PARATHËNIE PER LIBRIN "LULET E KSENIT" TË AUTORIT TON ZMALI

Nga: Diana Çuli

Një ditë, në një nga këto ditë kur plumbat shpojnë të verbër ajrin e thatë dhe ftohtësisht të ndriçuar të Tiranës, në derën e zyrës sime troket një njeri.



Ai nuk mban në duar kërkesa drejtuar shoqatës për ndihma humanitare, as ndonjë thirrje për manifestime pajtuese, as ka gabuar adresë. Ka diçka në dorë, të mbështjellë me kujdes, një dosje, një dorëshkrim.



 Dhe befas, pa ditur se si, pa e kuptuar pse m'u freskua kujtesa ashtu paprimtas, ndërmendem në çast.Kuptoj ç'ka ai në dorë: një vëllim poetik. Kthej kokën andej nga qielli i gërvishtur çmenduri sht përkulet i munduar mbi rrugët e përgjakura dhe përsëri vështroj fletët në duart e tij. Dhe ndjej se kam përpara diçka "të vërtetë" dhe se gjithçka ndodh aty jashtë nuk mund të jetë më e rëndësishme se sa ai dorëshkrim.









Eshtë poeti Ton Zmali, i cili dikur, djalë i ri, trokiste në dyert e gazetës "Drita", me atë vështrimin e ndrojtur të atyre që provonin t'i hynin poezisë dhe që në duart e dridhura nga emocioni, shtrëngonin tufezat e para të vjershave. Mund të kenë kaluar njëzet vjet që atëhere , ndoshta pesëmbëdhjetë. Ku paska qënë poeti për gjithë këta vjet? Si ka rrjedhur dëshira e tij poetike, jeta e tij, pjesëz e mundimshme e jetës së vështirë të brezit të tij?

Unë e kërkoj dhe e gjej përmes rrjeshtave, të cilat ai ka shkruar gjatë jetës së tij prej "kseni". Kjo fjalë greke, e përkthyer "I huaj", si nje udherefyes per të ndjekur një jete e cila eshte edhe fiymezimi kryesor i poezive te Ton Zmalit. Poeti eshte një "ksen" në Shqipërine komuniste, sepse biografia e tij nuk i vjen per shtat luftes së klasave, eshte një "ksen" ne atdheun e grekërve, ku rrugëton i deshperuar për të harruar vuajtjet e kaluara në një vend të huaj, por ku perjeton të tjera vuajtje, te tjera halle, eshte një "ksen" perseri ne Shqiperine e tij larg së ciles nuk mund të qendroje më por ku, i kthyer gjithë shprese nuk e realizon dot atë. Ndoshta prandaj dhe i ka vëne titullit këtë fjalë, për të shprehur atë që emigranti shqiptar ndjen kur është "} huaj". Ajo fjalë u ka mbetu!" në vesh shqiptarëve dhe do tJu kumboj ë si alarm të gjithë atyre që e provuan shqiptimin e saj.

Këtë përjetim ndeshim nëpër poezitë e këtij vëllimi, ku poeti kujton buzëqeshjete ëmbla të fëmijëri së, vendin e tij ku rinia nuk shuhet asnjëherë. Duket se emigrimi ka nxitur një shpërthim përfytyrimesh të fshehura dhe të papërcaktuara më parë, por në largësi ato

shndërohen në shkëndija shumëngjyrëshe, të cilat e grishin të kthehet pas. Atje ai ënd ëron për bjeshkët, për këngët e lashta dhe tingujt e lahutës, atje pret me padurim letrat:

letrat nga larg
Gjithë aromë çiltërsie
buzëqeshje vetmish
mbi dete dashurie

Një vend të dukshëm zënë poezitë e shkruara nën ndikimin e jetës në mërgim. T ë duket se i gjithë shpirti i vuajtur i shqiptarëve që morën sytë këmbët për të qetësuar më kot dallgët e dëshpërimeve të pafund është derdhur në këto poezi. Ato janë klithmat e mundura të atij që bredh natën rrugëve të qyteteve të huaja, " ... ku trastë efukarait rëndon plumb mbi shpinë", ku "vetëm h.det nuk më dinë të huaj" ... Vetëm nga ky varg lexuesi percepton gjithë peshën e dhimbjes së shqiptarit të përbuzur, vetëm sepse është "i huaj", trishtimin dhe hidhërimin e fatit kundërshtar. Dhe atëhere, në ato netë të ngrysur, dëgjojmë dhe thinjen e heshtur e të lashtë:

Zogj të malit në fluturim
atij i çoni mallin tim

Pas e ndjekin shpresat e tjetërsuara, vetmia e pandashme, hijet e zeza, moskuptim i njerëzve në përgjithësi ndaj shpirtit poetik, prandaj dhe ai .

thëret : "Mos i mallkoni o njerëz shpirtrat e lirë". Çfarë ka kërkuar shqiptari në ato hapësira të pafundme të dherave të huaj: pak mirëkuptim, pak mbështetje, pak liri të munguar në vendin e tij. Dhe, i zhgënjyer shpesh herë, e derdh zhgënjimin në poezi, për ta shndëruar edhe atë në një ndjenjë fisnike. "Njeriut askush s'ia lexon në shpirt tragjeditë" shkruan poeti, duke u përpjekur nga ana e tij të prekë pjesëza të shpirtit njerëzor.
Të bën përshtypje të veçantë në këtë vëllim lidhja e ngushtë me natyrën dhe interpretimi artistik i saj. Ajo është përhërë e pranishme, në të gjitha pamjet; është e mbushur me qëniet e veta, njerëz, shpendë, kafshë, pemë, lule,ujra, erëra,të cilat janë elementët e gjuhës artistike të autorit. Kjo lidhje e fortë me natyrën nuk bëhet prej autorit si një vazhdë e traditës poetike në përgjithësi, por është një element i natyrshem dhe pjesë organike e poezisë së tij e cila nuk mund të kuptohet pa lidhjen e saj me natyrën.

Dashuria:ajo është forcë, është frymëzim. "Pa më pyetur do më shfaqet portreti yt si ylber i dashurive nëpër shiun e vargjeve". Gjuha e figurshme e ndihmon të shprehë me sukses idenë, mendimin dhe ndjenjën, pa artifice dhe sforcime. Poezia Ijedh e natyrshme, si ujvarat e vendlindjes,

nganjëherë e vetmuar si këngë majekrahu, nganjëherë e mbushur dhe e plotë si kënga polifonike.

Brenda këtyre vargjeve ka shumë jetë, dhe në një detaj të vogël shpërthen hapësira, dhe ajo e gjallëruar nga jeta. Por Ton Zmali, megjithë përshkrimin e fuqishëm që i bënjetës së vështirë të emigrantit, nuk është nga ata poetë që gjejnë ngushëllim tek humbja dhe trishtimi, duke i sofistikuar këto realitete në gjuhë të përkryer poetike. Ai kërkon rrugëdalje. Në rrënjët e popullit të tij, në tokën e vuajtur të vendit të tij,në qeshjen e gëzuar të bashkëatdhetarëve të tij, të cilët buzëqeshin dhe në ditët më të ngrysura, ai gjen forcën. Moto e poezive dhe mesazhi që u jep lexuesve është: "Kur i ke humbur të gjitha shpresat, bëj diçka".

Lexuesi merr në dorë një vëllim të papritur poezie gjithë freski, gjithë jetë, ku talenti përzjehet me përvojën dhe maturinë, ku dhimbja është forcë dhe shpresë, ku poezia shqipe është në vazhdën e saj të traditës më të mirë, duke u pasuruar dhe rinuar përsëri.

Engjëj të armatosur & DIELL NË MESNATË

TË DHËNA TEKNIKE

Autore: Diana Çuli
Titulli: Engjëj të armatosur
Roman
Botimet Toena
Nr. i fq. 288
Çmimi: 600 lekë

DIANA ÇULI njihet si një nga shkrimtaret më të rëndësishme të letërsisë sonë. Autore e shumë romaneve, vëllimeve me tregime, dramave, skenarëve të filmave artistikë, ajo ka shkëlqyer sidomos në prozën e gjatë. Midis romaneve që ka botuar ndër vite, janë vlerësuar në mënyrë të veçantë: “Dreri i trotuareve”, “Diell në mesnatë” dhe “Engjëj të armatosur”. Madje romani “Engjëj të armatosur” është cilësuar si romani më i mirë shkruar për periudhën e diskutueshme të Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, si një roman që hap udhën e mund të shërbejë si një pikënisje e re për trajtimin në mënyrë jodogmatike të kësaj periudhe. Proza e saj është përkthyer dhe botuar në Itali, Francë, Kinë, Rusi etj. Veç fushës së letërsisë, Diana Çuli ka spikatur gjatë 17 vjetëve të fundit si një nga veprimtaret më efikase në mbrojtje të të drejtave të gruas, duke drejtuar “Forumin e pavarur të gruas” e duke luftuar me të gjitha mjetet demokratike për realizimin e këtij misioni fisnik. Në legjislaturën 2005-2009, ajo është zgjedhur deputete në parlamentin shqiptar.

Libra të shkrimtares Diana Çuli
të botuar nga Shtëpia Botuese Toena

Diell në mesnatë, roman
Rekuiem, roman
... dhe nata u nda në mes, roman
Gruaja në kafe, roman
Dreri i trotuareve, roman
Engjëj të armatosur, roman


Dy fjalë për librin

Një punë shumëvjeçare kërkimore e hulumtuese mbi histori lufte e histori njerëzore të ndërthurura në tragjeditë më të rënda që ka prodhuar shoqëria shqiptare, një thellim në kohë dhe hapësirë për të kuptuar honet e shpirtit dhe kapërcimet e mendjes, një përshkrim i hollësishëm e ekzotik i njërës prej krahinave më interesante të Shqipërisë - Bregut të Detit, i karakterit mesdhetar të banorëve të tij, i pasioneve, vrulleve, traditave, legjendave të hershme dhe të tashme - të gjitha këto në sfondin e Luftës së Dytë Botërore.
Kritika ka vlerësuar trajtimin origjinal të temës së Luftës së Dytë nga ana e autores, temë që shpesh është skematizuar, paragjykuar ose shmangur nga autorët shqiptarë. Diana Çuli me këtë vepër dëshmon edhe një herë forcën e saj artistike, tashmë të pjekur, aftësinë e vëzhgimit, sintezës, filtrimit në letërsi të çështjeve ekzistenciale si marrëdhëniet e individit me luftën apo paqen, me dashurinë dhe vdekjen, me vetë unin e tij në një botë të ndërlikuar shqiptare, ku drita dhe errësira nuk kanë kufij të qartë.
Një histori dashurie tragjike e vendosur në një sfond marramendës bukurie.

Një burrë kërkon të vrasë gruan e tij dhe përfundon në një aventurë marramendëse; një gazetare e dashuruar pas një ëndrre të parealizueshme të cilën e ndjek nëpër botë.

Diana ÇuliDIELL NË MESNATË Kategoria: Roman ISBN: 99927 1 969 9 Shtepia Boutuese: Toena Formati: 13x20 cm Faqe: 412 Cmimi: 550 lekë / 4,00 euro Tre burra në rrugët e këtyre dy grave, ndodhi të çuditshme në Itali dhe në Shqipëri personazhe që mundohen në diskutime ekzistenciale dhe që gjenden papritur në rrethana të paparashikuara. Të gjitha brenda skenarit të një filmi që nuk mbaron kurrë

Duhej te kisha shkruar me teper gjate viteve te rinise

Diana Culi - 'Krijuesit kane nje fat qe jo te gjithe e kane: me letersine mund te merresh gjithe jeten, pasi nuk del kurre ne pension'


Shkrimtarja e njohur Diana Culi tregon detaje nga jeta e saj, lidhja me letersine, deshirat dhe pengjet e mbartura nga vitet e shkuara




Duhej te kisha shkruar me teper gjate viteve te rinise


Ka arritur te depertoje deri ne labirinthet me te thella te botes femerore. Ne veprat e saj, personazhi grua vjen tek lexuesi si nje figure shumedimensionale, permes nje gershetimi perfekt te botes shpirterore me paraqitjen fizike. Megjithese Diana nuk deshiron te percaktohet si nje shkrimtare qe shkruan vetem mbi jeten e gruas, sepse me nje diferencim te tille sipas saj, femrat do te vetediskriminoheshin. Per kete arsye, ne veprat e saj nuk kane munguar as personazhet e gjinive te tjera, te cilat trajtohen po me te njejtin perkushtim. Diana ka filluar te merret me krijimtari qe ne moshe fare te vogel. Gjate kohes qe vazhdonte shkollen tetevjecare, ajo ka filluar te botoje edhe skicat e para ne gazeten "Pioneri". Me tej, ka botuar tregime dhe reportazhe ne organet mediatike per te rinj, sic ishte gazeta "Studenti" dhe me vone "Drita" apo "Nentori". Vellimin e pare me tregime "Jehonat e jetes", ajo e ka nxjerre pas Universitetit. Por kulmin e saj ne krijimtari, e ka arritur me librat "Dreri i trotuareve", "Dhe nata u nda ne mes", "Rekuiem" etj. Ka shkruar gjithashtu edhe skenaret e disa filmave artistike si "Hije qe mbeten pas", apo "Rrethi i kujteses". Se fundi, ajo ka sjelle per lexuesit nje vellim, ku ka tregime, nje novele, dy portrete dhe dy drama, i cili titullohet "Sheshi i Spanjes". Megjithese arrin ta levroje mjaft mire edhe gjinine e tregimit, shkrimtarja e njohur mbetet e dashuruar me teper me romanin.


Ndersa e pyet per jeten e saj, Diana thote se rruga qe ka pershkuar nder vite nuk ka qene pa pengesa. Ne ate periudhe qe ajo filloi te merrej me krijimtari, shoqeria e mbyllur shqiptare nuk e kishte shume te lehte te pranonte si te mireqene dhuntine e nje femre, e cila perpiqet te caje ne boten e krijimtarise. Megjithese edhe sot, shume faktore te shoqerise sone, jane ne disfavor te gruas. Sipas Dianes, grate duhet te punojne disa here me shume dhe me mire se sa burrat, qe te vleresohen pak a shume sa ata. Ndoshta kjo lidhje e shkrimtares me gruan, vjen edhe si rezultat i qenies se saj ne krye te Forumit te Pavarur te Gruas Shqiptare. I vetmi peng i Dianes, eshte qe per shume arsye qe lidhen me jeten personale, gjate viteve te rinise ajo nuk arriti te shfrytezonte te gjitha energjite qe i dhuronte mosha per te studiuar dhe shkruar me teper libra...


Intervistoi: Esmeralda Gjoka

- Cili ishte kontakti juaj i pare me boten e krijimtarise?

- Kam qene ne tetevjecare, kur kam botuar tregimin e titulluar "Ndergjegjja" ne gazeten "Pionieri". Beja pjese ne rrethin letrar te Pallatit te Pionereve dhe profesori i letersise, qe na orientonte per krijimet tona, e pelqeu skicen time te cilen e botoi tek kjo gazete. Me tej, vazhdova te botoj tregime dhe reportazhe ne organet mediatike per te rinj, sic ishte gazeta "Studenti". Ndersa gjate viteve te universitetit shkruaja ne menyre periodike tek "Drita" dhe "Nentori". Nderkohe botoja edhe kritike letrare, recensione per librat apo romanet qe dilnin ne treg, si edhe ndonje tregim tek-tuk. Ushtroja veten me prozen, pasi nuk e kisha kurajon e duhur per te botuar nje veper te plote. Ne perfundim te universitetit, une isha nje emer qe qarkullonte ne rrethet letrare te asaj kohe. Vellimi im i pare me tregime i botuar pas universitetit ka qene "Jehonat e jetes". Nje vellim modest, por qe mund te konsiderohet si prova ime e pare ne proze.

- Cili eshte sekreti i veprave tuaja, te cilat arrijne te depertojne shume mire tek publiku i te gjitha moshave?

- Nuk e di. Ndoshta sepse keto romane qe ju permendet perbejne nje cikel te jetes shqiptare me te gjithe elementet e saj. Sidomos tek "Dhe nata u nda ne mes" pasqyrohen te gjithe brezat me karakteristikat e tyre perkatese.

- A mund te veconi ndonje nga veprat tuaja, puna me te cilen ju ka bere te perjetoni emocione me te forta?

- Per nje shkrimtar, cdo veper ka rendesine e vet. Nuk mund te them se cili nga librat me ka dhene emocione me te forta, sepse ne momentin qe jam duke punuar me nje veper, eshte pikerisht ajo qe me jep me teper emocione. Por jane disa vepra qe me kalimin e kohes, nuk i do me edhe aq shume, nuk iu rikthehesh dot as per t'i shfletuar. Kjo gje mua me ndodh me veprat e para, me vellimet e para me tregime apo ndonje roman te shkruar shume heret. Une nuk u rikthehem me atyre. Nese te tjeret me vone edhe i rishikojne, une i nxjerr krejtesisht jashte vemendjes.

- Zakonisht nga se e merrni nxitjen per te shkruar?

- Ka nje parim ne letersi. Nese shkruan nje histori te vertete, ajo hyn tek reportazhi, tek dokumentari apo tek biografia. Nese shkruajme nje roman qe ne gjuhen e sotme moderne quhet "fiction", atehere mund te nisesh nga ngjarje reale, e cila transformohet ne nje realitet artistik dhe qe shprehet ne forma nga me te ndryshmet. Ne nje personazh mund te gjesh tiparet e nje personi te vecante, por mund te gjesh edhe tiparet e disa personave, apo edhe tipare te fantazise sime.

- Le te flasim pak per librin tuaj te fundit me tregime te titulluar "Sheshi i Spanjes. Si ju lindi ideja per t'u marre me te?

- Une si person, jam me e lidhur me romanin sesa me tregimin. Meqenese e kam levruar shume kete gjini (romanin), shoh qe puna me te me rremben me teper. Gjate kohes qe e shkruaj romanin, ndihem shume e lidhur me te. Madje, edhe kur merrem me aktivitete te tjera, mendjen e kam tek fakti qe sapo te kthehem ne shtepi do te ulem te shkruaj. Me tregimin me ndodh nje dukuri tjeter. Duhet ta mbaroj brenda nje kohe te shkurter, sepse nese e le pergjysme, nuk jam me ne gjendje ta vazhdoj me ate me te njejtin pasion. Mund ta ripunoj apo t'i jap nje dore tjeter, por tregimi nuk me mban lidhur per nje kohe te gjate, sic ndodh me romanin. Tregimi me duket nje gjini e veshtire, sepse eshte koncentrim i nje ideje, duhet te thuash shume gjera ne pak faqe, stili eshte i ndryshem na ai i prozes se gjate dhe mbi te gjitha, nuk eshte e lehte te besh tregime te goditura. Ne nje roman mund te kesh faqe te shkelqyera sic mund te kesh edhe faqe jo te persosura. Ne nje tregim keto te kercasin shume. Prandaj dhe nuk nxitova ta botoja kete vellim, ku bejne pjese tregime te shkruara gjate ketij dhjetevjecari, kuptohet qe une kam perzgjedhur ato qe me jane dukur me te pelqyeshme per lexuesin.

- Ne kete vellim ka tregime, nje novele, dy portrete dhe dy drama. Cilat jane temat qe trajtohen aty?

- Temat e tregimeve jane marre nga jeta e shqiptareve gjate ketyre viteve. Jane dy tregime qe kane si personazhe njerez ne emigrim, jeten e tyre dhe veshtiresite e momentit. Eshte tregimi "Dite shiu ne prill", qe flet per nje femer shqiptare, e cila kishte shkuar per studime ne Itali dhe qe ne vitet e para te qendrimit atje, detyrohet te pastroje ne nje familje italiane. Une jam munduar te kap grimca nga jeta jone gjate ketyre dhjete vjeteve. Eshte gjithashtu edhe novela "E fshehta e njeriut ne varke" ku personazhet jane dy gra te moshuara, te cilat bejne nje retrospektive te jetes se tyre dhe ku ka nje reflektim mbi raportin ne cift.

- Po persa u takon dy dramave, c'mund te na thoni?

- Njera eshte drama "Memesis", e cila fillimisht eshte vene ne skene ne teatrin "Aleksander Moisiu" te Durresit dhe me vone edhe ne teatrin e Tiranes. Kam botuar edhe nje drame qe nuk e kam vene ne skene, e cila ka si subjekt debatin midis brezave, mes te rinjve dhe prinderve te tyre. Eshte debat i veshtire, kompleks, i nderlikuar, brenda te cilit, te gjithe mund ta gjejne veten. Eshte e veshtire qe kete lloj debati, teper shpirteror, ta thuash permes nje drame. Me e lehte do te ishte te thuhej permes nje novele apo romani. Megjithate, une e bera kete eksperiment dhe le te shohim nese do te pelqehet dhe do te merret nga trupat letrare.

- Duke qene autore grua, mos ndoshta ju ka joshur ideja qe ne veprat tuaja te trajtoni me teper personazhin femer, duke lene disi ne hije karakteret e tjera te shoqerise?

- Une nuk e kam pasur dhe nuk e kam si qellim qe duke qene autore grua te shkruaj vetem per jeten e grave. Une kam nje koncept timin per kete ceshtje, sipas te cilit, nese autoret gra do te shkruajne vetem per jeten e grave, vetvetiu do te shtonim diskriminim tone ne kete fushe. Do te behej nje diferencim sipas te cilit, ne nje librari do te thuhej "ja rafti i shkrimtareve dhe ja ketu ne qoshe, rafti i autoreve gra qe shkruajne vetem per femrat". Ketu do te kishim te benim me nje lloj diskriminimi pozitiv. Duke qene grua, pa dyshim qe une arrij te zbuloj me mire femren dhe boten e saj. Por duhet te jemi koshiente qe ka pasur edhe autore burra, te cilet e kane pershkruar po aq mire dhe thelle boten e gruas. Prandaj, kjo nuk duhet kthyer ne qellim ne vetvete. Kuptohet qe ketu hyn edhe Forumi i Gruas, ku une jam kryetare. Duke qene shume prane problemeve te grave, duke pare shume detaje dhe aspekte, e shoh qe ne pjesen e dyte te krijimtarise sime ky element me ka ndihmuar ndoshta per t'i thene gjerat me te plota se me pare. Jam bere me e ndjeshme ndaj problemeve te grave.

- Te flasim pak per vitet e diktatures. A ishte e veshtire per ju te gjenit terrenin e nevojshem per te ekspozuar krijimtarine dhe c'marredhenie kishit me drejtuesit e shtetit te asaj kohe?

- Nje shkrimtar i kategorise sime, thuajse i panjohur, nuk mund te kishte lidhje apo raporte me drejtuesit e shtetit te asaj kohe. Per shkrimtaret e rinj ishte shume e veshtire qe te shquheshin apo te merreshin ne konsiderate nga kritika zyrtare. Nuk di te kete pasur ne ate kohe kritike zyrtare qe te merrej me librat e mi. Une isha ne hije sic mund te kene qene edhe shkrimtare te tjere te brezit tim. Ishte lexuesi qe me dha emer permes librave te mi si "Dreri i Trotuareve" apo "Rekuiem", ose edhe permes skenareve te filmave "Hije qe mbeten pas" dhe "Rrethi i kujteses". Keto vepra perkojne pak a shume me vitet '80. Gjithsesi, ne kohen e monizmit te gjithe autocensuroheshin pasi e dinin qe tregimi apo romani qe do te binte ne kundershtim me ideologjine e kohes, nuk do te lejohej te botohej si dhe mund te kishte masa ndeshkuese per autorin.

- Sa e veshtire eshte te jesh nje grua e angazhuar ne jeten publike dhe ne te njejten kohe, nje bashkeshorte dhe nene e mire?

- Nuk eshte ekuiliber i lehte per t'u ndertuar. Sidomos ne shoqerine shqiptare qe eshte tradicionale. Edhe ne familjet me te perparuara ekzistojne elemente te tradicionalizmit apo disa qendrime pak a shume te ngurta. Eshte vete shoqeria qe ndikon edhe tek familjet qe nuk deshirojne t'i zbatojne ato rregulla. Duke qene se une i perkas nje brezi me te vjeter se sa i juaji, kushtet kane qene edhe me te veshtira. Shqiperia ishte nje vend i mbyllur dhe sado qe mund te jetoje ne Tirane dhe te kishe nje familje qe te te mbeshteste ne krijimtari, (sic i kisha une prinderit dhe me vone bashkeshortin), perseri nuk ishte e lehte te ishe person publik. Edhe sot nuk eshte shume e lehte. Edhe ju qe jeni gazetare e kuptoni qe grate ne profesione te ndryshme duhet te punojne disa here me shume dhe me mire sesa burrat qe te vleresohen pak a shume sa ata.

- Ky eshte edhe qellimi i forumit qe drejtoni ju, pra, qe te ndihmoje ne ngritjen dhe permiresimin e imazhit te gruas?

- Sigurisht. Nje nga prioritet qe kemi ne si shoqate kete vit, meqenese ne vitin 2005 jane zgjedhjet dhe ju e dini vete sa pak gra ka ne vendimmarrje, eshte sensibilizimi i opinionit dhe politikes per nje pjesemarrje me te madhe te grave ne parlament, ne qeveri dhe ne te gjitha postet drejtuese. Shqiperia klasifikohet ne vendin e fundit ne Evrope persa i takon pjesemarrjes se gruas ne qeverisje. Pikerisht ky lloj integrimi i gruas ne jeten drejtuese eshte edhe nje nga kushtet e vena Shqiperise per te hyre ne Evrope.

- C'raporte keni me politiken dhe a e keni marre ndonjehere ne konsiderate mundesine e angazhimit direkt ne kete fushe?

- Nuk kam qene asnjehere e angazhuar ne struktura partiake. Megjithate, qenia njeri publik dhe e angazhuar ne nje levizje shoqerore, ka bere qe te jem ne kontakt me politiken e mirefillte. P.sh. ne luftojme per aprovimin e nje ligji ne parlament qe te jete ne favor te grave. Duke qene se ne kerkojme qe perfaqesimi i grave ne parlament te jete 30 per qind e numrit te pergjithshem te anetareve, jemi te detyruar qe te krijojme edhe grupe presioni ndaj politikes; te tkohemi me ta, te kuptojme mekanizmin e ligjshmerise apo te legjislacionit. Tani jemi duke punuar me nje ligj te barazise gjinore. Nese ligji zgjedhor do te ishte i perzier, proporcional dhe mazhoritar, do te kishte me shume mundesi per grate qe te hynin ne politike. Me mazhoritarin e paster, grate e kane me te veshtire. Keto jane raportet e mia me politiken.

- C'raporte keni me parane?

- Kam nje raport normal. Nuk bej nje jete te varfer sepse duke patur disa aktivitete dhe duke qene se edhe bashkeshorti im punon, arrijme te bejme nje jete te nje standardi mesatar. Nuk me ka joshur kurre biznesi, nga i cili mund te fitoja shume para. Paraja eshte e nevojshme per te jetuar mire, por nga ana tjeter, duhet te jesh i kujdeshshem qe te mos behesh rob i saj. Ndonjehere kuptoj qe njeriu mund te bjere rob i parase dhe kjo nuk sjell ndonje te mire. Perkundrazi sjell te keqija.

- Te njejtat raporte keni patur vazhdimisht me parane?

- Ne vitet e para te pas _90-es, kemi patur edhe shume veshtiresi. Une dhe burri im ishim pa pune, sepse u mbyllen si revista ku punoja une, ashtu edhe instituti ku punonte ai. Femijet tane ishin te vegjel dhe ne ishim ne te njejtat kushte me shume cifte te asaj kohe qe kishin femije te vegjel. Kane qene vite te veshtira te cilat u perpoqem t'i kapercenim si te gjithe shqiptaret, duke u bazuar tek pervoja jone dhe duke vene ne pune mendjen.

- Cili nga femijet tuaj e posedon dhuntine e te shkruarit?

- Vajza ime mbaroi studimet per gjuhe-letersi ne Rome dhe shoh qe eshte shume e lidhur me boten e letrave. Por me teper, ajo eshte e lidhur me anen studimore, kerkimore, sepse nuk kam pare te kete shkruar apo botuar ndonje gje. Prirja per te shkruar shfaqet shume heret. Nuk ua kam ushqyer femijeve te mi kete gje, pasi di qe talenti lind vete, nuk imponohet. Nese rritesh me nje ide te gabuar per veten, ne nje moshe te madhe ajo kthehet ne vuajtje. Djali vazhdon per arkitekture ne vitin e dyte, shkon nga ana e babait te tij qe eshte inxhinier.

- Pervec krijimtarise, cfare hobesh te tjera keni?

- Me terheqin kryesisht ato sfera qe jane te lidhura me artet. Sigurisht qe jam shume e lidhur me pikturen, muziken, te cilat edhe plotesojne boten time te te shkruarit. Per shkak te punes qe bej, me bie te udhetoj shpesh ne rrethe te ndryshme te vendit, por edhe jashte Shqiperise. Marr pjese ne konferenca si e ftuar per ceshtje te gruas apo per probleme qe lidhen me letersine. Ato jane nje pervoje e madhe, jane nje njohje mjaft e vlefshme e botes. Me ka bere pershtypje kur filluan kontaktet e para me perendimin qe qytetaret shkruanin ne fund te CV-ve te tyre edhe udhetimet apo njohjet qe konsideroheshin pjese e botekuptimit te individit.

- Cili eshte vendi qe ju ka lene me teper mbresa gjate vizitave jashte Shqiperise?

- Cdo vend ka bukurite apo problemet e veta. Bota e Evropes nuk me duket me e panjohur dhe e vecante. Ndihem afer me Italine, Francen, te cilat i kam vizituar me shpesh. Me terheqin vendet me pak te shkelura, si p.sh. shtetet e Afrikes Veriore. Kam qene ne Algjeri, Egjipt, ku kam konstatuar nje kulture krejt te ndryshme nga e kjo e jona. Eshte me problematike sesa e jona sidomos ne lidhje me grate. Bota jashte me shume sesa me bukurite e jashtme, te ngjall interes me kulturen dhe mentalitetin e vendit.

- A keni pengje te mbartura nga vitet e shkuara?

- Pengje ka gjithmone nje shkrimtar. Vitet e rinise sime kane qene vite kur femijet i kisha te vegjel dhe kishin nevoje per perkujdesje, vite kur gjendja ekonomike ishte e veshtire dhe ore te tera me duhej t'i kaloja neper radha. Me vjen keq qe ne ate periudhe nuk kisha kohen e nevojshme per te studiuar dhe shkruar me teper. Jane vite qe ke te gjithe energjine e duhur per te punuar. Megjithate ne qe bejme pjese ne fushen e krijimtarise kemi nje fat qe jo te gjithe e kane: me letersine mund te merresh gjithe jeten, pasi nuk del kurre ne pension.

Diana Çuli njihet si një nga shkrimtaret më të rëndësishme të letërsisë sonë.

Prof.dr.Shefkije Islamaj 

Autore e shumë romaneve, vëllimeve me tregime, dramave, skenarëve të filmave artistikë, ajo ka shkëlqyer sidomos në prozën e gjatë. Midis romaneve që ka botuar ndër vite, janë vlerësuar në mënyrë të veçantë: “Dreri i trotuareve”, “Diell në mesnatë” dhe “Engjëj të armatosur”. Madje romani “Engjëj të armatosur” është cilësuar si romani më i mirë shkruar për periudhën e diskutueshme të Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, si një roman që hap udhën e mund të shërbejë si një pikënisje e re për trajtimin në mënyrë jodogmatike të kësaj periudhe. Proza e saj është përkthyer dhe botuar në Itali, Francë, Kinë, Rusi etj. Veç fushës së letërsisë, Diana Çuli ka spikatur gjatë 17 vjetëve të fundit si një nga aktivistet më efikase në mbrojtje të të drejtave të gruas, duke drejtuar “Forumin e pavarur të gruas” e duke luftuar me të gjitha mjetet demokratike për realizimin e këtij misioni fisnik. Në legjislaturën e fundit ajo është zgjedhur deputete në parlamentin shqiptar. Diell në mesnatë Gruaja në kafé Rekuiem ... dhe nata u nda në mes Diana Çuli - Gruaja në kafe Roman mbi vrazhdësinë e realitetit Botimi i çdo libri të mirë është festë. Është festë sidomos kur botohet një roman i mirë dhe kur autori është një grua. Thuhet se romani është maturë e letërsisë. Kur femrat shkruajnë romane do të thotë se letërsia po jep me shumë sukses provimin e maturës. Ndërsa unë e kam fjalën për autoren e çmuar të romanit shqip Diana Çuli. Autorja e romanit me titull Gruaja në kafe që po përurojmë sot dhe që nis Festën e Librit në Prishtinë, Diana Çuli është autore e disa romaneve, autore e tregimeve, novelave e skenarëve të disa filmave. Është autore e artikujve e studimeve letrare. Puna e saj e suksesshme shquhet edhe në drejtime të tjera: në gazetari, në politikë dhe në fushën sociale. Megjithatë, puna e saj më e frytshme duhet të konsiderohet në fushën e krijimtarisë artistike - në prozë. Ajo është autore e disa romaneve, ndër to edhe me çmime në konkurset letrare dhe të përkthyera në disa gjuhë evropiane. Romani Gruaja në kafe i botuar së fundi nga Shtëpia Botuese TOENA dëshmon se Diana Çuli është shkrimtare që vuan dhe shqetësohet për realitetin shqiptar, një shkrimtare që nuk pajtohet me këtë realitet dhe se është e ndërgjegjshme për misionin e vet. Jetojmë në kohë shfytyrimesh, në kohë krizash morale, që shprehet jo vetëm në materializmin e paskrupullt dhe banditizmin politik, ekonomik e kulturor, por edhe në një kohë me përpjekje të shtuara për reduktimin e konceptit të lirisë qytetare, me gjithë deklarimet për të kundërtën. Ky realitet i deformuar moral, social, politik, kulturor në romanin Gruaja në kafe paraqitet përmes dramës së individit, por që reflekton dramën kolektive. Romani, në të vërtetë, është një paraqitje e këtij realiteti. Shqetësimi krijues i shkrimtares Diana Çuli në romanin Gruaja në kafe është e keqja e dhunshme ndër ne edhe rreth nesh, mashtrimi, hipokrizia, dyfytyrësia, një realitet horrash e përfituesish. Viktimë e radhës së mashtrimit dhe përfitimit është Gim Fortuzi. Dje, i kërcënuar, i rrezikuar dhe viktimë nga dhuna e pushtetit; sot, i pasigurt i rrezikuar dhe viktimë i një realiteti të zhytur në krizën morale. Gim Fortuzi, kryepersonazhi i romanit, një burrë rreth të gjashtëdhjetave, i vetmuar, do të përpiqet të palosë pjesë të mozaikut të prishur kushedi sa larg, në të vërtetë do të përpiqet të plotësojë zbrazëtitë e mëdha të krijuara në kohën kur kishte përjetuar dhunën shtetërore që e kishte shndërruar në viktimë. Gim Fortuzi do të përpiqet të kapë kohën e ikur përgjithmonë. Përpjekja e tij, për të rigjetur veten e kohën e tij të humbur, nis në kafenenë Dalai Lama Bar. Por, si ndodh zakonisht në jetë, gjërat e humbura rrallë e kurrë nuk gjenden, sidomos asnjëherë aty ku nuk kanë humbur. Do të jetë kjo përpjekje e mundimshme e ngjitjes së grimcave të së vërtetës së tij duke ndenjur e pritur në kafenenë Dalai Lama Bar. Dhe do të “gjejë”. Populli i sprovuar me të gjitha i ka sintetizuar mirë këto situata në shprehjen “Çka humbet mos u gjet!” ose “Çka të lypësh do të gjesh!” dhe Gim Fortuzi do të provojë vërtetësinë e të dy këtyre përvojave të endura në jetën njerëzore. Në kërkimin e rinisë së humbur, në kërkimin e përjetimeve të humbura, në kërkimin e dashurisë, ai do të bindet se kohët nuk kthehen edhe në u kthefshin, ato kthehen në një formë, për të cilën nuk jemi të vetëdijshëm nëse është e vërteta ose një përhumbje e jona e sërishme për të cilën paguhet një çmim i madh. Në kërkimin e rinisë së humbur, në kërkimin e dashurisë e të përjetimeve të humbura ai do të “gjejë” diçka tjetër: do të gjejë ashpërsinë e dhunën e realitetit, shfytyrimin e njeriut në kushtet e rrethanat në të cilat ai kishte arritur të kompensonte vetëm jetën e tij materiale, po jo tjetër çka. Në situata të këtilla, zhgënjimi është humbja më e vogël. Përballja me hidhësinë e jetës, me vrazhdësinë e saj, përballja me të vërtetën se mundësitë tona janë shumë, shumë herë më të vogla se ç’jemi të vetëdijshëm ta kuptojmë, se ajo që çka kaluar nuk kthehet kurrë, është një përballje rrënuese për individin, edhe për Gim Fortuzin, një përballje që nuk mund të mbulohet me të vërtetën e pranuar filozofike “prej pësimit mësimi”. Për Gim Fortuzin kuptimi aksiologjik i kësaj të vërtete nuk ka vlera. Të ngjarën e Gim Fortuzit, autorja e kthen në sprova morale e psikologjike të tij. Për dallim nga heroi i romanit tradicional, i gatshëm për kundërvënie e veprime, heroi i romanit të sotëm gjendet në rrethana të kufizuara të veprimit, në qark të mbyllur. Heshtja dhe pajtimi janë shpëtimi i vetëm. Në roman tregohen forcat që çojnë kah poshtërimi, varfërimi shpirtëror e degradimi moral i qenies njerëzore, i detyruar të pranojë domosdonë e momentit dhe t’i përkulet normave të psikologjisë oportune. Duke mbrojtur paprekshmërinë e lumturisë personale, shkrimtarja përçon te lexuesi procesin e shkatërrimit të botës intime të njeriut në kushtet e pështjellimeve dhe konfuzioneve kolektive. Romani Gruaja në kafe i Diana Çulit zbërthen gjedhen realiste të narracionit. Objektivizimi i qartë poetik sugjeron temën, kohën dhe hapësirën ku ndodh veprimi e ku lëvizin personazhet e romanit, është koha dhe hapësira në të cilën jetojmë, që i njohim dhe që po i provojmë. Personazhet e Diana Çulit janë dhe personazhe të njohura, ata jetojnë pranë nesh, i njohim, në të vërtetë personazhet bëhen të përfytyrueshëm lehtë apo më mirë të identifikueshëm në realitetin tonë. Në nivelin e strukturës, përbërësit e romanit nuk paraqesin elemente të veçanta të poetikës, por përmes gjuhës evokuese mund të dallohen konturet e veçanta të një realiteti të këtillë. Gjuha është në funksion të paraqitjes së gjendjes fizike, shpirtërore e emotive të personazheve të romanit. Në rrafshin gjuhësor ajo që duhet të thuhet, gjithsesi, është se kufijtë e përzgjedhjes gjuhësore i ka përcaktuar tematika. Mund të thuhet se romani është i motivuar estetikisht dhe gjuhësisht. Në kohën në të cilën jetojmë, funksioni i letërsisë bie fuqishëm dhe realiteti më shumë ndikon në tekstin sesa teksti në realitetin. Romani i shkrimtares Diana Çuli Gruaja në kafe është dëshmi e kësaj dhe e realitetit tonë të njëmendtë: të ashpër, të dhunshëm, shpesh jonjerëzor, kiç, sipërfaqësor, cinik. Romani zëshëm artikulon “padobishmërinë” e çdo etike ose të çdo përpjekjeje për humanizimin e njeriut tonë. “Se ka breza të tërë njerëzish, - thotë autorja, - që u shkon gjithë jeta pa u përballur me asnjë lloj përmbysjeje, … se ka njerëz që as nuk duan t’u ndodhë gjë, që jeta u rrëshqet nëpër duar si ujët që rrjedh dhe ashtu edhe e përfundojnë, pa ngjyrë, pa shije.” Shkrimtarja shpreh pakënaqësinë, dëshpërimin, revoltën dhe pashpresën përmes Gim Fortuzit, në të vërtetë romani në mënyrë diskrete, të jo drejtpërdrejtë, shpreh angazhimin shoqëror të autores dhe përmban vizion të qartë kritik. Diana Çuli ka gjetur një mënyrë jo imponuese për të na e kujtuar, për të na shëruar pa e ndier nga sëmundja e indiferencës, për të na të bërë të vetëdijshëm për rëndësinë e mobilizimit kundër së keqes, përmes artit. Romani Gruaja në kafe i Diana Çulit provon faktin e njohur se shkrimtari i vërtetë mund të jetojë vetëm në realitetin e kohës së vet dhe vetëm aty ai mund të bëhet i ndërgjegjshëm për përgjegjësitë e tij morale e shoqërore. Duke e përmbyllur shkrimin, dua ta përgëzoj sinqerisht autoren me urimin: Ardhshin edhe romane të tjerë të mirë nga pena e saj!

Heronjtë e Pambrojtur te Diana Çulit

“Engjëjt e armatosur” të Diana Çulit nuk janë abstraktë, ata lindën realisht nga një histori e vërtetë e ardhur prej dëshmisë së vetë personazheve, nga ku të gjithë duket se kanë një peshë të barabartë në të gjithë linjën e romanit.

 

Engjëj të armatosur

Diana Çuli

Roman

Shtëpia Botuese: Besa

Numri i faqeve: 240

Çmimi: 690 lekë

Një gjetje krejt unike, mënyra se si autorja ka zgjedhur ta transmetojë veprën e saj përmes rrëfimeve të tyre me copëza të jetuara nga një kohë lufte, prej së cilës mbërrin një ditar që dëshmon fort, edhe sot. Një ndërtim i pandeshur më parë krijon një konstrukt krejt origjinal përmes heronjve realë, që duket sikur thërrasin me zë të lartë… Pas një prologu racional që të zhyt në një labirinth ankthi dhe padurimi për t’i shkuar menjëherë në fund, protagonistët, krejt natyrshëm, shfaqen me radhë me të gjitha fytyrat e dhembjes dhe vuajtjes njerëzore, me të gjitha dilemat dhe pasiguritë e vazhdimësisë… Jetojnë në kohë lufte dhe gjithë bota duket sikur sillet rreth dëshirës për t’u çliruar jo vetëm prej saj, por edhe prej pengjeve shpesh të vetëngritura në pavetëdijen e tyre, si në një luftë për ekzistencë.

E tillë ndjesi të krijohet ngadalë, edhe kur personazhet të çudisin me lëvizjet shpesh të pamotivuara drejt vetëmohimit dhe sakrificës. Dy janë protagonistët kryesorë: Dorothe Gjika dhe Aleks Lazari, por e gjithë historia e tyre rrëfehet nga të tjerë personazhe, që shfaqen e zhduken si në funksion të një misioni. E gjithë kjo krijon një ndërthurje të veçantë mes stilit, mënyrës së rrëfimit, kompozicionit dhe forcës së mesazhit, të përcjellë prej secilit syresh. Kështu, nis udha e një fabule jete të shkëputur diku në një copëz realiteti të hidhur e të ftohtë në një fshat të Himarës. Një udhë e nisur nga një vendim i qëllimshëm i “komandës” së ushtrisë nacionalçlirimtare shqiptare, një nga ato vendime që nuk diskutohen: “se për ta është mirë të mos mendohet, por vetëm të zbatohet…”.

Të tillë ndjesi ka Demir Hasani, i pari që e përcjell “duke e mbytur ndjenjën e triumfit në të njëjtën sekondë kur lind”. Të duket sikur ke përballë një personazh të gjallë që friket prej vetë mendimeve të tij, i mbetur mes vetëdijes dhe pavetëdijes, krejt kundër arsyes, pa mundur të krijojë një qëndrim të vetin përkatës... Qysh këtu nis përqasja e një zbërthimi psikologjik te personazhet. Autorja nuk ndalet thjesht të përshkruajë një gjendje të zakonshme njeriu, por të eksplorojë në zanafillën e kësaj gjendjeje, duke tentuar të kalojë në të gjitha metamorfozat e dukshme dhe të padukshme të qenies njerëzore: “Askush nuk duhet ta njollosë moralin e ushtrisë nacional-çlirimtare. Askush nuk mund të dalë kundër rregullave dhe disiplinës së saj”. Janë, pikërisht, të tilla mekanizma që personazhet i përdorin si armë për t’u mbrojtur prej ndërgjegjes, asaj që bluhet çuditshëm te heronjtë e Çulit. Teksa ankthi i tyre rritet, egoja sfilitëse orvatet të mbrojë vetveten. Të gjithë elementët e këtyre mekanizmave janë përdorur për të ndërtuar portrete reale të qenësishme, si një nevojë për t’i ikur atij kërcënimitë brendshëm. Ata mohojnë pa mundur të pranojnë në subkoshiencë përvojat dhe përjetimet e tyre kontradiktore.

Është një mbrojtje primitive, e rrezikshme në fakt, që autorja nuk duket se e ka pasur aspak qëllim, por në mënyrë krejt të natyrshme ka hyrë kaq thellë skutave të tyre të errëta sa nuk lë t’i shpëtojë asnjë burim instinkti njerëzor. Ndeshet kjo në vetë përjetimet e tyre teksa përballen me: ndrydhjen, asketizmin, izolimin, zhvendosjen, kthimin kundër vetes, projeksionin, asgjësimin, regresionin dhe sublimimin. Të gjitha këto në emër të luftës. Dhe në emër të luftës ngrihene rrëzohen me radhë heronjtë e kësaj vepre. Por një orbitë e tërë ngjarjesh sillet rreth dy personazheve-viktima, jo aq të luftës, sesa të pjellës së mendjes njerëzore. Dorothea, heroina e mitizuar e maleve të Malasit është qendra e vëmendjes e të gjithë batalionit. Ajo është e fejuara e Leon Nastës, një njeriu tepër të fuqishëm, por me një identitet të sajin tashmë, që nuk friket t’i fshehë ndjenjat e dashurisë për Aleks Lazarin, komandantin trim me të cilin ajo ishte rritur luftërave. Një model i spikatur i asaj kohe, një vajzë e shkolluar, e re, e bukur dhe e pathyeshme në udhën e saj të luftës. Çfarë ndodh me një personazh që gjithnjë e ka sfiduar jetën siç ka dashur, pavarësisht kohës dhe rrethanave? Kjo sfidë mbetet një pasthirrmë e mbytur në pamundësinë e saj drejt idealit të lirisë. Në këtë frymë, ajo si shumë të tjerë është produkt i qenësishëm i një kohe dhe realiteti që shtyp çdo lloj force drejt kundërvënies së disa normave, qofshin këto edhe irracionale. Në mal, askush nuk duhej të mundej nga pasionet, emocionet e forta, ndjesitë e vërteta për të cilat njeriu ka nevojë… (pasi me kohë ishte hedhur teza se: “Partizanët nuk kanë dalë në mal për të luftuar pushtuesin, por për të bërë dashuri”).

Kështu, nuk do të kurseheshin aspak të rinjtë, as ata që formuan çetën e Bregut dhe mblodhën partizanë trima rreth vetes, duke u bërë tejet të besueshëm në sytë e gjithsecilit. Nuk i kursejnë shokët, edhe pse bashkë kanë luftuar e ndarë çaste të amshueshme mes jetës dhe vdekjes. Ata, pra, vetë miqtë e tyre, i kryqëzojnë për t’i flijuar në emër të një morali: “Zot, unë nuk kuptoj se si një qenie që Ti ke sjellë në botë me frymën Tënde t’i bëjë keq një tjetre”, - thotë mendueshëm murgesha Mari Terezë me një zë të brendshëm që lëngon për gjithë çfarë ngjizej marrëzishëm asaj kohe. Të tillë marrëzi e kultivon vetë i pari Mark Zaharia, i cili “kishte kuptuar marrosjen” e dy të rinjve; Dorothe Gjikës dhe Aleks Lazarit: “Fama e komandant Aleksit i kishte kaluar kufijtë e normales dhe kjo kishte filluar të bezdiste edhe shefat e mëdhenj… E kishte parë se edhe Dorothea, nga një vajzë e zakonshme fshati po kapërcente ylberin dhe në vend të shndërrohej në djalë po shndërrohej në një yll të ngjashëm me Afërditën, gjë që jo gjithmonë shkaktonte simpati e admirim”. Engjëjt e dashuruar të Malasit ishin të paarmatosur në fakt. Të mbërthyer nën armët e luftës ata nuk kishin kohë të kujtoheshin për veten dhe për atë çfarë po ndodhte qorrazi rrotull tyre. Të zhveshur prej realitetit, ata shfaqen si dy heronj që nuk dinë të mbrohen prej vetes, apo hamendësimeve që u ngriheshin çdo ditë nga pak kundër, në pabesi... Ata nuk dinë të friken dhe as të dyshojnë në betejat që i shpallin vetë njerëzit, shokët e tyre, të cilët pashpjegueshmërisht ngrenë kurthe për ta. Ja pse asnjëherë nuk mundën ta ëndërrojnë çastin e pasluftës. Ndërkohë që personazhe të tjerë, si Niqifori, kalonin nëpërmjet vetes prej tutës dhe pasigurisë…: “ai trembej prej parashikimeve të veta dhe ngjashmërive mes ngjarjeve e sjelljeve të të tjerëve, edhe nëse kohët ishin të ndryshme”.

Të tillë frikë duket se e ndiejnë të gjithë, përveç tyre. Edhe Elena, nëna dhe gruaja e përvuajtur, e cila herë pas here nuk di ta fshehë parandjenjën e keqe për bijën e saj Dorothean, ndihet shpeshherë në faj për të tilla shtysa: “Perëndia po e ndëshkonte me tmerrin e vdekjes. Kishte mëkatuar kur kishte mallkuar Dorothean, mishin e mishit të saj dhe gjakun e gjakut të saj”. I tillë supersticion e ndjek rishtazi këtë rrëfim, por të gjitha ngjarjet në njëfarë mënyre krijojnë një harmoni të pashkëputshme në tërë romanin. Kështu sillen të gjithë personazhet te të cilët mbeten të paktat kujtime të bukura, teksa presin ankthshëm asgjënë. Nuk mungojnë në këtë copëz jete të përshkuar turravrap as udha e togerit të huaj apo e murgeshës zemërbutë Mari Terezë, të cilët krijojnë efekte të jashtëzakonshme me qëndrimet e tyre, jo vetëm nga gjetja e personazheve tejet funksionale në roman, por edhe nga forca e madhe e mendimit të tyre ndaj gjërave që ndodhin në një copëz realiteti shqiptar. Por përkrah tyre krejt të shpërfytyruar ndërhyjnë personazhe të tjetërsuar si Agimja, Luiza, Demir Hasani, apo të tjerë… Ndërsa si një kundërvënie motivuese ndërthuret bukur figura e Leon Nastës, të fejuarit të Dorotheas, që me gjithë brengën e madhe të turpit, shkaktuar nga historia e saj me Aleksin, ai vrapon për ta shpëtuar atë: Le të mos bëhej kurrë e tij, mjaft që ajo të jetonte. Monologët e tij tepër njerëzore janë përjetime krejt të kundërta nga ato të shokëve të tij egoistë, atyre që në interes kryesor kthejnë vetveten dhe jo luftën siç pretendojnë.

Ndërsa dy viktimat rendin qorrazi duke i drejtuar lëvizjet e brendshme si parime të vetë shpirtit. Ndërsa jashtë tyre shpirtrat e shokëve tjetërsohen. Duket si një çarje e krijuar papritmas në mendjen e tyre, dhe qëndrimet vazhdojnë të veprojnë si pengesa për ta edhe kur heronjtë e paarmatosur janë lidhur para tyre për t’u ndëshkuar me vdekje: “Ti je e pagabueshme apo jo Luizë? Të kanë zgjedhur mirë në përbërje të trupit gjykues. Para teje të gjithë e ndiejnë veten mëkatarë. Por ndoshta përsosmëria jote është mëkati yt”.

Kështu fillojnë të rrëzohen urat e njeriut të shëndetshëm, si drejt një çmendurie të vetëdijshme, të vetëkërkuar për të rrëzuar një përkohësi, për të zhdukur një gjurmë kërcënuese… në emër të luftës, e cila sipas tyre nuk fitohet pa rregulla dhe disiplinë. E gjitha duket si një kurth i përgatitur me shumë kujdes, edhe largimi i Leon Nastës pikërisht ato ditë, edhe transferimi i Nestor Gjikës. Por atyre duket se kërkon t’u kundërvihet edhe vetë fati; gjithë fshati ishte shpërngulur prej kërcënimit të gjermanëve ato ditë. Ndërsa ata, partizanët, shokët e tyre nuk i shqetësonte aq shumë lufta që ndizej matanë tyre, sa frika se mos dy heronjtë e malit do t’i shpëtonin gjykimit: “Lufta nuk ishte një periudhë normale, ku njerëzit të silleshin si në kohë normale”, - ndërhyn diku autorja.

Mos ndoshta këtu nis të tirret edhe përpjekja për të shpjeguar gjithë dalldinë e njeriut në raste të tilla? Asgjë nuk e ndal këtë dalldi, as kur ata i sjellin si dy njerëz të shpërfytyruar, të drobitur dhe të rrënuar, të rënë nga shkëlqimi dhe rinia tashmë; asgjë nuk i ndal, as vetë klithma e komandantit të rrënuar shpirtërisht: “të gjithë mund të më tradhtojnë dhe zhbëjnë, por jo ju!”. Por, “shpirti njerëzor është i pakuptueshëm…”, - shprehet diku toger Lisenti, teksa i shkruan të dashurës së tij, për t’i treguar se çfarë sheh në këtë cep të botës ku shqiptarin e ka zhbërë lufta…

Kështu fiket edhe historia e tyre e bujshme, edhe pse vite me radhë vijon të përcillet gojëdhënave si një legjendë e një kohe të frikshme. Por, “njerëzit zakonisht e kanë kujtesën të shkurtër. Pas pak kohe ata i harrojnë të zezat që u kanë parë sytë ose i vendosin në nënshtresa të ndërgjegjes…”, - ndërhyn qëllimshëm autorja si për të dashur të justifikojë dalldinë e personazheve të saj.

Tepër tronditëse deklarata e Niqiforit, njeriut të mirë të fisit të Gjikajve: “Unë xhaxhai i saj e kam rritur dhe i kam mësuar shumë gjëra, por nuk e mësova dot se si të mbrohej nga burrat”, - duket sikur përpiqet ta kërkojë fajin brenda vetes. Dhe fundi është pranë, të mbijetuarit gjejnë shtigje për të ripërtërirë qelizat e infektuara prej sëmundjes së luftës dhe për të përmbushur qëllimet e tyre, por harrojnë se mallkimi i një nëne arrin t’i prekë pikërisht në një ditë kur kujtesa e tyre ka rënë në paqe. Njeriu është gjithnjë një qenie e paarmatosur dhe që kërkon të mbrohet, por engjëjt e Dianës i kishin flakur vetë armët, si një nevojë për t’u ndier të shpëtuar…

MIRELA SULA

Zejnullah Halili (1945-2004), shkrimtar për fëmijë i letrave shqipe

Zejnullah Halili (1945-2004)


Poeti pushon i amshueshëm në vendlindje

Ndarja nga poeti është një vegulli që sa herë të lexosh atë që ka krijuar në fondin e tij letrar apo artistikë, ta rikujton atë portretin e fuqishëm të Zejnullah Halilit, autor i 27 veprave letrare.

Nga Nijazi Ramadani

Pikërisht më 27 shkurt '04, për herë të parë që nga koha kur u hapën rrugët për qarkullim të automjeteve të udhëtarëve dhe mallrave nëpër Malësi te Karadaket, kishin ngarendur njerëz shumë me makinat e tyre, sikur edhe autobus të mbushur e të organizuar nga shoqatat e shkrimtarëve, artistëve dhe gazetarëve, që shkelën drejt Kokajve, vendlindjes së shkrimtarit për fëmijë, i cili me testamentin e tij që la për ta varrosur aty ku kishte lindur. Shkuam atë ditë, jo vetëm ata që kishim lidhje me njerëzit e fshatit, por gjithë ata që kishim lidhje me pendën e poetit. Thjeshtë për nder të atij që la vepër jetësore të shkruar. Për të satën herë shkelur mbi atë baltë që ngjitej për këpucët e llastuara, prej se jemi dalë fije prej andej. Dhe për më shumë herë e pashë lumin e Lllapushës, duke u derdhur mbi lumin e Bindit siç e quante Zejna, sipas rrjedhës së tij në Bindë. Shihej nga ana tjetër e tij, nga se si njëri nga ata që isha rritur pran këtyre burimeve, i dhashë mendjes të kujtohem më shumë mallëngjim rrjedhës kah lahesha dhe peshkoja. Ndërsa ngjitesha hipur në makinë në atë përpjetën që për anash ishte thep i thepisur, të meremetuar tashmë nga udha e re. Në atë veturën e vendasit, Xhemë Karadaku, shkrimtar, që po na shoqëronte së bashku me njeri nga dramaturgët e rrallë që ishte dalë prej kësaj Gryke malesh, Jahi Jahiu,por edhe miku i Zejnës, Nuhi Matoshi, regjisor, aktor, i cili ana tjetër e lumit të Bindit, por jeta na kishte lidhur sikur mëllenjat e zeza, gjatë gjithë asaj të kaluare që po ikte me rrëmbim. Edhe pse shumëçka kishte ngelur vetëm në kujtesën tonë dhe përmes tyre imazhi po i formësoftë vetëdijen e kalitur nëpër shekuj. Deri sa neve të tjerëve që ishim aty në makinë mbresat na ndërlidhen edhe me gjithë atë që kishte mbetur, por edhe me të kaluarën dhe të tashmen e familjeve tona që i kishim shkelur ato vite të jetës nëpër ato vatër të zhuritura e të zbrazura prej andej, nga hallet e jetës dhe zullumi i pushtuesit.
Unë ndjeva prapë në zemër dhe këtë se kisha pas ditur se e kam në zemër, ndonëse shpeshherë e kishim shkelur atë vend poshtë e përpjetë. Sepse kjo tokë që ishte e pasur me burime tokësore dhe ujore që ushqente gjithë andej, dhe i jepte ngjyrë jetesës atje, si me rrugë e shtëpi të fiksuara, i kisha parë si dekor në imazhet e shkrimtarit që po e përcillnim për të herë të fundit. Sikur edhe ato vale e erëra që binin në heshtje vetëm përgjatë Grykës te Kalaja, dhe atë gurgullim të pa pushuar të Llapushës sime së cilës ia kisha nder zërin dhe e kisha parë ëndërr më shpesh se gjithë çka tjetër në jetën time.
At për aty mendova se kjo që po shihja ishte një përkitje mes vendbanimeve malore, i kushtëzuar nga ai imazhi i së kaluarës sonë, që sillej vërdallë në kokat tona. Ndonëse e fare pa vërejtur se atë ditë kishin ngarendur edhe shumë të tjerë të ftuar dhe të paftuar. Një nga ata që po kthehej para me veturën e tij, ia bënte me dorë se varrimi nuk do të bëhet sonte sepse është bërë vonë... se a do të varroset me ceremoni fetare apo si... edhe pse neve na cingëronte celulari se kortezhi funeral po përcillej nga kolona e gjatë që kishte dalë nga Kryeqyteti, ku po jetonte deri sa ndërroi jetë nga një sulm në zemër.
U bë apo nuk u bë varrimi, po apo jo, sonte apo nesër, kurdo qoftë, ai sipas "amanetit", do ti rikthehet sërish tokës ku kishte lindur. Disa që po vinin prej andej, nuk po i bënte përshtypja jonë për fanitet në mendjet tona të përmallshme, sa nga mërzia e nga përmallimi. Sapo arritëm në Kokaj përpara nesh po hapej një portë dhe na ftonin për të hyrë Brenda, ku ishte hapur konaku për pritje kryeshnosh. Në një shtëpi gati gjysmë të rrënuar ndonëse kaherë shihej se ishte braktisur nga banorët e saj. Fare pran asaj Gurine shtrohej një Ledianë përskaj një dushkaje bungu, ku nuk mungonin dardhat dhe molat Koke me trup e degë gati të plakura me plotë gunga e të thara të Kokajve. Atëherë vërejtja besimin në vete se vërtet kishim arritur aty për ku ishim nisur nga qyteti në juglindje të vendit. Shumë s’osh kishin ardhur në mënyrë të organizuar prej grupimeve e shoqatave dhe institucioneve publike të vendit për t;ia dhënë lamtumirën e fundit shkrimtarit Zejnullah Halilit. Shikoja me radhë njerëzit e ardhur dhe ata të këtij fshati malor, ku ishim lindur e bërë gati burrë dhe së paku atëherë mblidheshim për “vdekje e dasmë”, dhe këtë e kishim traditë së paku deri sa ishim aty. Ato kujtime i sjell imazhi I formësuar në prozën tregimtare të shkrimtarit Halili që po i kthehej vendlindjes së tij për të pushuar përmotshëm deri në amshim.
Rreshti i vërtet i tij, ku i kishte hetuar e ndarë aq ëmbël nëpër rreshtat e tregimeve në përmbledhjen” Vendlindja shihet në zemër" , saqë kur i lexoje të krijohej përshtypja se gjendesh në një kopsht përrallor për karshi dardhishtës së tij në të cilën gjendej ai. Duke kaluar nëpër degë të shkurreve e ndjeja magjinë që mbart ky vend, fuqishëm mëkon lartësia mbidetare e që forconte nga ai peizazh në prag në pranverë atë stinë ikanakë që të kultivon triumfin nëpërmjet mospërshtatjes dhe disharmonisë si një kategori estetike mes imagjinatës krijuese të zërave të përhumbura të meditimit që ndjenin për humbjen e njeriut të pendës. Ndarja nga poeti është një vegulli që sa herë të lexosh atë që ka krijuar në fondin e tij letrar apo artistikë, ta rikujton atë portretin e fuqishëm. Amin.

Zejnullah Halilin (1945-2004) shkrimtar për fëmijë i letrave shqipe

Shkrimtar Zejnullah Halili, e ka pas quajtur, pa hezitim vendlindjen e tij si mullëza dhe ajka margaritarëve që janë lind e rritur në këtë vend të engjëjve, ndonëse shumë kohë para se, ai, të rikthehej përjetësisht, para dy viteve(2004). Mirëpo, mjerisht kthehet në arkivol, ai, u varros nën dardhë, pikërisht në Gurinën e tij të dashur, mu te ara e Veselit, ku rastësisht kishte zënë në thua njëherë, kur ishte për vizitë në Gurinë. Zejna pa ngurrim aty për aty, iu tha të afërmve: “... varrosmëni këtu, po ua lë amanet! Edhe pse thjesht, aty ishte vetëm vendlindja e tij, ku ia bën edhe varrin pranë ish-shtëpisë së tij, në të cilën vend ishte lindur dhe rritur me lojërat më të mira që i njohu bota e pasur shpirtërore e shkrimtarit pas Odise Grillës. Ai me gjithë mallin e ndryshkur në shpirt gjithë çka bënte për tu rikthyer i gjallë që të jetoi aty përsëri. Tek e fundit, nuk është i vetmi shkrimtar i dashuruar pas vendlindjes së tij, Koka me emër simbolik që më shumë sesa katund, ku shtrihej Dardhishta e tij, e dashur që secili njeri prej aed Homerit, ka edhe Itakën e vetë, pranë së cilës është një mal me lisa bungu. Edhe pse aty pas viteve të tetëdhjeta katundit nuk i mbeten më shumë trembëdhjetë shtëpi me rreth pesëdhjetë banorë. Ndërkaq, gjatë muajve të verës iu shtohen edhe dhjetëra sosh, për t’iu bashkuar banorëve të mbetur në dardhishtën e Zejnës. Dardhishta vend i pemëve në mes të Kokajve: “Ai i ha dardhat verore, si me kanë të dardhishtës”, - shkruante në tregimin e tij për Dardhat verore të vendlindjes së shkrimtarit. Edhe për mollët Koke, siç shkruan ai, mburret me origjinën që ka prej emrit e të folmes e deri te veshjet, këngët e vallet tradicionale. Pastaj të ndërtimit të shtëpive, odave, hambarëve, të kthyera kah juglindja të bëra prej guri e nga drunjtë e bungut në gjithë katundin. Ai, tregon për një maket origjinale të stilit oriental dhe evropian që mund të haset edhe në gjithë vendbanimet e vjetra të tjera në Malësinë te Karadaket prej Gjilanit, e deri në Shkup.

Itaka e poeti ku pushon i amshueshëm në vendlindje

Pamja e filmuara apo të fotografive të ruajtura që shfaqin ndërtimet e reja në katund e Zejnës, Kokaj, ato shtëpi modeste, ngjizur me jetën e krijimtarinë e tij, ndonëse shumë sosh përdhese, të bukura me stolisje arkaike prej guri dhe druri të gdhendur e mbuluar me tjegulla të hirta të pjekura në furrë prej ustallarëve të përmendur dhe gurët e drurët e gdhendur të mjeshtërve të Terzinjve, punimet e tokës dhe ruajtjen bagëtive e bënin përmes rrogëtarëve të paguar si stinor në Shën-Gjergj e Shën-mitër, udhët me kalldrëme që quhet edhe si udhë e ugarit, dhe këto të rejat të shtruar me rërë, krojet e shumta që ka shumë sosh që burojnë rrëzë maje kodrës, ofiqin zejtarie, kovaçin për mprehjen e sëpatave, ishte përmend edhe ofiçina e usta Hasni më i miri në gjithë kazanë, kovaçin e honet te shitorja tregtare e D. Klaiqit që punonte deri në fillim të viteve ’90. edhe, shumë të tjera begati i jepnin pamjen e një katundi të ngritur, që e donte Zejna me admirim të madh, ndonëse për shkak të ikjeve në mërgim popullsia tani mezi arrin në dhjetëra vetë. Koka e shkrimtarit është zhvilluar në një vend të banuar malor midis maleve te Karadaket dhe, i ofronte atij një bukuri të rrallë natyrore, e shtrirë pranë lumit Llapusha si degë e Moravës së Binçës, jo fort larg nga aty i bien hise edhe vendbanimet e moçme, dardane-ilire, si tumat, Kalaja te Blinaja me largësi dhjetë kilometra në juglindje të Gjilanit, në një lartësi-mbi-detare 850. Katundi shkrimtarit i ofron një klimë shumë të shëndetshme e ajër të pastër për rekreacion dhe zhvillimin e sportet verore dhe dimërore, sidomos atletë, tërheqin më të pasionuarit pas tyre. Halili sipas amanet varroset në Kokaj me nderime, ndonëse, një dorë e shëmtuar ka dëmtuar plakën përkujtimore të shkrimtarit për fëmijë, Zejnullah Halili sa për tu koritur me gjithë atë nam që ia la vendit në shtatorin e vitit të kaluar, por jo edhe atë, ndonëse ajo pjesë ishte lokacion i mbyllur. Dora iu thaftë, tha njëri nga vendasit e tij, ai shpirt njeriu ishte dhe i tillë mbeti përmotshëm. Për këtë dhe shumëçka rrëfejnë disa nga ata që mund ti takosh rrugëve të katundit. Një ditë e diel qershori ishim në Kokaj, mund të gjesh ende pranverën e hershme parë dhe, nuk mungojnë njerëzit që shkojnë për ta kërkuar atë stinë ikanakë që me aq gjallëri, Zejna e hetoi i pari atje lart mes majave të bjeshkës, qoftë edhe të vdekur ia kishin quar amanetin në vend që ta qojnë për të pushuar, aty, përjetësisht në jetën e amshuar. Në Gurinë i shkruan te varri në epitaf: ”.. shpirti i tij u bëftë dritë..”.
Zejnullah Halili shkrimtar për fëmijë i letrave
Pas plot katër viteve, miqtë dhe të afërmit e shkrimtarit, Zejnullah Halilit, e kanë shumë më të vështirë ta mbajnë një takim letrar apo të pinë një kafe, pa e përmendur buzëqeshjen, alegorinë, fisnikërinë, çiltërsinë, dëlirësin që nxirrte dritë nga uni i tij kreativ. Zejna, siç e quanin të gjithë më shkurtë e më ngrohtë, vetëm ndërroi dhomën në moshën 59 vjeçare, më 26 shkurt 2004, deri sa po e ndezte makinën për të shkuar në punë. Çast që e ndau edhe nga misioni i tij, që ti kthehet vendlindjes përgjithmonë, duke këputur vrullin e punës edhe nga “Libri i hapur” në RTK, që kishte rifilluar ti kthehet programit arsimor. Megjithëse, ai për artistët e fjalës dhe skenës, posaçërisht fëmijët dhe dashamirët e arteve, fjalës së shkruar artistike do të mbetët përgjithmonë, ashtu siç ishte edhe vetë shpirti i tij prej artisti. Frymën liridashëse e përhapi edhe gjatë veprimtarisë së tij në redaksinë për fëmijë të Radio Prishtinës pas luftës në Radio Kosova e Lirë, në redaksinë e revistave të ndërmarrjes së dikurshme “Rilindja”, dhe kudo tjetër që ishte i gjallë. Vdekja vetëm sa është koritur, me Halilin, duke e ndarë në mes, pati thënë, Rifat Kukaj.

Vepra“Ëndërr e këputur”(roman) Z. Halilit
Në botim të Ilirikut në Prishtinë ka mbarështuar ndërtuar strukturën e një proze të mirëfilltë dramatike të idesë së fëmijëve të ikur nga shtëpia, gjë që kjo është mjaftë e zbërthyer në konceptin e arratisjes së tyre. Ndonëse, kjo ikje e tyre është e motivuar për ta sfiduar, pra për ta kapërcyer një kufi që i ndanë ata nga një kufi me vëllazëritë e tyre”përtej gardhit”. Këtu është origjinaliteti i autorit, Halili, për ta zbërthyer nga psikika e fëmijës pasojat e një ndarje të dhunshme dhe të dhimbshme që mbështetet kryekëput në ngjarjet e vërteta, ku një grup fëmijësh të shkolis fillore, në mesin e tyre edhe Coli, shoku i ngushtë i tij, vendosin për ta kaluar kufirin, për ti përjetuar ato bukuri përrallore, por të ndarë me ata që i lidhë territori, gjuha, gjaku, zakonet, tradita, kultura, mitet dhe ëndërrimet për të qenë të integruar. Kjo është përshkuar me një vullkan të mbërthyer përbrenda dhe të shpërthyer për të dalë në sipërfaqe ndjenja e fuqishme e adoleshencës, atë që njeriut i takon ta shohë, ta ndjejë dhe shijoj, ndonëse të ndaluar për një gjysmë shekulli. Ata, nuk i tmerron frika për pasojat, por, autorit i vihen në shpirtin e tij, krijues, logjika e ndarjes në dysh dhe përmasat tragjike të një populli, mundimesh e torturash të ndryshme. Autori, bënë një prozë të një epike me elemente të lirizmit poetike, duke sjell preokupimin përmbajtjesor të fëmijëve, ngjarjet, ndodhitë e brishta në një ritëm dinamikë të mbushur përplot me flakërime që ta arrijnë për ta shijuar tokën arbërore, që nuk e arrijnë dot, dhe mbetet një ëndërr e tyre e këputur, ashtu siç u rri e varur për ta pushtuar atë me lirinë e tyre.
*Zejnullah Halili u lind në Kokaj më 5 nëntor 1945, në vitet e golgotës, te Karadaket. Shkollimi fillor dhe të mesmen e kreu në vendlindjen e tij, të mesmen në Gjilan dhe të lartën Gjuhë dhe letërsi shqipe në Prishtinë. Me krijimtari letrare nisi herët të bëjë emër, duke filluar që në bankat e shkollës fillore, për të përvijuar edhe gjatë kohës sa punoi si mësues në fshat dhe qytetin e Gjilanit. Halilin e tërhiqte elita krijuese dhe i dha lamtumirën vendlindjes në kohën, kur gati e gjithë Kosova ishte e tillë. Fillimisht për disa vjet punoi si gazetar, redaktor, udhëheq emisionet për fëmijë të RTV Prishtinës, sikur edhe në redaksinë e botimeve të revistave të “Rilindjes”, kryeredaktor i GEP-it, Pionierit, etj., duke lënë pas vetit një opus letrar të pasuruar prej 26 veprave të ndryshme letrare për fëmijë dhe të rritur. Vepra e parë “Ylberi”, vjersha 1969, “Shitësja flokartë”, vjersha e tregime 1971, Ç’ thonë pulëbardhat, tregime,1973, “Eshkë e drit” tregime, 1977, “Lamtumirë shkurtabiq”, vjersha, 1983, “Vendlindja shihet në zemër”, tregime, 1984, “Përralla lozonjare”, vjersha 1987, “Pikaloshja” tregime 1988, “Qirinj të ndezur”, tregime për të rritur 1988, “Mollëkuqja”, 1989, “Ylli le të na hyjë në mes”, vjersha, 1990, “Ëndërr e këputur”, si dhe “Udha kah agu”, janë romanët më të realizuara, si edhe veprat: ”Si u bë pikalorja bletë”, ”Djaloshi brenda mollës”, “Pres orën tënde”,, “Ditë e hatashme”, për ta përmbyllur me librin “Unazë”. (Rrjedha).

Paradoksi i një poezie

Kujt t’i besoj nga Faslli Haliti Poezi të zgjedhura Shtëpia Botuese: Toena Numri i faqeve: 248 Çmimi: 600 lekë

Faslli Haliti është një poet që nuk ndikohet drejtpërdrejt nga tradita popullore, madje synon drejt lirikës moderne të mendimit në dukje të ftohtë që fsheh zjarrin në brendësi...


Faslli Haliti është një poet që e ka shfaqur veten me një individualitet të spikatur që në librin e parë. Detajet befasuese në poezinë e tij nuk u ngjanin detajeve në poezinë e krijuesve të tjerë,kishin një aromë dhe një vlagë të caktuar,figuracioni i tij ishte i freskët, jo i koduar sipas traditës së re të krijuar në vitet ‘60.Figuracioni i tij është i freskët dhe jetësor, pikon lëng jete.



Poeti i ri sjell përshtypje nga realiteti që njeh, është konciz dhe befasues, konkret dhe me një perceptim prej piktori, një poet realist,po që më tepër mund të përkufizohej i realizmit kritik. Ai ka që tani një figurë të tijën, sinestezinë. Përmes kësaj figure do të shkrijë poezinë me pikturën: Si e çarë shalqiri/ vetëtima/ vetëtin.Më vonë ai e thelloi realizmin dhe përmasën sociale të poezisë së tij aq sa “kapërceu vijat e bardha„ dhe ra në të ashtuquajturën “nxirje të realitetit”,mëkat mortor për një poet të realizmit socialist, provë trimërie për një poet në kuptimin e plotë të fjalës. Dëshmi për këtë ishte poema Dielli dhe rrëkerat, një poemë ku e bardha ish e bardhë dhe e zeza e zezë, larg dritës së trëndafiltë të idealizimit karakteristik të realizmit socialist, një poemë sociale dhe kritike.

Një poezi tepër origjinale dhe sfiduese ishte Njeriu me kobure që portretizonte me detaje konkrete dhe me forcë shprehëse një karakter tipik të diktaturës. Pastaj do të priste për pesëmbëdhjetë vjet për të shfaqur sërish me një vëllim Mesazhe fushe, do të botonte gjithashtu dhe dy vëllime për fëmijë, por lulëzimin e vërtetë poeti do ta njihte pas viteve ‘90.Pas vitit ‘90 poeti Faslli Haliti përjetoi një shpërthim të vërtetë krijues: nxori në dritë 24 vëllime, nga të cilët 14 vëllime me poezi dhe 2 me poezi për fëmijë; 10 vëllime me përkthime dhe dy vëllime si bashkautor. Të gjitha këto zbulojnë një aspekt të ri të individualitetit të tij krijues Ai është në radhë të parë një poet i njëmendtë dhe kjo ka rëndësi. Poezia e tij është një poezi e paradokseve dhe aforizmave, një poezi mendimi, po ku nuk mungon ndjenja (mund të thuhet se i ngjan barit që mbin në mes të gurëve), një poezi e figuracionit befasues dhe konkretësisë së detajeve, një poezi e pikëzuar nga gjetjet që të befasojnë, po s’janë qëllim në vetvete,përçojnë mesazh.

Që në fillimet e tij ai ka qenë një poet realist që e ka thelluar gjithnjë realizmin e vet. Poezia e tij, ndonëse paradoksalisht e kanë quajtur të errët, është e qartë, po jo e thjeshtë dhe aq më pak e thjeshtëzuar.Poezia e tij ka pasur gjithnjë një përmasë sociale, ka qenë antenë që kapte vibracionet e kohës së vet.Në vitet ‘90 dhe në vitet e para të shekullit të ri poeti e ka mprehur tehun social të poezisë së vet dhe është futur thellë në zonën e poezisë me problematikë ekzistenciale që ka në qendër binomin e dashur për shumë poetë Dashuri - Vdekje që shihet nga poeti përmes një optike origjinale. Dashurinë poeti e koncepton si forcë jetësore, si një mishërim të bukurisë së jetës, kurse ndaj vdekjes mban një qëndrim ambivalent, madje polivalent.

Vdekja për të është herë kundërshtare, herë poli i kundërt i jetës, herë liman prehjeje. Poezia e vëllimit të fundit, Kaq, të Faslli Halitit është poezi realiste, poezi e një realiteti dramatik, po jo poezi nihilizmi a pesimizmi të skajshëm. Përveç “ikjes„ në botën e poetit ka dhe “kthim„ dhe përtëritje. Forma e vëllimit i përshtatet mesazhit të tij. Poeti parapëlqen një varg të thyer, të cilit nuk i mungon ritmi, një varg plot hove, vrulle, zig-zage, ngjitje-rënie, një varg që ecën, ngjitet, zbret kështu me mendimin. Poezia e Faslli Halitit është një poezi bashkëkohore ku poeti zbulon lakuriq plagët e realitetit të sotëm dhe kërkon shërim për to. Ai nuk ndruhet së qeni një poet “i angazhuar”, jo ndaj një partie, po ndaj problemeve bashkëkohore që i gjykon me rreptësi prej njeriu dhe prej poeti.

Një temë e parapëlqyer e poetit është ajo e dyfaqësisë, hipokrizisë. Ai stigmatizon me kamxhikun e poezisë mikun e pabesë,njeriun që ka dy masa morali,kameleonët politikë. Ironia është tretur në poezinë e tij. Faslli Haliti s’është vetëm poet me prirje sociale, është njëkohësisht një poet mendimtar që i bën vetes pyetjet e përjetshme të njerëzimit për jetën, për vdekjen, për dashurinë. Ai lidh në një formë të veçantë dy temat e kundërta, po që çuditërisht formojnë një binom te shumë poetë. Poetin vitet dhe një sëmundje e rëndë e kanë afruar me armiken e pavdekshme, vdekjen. Ai e sheh në sy me kthjelltësi, nuk shfren në mallkime kundër saj, as e minimizon si dekadent.

Lirika erotike e Faslli Halitit është një lirikë impresioniste, po plot freski, moderne, po me një nënshtresë filozofie popullore. Në poezinë Liceistes, përmes kontrastesh dhe me një humor të dhimbshëm pasqyrohet dukuria e dashurisë pa përgjigje. Në poezinë Besniku tema e dashurisë trajtohet në mënyrë origjinale me personazhin e kafshës, qenit që antropomorfizohet dhe duket se e kupton dashurinë. Tema e vazhdimësisë së brezave, që mishërohet te nipat a mbesat, jeton përmes lirikash të shkurtra, koncize, të ndërtuara mbi një gjetje kuptimplote. Në poezinë me humor, po që fsheh ndjenjën pas humorit Askush s’më bindet heroi lirik pranon me gëzim “sundimin,, e nipërve, pikërisht dhe çuditërisht ai, “rebeli i përhershëm,,. Faslli Haliti jep më të mirën e individualitetit të vet pikërisht përmes lirikash të shkurtra që ngjajnë herë si fabula, herë si apologë filozofikë. Sa kuptimplote është, bie fjala, poezia Tufa e zogjve që ngjan si fabul dhe shpreh në mënyrë të gjallë përmes qeniesh të antropomorfizuara dukurinë negative të mosmirënjohjes, që merr fytyrën e kafshës, siç thotë Shekspiri. Tema e mallit, e mungesës është një temë e re që ka zënë vend në krijimtarinë e poetit.

Në një mënyrë origjinale zbulohet kjo temë në poezinë Braktisja ku drama individuale e poetit, i cili s’gjen më miqtë e dikurshëm, që ia ka rrëmbyer vdekja apo emigracioni, ndërthuret me dramën e përgjithshme të “braktisjes” jo të një fshati, po të atdheut, me dukurinë dramatike të emigracionit. Poezia shtjellohet përmes pyetjesh retorike dhe eksklamacionesh që i japin një ritëm dinamik, një dinamikë zbulimesh të dhimbshme.

Tepër i goditur është detaji që mbyll poezinë, ai përqafim i heshtur me pemët, kumbullën, plepin, shelgun, qershinë në lulëzim që zëvendësojnë njerëzit, miqtë që mungojnë. Kemi të bëjmë me një ndjenjë e gjest krejtësisht njerëzor, aspak hipokondrik. Faslli Haliti është poet social, po aq sa filozof. Ai nuk ndruhet nga poezia e qartësisë në një kohë kur parapëlqehet poezia e errët.
Poezia e tij shpreh mundësitë e pakufishme që ka akoma realizmi. Është, si thamë një poet i paradoksit, por paradoksi tek ai pasqyron dialektikën e jetës. Faslli Haliti është një poet që nuk ndikohet drejtpërdrejt nga tradita popullore, madje synon drejt lirikës moderne të mendimit, në dukje të ftohtë, që fsheh zjarrin në brendësi, megjithatë ai ka thithur filozofinë e shëndetshme të popullit dhe si i tillë ai di të jetojë në kuptimin e plotë të fjalës, di të dashurojë me dinjitet dhe di të presë vdekjen me atë sfidë të zakonshme të poetëve që duan jetën, po edhe me stoicizëm. Faslli Haliti ka lëvruar me sukses poezinë e shkurtër, por ai ka lëvruar edhe poemën, sidomos, llojin e vështirë dhe të rrallë të poemës filozofike.

Në poemën “Thellësi” poeti trajton luftën e përjetshme midis sociales dhe individuales, midis pjesës dhe së tërës, universales. poeti i pranon të dyja; socialen dhe individualen, pjesën dhe të tërën, por mbështet universalen të tërën: Poeti e do të mirën për shumicën e njerëzve, po megjithatë s’është për uniformitet, por për një shprehje të lirë të individualitetit, për një lulëzim të individualitetit njerëzor.

Poema “Çartje” është një udhëtim nëpër veset dhe virtytet e njeriut, një udhëtim nëpër zonat e ndritura dhe të errëta të tij, duke stigmatizuar në shtegtim e sipër veset e duke goditur të metat, por edhe duke u entuziazmuar për cilësitë e tij njerëzore. Poema “Xhelozi qiellore” ka një subjekt të pazakonshëm: toka humb gravitetin dhe i ikën gjithçka në qiej, në kozmos; njerëzit, sendet, gjallesat. Atje ato bëhen të përjetshme, perëndira. Po kur në qiell, në kozmos, shkon edhe Djalli, Satanai, qielli ndotet, atëherë Perëndia zbret që të mbretërojë në tokën e pastruar, tashmë, nga djalli. Përmes këtij subjekti fantastik poeti shpreh besimin në një të ardhme kur do të triumfojë e do të mbretërojë e mira. Te poema “Mbrapsht” vihet re një përbuzje e dukurive dhe mbrapshtive. Ajo pasqyron një katrahurë, një kaos. Përmes kësaj gjetjeje gjithashtu origjinale poeti shpreh dëshpërimin e vet për mbrapshtinë e gjërave në shoqërinë shqiptare të kohës.

Faslli Haliti është, pra, një poet që e ka gjetur rrugën e vet dhe prapë si e thotë vetë në një poezi “ecën„. Lumi ecën, por edhe përtërihet. Lumi i poezisë së tij ka një zë të veçantë të valëve kur derdhet në detin e poezisë shqiptare.

KLARA KODRA