As ajo s’e gjen dot se ç’është dashuria. Dhe s’ka për ta gjetur. Sepse dashuria ka mijëra shpërqendrime prej Proteu. Si mijëra valë në oqean. Gjithsesi ka një raport, ashtu si formula sakrale P/ 416. Ky raport është ai midis dashurisë dhe martesës.

E trembur, gati si në panik, shkrimtarja e mbyll romanin, pa shumë peripeci. Bashkë me tri fletët e fundit, ajo mbyll edhe fundin e një dashurie. Tri faqe. U ndodha i befasuar. Po të kish një “happy end”, prapë s’do të ngopesha. Por edhe kështu, s’ngopem. Açka mban një pozicion të përmbajtur, thuajse solemn, si në kohët klasike. Unë anoj më fort nga situatat dramatike dhe rrokopuja e rrëzimit, e thyerjes, e “skandalit”. Mirëpo romani thyerjen, “zhurmën” e kishte brenda, thellë, shumë thellë. Një zhurmë si gërricja e krimbit në dru: kërr-kërr. Pema do të binte. Pema e dashurisë. Nuk do të binte nga sëpata (ngjarja dhe konflikti i fortë), por nga brejtja e krimbit (mungesa e ngjarjes dhe e konfliktit të shpallur). Këtu është edhe shenja që përveçon llojin e romanit dhe bërjes së letërsisë. Është kodi për të hyrë në të. Për ta kuptuar si stil, si qasje, si poetikë. S’ka, pra, “skandal”. Ka një ndarje, një prishje, por si pa rënë në sy. Sikur Ed Zagoria mos të kish rënë kurrë në dashuri me Enorën. As Enora me të.

Po ç’është vallë dashuria?

Vërtet, ç’është? Pse prishen dy njerëz që duhen? Cili është varri i dashurisë? Vaniteti, bjerrakoha nën shushurima fjalësh pa kuptim para një filxhani kafeje a një gote me verë? A mbi një shtrat moteli? A nën një çadër plazhi, në një varkë, në një udhëtim, çfarë tjetër? Apo mos vallë gjeografia e mishit të përkëdhelur në çdo cep, ku kënaqësia e tallazitur, tym e flakë nga epshi, sa ndizet shuhet, nën tymin e një cigareje? Çfarë e vdes dashurinë? Ankthi i keqkuptimit dhe ftohjes që vjen pas, në mënyrë të befasishme, fatale, absurde, si një çast i vetëm, por budalla? Apo ëndrrat pa fund, në vargoin e përfytyrimeve syhapur, mbushur plot puthje, ledhatime e skena sentimentale, lot që rigojnë sysh e përbetime fëminore. Mendja e shkathët e Flutura Açkës hallavitet tej e përkëtej këtyre pyetjeve. E përgjigje: gjen dhe s’gjen. Sepse dashuria, sipas autores, është dhe mbetet një mister. Një “njësh” i pazëvendësueshëm, i papërsëritshëm. Vrapi i saj drejt të resë, të freskëtës, të panjohurës, asaj që të rrëmben e të bën të harrosh, është një fatalitet me çmim zhvlerësimin e vetë dashurisë si të tillë. Po martesa ç’është? Një kontratë e ftohtë, ku ndahen përgjegjësitë e mirërritjes së fëmijëve, pjesëtohen paratë, ngucen nervat, ngarendin shpërfilljet, sfidon indiferenca? Apo një bodrum i errët ku njeriu zbraz energjitë dhe lëngjet e riprodhimit, një mall i “prenotuar” që siguron “katarsën” seksuale. Mos thjesht është bashkëshorti me të cilin ndan vetminë? Dhe shkrimtarja s’mënon të paraqesë të tjera dyshime: A ka martesë dhe dashuri që rrinë në një shtrat, apo koha shpejt i divorcon, i armiqëson, i tjetërson? Martesa është lulja dhe fryti i një peme, apo vetëm fryti pa lule? Po dashuria, vetëm lulja është, era e këndshme, pa fryt? Açka gati na thotë se, ashtu siç bleta fluturon e largohet prej kësaj luleje, duke fekonduar ndërkaq pistilin për frytin e ardhshëm, pra vazhdueshmërinë si mohim, ashtu fluturon edhe dashuria e një burri ndaj një gruaje?

Vallë dashuria qenka metafora e bredhjes “lule më lule”? Apo qëndrimi vetëm mbi një lule? Më mirë dashuro një herë dhe fort, apo shumë herë dhe nga pak? E gjitha është përpos se një labirint. Diç e pashpjegueshme. Vetanake. Po ç’është kjo marri grash dhe burrash, që vrapojnë te njëritjetri për t’u larguar nga njëri-tjetri? Ç’është ky paradoks i qenies, kjo çudë, ky absurd i pastër, që ftillëzohet në kapriciot e zemrës, pllenohet nga mishi, tradhton arsyen duke thërrmuar edhe logjikën më të hekurt? Sepse është e tillë, dhe e tillë do të mbetet, andaj dhe letërsia nuk rresht së shkruari për dashurinë. Dhe Erosi do t’ia shkelë syrin ngaherë shkrimtarit, sikundër ia ka shkelur paq edhe Flutura Açkës. Dhe shigjetat e Kupidit të verbër kuturu do të qëllojnë, sikundër qëlluan fare rastësisht, në një ekspozitë pikturash, Ed Zagorinë dhe Enorën. Dhe asnjë shpjegim s’ka për t’i dhënë dum fundeve të papritura e të çuditshme të dashurive, veç vargjeve profetike të Poradecit: Se s’dashuroja as unë as ti/ por dashuronte dashuria… Mbase këto vargje, nga ana tjetër, i gjegjen edhe më bukur e më drejtpërdrejtë edhe romanit “Hiri” të Flutura Açkës, stilit të saj, frymëzimit të saj, që na këndell të gjithëve. Një roman që fle në zemrën e çdo njeriu, kohë e pa kohë, sepse s’ka “kohë”. E vetmja kohë e saj është dashuria. Dhe dashuria është përjetësi. Prandaj dhe romani s’besoj se ka për t’u “plakur”!...
Prof. dr. JOSIF PAPAGJONI

Cikë poetk nga LULJETA LLESHANAKU

Në Festivalin Ndërkombëtar të Letërsisë (2009)që u zhvillua në Ljubjana, Slloveni , poetja Luljeta Lleshanaku fitoi çmimin "Kristal", çmim i cili jepet për shkrimtarin më të mirë pjesëmarrës në edicion.

Festivali "Vilenica International Festival" zhvillohet në Slloveni prej 26 vjetësh.  Shkrimtarët pjesëmarrës nga gjithë Europa Qendrore si: Umberto Galimberti, Stefan Kardos, Oksana Zabusko, Peter Rezmn, Ev Sonnenberg, Ines Cergol, Andrea Grill, Jana Benova, Klin Dankov, Stefan Kardos, Miljenko Jergovic, Hrkus Koncius, Dan Lungu, Tone Partljic, Jana Purtrle Srdic, Maria Sleahtitchi, Vlda Urosevic, Jan Benova, janë zëra përfaqësues në kulturat nga vijnë dhe me një background shumë të pasur letrar. Konkurrenca midis tyre ishte për Çmimin "Kristal" , i cili, dhe pse është një shkrimtare që nuk i përket Europës Qendrore, iu dha Luljeta Lleshanakut.

Poetja Luljeta Lleshanaku u prezantua në këtë festival me poezitë "Misteri i lutjeve", "Lajme të vonuara", "Me fatin e shkruar në fytyrë" dhe "E hëna në shtatë ditë". Këto poezi janë botuar gjithashtu në antologjinë e festivalit në gjuhët shqipe, sllovene dhe angleze.

Festivali jep dy çmime: "Çmimi ndërkombëtar" ose çmimi i karrierës iu dha shkrimtarit Claudio Magri. Ky çmim jepet nga Unioni i Shkrimtarëve Sllovenë. Ndërsa Çmimi "Kristal" u dha nga një juri ndërkombëtare e përbërë nga: Katharina Narbutovic (Gjermani), Victor Rodrigues-Nunez (SHBA), Jurgen Jakob Becker (Gjermani), Forrest Gander (SHBA) dhe Tom Van de Voorde (Belgjikë).

Gjatë ceremonisë, juria argumentoi dhënien e këtij çmimi si një çmim i cili jepet për "metaforën e fuqishme, mprehtësinë e mendimit dhe temën universale të trajtuar me shumë finesë". Fituesit pararadhës të këtij çmimi janë: Piotr Sommer (Poloni), Mojca Kumerdej (Slloveni), Josip Osti (Bjellorusi), Pál Závada (Hungari), Natalka Bilocerkivec (Ukrainë), Angelo Cherchi (Itali), Nicole Müller (Zvicër), Francesco Micieli (Zvicër), Endre Kukorelly (Hungari), Grendel Lajos (Sllovaki), Eëa Lipska (Poloni)...
Me këtë çmim poetes shqiptare iju dha  e drejta të marrë pjesë në një tjetër aktivitet ndërkombëtar në Dublin, Irlandë( prill 2010.) Dy festivalet shkëmbejnë fituesit në edicionet pasuese.

Luljeta Lleshanaku ka lindur në Elbasan, më 2 Prill 1968.Është diplomuar në Universitetin e Tiranës, Dega Gjuhë-Letërsi (1997)Ka ndjek Programin Ndërkombëtar të Shkrimtarëve, Universiteti i Iowa-s, SHBA (1999) si Honorary Fellow in Writing.




Botimet:

- “Sytë e somnambulës” (1993)
- “Këmbanat e së djelës” (1994)
-“Gjysëmkubizëm” (1996)
- “Antipastorale” (1999)
- “Palca e verdhë” (2000)
- ”Fresco” (“New Directions”, SHBA, 2002)
-“Arti i joshjes” (2005)
- “Femijet e natyres” (2006)
- “Antipastorale” (LietoColle, Itali 2006)
- “World beat”, Anthology, - international poetry now, (New Directions, SHBA, 2006)




Botime te pjesshme:

- "Grand Street", "Iowa review", "Modern poetry in translation", "New letters", "Fence", "Seneca review", "Quarterly west", "Pool", "Words without border", “Perihelion” etj, në ShBA, si edhe në “Europe” France;“Berliner Morgenpost”, Gjermani; “Assylium” në Greqi, etj.

- E pranishme në të gjitha antologjitë e poezisë moderne shqipe në gjuhë të huaj.

Çmime Letrare:

- Çmimin “International Vision prize” ( Sh.B.A, 1996)
- Çmimin per Librin më të Mirë të Vitit, Eurorilindja (1996)
- Çmimin kombëtar “Penda e Argjendte” (Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, 2000)
- Fituese në konkursin kombëtar të prozës “Europa, atdheu ynë i përbashkët” (Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, 2004)

Kanë thënë për Luljeta Lleshanakun

„ Fëmija që pagoi për mëkatet politike të prindërve të saj në Shqipërinë e Enver Hoxhës; nje poete e re e cila duket sikur ka njëqind vjet që shkruan në një gjuhë që shkruhet vetëm prej njëqind vjetësh; një poete liriko-erotike në rrënojat e shtetit.. Luljeta Lleshanaku është e vërteta, dhe po kaq e paparashikueshme si një oaz pas një mali në Hënë“.( ELIOT WEINBERGER)

“Pra, një nga elementët që e dallon poezinë e Luljeta Lleshanakut nga të tjerat është mungesa e ndonjë komenti politik apo social. Larmia e pashoq e tematikës së poezisë së saj, që shmang reagimet sempliste ndaj të kaluarës së tmerrshme dhe të tashmes dhe të ardhmes të pasigurt, ndoshta përbën një nga cilësitë që ju siguron veprave të saj një vend ndër klasikët bashkëkohorë të letërsisë botërore. Ajo ju flet intimisht lexuesve, gjë që përbën tiparin dallues të poetëve të vërtetë, të aftë të tejkalojnë çdo kohë e kulturë.”(PETER CONSTANDINE)

“Këto poezi impresionuese mbartin një forcë shumë të ngjashme me sythet e para të pranverës , një shenjë të mbijetesës dhe jetes ngulmuese. Në ketë botë njerzore çoroditëse, një përcaktim i tillë i qartë, provon edhe një herë të vertetën tone të përbashkët. Luljeta Lleshanaku na flet të gjithëve”( ROBERT CREELEY)

„Për lexuesin amerikan, nuk ka asgjë të huaj tek veçoritë poetike të poetes shqiptare Luljeta Lleshanaku. Ajo është një poete e dashurisë. Por, këtu ka një ndryshim; ajo bën qartësimin se çfarë do të thotë të jetosh në një botë të dhunshme dhe të korruptuar që depërton në botën private dhe tradhëton çdo intimitet. Vepra e saj poetike kundërshton të gjithë „të vërtetën“ publike. „Fresco“ është një libër i një inteligjence konstruktive radikale.”( ALLEN GROSSMAN)



Të lindësh poet është fat, që jo shpesh meritohet. Luljeta Lleshanaku është nga ato femra, që fati ka patur meritën ta takojë. Një sublimim i përhershëm duket se grith së brendshmi vargut të saj, një "pakënaqësi", që rebelon sa herë harresa përpiqet të përgjumë gjithçkanë që nis nga kujtimet. Fëmijëria "ndryshe", duket se ende bën ekon e zgjatur, që poetëve s'u shuhet as pas fryme. Padyshim, Lleshanaku është ndër poeteshat më të mira shqiptare, që e ka rrënuar indiferencën që e shoqëron lexuesin e varfër të poezisë së sotme. (Flori Bruqi:)



MEDITIM ME SHKUMË NË FYTYRË


Një rruajtje pas pune, e përse duhet?!!
Njëlloj si im atë,
shumë kohë më parë,
para një pasqyre të venitur, plasa-plasa
si një kaçamak i gatuar pa yndyrë.
Edhe ai rruhej, tamam në këtë orë,
më një brisk që rrëshqiste nga lart-poshtë,
duke hapur një shteg të pastër nga tëmthat në mjekër
si fjalët e apostullit. E ndërsa gjuha e mbështjellë kërmill
zbrazte njërën faqe dhe mbushte tjetrën,
e folura e tij më vinte rikoshet përmes xhamit:
“Fuqia e burrit, bir, matet me gjërat që nuk bën.
Pasioni mbahet fshehur, si fruti i rrepës!”

Ishte njëlloj si të thyeje një rregull,
kur unë, vite më vonë
në mëngjes herët, pa zënë punë me dorë
nxirrja ferrën time nga lëkura
duke përdorur fshehtas veglat e tim eti.

Kur dora filloi të më dridhej, unë kërkova një zot,
Nuk qe e vështirë. Njëlloj si të kërkosh një berber, në atë lagje
që e njeh në pëllëmbë të dorës.
Ai nuk e ka zakon të të pyes: “Ç’farë mund të bëj për ty djalosh?”
Kryqi është më i vjetër se njeriu.

Dhe ja, ku jam, pa asnjë prerje,
i ndriçuar nga llamba e hipofizës në zverk.
një rruajtje e pastër- siç i thoshte im atë- i cili,
kur vdekja erdhi ta merrte,
të merrte fytyrën e tij të parruar prej ditësh
si një grumbull milingonash rreken të përmbysin në vrimë një kokërr gruri,
mblodhi shuk retinat, siç mbledh shuk pecetën
fëmija,
kur e detyrojnë të ngrihet i pangopur
nga tryeza.

MISTERI I LUTJEVE


Në familjen time
lutjet bëheshin fshehtas
me zë të ulët, me një hundë të skuqur nën jorgan,
gati mërmëritje,
me një psherëtimë në fillim dhe fund
të hollë, e të pastër si një garzë.

Përreth shtëpisë,
kishte vetëm një palë shkallë për t`u ngjitur
ato të drunjtat, të mbështetura gjithë vitin pas murit,
për riparimin e tjegullave në gusht para shirave.
Në vend të engjëjve,
hipnin e zbritnin burra
që vuanin nga shiatiku.

Ata luteshin duke u shikuar sy më sy me Të,
si në një marrëveshje kryezotësh
duke kërkuar nje shtyrje afati.

„Zot, me jep forcë!” e asgjë më shumë,
se ishin pasardhësit e Esaut,
të bekuar, me të vetmen gjë që mbeti prej Jakobit,
-shpatën.

Në shtëpinë time
lutja ishte një dobësi,
që nuk përflitej kurrë,
si të bërit dashuri.

Dhe njësoj
si të bërit dashuri
pasohej nga nata e frikshme e trupit.



NUK ËSHTË KOHA PËR…


Nuk është koha për ndryshime
Dhe me sa mbaj mend unë
asnjëherë nuk ka qenë një kohë e tillë.

Shtëpia frenon. Mbase gjithçka është kaq e rremë.
Gorricat, unazat,..makina e qumështit,.. fëmijët e ngecur
si gjilpërat me kokë
në një xhaketë pa jakë tek rrobaqepësi
që pret për një tjetër provë…

Zakonisht, hemofilia dhe nevoja për ndryshim
trashëgohet në linjë mashkullore.
Burrat mund t’i njohësh vetëm në profil
(si monedhën romake me kokën e Cezarit),
me shikim të ngulur drejt humbjes.

Kurse gratë janë ato,
që nuk harrojnë të ndezin llambën e verandës në mbrëmje
rrethuar nga mushkonjat,
me bindjen se pavarësisht se si,
çfarë është shkruar për të ndodhur, do të ndodhë.


FËMIJËT E NATYRËS


B. flet për botën tjetër
me të njejtën siguri
që bujku var rrobat e tij të punës
në mbrëmje vonë, pas derës.

Nuk është një shaka...

Për vite me radhë, ai ndoqi vijat paralele
të karrocës së të atit të paralizuar
që lidheshin nyje, tamam atje ku hapësira ishte më e madhe;
ishin nyje të forta, si nyjet e lidhëzave të këpucëve
të lidhura me padurim, kur, diçka i pret jashtë.
Dhe kur më vonë, gruaja e la,
me sa mban mend, ishte verë,
si zakonisht, ai, shkoi në kopësht,
mblodhi frutat e kalbura të rrëzuara gjatë natës
për të mbajtur grerëzat larg.
Kur ajo doli,
ai e mbylli portën lehtë, pa mllef, si të ishin kopsat e shpinës
së fustanit të saj të mbrëmjes.
Dhe hëngri mëngjes si zakonisht, duke e shijuar çdo kafshatë
me mirëjohje,
pa përdoruar dhëmballët e pjekurisë,
ashtu si besimtarët e ulur në radhët e para,
përtypin psalmet, të djelave në kishë.

Fëmijët që kurrë nuk i pati
vazhdojnë të kthehen vonë në shtëpi,
të djersitur nga loja, të pistë, me gënjeshtrën e tyre të radhës në majë të gjuhës,
ai i dëgjon me ëndje ndërsa pret thonjtë dhe dyshimet
si një fetus që përgatitet të hyjë në placentë.

Historia ndodh gjithmonë jashtë tij
dhe si mirëmbajtësi i hekurudhës,
ai ia pastron rrugën nga barërat, gurët,
..shtrëngon ndonjë vidë të liruar.
Ai nuk e sheh, po, e njeh fuqinë
dhe e di më mirë se kushdo
se kur është momenti të largohet nga udha
duke përgjuar me veshin e mbështetur
pas shine.


HIJE NË DËBORË


Nuk qe dëborë e parakohshme. Hijet manushaqe
u ulën përreth zjarreve të bardha të pemëve
si barinj të dremitur.
Hija gri e mënjanuar e gardheve – klavikulat e gruas
që ëndërronin kthimin e thinjur të burrit
- kthimin e tij të mbramë.

Micelet ndalen në prag.
Një makinë e parkuar prej shumë orësh
rrok një copë të zezë toke nën vete.
Radioja pluskon mbi valët e veta jashtë vëmendjes –
një varkë dhe gjahtarët klandestinë të ngjalave
nën mushama të zeza fosforeshente.
Mbi tavolinë
fëmija vizaton me dorën e vogël që i dridhet
drurë të mëdhenj e të shtrembër.

Kori u ul në gjunjë.
Asgjë s’bëzan rreth e rrotull
Siç e sheh,
erdhi çasti të dëgjosh zërin tënd,
atë zë që kurrë nuk e ke njohur.

Ngrej kokën e shoh të vetmin yll në një natë të tillë
Yllin e gabuar që kam ndjekur prej kohësh
i paformë dhe i frikshëm, si një grykë e thyer shisheje.


KUPTIMI I NJË UDHËTIMI


Gjithë ky udhëtim i gjatë
vetëm për të zgjedhur vendin ku do të vdesim
si ngjalat që i rikthehen Karaibeve
dhe elefantët humusit të butë të breglumenjve.

Ku do të vdesë i fundit imazhi im
cila derë do të përplaset më fort nga rryma e fortë.
Nuk ka vdekje mes mjerimit a madhështisë
shtrati ynë do të jetë vetëm një palë sy
do të jetë shpirti që shkëputet i fundit prej nesh
po me kaq vështirësi
sa druri i arrës
prej hijes së vet.

Shihni seç gjumë të thellë bën kjo grua
një gjumë foshnjeje
që nuk do t’i shkonte për shtat
moshës së saj të thyer:
është hija e arrës që nuk është mbjellë akoma
është një jetë e pajetuar.

Si zakonisht syzet e kryqëzuara afër shtratit
duke pritur një frymë që t’i mjegullojë
Përtej tyre objektet vijnë të zmadhuara, të prekshme, të qarta,
të papërpunuara
si në ditën e parë të krijimit të botës.

Kurse unë, si një bishë e rëndë dhe dembele
rrëmoj me thonj mbi të njëjtin vend, dhèun nën këmbë.
E nëse ky do të ishte vendi im i zgjedhur
atëherë unë kurrë nuk do të mund ta dëgjoj atë degë që thyhet
qindra kilometra larg meje,
ceremoninë madheshtore të pyllit në dimër
me një zemër të ftohtë akull
si zemra e dëborës.

NË VENDIN PA EMËR


Nuk është nevoja të mbushësh ndonjë formular
e të japësh me bezdi gjurmët e gishtave.

Asnjë i huaj nuk ka ç’të dhunojë
atje ku gjithçka është e ndërtuar me frymë;
dhe gurët për tempujt janë sjellë nga larg, me kilometra ndoshta
për të shijuar gjeometrinë e hijeve.

Nuk ka vrima çelësash, ç’farë mund të vjedhësh
atje, në qytet-shtetin e poetëve të vdekur?
Si leukoplaste mbi vetulla pas zënkave djaloshare
hiqen veç të lagura, kutitë e postës..

Qytete pa reklama. Pa gra të bukura me buzëqeshje
anti-karie. Por, rrugë, rrugë që synojnë drejt periferisë,
kufinjve të njohjes- diktaturën e një fije bari.

Ngjatjetoj. Nuk më kthehet.
Çfarë kuptimi ka t’i urosh mbarësi
atij që lind dhe vdes brenda një dite, a ndoshta brenda një ore ?

Ja, ku janë, të gjithë, mbi tavolinën time të punës,
në kopertinat e prapme, fotografitë e tyre të bëra posaçërisht,
kopështi i Edenit në sfond,
ngjitur si faturat pas rrobave të varura në pastrimin kimik.

Dhe në fund, çuditërisht nuk di të tregoj emrin e atij vendi
siç nuk ka emër një komb pa martirë.
Dezertorë po, të damkosur, si dezertorët spartanë
me gjysmën e rruar të fytyrës,
paqe me dritën dhe errësirën, njëherazi


TË HARRUARIT


E folura është datimi ynë historik me karbon
dhe jo realiteti linear. Njerëzit flasin, ndërsa macet vetëm perceptojnë thjeshtë, bardhë e zi si plane arratisjeje,
me shigjeta, kryqe dhe vija të ndërprera.

Është zogu i mëngjesit, thonë, ai që merr gjithë ngrohtësinë e ditës.
por, jo kafshët shtëpiake; unë thithja energjinë e njerëzve që më rrinin afër,
si macet,
e vetmja energji e pastër, e njëanshme, pa asgjë në shkëmbim,
energjia me të cilën një copë akulli verbon gotën e ujit
dhe që qytetërimet i përcjellin njëri-tjetrit:
të menduarit me zë.

Njerëzit e mi admironin me zë, habiteshin me zë,
vuanin me zë dhe heshtnin me zë.
Fruti i tyre piqej para kohe në serë.

Asgjë heroike. Por, ku një natë, në fshehtësi
hoxha këndoi pas darke për ne vargjet e Kuranit,
unë e humba lidhjen me ta. Ata mendonin më,
ndërsa koteshin me bërylat e mbështetur
tek njeri-tjetri, si vreshta pas të vjeli
që nuk ka më nevojë për roje.




PAK RIPARIM


Ditë plazhi, e zakonshme, e gjitha materie.
Ngjeshur sa më shumë të jetë e mundur pranë ujit
(më shume se kaq, mund të ishte një akuzë!)
Gjunjë, kofshë, bërryle, shputa, gishta
supe, klavikula, damarë, gravura kockash, pore të dëmtuara nga brisku,
sqetulla si fiq vjeshtorë, kurthe krahërori, pulpa, celulit,
dhe barqe, si orë të ngecura.
Barqe fertilë, si orë tavoline,
barqe muskulozë, si orët e stacioneve hekurudhore,
barqe të butë, si orët me qostek
barqe konveksë, si orët e kurdisura në mbrëmje
barqet të operuar, abstraktë si orët diellore
barqe asimetrikë, si orët e marra dhuratë
barqe puritanë, si orët me shifra romake
barqe të përgjumur, si orët rezistente ndaj ujit
barqe epshorë, si orët me lavjerrës
dhe barqe bujarë, si ora a palexueshme e bukëpjekësit.
Të gjithë sa janë,
presin të ndodhë mrekullia
të hapet deti, për të dalë në bregun tjetër të arsyes,
arsyen trupore,
të renditur pa rregull, pa rrang shoqëror, pa kronologji, pa indekse alfabetikë,
piktura të mbështetura në mur
duke pritur radhën për restaurim.

I djersitur, i veshur deri në grykë,
me shputat që i përcëllojnë nga rëra
shfaqet i papërfillur, gazetashitësi zeshkan
-lajmi i ditës në dorë,
siç është e paadaptueshme fryma, mrekullia e momentit,
nga kryevepra tek kopja.



MËNYRË PËR T’U AFRUAR


Kërkoj një mënyrë për t’u afruar
diçka që s’e kam provuar kurrë më parë
pa e ciflosur as edhe një grimë statujën prej kripe
me fytyrë të kthyer mbrapa.

Nuk ka me premtime;
unë nuk i besoj edhe aq
shtëpisë së bukur me një re idilike mbi kokë.

Do të zgjedh të njëjtën rrugë nga ia mbatha një ditë
duke ndjekur gjurmët e kthetrave të arinjve
në trungjet e pemëve ku ata s’mundën të ngjiten.

Do të kthehem për të vazhduar një histori të lënë në mes
si vetëtima
në tokat e çara.

Thjesht, pa lënë kohë për arsyetim,
si maska puthitet për fytyrë,
apo dimri i afrohet tokës duke shtypur frikërat me bark.


MËNYRË PËR T’U AFRUAR

Kërkoj një mënyrë për t’u afruar
diçka që s’e kam provuar kurrë më parë
pa e ciflosur as edhe një grimë statujën prej kripe
me fytyrë të kthyer mbrapa.

Nuk ka me premtime;
unë nuk i besoj edhe aq
shtëpisë së bukur me një re idilike mbi kokë.

Do të zgjedh të njëjtën rrugë nga ia mbatha një ditë
duke ndjekur gjurmët e kthetrave të arinjve
në trungjet e pemëve ku ata s’mundën të ngjiten.

Do të kthehem për të vazhduar një histori të lënë në mes
si vetëtima
në tokat e çara.

Thjesht, pa lënë kohë për arsyetim,
si maska puthitet për fytyrë,
apo dimri i afrohet tokës duke shtypur frikërat me bark.


VIOLINA


Ajo gabon si femijë, ajo fle bukur
Ajo, merr fryme lehte, sikur një hardhucë mbi tjegullat e vakura nga dielli
sikur nje fije bari,
sikur nje kopsë e zbërthyer këmishe.

Unë e di se çfarë vjen pas kësaj; ajo as përpiqet.
e lëshuar e gjitha, në gjumë të thellë,
në pafuqinë e vet- një zog dimëror
që tretet në erë pa kthyer kokën pas,
si mbetje e karbonizuar fishekzjarresh.

Është e fundit herë që mund ta prek këtë kokë,
e fundit herë që mund të rrëmoj
ne fillesën e ngrohtë të gjërave. Ajo flen.
Shoh supet, kurrizin që ulet e ngrihet, e nga pagjumësia,
pamja vjen e copëtuar,
si një afresk i dëmtuar i periudhës së Rilindjes.

Kur të zgjohet,
ajo do të ketë vijat gjatësore të pantallonave të mi në fytyrë,
diku midis zgavrave misterioze të syrit dhe tejpertej ballit
E një fytyrë prej violine do të më pyes:” A fjeta ca? Si fle unë?“
S`e di, kur ti flije, nje djalosh vodhi nje kuletë
unë e pashë dhe heshta,
sepse adhurova aromën e athët që ai la pas.




KOPESHTI ME DOMATE


Mjafton të nuhasësh aromen e domateve
për të sjellë ndërmend kopështin e vogël të fëmijërisë sime
copëtuar nga vija të holla uji
qe percilleshin me delikatesë
si gurmaze rosakësh. Grerëzat, përreth luleve të verdha
në një lojë të ndërsjelltë joshjeje dhe pabesie.
Çiftin i pandoflave që zgjonte dheun me poterë,
pa zbardhur mirë
kur hija dhe trupi
janë një gjë e vetme.

Kopështi i domateve
me kasollen e vogël atje në qosh
nën hije, gjunjët tanë pothujase të ndeshur mes tyre,
ndarja e kureshtjes së hershme,
për misteret e trupit,..limfën tronditëse,
habia mbi fillesën tonë të ngjashme me një bashkim viskoz resh
vetëm brenda nje sekonde,
habi qe perhapej pa formë në fytyrë
e shoqëruar me një kafshim buze
si aroma e domateve
ne muzg.

Pastaj.., mbrëmjet përkundruall kopështit
nën një llambë që gjatë ditës
tregonte gjithmonë një dhëmb të prishur,
dhe lugën ndarëse
që përplasej nervoze pas tenxheres së supes…
Më pas.. përvjedhjet tona për në shtrat,
kur babai dremiste në divan
dhe time më …- oh, ajo do të dremiste gjithmonë ne këmbë të shtratit
tërthorazi, si një trung i ngecur midis përroit.

Kam parë herë pas here burra të dremisin më pas
të vetëm, në ndenjësen e kuzhinës,
të zgjuar përballë smaltit të dritareve;
kam dëgjuar seanca frymëmarrjesh të thella
sikur po shkulnin barin e ri, nga vertebrat.

Kurse jashtë, atje
ka mbetur i paprekur kopështi i domateve,
aroma e tij e fortë në mëngjes dhe mbrëmje,
filizat e lidhur pas hunjve me rripa të bardhë
si kureshtja jonë fëminore, e lidhur pas asaj
që tashmë,
pothuajse e njohim.


SI DREQIN VISHET KJO KËMISHË

Nga vishet kjo e mallkuar këmishë?
Sidoqë ta kthej, etiketa më shfaqet sërish në grykë
dhe marka e prodhimit më zë frymën.
Ndërsa duhet vendosur: të shëmbet a të mos shembet kjo shtëpi,
është e vjetër, shtëpitë rrënohen nga brenda,
fëmijëri e rini bashkë, po kujt i hyn më në punë?
Kujt i hyn punë një copë çertifikatë e stilit gotik a bizantin
dëshmia ime e pafajësisë?
Kujt i hyn në punë kjo dhomë e ftohtë gjumi
kur në mëngjes ti ishe një shalqin i plasur
duke fshehur me duar e këmbë farëzat e zeza;
ky korridor gjithë lagështirë, spazmat e të cilit
e lindnin njeriun para kohe.
Kujt i hyjnë në punë çesmat, në dreq shkofshin;
dimrit të ngrira dhe verës të thata
një lojë “kukafshehti”, një habitore e zënë në fyt.
Ballkoni, qilari i druve, karrigia ku vareshin rrobat e ditës;
ato merrnin nga ngrohësia ime dhe rrallëherë jepnin.
Dhe nuk është fundi i botës,
t’i japësh përshëndetjen e fundit fqinjit, tashti dhëmbërënë;
që frushullon si brenda një qeseje plasmasi.
Dhe as nuk është fundi i botës të presësh fikun në oborr
fundja, bezdi qe; pa u pjekur mirë, duhej të ruaje hajdutin i vogël,
“bastardin”, djalin e marrë ne jetimore,
për të cilën e ëma thoshte se i erdhi dhuratë nga qielli,
me një shportë vezësh, vënë pas porte.

Nëse e gjitha kjo nuk ka kurrfarë rëndësie
atëherë për se dyndem me kaq zell
si dhjami përreth zonave erogjene, pjesëve
që të parat e humbin funksionin?

Discovering Luljeta Lleshanaku

A while back, in my favorite new/used bookstore (lately defunct, I hate to say—more on that in a future post), I stumbled on Fresco: Selected Poetry of Luljeta Lleshanaku. Lleshanaku is Albanian, and what do I know about Albania? Absolutely nothing! So this discovery has been a double one: a country known as Illyricum in ancient times but dominated in the 20th century by brutal Stalinist regimes, and a young woman born to write poetry in an age of repression and transition. (Peter Constantine's Introduction beautifully puts Lleshanaku and her country into context.) Lleshanaku's poems are fresh, fierce and surprising. Here are a couple of examples:

MEMORY

There is no prophecy, only memory.
What happens tomorrow
has happened a thousand years ago
the same way, to the same end—
and does my ancient memory
say that your false memory
is the history of the featherhearted bird
transformed into a crow atop a marble mountain?
The same woman will be there
on the path to reincarnation
her cage of black hair
her generous and bitter heart
like an amphora full of serpents.

There is no prophecy, things happen
as they have before—
death finds you in the same bed
lonely and without sorrow, shadowless
as trees wet with night.

There is no destiny, only laws of biology;
fish splash in water
pine trees breathe on mountains.

***

OUT OF BOREDOM

Out of boredom
roebucks lie down with toads
night swallows the moon
like a sleeping pill
and sky become lace
on the veil of a dreamer.
A white strand of smoke rises
like a cypress
from a burning cigarette.

Përgatiti dhe redaktoi:Flori Bruqi

Drejt thelbit të gruas

Ndryshimi mes poezisë dhe prozës?

 Poetët thonë, e po aq prozatorët, për më tepër ata që i shkruajnë të dyja, prozën e poezinë… të gjithë, pra, njerëzit e letrave thonë se, poezia është thellësisht autobiografike, kurse proza jo domosdoshmërisht. Vetë përvoja e shkrimit të poezisë e dëshmon këtë: poezitë kanë zbuluar në vargjet e tyre vetë autorin, portretin, dukjen e jashtme dhe të brendshme, mendimet edhe imtësitë e jetës së tyre.

Fëmijët e natyrës nga Luljeta Lleshanaku Poezi Shtëpia Botuese: Ombra GVG Numri i faqeve: 84 Çmimi: 600 lekë

Ndryshimi mes njërit poet e tjetrit?

Ka të ngjarë që, mes të tjerash, të jetë thellësia e zbulimit të vetvetes. Luljeta Lleshanaku, në librin e saj më të fundit “Fëmijët e natyrës”, i sapodalë në libraritë e Tiranës, zbardh çdo çast të jetës së saj, duke nisur nga fëmijëria, e madje nga koha kur ishte një fetus e deri në të sotmen e saj, në prag të ditëlindjes së mesogruas… Lleshanaku ndriçon çdo rrudhëz mbi lëkurë, vë në dukje çdo shenjë që jeta a vitet ia kanë bërë, çdo gërvishtje që trupi i saj (prej gruaje) e ka
ndier… Lleshanaku e bën këtë natyrshëm, duke përvijuar një vazhdë në karakterizimin e poezisë së saj. Pasi nuk është hera e parë që ajo “depërton në botën private dhe tradhton çdo intimitet”, siç do ta cilësonte, vite më parë, kritika amerikane.

- Pa një rend kronologjik, kjo nuk është e nevojshme (pavarësisht zbulimit të vetvetes, poezia nuk është mirëfilli autobiografi), Lleshanaku i heq “cipat e qepës” për të depërtuar në thelbin e saj. Madje, thënë më saktësisht, në thelbin filozofik të saj. Kur flet për veten, për prindërit, motrën, bijat, të shoqin… nuk harxhon kohë për të rrëfyer detaje të marrëdhënies mes tyre, por ëmbëngul pikërisht në filozofinë e kësaj marrëdhënieje (detajet personale shfaqen kur është e domosdoshme një parantezë).

Me këtë qëllim poetja zbulon mamanë (jo rastësisht pikërisht atë, jo rastësisht aq shpesh): një jastëk i vogël gjilpërash / që e njeh mrekullisht artin e nënshtrimit / përpiqet të ma mësojë edhe mua / edhe sime motre / tri kukulla Matrioshka, të renditura sipas madhësisë / ajo e fundit – unë / e pashpërbëshmja, duke e bërë të lexueshëm interesin për të deklaruar pacenueshmërinë e thelbit…, duke deklaruar gjithaq tendencën e mjedisit për të ndryshuar thelbin. Këtë e thotë përmes personazhesh aq të afërm, duke e vendosur në një ambient aq intim, pa ngurruar të kapërcejë autobiografizmin.

Nuk qe kjo liria. Liria nuk kishte qenë hapësirë. Liria ishte ngjitje vertikale / hedhja e trastave me rërë prej ballkoni / pezull i frikshëm… tani ndihem e çliruar prej iluzionit të lirisë / tashmë jam e lirë. Sigurisht që e ka provuar në lëkurën e saj, sigurisht që niset nga vetvetja, por as edhe një çast nuk ka mbetur brenda kufijve vetjakë. Lleshanaku përkufizon një koncept universal, i cili edhe pse nuk është shpikur prej saj, është thënë në një formë e mënyrë krejtësisht origjinale. Është liria e keqkuptuar, e keqtrajtuar, e keqinterpretuar… e poetes, por jo vetëm. Dhe kjo “jo vetëm” ka shumë rëndësi.

Krejt njësoj si në të tjera raste, kur kërkon të konkludojë raste, kur kërkon të konkludojë mbi konceptin kohë, mbi epokat që i mbivendosen njëra-tjetrës, Lleshanaku i referohet botës së saj vetjake. Ata po vdesin njëri pas tjetrit thjesht afirmon poetja, por ky afirmim është sa për të ngacmuar zhvillimin e mendimit filozofik. Është rrëfimi parantezë. Tekefundit poetes i intereson të konkludojë se: epokat s’janë matematikë, / por krehra, krehra që rrafshojnë çdo rebelim floku / pas një flirti të çmendur me veten. Ose më saktë i vjen të konkludojë. Natyrshëm mendimi kërkon të dalë e të shfaqet në publik, me formën e tij të paqenë më parë. Me formën e tij që e bën të ndryshëm dhe po aq interesant, pikërisht mendja që e ka formuluar, penda që e ka germëzuar…

- Por, sigurisht, ka raste kur Lleshanaku nis e mbetet deri në vargun e fundit, thellësisht autobiografike, duke rrëfyer thjesht dhe vetëm për veten e saj, duke mos marrë mundimin të heqë paralele… aty ku nuk ka pse të bëhet. Në pritje të një poezie / të ashpër, të palatuar, jashtë kontrollit / diçka që të çlirohej nga errësira ime / e patrazuar nga mallkimi / si një korb i bardhë. Gjithçka në këtë poezi është shenjë vetjake: gota e qumështit, fëmijët në dhomën ngjitur, poetja në pritje të poezisë… Është thjesht Lleshanaku, që e lë poezinë “Në pritje të një poezie”, të konsiderohet kryesisht për vlerat letrare që mbart. Universaliteti nuk është i përkufizuar me ndonjë postulat kësaj here. Ashtu si edhe kur thotë: ime më nuk besonte në mrekullira,/ dhe yllin e mbrëmjes e shtypte pa dashje sa herë / midis dy kanatave të dritares.

Por, më së shumti, poetes i intereson të analizojë qenien, pjesë e të cilës është, seksin të cilit i përket, gruan. Të analizojë, vetveten dhe paraardhësit, të gjejë pikat e kontaktit dhe shenjat që dëshmojnë ngjashmërinë, të rreket të shohë me sytë e mendjes atë që do të vijë më pas. Nuk është e rastit që nëna është më së shumti e pranishme në poezinë e Lleshanakut. Ajo më parë e poetja më pas: dy planet e një oborri / - njëri para dhe tjetri prapa shtëpisë /- të dyja duke kërkuar pak vëmendje në mënyra të ndryshme, po ecin në hulli të njëjta në mos, paralele. Në hullitë ku, brishtësia, delikatesa, ëmbëlsia, feminiliteti… e çon të ecë përjetësisht gruan. Në hullitë që kanë bërë gjithherë që vajza t’i ngjajë nënës e të jetë pasqyrë e së ardhmes së vajzës së saj. Sigurisht, duke mos përjashtuar individualitetin brenda gjithsecilit.

Dhe pa dyshim nuk përjashtohet dashuria që: futet në rrjedhën e gjërave me arrogancë, / si heshtja që pason trokitjet e çekiçit të gjyqtarit / gjatë seancës. Pasi dashuria nuk mund t’i mungojë librave të Lleshanakut, që kritika amerikane e konsideron si poete të dashurisë. Pasi dashuria nuk mund t’i mungojë një libri poezie, si koncept filozofik, si ndjenjë, si domosdoshmëri, si provokues i vlerës letrare, elementë këto që veç të tjerave janë të dukshëm në vargjet e Lleshanakut, të përmbledhur së fundi në një vëllim, nën titullin “Fëmijët e natyrës”.

ARTA MARKU

Me shkas:Paskal Milo - Ditari i një ministri të Jashtëm (Konflikti i Kosovës 1997-2001) dhe Kosova nga Rambuje në Pavarësi

NJË “MEMORIA IN AETERNA”

Nga Rexhep Meidani

Më kujtohet se diku nga vitet ‘90-të një profesor i Harvard-it (Joseph Nye) deklaronte se: “Koncepti bazë i fuqisë është aftësia për të ndikuar mbi të tjerët për të bërë atë që ju dëshironi. Ekzistojnë tri mënyra bazë për ta arritur këtë: për t’i kërcënuar ata me shkop, për t’i afruar ...duke përdorur karotën dhe për të ndërvepruar me synimin që edhe ata të duan atë, të cilën ju dëshironi. Nëse mund të tërhiqen dhe të tjerët që të duan atë që ju doni, një gjë është shumë më pak e kushtueshme se metoda e karotës dhe e shkopit”. Kjo është dhe rruga e tretë e arritjes së tjerëve atje ku dhe ju doni të arrini; prandaj një fuqi e tillë është dhe e ashtuquajtura “fuqi e butë”, në kontrast me “fuqinë e fortë” apo thjesht me “koercitivitetin” e fuqisë. Deri diku, çelësi real që përcakton diferencën midis fuqisë së butë dhe asaj të fortë është diplomacia, metodat e saj. Pikërisht kjo diplomaci, e një vendi sado të vogël, mori vlera qenësore gjatë krizës së Kosovës. Pozicionimet e saj, edhe pse në shumë raste ishin të përafërta apo të njëjta me ato të disa vendeve të fuqishme demokratike, ishin bazike e mbështetëse, rrezatuese e ushqyese. Deklarimet e saj jo vetëm regjistroheshin e konsideroheshin me kujdes apo analizoheshin në detaje, por dhe prodhonin reagimet e veprimet e duhura politike e diplomatike në skenën ndërkombëtare. Këtë kohë të veçantë të politikës e diplomacisë shqiptare, të papërsëritshme nga përmasa e rëndësia e saj për popullin shqiptar në aspiratën e tij historike për liri e pavarësi, pasqyron dhe libri i fundit i Paskal Milos, me titull: “Ditari i një Ministri të Jashtëm”. “Konflikti i Kosovës 1997-2001” (Botimet Toena, Tiranë 2009). 

 

Botuesi Fatmir Toçi

* * *

   Siç e deklaron autori që në hyrje, botimi i këtij libri realizohet në prag përvjetorësh të shënuar për Kosovën, të tillë si: 17 shkurti apo përvjetori i shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, 23 shkurti i 10-vjetorit të “PO”-së historike të delegacionit shqiptar në Konferencën e Rambujesë dhe 9 qershori çlirimi i Kosovës nga sundimi kolonialist gati njëshekullor i Serbisë. Janë tri ngjarje jubilare shumë të rëndësishme për popullin shqiptar të Kosovës, por dhe mbarë kombin shqiptar, që janë të lidhura me njëra-tjetrën. Sidomos, me dy ngjarjet e fundit dhe arritjen e tyre përfshihen në libër vëzhgime e shënime të asaj periudhe, pozicionime e qëndrime të autorit si ministër i Jashtëm i Shqipërisë të asaj kohe. Dhe, mbi të gjitha, angazhimin tërësor të institucioneve kryesore të shtetit shqiptar, të vetë diplomacisë shqiptare, të mbarë shoqërisë e popullit shqiptar, me kulmin shfaqjen e një solidariteti historik, krejtësisht të paimagjinueshëm në ditët tona. Prandaj, që në fillim të ditarit të tij, autori i ditarit shpreh me të drejtë dhe disa shqetësime të vetat që, në thelb, sa sintetizojnë “harresë miqsh”, po aq dhe “shndërresë kujtese e vlerësimi”. Ja ç’ shkruan ai, konkretisht: “Kështu ka ndodhur në shumicën e rasteve edhe me Rambujenë e konfliktin në përgjithësi në Kosovë, ku kontributi i Shqipërisë e i popullit të saj ose është mohuar, ose është anashkaluar. Kjo është e padrejtë sepse Shqipëria i dha të gjitha çfarë kishte për të dhënë: ndau vuajtjet, dhimbjet, sakrificat e sfidat me shqiptarët e Kosovës, u dha strehë mbi 500 mijë shqiptarëve në mos më tepër, vuri në shërbim të aleatëve të NATO-s të gjithë territorin e saj, hapësirën ajrore e atë detare, priti e përcolli forca aleate, ushtarë e gjeneralë, liderë botërorë e diplomatë të së gjitha niveleve. Ajo u bë baza dhe prapavija kryesore e luftës, jo vetëm e shqiptarëve, por i të gjithë atyre që kërkonin që regjimi i Millosheviçit të ndëshkohej jo për hatër të popullit të Kosovës, por edhe për paqen e stabilitetin e Ballkanit, por edhe të Evropës”...

 

Prof. Rexhep Meidani

* * *

Nën një këndvështrim politiko-diplomatik, por dhe ndjesi thellësisht njerëzore ai u rikthehet shënimeve të veta për të lexuar ngjarjen dhe të vërtetat rreth saj. Jo thjesht për të pasqyruar një humanizëm, kontribut e solidaritet të madh e të gjithanshëm shqiptar, apo sakrificën sublime të atyre djemve dhe vajzave të UÇK-së, as për të rifreskuar një pjesë të memories kombëtare, politike e diplomatike, në Shqipëri dhe në Kosovë, apo për të korrigjuar shformimet e saj, të qëllimshme apo të paqëllimshme, as për të rikujtuar mizoritë tronditëse të formacioneve paramilitare, policore e ushtarake serbe mu në zemër të Evropës, por për t’i dorëzuar lexuesit detaje të atyre ngjarjeve, angazhimet e ndjesitë personale, ashtu siç kanë qenë të shkruara në ato radhë shënimesh, edhe pse shumë gjëra sot mund të lexohen në mënyrë shumë më të qetë, pa emocionet e mëdha të atyre ditëve historike. Bile, duke iu rikthyer atyre radhëve të radhitura në këtë libër, në hyrjen e vet ai ngul këmbë: 

  

Z. Pandeli Majko

  “Ndaj e kam quajtur një obligim që të dëshmojë historinë që e kam përjetuar dhe që duke u përpjekur të mos përsëris “uni”-n, egocentrizmin e të tjerëve, të tregoj atë çfarë ka ndodhur, çfarë kam dëgjuar e çfarë kemi thënë e çfarë kemi bërë tetë ose dhjetë vjet më parë....kur Shqipëria, kombi shqiptar, Kosova u përfshi në një ngjarje me përmasa historike jo vetëm kombëtare, rajonale, por dhe evropiane e ndërkombëtare. Duheshin gati njëqind vjet që të vinte kjo ditë. Ajo më gjeti në një detyrë kyçe qeveritare. Do të varej nga shteti shqiptar, nga qeveria, nga kolegët e nga unë nëse do të dinim ta përballonim atë. Ne ia dolëm”...

* * *

    Duke e parë tashmë ditarin të radhitur në trajtë libri nuk mund të lihen mënjanë edhe konsiderata të tjera që lidhen me përkujdesjen gjuhësore të autorit, me thjeshtësinë e saktësinë e komentimit apo stilin e depërtimit dhe këndshmërinë e leximit të tij. Parë në tërësi, ai “është ditari i një Ministri të Jashtëm në krye të një diplomacie aktive e energjike, të përgjegjshme dhe të mirë-peshuar, në një periudhë historike, intensive e delikate, emocionale dhe të madhërishme, për fatin e Kosovës dhe të kombit shqiptar”, por është po ashtu dhe ditari i një historiani e pedagogu të talentuar, që lufton për të pasqyruar vërtetën dhe shtrirjen e saj...

 

Z. Paskal Milo

    Sidoqoftë, pavarësisht të ndonjë saktësimi më të vonshëm, autori me këtë “shkrirje në të nxehtë” shënimesh, diku më të hollësishme e diku më të shpejta, merr përsipër, siç pretendon dhe vetë, që “të dëshmojë historinë e përjetuar, pa përsëritur “uni-n”, egocentrizmin e të tjerëve”. Dhe, mbi të gjitha, të tregojë e dokumentojë atë çfarë ka ndodhur, çfarë është thënë e bërë, mirë ose keq, gati një dhjetëvjeçar më parë. Aq më tepër, që në pozicionimet e ndryshme institucionale mund të shfaqeshin aty-këtu dhe llojshmëri më specifike, që e pasuronin dhe e zhdërvjelltësonin reagimin shqiptar, e fuqizonin atë në fushën e lojës apo e mençuronin dinamikën e tij brenda skenës politiko-diplomatike rajonale e ndërkombëtare. Pavarësisht, se me gjithë prirjen pozitive që “t’i jepet Cezarit, ajo që i takon Cezarit”, si  pjesëtar e protagonist, spektator e aktor i ngjarjeve të mëdha, ai e ka pasur në ndonjë rast jo aq të lehtë t’i shmanget leximit të ndonjë reagimi e sjelljeje me ndonjë notë subjektive apo qoftë dhe perceptimit të vetë ngjarjes. Sepse, me gjithë merakun e historianit, nuk është gjithmonë e thjeshtë që të mos shmanget dhe ndonjë vëzhgim, përfytyrim apo lexim për një ngjarje të dhënë; aq më tepër, siç thotë autori, që “duke e vënë veten në qendër të saj, çka rrezikon që edhe pa dashje të harrojë se ka pasur edhe aktorë të tjerë qendrorë të dramës ose kontribuues të rëndësishëm në realizimin e saj”. Por, kjo është sa njerëzore, aq dhe e kuptueshme, kur bëhet fjalë për ngjarje të përmasave të tilla rrallë të përjetuara në historinë e një populli e kombi...

NJE DITAR MBI NGJARJE HISTORIKE

Nga Rexhep Qosja

Ditari i një ministri të Jashtëm... Konflikti i Kosovës 1997-2001... Është një vepër gjithsesi e rrallë në kulturën tonë. E quaj të rrallë për disa arsye: e para, e rrallë për nga rëndësia e saj dokumentare në historiografinë tonë të re; e dyta, sepse është e frymëzuar prej ngjarjesh të mëdha në historinë e Kosovës dhe të popullit shqiptar në përgjithësi; dhe, e treta, sepse është e rrallë edhe si trajtë shkrimi në letërsinë tonë. Si ditarët, herët më të shpeshta, që në letërsinë evropiane shkruhen shpesh e çmohen shumë, ashtu edhe ditari i Paskal Milos ka rëndësi të trefishtë: historike dokumentare, kulturore dhe letrare artistike, por rëndësia e tij historike dokumentare është më e madhja.

 

Botuesi Fatmir Toçi

Historian dhe diplomat

Ditari është një histori e ngjeshur e çështjes së Kosovës në politikën shtetërore të Shqipërisë, në politikën e vendeve të Ballkanit, në politikën e shtetit pushtues - Serbisë, në politikën e vendeve më të mëdha të Bashkimit Evropian, në politikën e Rusisë, në politikën e OKB-së dhe, më në fund, në politikën e shtetit që do të luajë rol historik në fatin e Kosovës - në politikën e SHBA-ve: një histori e ngjeshur e politikës së këtyre vendeve dhe e disa institucioneve botërore gjatë viteve të mbuluara me këtë ditar. Në të janë përfshirë vitet 1997, 1998, 1999, 2000 dhe gjysma e parë e vitit 2001. Janë këto vitet kur Milo kishte fatin të ishte ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë. Përpos ditarit për vitet e theksuara, në këtë vepër janë përfshirë edhe letrat që ai u ka dërguar disa diplomatëve dhe shtetarëve si: kryetarit të KS të OKB-së, Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, Havier Solana, ministrit të Jashtëm të Francës, Iber Vedrin, atij italian, Lamberto Dini, Sekretares së Shtetit të SHBA-ve, Medlin Ollbrajt, përfaqësuesit të veçantë të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së në Kosovë, Bernard Kushner, Sekretarit të Shtetit të SHBA-ve, Kolin Pauell, si dhe letrat që ka marrë prej diplomatëve dhe shtetarëve të ndryshëm - prej ministrit të Jashtëm italian, Dini, prej ministrit të Jashtëm të Mbretërisë së Bashkuar, Robin Kuk, prej ministrit të Jashtëm rus, Igor Ivanov, prej ministrit të Jashtëm grek, Theodoros Pangallos, prej Sekretares së Shtetit të SHBA-ve, Ollbrajt, prej ministrit të Jashtëm turk, Ismail Çem, dhe, më në fund, prej Sekretarit të Shtetit të SHBA-ve, Pauell.

Përpos për arsyen e sipërthënë, ditari është vepër me rëndësi të veçantë historike dokumentare edhe për arsyen se është ditar i historianit dhe i diplomatit, i shkencëtarit dhe i politikanit njëkohësisht. Milo është historian i dëshmuar në historiografinë tonë kombëtare, është njohës i veçantë. Në Shqipërinë shtetërore mund të jetë njohësi më i mirë i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, kurse vepra e tij, Shqipëria dhe Jugosllavia (1918-1927) është vepra më e plotë dhe më e mirë deri sot për këto marrëdhënie pak a shumë të trajtuara, por ende shkencërisht të pastudiuara sa duhet në historiografinë tonë.

Nuk ka dyshim se autoriteti i pranuar diplomatik i Milos, gjykimet dhe vlerësimet e tij të matura, objektive, përkushtimet e tij të dëshmuara ndaj së vërtetës, përkushtimi i tij atdhetar ndaj Kosovës, e bëjnë ditarin e tij për Kosovën vepër aq më të çmuar, prej së cilës mësojmë të dhëna e të vërteta të reja mbi luftën politike për pavarësinë e Kosovës.

Çka mund të mësohet?

Prej ditarit do të kuptojmë se Shqipëria, me politikën dhe diplomacinë e saj, ka bërë shumë për pavarësinë e Kosovës - shumë më tepër së ç‘është menduar në disa qarqe politike dhe intelektuale këtu, në Prishtinë, dhe se ç‘është shkruar a folur prej tyre në mediat. Lejohem të them, ndërkaq, se Shqipëria ka bërë për pavarësinë e Kosovës më shumë se ç‘e quajnë të nevojshme politikisht ta theksojnë zyrtarët në Tiranë. Po, pa Shqipërinë, lufta çlirimtare në Kosovë ndoshta nuk do mund të bëhej dhe, as UÇK-ja të armatosej e të mbahej.

Kjo nuk e mohon faktin se politika shtetërore e Shqipërisë ndaj Kosovës nuk ishte, gjithnjë, çfarë dëshirohej dhe, ndoshta, çfarë mund të ishte. Arsyet që mund të jepen pse ndodhte kështu janë vetëm pjesërisht të pranueshme. Shqipëria, mësojmë në ditarin e Paskal Milos, pashmangshmërisht duhej të mendonte jo vetëm për zgjidhjen e çështjes së Kosovës, por edhe për interesat e veta. Dhe, kjo ishte arsye e kuptueshme, e ligjshme. Nuk ishte arsye e kuptueshme pse në udhëheqjen shtetërore në Tiranë mendohej se me qëndrimet e saj ndaj çështjes së Kosovës ishte e lidhur edhe siguria e Shqipërisë. Ideja e pavarësisë së Kosovës, kurrë, pas Luftës së Dytë Botërore, nuk e kishte rrezikuar sigurinë e Shqipërisë dhe aq më pak do të mund të rrezikonte pas përmbysjes së komunizmit. Shqipëria nuk është shtet që u ka borxhe historike, territoriale dhe njerëzore fqinjëve të saj. Përkundrazi, fqinjët e saj, Serbia, Greqia, Mali i Zi dhe Maqedonia i kanë borxhe të mëdha historike Shqipërisë.

Akademiku Rexhep Qosja

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se gjykimet tona për takimin e shumëpërfolur midis Kryeministrit të Shqipërisë, Fatos Nano, dhe kryetarit të Jugosllavisë së mbetur, Sllobodan Mollosheviç, në Kretë, ishin më shumë fryt i paragjykimeve partiake, se sa njohës të së vërtetës. Në këtë ditar do të shohim se në tekstin e përgatitur prej Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë, për bisedimet e Fatos Nanos me kryetarin e Jugosllavisë së mbetur rreth Kosovës, theksohen qëndrime të njëjta me qëndrimet që mbroheshin prej subjekteve politike në Kosovë. Më në fund nuk kishte të dhëna të mbështetura në logjikë e zakonësi që takimi midis Fatos Nanos dhe Millosheviçit në Kretë të gjykohej me pezm mosdurues, kurse të pranoheshin dhe të çmoheshin si pjekuri politike takimet e vetjeve politike kosovare me Millosheviçin në Beograd. Edhe për takimin e Kretës, si për të Beogradit, ishte marrë këshilla e Uashingtonit.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë, për herë të parë prej një politikani dhe diplomati shqiptar, se politika amerikane ndaj Kosovës në thelb ishte, deri vonë, politikë e qëllimeve afatshkurtra e jo e zgjidhjes së përhershme. SHBA-të, e thotë autori: "Më tepër e vënë theksin në arritjet e synimeve afatshkurtra e afatmesme në Kosovë dhe jo në objektivat strategjike si duan shqiptarët". Gjatë dhe vendosmërisht faktorët ndërkombëtarë, SHBA-të dhe Bashkimi Evropian, do të jenë kundër idesë së pavarësisë së Kosovës. Në të vërtetë, edhe SHBA-të, edhe Bashkimi Evropian, qoftë edhe pas fushatës së bombardimeve dhe vendosjes së KFOR-it dhe të UNMIK-ut në Kosovë, do të jenë për zgjidhje të çështjes së Kosovës në kuadrin e Jugosllavisë së mbetur. Dhe, këtë politikanët dhe diplomatët e tyre do të na e thonë edhe këtu, në Prishtinë, por do të na e thonë, ndoshta, me gjuhë më pak dëshpëruese se në Tiranë. Prej udhëheqjes shqiptare ata do të kërkojnë përkrahje që synimet e tyre afatshkurtra për zgjidhjen e çështjes së Kosovës në kuadrin e Jugosllavisë së mbetur t‘i bëjnë njëmendësi! Sikur të mos ishte kështu, sikur udhëheqjes shqiptare të mos i bëhej trysni politike e diplomatike për pajtim të plotë me politikën e tyre ndaj çështjes së Kosovës, mund të besojmë se nuk do të ngjante që Kuvendi i Shqipërisë të përkrahte zgjedhjet e ashtuquajtura "të lira e demokratike" më 22 mars 1998 në Kosovë. Kurrë nuk kam arritur, as nuk do të arrij, ta mirëkuptoj përkrahjen që shteti amë do t‘u japë këtyre zgjedhjeve në Kosovë. Nuk kam dyshim se këto zgjedhje, të quajtura "të lira e demokratike", nga shtypi ynë partiak, që do të mbahen në kohën kur Kosova ishte përfshirë tashmë prej luftës çlirimtare që bënte UÇK-ja, në njërën anë dhe prej masakrave, djegieve dhe shkatërrimeve që bënin forcat policore e paraushtarake serbe, në anën tjetër, ishin hiç më pak se legjitimim politik i pushtimit gjakatar serb dhe mohim i së drejtës, i qëllimit dhe i kuptimit të luftës sonë çlirimtare. Nuk është e nevojshme, ndoshta, të shpjegohet veçmas se të gjithë popujt historikë evropianë, madje të gjithë popujt historikë në botë, kanë nocionin me të cilin i dënojnë historikisht përgjithmonë zgjedhjet e tilla, që mbahen prej një pjese të forcave politike në kohën kur pjesa tjetër bën luftën çlirimtare. Dhe, këtë nocion e dimë të gjithë: quhet tradhti.

Dhe, më tej.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se SHBA-të dhe Bashkimi Evropian do ta përkrahin në vazhdimësi udhëheqjen e LDK-së, qoftë, madje, edhe kur, si e thoshin edhe vetë disa prej diplomatëve e zyrtarëve të tjerë të tyre, kishte rënë prestigji i saj, sepse ishin të bindura se vetëm me të mund ta arrinin atë që në atë kohë e synonin: zgjidhjen e ashtuquajtur paqësore të çështjes së Kosovës në kuadrin e Jugosllavisë së mbetur! Në këtë ditar, në një varg datash të tij, ne do të gjejmë të dhëna që na tregojnë pse dhe si sendërtohej kjo përkrahje.

Për më tepër, udhëheqjen e LDK-së faktorët ndërkombëtarë do të vazhdojnë ta përkrahin edhe mbasi do të binden se, si do ta thonë edhe vetë, në vitin 1997, politika që bënte ajo ishte politikë e pashpresë, me të cilën nuk mund të bëhet asgjë për Kosovën!

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se paraqitja e UÇK-së, në fund të vitit 1997, e bën Perëndimin, para së gjithash i bën SHBA-të, të krijojnë qëndrim të ri ndaj Kosovës, që do të paraqitet kështu: kriza kosovare ka përmasa ndërkombëtare, prandaj edhe nuk mund të jetë më çështje e Jugosllavisë së mbetur. Ajo është çështje botërore.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se në verën e vitit 1998 zgjidhja dhe dështimi, fitorja dhe disfata ishin shumë afër. Është ky viti kur ambasadori Kristofer Hill harton, njëra pas tjetrës, katër projektmarrëveshje për marrëveshje midis Kosovës e Serbisë, të cilat do t‘i pranojë udhëheqja e LDK-së, por nuk i pranojnë UÇK-ja dhe LBD-ja. Në verën e këtij viti, faktorët ndërkombëtarë do ta lënë Serbinë të lirë që të bëjë çka të dojë në Kosovë dhe do ta lënë të lirë që të përshtrijë dhe të përthellojë dhunën dhe terrorin e saj me shpresë se do ta shkatërrojë UÇK-në njëherë e përgjithmonë. Në atë kohë, prej këtyre faktorëve do të bëhej trysni edhe mbi forcat politike që përkrahnin UÇK-në, të cilat, në të vërtetë, luanin rolin e krahut të saj politik. Sot mund të thuhet se po të ishin ngritur edhe këto forca kundër UÇK-së, siç kërkohej prej disa politikanëve e diplomatëve që në atë kohë do ta vizitojnë Prishtinën, ndoshta Konferenca e Rambujesë nuk do të ishte organizuar, kurse historia e Kosovës nuk do të ishte kjo që është sot.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se si Rusia dhe Italia do të kenë gjatë qëndrim pothuaj të njëjtë ndaj çështjes së Kosovës. Italia ishte bërë anëtare e Grupit të Kontaktit jo pse i takonte për shkak të rëndësisë që mund të kishte në politikën botërore, por për shkak se Rusia kishte ngulur këmbë që ajo të futej në atë Grup, që do të vendoste për punë të Kosovës. Shpresonte se Italia do të solidarizohej me të në Grupin e Kontaktit, çka Italia do ta bëjë gjatë, madje edhe në Konferencën e Rambujesë.

Dhe, më tej.

 Prej këtij ditari ne do të mësojmë se faktorët ndërkombëtarë do të jenë kundër idesë së takimit të të gjithë liderëve politikë shqiptarë të Kosovës në Tiranë, nismën për të cilën e kishte dhënë qeveria shqiptare, sepse, siç thuhet në ditar, "i druheshin solidaritetit mbarëshqiptar".

Prej këtij ditari ne do të mësojmë si do të zhvillohen punët në Konferencën e Rambujesë dhe të Parisit, me çfarë vështirësish do të ballafaqohet ajo, çfarë roli do të luajë diplomacia shqiptare për nënshkrimin e marrëveshjes me të cilën do të përfundojë konferenca e për çështje, veprime e sjellje të tjera lidhur me të.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë se cilat forca politike të Kosovës ishin kundër bashkëveprimit të forcave politike kosovare; cilat forca politike dhe përse ishin kundër formimit të Këshillit të Sigurisë Kombëtare; cilat forca politike dhe përse ishin kundër qeverisë së përkohshme të Kosovës; cilat forca politike dhe përse do ta pengojnë punën e kësaj qeverie pas formimit të saj. E të tjera.

Prej këtij ditari ne do të mësojmë edhe për qëndrime, gjykime, veprime politike e diplomatike të tjera ndaj Kosovës. Por, këtu në këtë përurim nuk mund të flitet për krejt ç‘mund të mësojmë prej këtij ditari.

 

Z. Paskal Milo

Përfundimi

Konflikti i Kosovës 1997-2001 është një vepër dokumentare-historike shumë e rëndësishme, e para, për të parë dhe për të kuptuar edhe prej një ane si është bërë lufta politike e diplomatike për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, në çfarë vështirësish dhe me çfarë pengesash është ballafaquar ajo këtu, në Ballkan dhe në botë dhe e dyta, për të shkruar objektivisht, siç është në të vërtetë, historinë e asaj lufte, sidomos, gjatë viteve që mbulohen me shënime në këtë ditar.

As dhjetë vjet pas çlirimit të Kosovës prej pushtimit serb ne nuk mund të themi se e kemi shkruar apo se po e shkruajmë shkencërisht, objektivisht, historinë e lëvizjes për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, qoftë madje as të katër viteve vendimtare për të. Po botohen artikuj, fejtone, kujtime, tekste shkollore, po bëhen filma dokumentarë, por në shumicën e tyre shpjegimet dhe vlerësimet në masë të madhe janë të përcaktuara prej përkatësive partiake a përkatësive të tjera të ngushta të autorëve të tyre.

Ditari i sjell të dhëna dhe gjykime të mbështetura në ato të dhëna, që ndriçojnë një varg ngjarjesh, qëndrimesh, veprimesh dhe subjektesh politike në kohën e trajtuar në të. Si të dhëna të dorës së parë, si gjykime e përfundime të mbështetura në vrojtimet e një dëshmitari të rendit të parë, ato pashmangshëm do të ndikojnë shumë që lëvizja jonë të trajtohet historikisht më saktë, më drejt, më gjithanshëm se deri tani. Ato do të bëjnë që të thyhen iluzione, të mënjanohen gabime dhe, të shpresojmë, të parandalohen gjykime e vlerësime të anshme, të partishme, që vetëm sa e shfytyrojmë të vërtetën mbi lëvizjen tonë çlirimtare.

Rëndësia e këtillë e të dhënave, e vrojtimeve, e gjykimeve dhe e përfundimeve që sjell ditari, është e vetëkuptueshme. Milo është para së gjithash intelektual, i cili pas rënies së komunizmit i është kushtuar edhe politikës. Ditari i tij, prandaj, është ditar i atdhetarit, i cili vendin e vet, e vendi i tij është edhe Kosova, i cili popullin e vet, e populli i tij janë edhe kosovarët, e do jo duke krijuar iluzione me të pavërteta, po duke ia shpjeguar saktë njëmendësinë e trajtuar. Vrojtimet e tij mbi atë njëmendësi ai i paraqet ashtu siç i paraqesin, zakonisht, krijuesit e vërtetë: gjithnjë në mënyrë mbresëlënëse edhe për shkak të qartësisë e të bukurisë së gjuhës me të cilën thuhen, edhe për shkak të patosit moral që është i përmbajtur në atë gjuhë.

 Nga rektori i Universitetit të Evropës Juglindore Demush Bajrami

“Këto dy libra memorialë mbartin edhe rëndësinë e ngjarjeve. Autori, historiani, politikani Paskal Milo në kohën e konflikteve të Kosovës sjell fakte, sjell ngjarjet që pati përjetuar nga afër. Ai reflekton për ngjarje ku ka qenë i pranishëm ose që i ka marrë nga burime diplomatike.”

Nga akademiku Ali Aliu

Teksti i këtij ditari kap një hark kohor 4-vjeçar 1997-2001.
Sgurisht më të rëndësishme janë ngjarjet e vitit 1999... Lexohet si një ditar romanor.
Në të lexuesi do të hasë mjaft të dhëna që nuk ka mundur t’i hasë apo t’i gjejë në mënyra të tjera.
Ky libër do të nxisë diskutime sepse në të kapen çështje. Midis tyre ato që do të veçoja:

- raporti Shqipëri (shteti shqiptar) – Kosovë.
- çka bërë, çka mundur të bëjë Shqipëria për Kosovën?
- Çfarë mundësish dhe hapësirash ka pasur Shqipëria në lidhje me Kosovën?
...“Ditari” do të shërbejë me siguri si një tekst ndihmës për shkencën e historisë.
Në të del i qartë presioni ndërkombëtar mbi Shqipërinë për të mbajtur duart larg nga Kosova. Një pjesë e mirë e faktorëve ndërkombëtarë e ka bërë këtë me gjuhën e Beogradit.
Del qartë se qëndrimi dhe vendimet e SHBA-së kanë ndikuar dhe ndryshuar qëndrimin e Evropës.
Presione të tilla i kemi akoma edhe sot. Mund të përmend këtu se në ceremoninë e shpalljes së pavarësisë së Kosovës ka pasur presione që pjesëmarrja nga Shqipëria të ishte e reduktuar.
Në këtë Ditar ka shumë personazhe, shumë prej tyre i njoh personalisht edhe përtej këtij harku kohor (1997-2001).
...
Bëhet fjalë për një vepër komplekse, që do na bëjë të përsiasim dhe reflektojmë.

Libri i Paskal Milos : Të vërtetat e fshehura ..(Incidenti i Korfuzit )

Historiani prof.dr.Paskal Milo, pas një pune disavjecare, ka publikuar një libër që jep një version të ri mbi incidentin e Korfuzit, për të cilin Shqipëria është penalizuar nga gjykata ndërkombëtare...
Sipas Milos, në atë ngjarje kanë qenë njësoj përgjegjëse si Shqipëria, ashtu edhe Britania e Madhe.

“Është e pamundur që një libër të ketë të vërtetën absolute. Me këtë libër unë s’kam dashur të fyej njeri, por të ushtroj profesionin tim. Kam dashur t’i shkoj deri në fund të vërtetës”, ka deklaruar Milo.

Hipoteza e tij mbështetet edhe nga studiuesit e tjerë. “Nuk ishte edhe aq i thjeshtë përceptimi ynë, e patën fajin britanikët, e patën shqiptarët. Jo, faji ishte i të dyja palëve”, është shprehur Nevila Nika.

Të njëjtën gjë ka theksuar edhe historiani Arben Puto, sipas të cilit nëndetësja s’mund të kalojë fshehurazi në ujëra territoriale.

“Ka një kufizim, është e drejta e kalimit paqësor të anijeve tregtare dhe atyre luftarake. Ndërsa nëndetëset duhet të lundrojnë në sipërfaqe”.

Paskal Milo Paskal Milo ka lindur në Palasë, Himarë, më 22 shkurt 1949.Është diplomuar për Histori dhe Gjeografi në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, Universiteti i Tiranës. Ka kryer studime pasuniversitare në Suedi. Ka gradën shkencore “Doktor” në histori dhe titullin “Profesor”.
Ka kryer detyra shtetërore: sekretar shteti për arsimin (1991); ministër i Punëve të Jashtme (1997-2001); ministër për Integrimin Evropian (2001-2002). Është deputet në disa legjislatura të Kuvendit të Shqipërisë që nga viti 1992 dhe ka kryer funksionet e kryetarit të Komisionit të Arsimit, Shkencës, Kulturës dhe Shëndetësisë (1992-1996) dhe të sekretarit të Komisionit të Politikës së Jashtme e Marrëdhënieve Ndërkombëtare (2003-2005).
Ka ushtruar detyra profesionale e shkencore: përgjegjës i Katedrës së Historisë Botërore (1988-1995); dekan i Fakultetit të Historisë e të Filologjisë (1991-1992); anëtar i Këshillit Shkencor të Fakultetit të Historisë e të Filologjisë (1988-2002); anëtar i Këshillit Shkencor të Universitetit të Tiranës (1991-1992); anëtar i Këshillit Shkencor të Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (1985-1991); anëtar i Bordit të Drejtorëve të “Shoqërisë së Hapur për Shqipërinë” (Fondacioni Soros) Tiranë (1993-1997); anëtar i Komisionit të Historisë së Marrëdhënieve Ndërkombëtare, Milano Itali (1991-2001); anëtar i Këshillit Argjentinas të Marrëdhënieve Ndërkombëtare (2000); anëtar korrespondent i “Shoqatës Kiliane të Historisë e Gjeografisë” (2000).
Është ligjërues në Universitetin e Tiranës dhe në universitete të tjera jopublike në Tiranë e Prishtinë. Ka ligjëruar në universitete të ndryshme në SHBA, Kanada, Suedi, Itali, Spanjë, Greqi etj. Ka referuar në institute e këshille për politikë të jashtme e marrëdhënie ndërkombëtare, si në SHBA, Kanada, Argjentinë, Kili, Britani e Madhe, Suedi, Norvegji, Danimarkë etj. Ka kryer kërkime shkencore në arkivat historikë të: Departamentit të Shtetit në SHBA (1996 dhe 1997), të Forin Ofisit në Londër (1994), të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Rusisë (1994), të K’e d’Orsej-Paris (1997), si dhe në Greqi, Egjipt etj.
Pas vitit 1990 ka një veprimtari aktive shoqërore e politike. Ka qenë kryetar i Komitetit Kombëtar Shqiptar të Asamblesë së Qytetarëve të Helsinkit (1993-1997), anëtar në disa borde e komisione rajonale për paqe e mirëkuptim ballkanik. Është kryetar i Partisë Demokracia Sociale e Shqipërisë. Është dekoruar me urdhra, medalje e çmime të ndryshme brenda e jashtë vendit. Është autor i disa librave politikë dhe historikë, i monografive, i botimeve shkollore dhe universitare, i shumë artikujve shkencorë të botuar brenda dhe jashtë Shqipërisë. Është pjesëmarrës me referate e kumtesa në kongrese, konferenca, simpoziume e seminare kombëtare e ndërkombëtare.

Flori Bruqi