"Korbi korbit nuk ia nxjerr sytë"

Mihal Luarasi lindi më 1929-n në qytetin e Korçës, pjesëmarrës në LNÇL, i arsimuar si regjisor në Akademinë e Teatrit dhe të Filmit në Hungari në 1958, M. Luarasi punoi si regjisor në Teatrin Popullor, në Teatrin e Estradës, regjisor i jashtëm në Teatrin e Operës dhe të Baletit, regjisor në teatrin “Çajupi” të Korçës dhe pedagog në Institutin e Lartë të Arteve.

Mbi librin





Libri i Mihal Luarasit “Korbi korbit nuk ia nxjerr sytë”, “Onufri”, Tiranë 2013, është libri i një prej personaliteteve të artit skenik shqiptar me një kontribut që e kalon gjysmëshekullin. I lindur në 1929-n në qytetin e Korçës, pjesëmarrës në LNÇL, i arsimuar si regjisor në Akademinë e Teatrit dhe të Filmit në Hungari në 1958, M. Luarasi punoi si regjisor në Teatrin Popullor, në Teatrin e Estradës, regjisor i jashtëm në Teatrin e Operës dhe të Baletit, regjisor në teatrin “Çajupi” të Korçës dhe pedagog në Institutin e Lartë të Arteve.

Në vitet ’70 të shekullit që shkoi Luarasi, krahas dy figurave të tjera të spikatura të artit skenik shqiptar, Piro Manit dhe K. Spahivoglit, kishte krijuar profilin e tij qartësisht të identifikueshëm, shkruan Panorama. Ai, siç thuhej atëherë, vinte nga fluksi ideoestetik i Europës Qendrore, nga Hungaria, nga ndikimet estetike të teatrit të Brehtit dhe të estetit tjetër të njohur botërisht, G. Lukaçit. Dy rivalët dhe kolegët e M.Luarasit, regjisorët Piro Mani dhe Kujtim Spahivogli, të shquar secili më vete, të ravijëzuar qartë, ishin ndjekës të shkollës ruse, të teatrit të Stanislavckit.

Edhe dramaturgët e Tiranës së atyre viteve ishin tre: Minush Jero, Ibrahim Uruçi, Fadil Paçrami. Fadil Kraja e Dionis Bubani vinin disi më mbrapa… Më i riu, më tragjiku, yll i shuar ende pa dalë në qiell, ishte Shpëtim Gina. Ky shkroi drama të tipit të teatrit absurd, shkollë teatri e afishuar në Francën e asaj kohe, drama që iu ndaluan si spektakle, ndaj mbase Sh. Gina vdiq e shkoi fare i njomë dhe krejt misteriozisht.

Plenumi IV i Partisë, në 1973-n, Spahivoglin e çoi në prodhim, M. Luarasin dhe M. Jeron i rrasën në burg, u përjashtuan përfundimisht nga jeta artistike. I.Uruçi u degdis fshesaxhi rrugësh në Memaliaj, F. Paçrami… në burg, pra, u fshinë edhe këta nga jeta artistike.

Nga gjithë të mësipërmit, vetëm M. Luarasi mbijetoi deri më sot. Pas ‘90 ai iu kthye jetës skenike si regjisor dhe autor dramash e librash. “Përjetësisht dashuria”, autor dhe regjisor, Tiranë 2013, është suksesi i tij më i fundit në skenën e Teatrit, një spektakël i ngjyrosur nga nostalgjia dhe poezia e tekstit, e regjisë.

Shqipëria, kur disa nga emrat që përmenda më lart ishin ikona të artit, prej disa dekadash nuk është më. Dhe teatri i sotëm nuk është më aq masiv, me aq peshë në jetën artistike, nuk është aq i magjishëm sa në vitet ‘70.

Libri “Korbi korbit nuk ia nxjerr sytë” është shkruar nga një artist që dikur, në vitet ’70, ishte në kulmin e fuqive të tij krijuese, në pikun kur vlerat kishin prekur majat, dhe mu në këtë vrull vetjak ende në ngjitje e sipër, atë e skualifikojnë, e burgosin, e poshtërojnë. Libri që sot kemi në duar, u shkrua fillimisht në 1994-n, në rreth 80 faqe, si reagim ndaj librit të T. Lubonjës “Nën peshën e dhunës” dhe që atëherë është shpërndarë si dorëshkrim. Me kaq Luarasi është tërhequr. Pas disa vjetësh, për arsye të tjera, dorëshkrimi është rimarrë dhe na vjen tani në këtë botim përfundimtar.

Libri, nëpërmjet analizës, ballafaqimit, reflektimeve, retrospektivës rivlerëson kohë, njerëz, rrethana, fakte… dhe ca gjëra fare të brishta, siç janë miqësitë e mëritë midis njerëzve…, lidhje shpirtërore që në elegancën e luksin e tyre lehtësisht mund të anojnë dhe nga prishja, nga kalbja përfundimtare.

Siç e thamë, shkaku nistor për të shkruar këtë libër prej M. Luarasit ka qenë reagimi ndaj një libri tjetër. Në disa nga faqet e librit “Nën peshën e dhunës”, veç të tjerash, autori Lubonja shfren me urrejtje e përçmim ndaj disa prej artistëve si M. Jero, M. Luarasi etj. Mohon e relativizon dhe arritjet, vlerat e tyre si artistë.

Todi Lubonja, komunist i orëve të para, ka qenë aparatçik i lartë i diktaturës, komisar politik, sekretar partie në disa rrethe, kryeredaktor i “Zërit të Popullit”, drejtor i Përgjithshëm i Radiotelevizionit Shqiptar, anëtar i Komitetit Qendror etj… Në 1974-n atë e burgosën si liberal. Cila është arsyeja që në librin e tij “Nën peshën e dhunës” (1993) disa nga artistët që dikur para viteve ’70 kanë qenë miqtë dhe bashkëpunëtorët e tij të afërt, tani në liri urrehen e përçmohen? Ja ç’ka ndodhur. Këta artistë me hekura në duar, të burgosur përpara tij, janë pyetur në Hetuesi dhe kanë pohuar se paskëshin bashkëpunuar me Todi Lubonjën për të realizuar disa prej spektakleve më të suksesshme për kohën. Këto spektakle atëherë u quajtën armiqësore, spektakle që kërkonin përmbysjen e regjimit. U quajtën kështu veç të tjerëve edhe nga vetë diktatori Hoxha. Në fakt, ato shfaqje ishin vetëm të bukura, të magjishme. Të pëlqyeshme, sa për historinë e artit kanë mbetur si mite, legjenda ende të pazbërthyeshme edhe sot.

Kushdo do ta kishte për nder që ishte burgosur ngaqë kishte ndihmuar në arritje artistike që kishin tronditur diktaturën. Por, si duket, jo të gjithë mendojnë kështu. Todi Lubonja, i dalë nga burgu, mbase i kishte harruar gjërat a mbase i leverdiste që në klimën politike të vitit 1993 ta mohojë kontributin e tij si liberal, si komunist jodogmatik siç kishte qenë para se të burgosej. Ish-aparatçikët, ish-anëtarët e Komitetit Qendror, eksponentët e lartë komunistë që atij i kthyen krahët dhe e quajtën armik e “rufjan politik” publikisht, deri dhe vetë ish-kryemiku i tij, Ramiz Alia, tashmë në kohën e pluralizmit bëhen streha shpirtërore e T. Lubonjës. Vetëm artistët, miqtë e tij të dikurshëm artistë, Todi Lubonja nuk i fal. E pra, ai dikur nën diktaturë kishte qenë një korb i bardhë, tani në liri bën mbrapsht e kthehet në kopenë e tij. Kjo metamorfozë është ende e dhimbshme për mikun e dikurshëm, për tetëdhjetëvjeçarin e sotëm, për M. Luarasin. Në librin e tij pohohet se kështu, me këtë transformim, Todi Lubonja hedh poshtë pjesën më të mirë të jetës së tij.

Në shtjellim të kësaj ideje M. Luarasi sjell fakte deri dhe hollësi se dikur në rrethe miqësore T. Lubonja fliste kundër E. Hoxhës, se ai ka mbrojtur artistë, si V. Furxhi, kur gabonin rëndë, se me ndihmën direkte të T. Lubonjës janë ngritur në skenë dy nga spektaklet më të famshme të atyre viteve, të shfaqjes së dramës “Njollat e murrme” (1969) nga Teatri i Korçës dhe të Festivalit të Njëmbëdhjetë në RTVSH, 1972. Në këtë vazhdë, diskursi polemist i librit këmbehet me shfletime të kujtesës së Luarasit, me digresione të cilat të çojnë në thelb të ngjarjeve, te ngjizja e atyre shfaqjeve teatrore dhe e spektakleve që në vitet e diktaturës ishin shprehje e lirisë, e forcës krijuese, e guximit të artistëve që ndiznin pishtarin e dritës në terrin e diktaturës. Shumë ujë ka rrjedhur që prej atëherë dhe shumë baltë hodhi diktatura mbi artistët e atyre viteve. E vërteta është që edhe më pas mendimi kritik nuk u ndal në vlerësimin profesional të atyre ngjarjeve të bujshme si spektakli i dramës “Njollat e murrme”, spektakli i Festivalit të Njëmbëdhjetë në Radio Televizionin Shqiptar etj.

Në këtë libër jepet një prerje e hollë e klimës krijuese të kohës dhe e profilit artistik e human të njerëzve që guxuan dhe sfiduan dogmën e realizmit socialist. Dhe kjo qe një vazhdë krijuese. Dhe kjo ndodhi se në vitet ’70 prurjet në talente dhe në pjekuri profesionale krijuese në Tiranë qenë të afta për të ndërmarrë jo akte sfiduese formale, por se artistët e ndienin veten në nivelin më të mirë botëror të artit. Jo më kot, rreth 25 vjet më pas, drama “Njollat e murrme” u inskenua nga një teatër francez.Janë të dhimbshme faktet se si diktatura i poshtëronte dhe i shpërfytyronte këto talente, i detyronte të pohonin publikisht në mbledhje linçuese të kundërtën e asaj që kishin shprehur pak ditë më parë, pra të mohonin dhe të kërkonin ndjesë për atë që realisht ndienin e mendonin. Pas gjithë këtij kursi të dhunës psikologjike, ku artistët viheshin kundra vetes e kundra njëri-tjetrit, do të vinin dhe prangat e burgut. Eliminimi nga jeta artistike i më të mirëve. Libri “Korbi korbit nuk ia nxjerr sytë” në këtë mënyrë bëhet një dëshmi për dhunën, për vrasjen e artistit dhe të lirisë krijuese. Dëshmi e sjellë nga njëri prej atyre artistëve që në vitet ’70 ishte në apogjeun e arritjeve historike të artit skenik shqiptar.

AI, ADRIAN FINN, BËRI TË KATËRTIN

Nga Julian BARNES, fitues i çmimit  Man Booker Prize 2011

Nuk jam shumë i interesuar në ditët e mia shkollore. Dhe nuk ndiej ndonjë nostalgji për ato ditë. Por shkolla është vendi ku kjo filloi, kështu kam nevojë të kthehem shkurt te ca rastësi të cilat janë rritur në anekdota, kam nevojë të kthehem te ca kujtime të përafërta, të cilat koha i ka shfytyruar në diç të sigurt. Nëse nuk mund të jem i sigurt më për ndodhitë aktuale, unë mund të jem të paktën i saktë me përshtypjet e mbresat që ato fakte kanë lënë. Kjo është më e mira që unë di të përdor.

Atje ishim tre prej nesh, dhe ai tash bëri të katërtin. Nuk kishim pritur të shtonim numrin tonë të mirë: grupazhet dhe palët kishin ndodhur shumë kohë më parë, dhe ne tanimë ishim duke filluar ta përfytyrojmë ikjen tonë prej shkollës nëpër jetë. Emri i tij ishte Adrian Finn, një djalosh i gjatë, i druajtur, i cili në fillim i mbante sytë përdhe dhe mendjen për vete. Për një ditë a dy, ne pak e vumë vëmendje në te: në shkollën tonë kishte pak ceremoni mirëseardhjeje, bënim vetëm të kundërtën e kësaj, induksionin ndëshkimor. Ne sapo e regjistruam praninë e tij dhe pritëm.

Mësuesit ishin më të interesuar në te nga ç’ishim ne. Ata duhej ta zbulonin zgjuarsinë e tij dhe arsyen e disiplinës, të vlerësonin sa kishte qenë më herët i mësuar mirë, dhe nëse ai kishte mundësi ta tregojë “materialin e diturisë”.  Në mëngjesin e tretë të atij sezoni shkollor të vjeshtës, kishim orë historie me Joe Hunt-in Plak, i dashur përdhunshëm në rrobën e tij tre-pjesëshe, mësues sistemi i kontrollit i të cilit varej në mbajtjen e mërzisë së mjaftueshme por jo të tepruar.

“Tash ju do të kujtoheni se unë kërkova prej jush të lexoni paraprakisht rreth sundimit të Henry VIII.” Colini, Alexi dhe unë i hodhëm një sy njëri tjetrit, duke shpresuar që pyetja nuk do të lëvizte lehtë, si mizë peshkatari, të zbriste në njërën prej kokave tona. “Kushdo të pëlqente të ofrojë një karaakterizim të epokës?” Ai tërhoqi përfundimin e vet prej syve tanë të shmangur. “Mire, mbase, Marshalli. Si do ta përshkruash ti sundimin e Henry-t të VIII-të?”

Lehtësimi ynë qe më i mafh se  kureshtja jonë, pasi Marshalli ishte një i matur që nuk di – asgjë i cili e kishte të munguar zbulimin e injorancës së vërtetë. Ai kërkonte ndërlikueshmëritë e mundshme të fshehura në pyetje para se përfundimisht ta gjente një përgjigje.

“Atje kishte trazira, zotëri.”

Një shpërthim i të buzëqeshurit me vetëkënaqësi mezi të kontrolluar, Hunt buzëqeshi pothuajse vetvetiu.

“Do kujdesesh, mbase, ta shtjellosh më hollësisht?”

Marshalli e pohoi me kokë një miratim të ngadaltë. Ndonëse ca me zgjatje, pa se aty nuk kishte kohë për maturi. “Unë do të thoja atje kishte trazirë të madhe, zotëri.”

“Finn, pastaj. A je i zoti në këtë periudhë?”

Djaloshi i ri ishte ulur një rresht para dhe nga ana ime e majtë. Ai nuk kishte treguar reagim të dukshëm për idiotësitë e Marshallit.

“Jo, vërtet, zotëri, jam i frikësuar. Por atje është një vijë e mendimit sipas të cilës krejt çka vërtet mund të thuhet për ndonjë ngjarje historike – edhe për shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, për shembull – është se “diçka ndodhi”

‘Eshtë atje ajo vijë, vërtet? Mirë, kjo do të më vër mua jashtë punes, apo jo?’ Pas ca qeshjeje lajkatuese Joe Hunt Plaku fali plogështinë tonë të pushimit dhe na mbushi mbi poligaminë e kasapit të mbretërisë.

Në pushimin tjetër, unë e kërkova Finnin jashtë. “Jam Tony Webster” Ai shikonte në mua me kujdes. “Vijë e madhe për Hunt-in.” Ai dukej të mos e dinte për çka e kisha fjalën. “Rreth diçka ndodhi”.

“Oh,Po. Unë isha më parë i zhgënjyer ai nuk e ka kapur atë.”

Kjo nuk ishte çka ai ishte marrë me mend ta thotë.

Hollësia tjetër që unë sjell ndër mend: ne tre, si një simbol i lidhjes tonë, mbanim orët e dorës me fytyrë kthyer brenda kyçit të dorës.   Kjo ishte një paraqitje e jashtme, natyrisht, por mbase dhe diçka më tepër. Kjo e bënte kohën të ndjehej si një diçka personale, bile sekrete. Ne pritëm që Adriani ta vinte re gjestin, dhe ta përcillte veshjen, por ai nuk e bëri këtë.

Vonë atë ditë – apo mbase ditën tjetër – kishim orë të dyfishtë të gjuhës angleze me Phil Dixon, një mësues i ri ardhur pikërisht poshtë prej Cambrisdge. Ai pëlqente të përdorte tekste bashkëkohore. Dhe do të hedhte jashtë sfidat tona të papritura. “Lindja, dhe Çiftimi dhe Vdekja”  – kjo është çka T. S. Eliot thotë se është e gjitha. Ndonjë pyetje? Ai njëherë e krahasoi një hero të Shakespeare-it me Kirk Daglous-in në Spartacus.  Dhe unë sjerll ndër mend si, kur ishim duke e diskutuar poezinë e Ted Hughes, ai vuri kokën e tij në një anim pedant e zyrtar dhe mërmëriti, “Natyrisht, ne të gjithë pyesim çka do të ndodhë kur ai të mbetet pa kafshët.”  Nganjëherë, ai na drejtohej si “Zotërinj/” Natyrisht, ne e admironim.

Atë pasdite ai nxori një poezi pa titull, pa datë dhe pa emër autori, na dha dhjetë minuta ta studiojmë, pastaj kërkoi përgjigjet tona.

“Do të fillojmë me ty, Finn? Trego thjesht, çfarë ti do të thoje për çka bën fjalë kjo poezi?”

Adriani shikonte lart nga tavolina e tij. “Për Erosin dhe Thanatosin, zotëri.”

“Hmm. Vazhdo.”

“Seksin dhe vdekjen,” vazhdoi Finni,  sikur kjo nuk kishte mundësi të ishte me pakuptimësi për rreshtin mbrapa të cilët nuk e kuptonin Greqishten. “Apopër dashurinë dhe vdekjen, nëse ju parapëlqeni. Parimi erotik, gjithsesi, ardhur në konflikt me parimin e vdekjes.Dhe ajo që pason nga ai konflikt, zotëri.”

Unë me sa duket isha duke u dukur më shumë i impresionuar nga sa Dixoni i shëndetshëm mendonte.

“Webster, na e sqaro më tej.”

“Unë pikërisht mendova kjo ishte një poezi për një buf hambari, zotëri.”

Kjo qe njëra prej dallimeve në mes ne treve dhe mikut tonë të ri. Ne ishim para së gjithash duke u pshurrur, përveç kur ishim serioz. Ai ishte para së gjithash serioz, përveç kur ishte duke u pshurrur. Kjo na merrte pakëz kohë ta bënim atë jashtë.

Adriani e lejoi veten të jetë i futur në grupin tonë, pa e pranuar se kjo ishte diçka që ai e kërkoi. Mbase ai nuk e kërkoi. Ai as i ndryshoi pikëpamjet e tij  t’i vinte në akord me pikëpamjet tona. Në lutjet e mëngjesit ai do të dëgjohej të bashkohej në reagimet derisa Alexi dhe unë thjesht aktronim fjalët. Dhe Colini parapëlqente dredhinë satirike të palljes entuziaste të pseudo-fanatikut. Ne të tre i konsideronim sportet e shkollës një plan kripto-fashist për shtypjen e seks-nxitjes sonë. Adriani iu bashkua klubit skermë dhe bëri kërcim të lartë. Ne ishim ndërluftues e pjesëmarrs të rrahjes ton-shurdhër; ai erdhi te shkolla me klarinetin e tij. Kur Colini denoncoi familjen, unë e përqesha sistemin politik, dhe Alexi bëri vërejtje filozofike për natyrën e perceptuar të realitetit. Adriani mbajti këshillën e tij – për herë të parë, sidoqoftë. Jepte përshtypjen se besonte në gjërat. Ne poashtu besonim – kjo ishte pikërisht se ne dëshironim të besonim në gjërat tona vetiake, më tepër se ç’ kishte qenë vendosur për ne. Prandaj edhe për atë se çka mendonim për skepticizmin tonë spastrues.

Shkolla ishte në Londrën qendrore, dhe ne çdo ditë prej qyteteve tona të vogla udhëtonim deri tek ajo, duke kaluar nga një sistem kontrolli tek tjetri. Mbrapsht pastaj, gjërat ishin më të thjeshta: më pak para, jo pajisje elektronike, pak diktaturë mode, as të dashura.

Nuk kishte asgjë që do të na shkëpuste nga detyra e jonë njerëzore dhe birnore e cila ishte të studiojmë, të kalojmë provimet, të përdorim ato kualifikime për të gjetur një punë, dhe pastaj ta vëmë së bashku një mënyrë pakërcënueshëm më të plotë nga ajo e prindërve tanë, të cilët do ta aprovojnë, derisa privatisht e krahasojnë me jetët e tyre të mëhershme, të cilat kishin qenë më të thjeshta, dhe prandaj superiore. Asgjë nga kjo, natyrisht, nuk ishte deklaruar ndonjëherë, Darvinizmi i sjellshëm social i klasave të mesme angleze ngeli gjithnjë i nënkuptuar.

“, Prindërit, bastardë shkërdhatash” Colini u ankua një të Hëne në mesditë. “Ti, kur je i vogël, mendon se ata janë OK, pastaj e kupton se ata janë tamam si…”

“Henry iVIII-të,Col?” sugjeroi Adriani. Ne ishim duke filluar ta përdornim sensin e tij të ironisë, poashtu faktin që kjo mund të kthehej kundër nesh gjithashtu. Kur na ngacmonte, apo thërriste për seriozitet, ai më drejtohej mua si Anthony, Alexi do të bëhej Alexander, dhe Colinin padiskutim të shkëlqyeshëm e shkurtonte në Col.

“A nuk hifhërohesh nëse babai im do të kishte një gjysmë dyzine me gra?”

“Dhe do të ishte pabesueshëm i pasur.”

“Dhe do pikturohej nga Holbeini.”

“Dhe Papës do t’i thoshte të qërohej.”

“Ndonjë arsye e veçantë pse ata janë FB-as?” Alexi e pyeti Colinin.

“Unë dëshirova që ne të shkojmë te parku zbavitës. Ata thanë se kishin për ta kaluar fundjavën duke punuar në kopsht.”

Tamam: bastardë shkërdhatash. Përveç Adrianit, i cili dëgjonte për denoncimet, por rrallëherë bashkohej. Dhe megjithatë, kjo na dukej ne, se ai kishte më tepër arsye se shumica. Nëna e tij kishte dalë jashtë vite më parë, duke e lënë babain e tij të përballej me Adrianin dhe motrën e tij.

Shënime për autorin:

Julian Barnes është autor i dhjetë novelave të mëhershme, duke përfshirë Metroland/Toka e Metros, Flaubert’s Parrot?Papagalli i Flaubertit, A History of the World in 10 ^1/2 Chapters/Historia e Botës në10 ^1/2Kapituj , dhe Arthur & George/Arturi dhe Gjorgji; tre libra me tregime të shkurtra. Cross Chanel/Kanali Kryqezor, the Limon Table/Tryeza e limonit, dhe Pulse/Puls. Dhe poashtu tre përmbledhje gazetarie. Letters from London/Letra prej Londre, Something to Declare/Diçk a për ta  deklaruar dhe Pedant in the Kitchen/Pedant në kuzhinë.

Vepra e tij është përkthyer në më shumë se tridhjetë gjuhë. Në vitin 2011 ishte shpërblyer me çmimin David Cohen Prize for Literature. Dhe tash sapo e mori çmimin Man Booker Prize.

Jeton në Londër.

                                         Nga anglishtja: Zymber Elshani  

*Pjesë nga libri THE SENSE OF ENDING, që sapo fitoi çmimin Man Booker Prize 2011

Koha e mediokërve

Mediokrët kanë një epërsi të pakontestueshme. Ata përherë bëjnë shumicën.







Azem Shkreli

Për kulturën e një populli, jo vetëm për kulturën, koha më e ligë është koha e mediokërve. Jo pse ata sjellin e krijojnë kohën e ligë, sado që i ndihmojnë të krijohet, por se me shfaqjen dhe praninë e tyre tregojnë sa është ora në një kulturë e shoqëri.

Shfaqja e mediokërve bëhet shpejt, vërshuese, pushtuese dhe pastaj sunduese. Ajo nxjerr krye në tregun e lëkundur të vlerave dhe merr misionin përmbysës të këtij tregu. Interesi i mediokërve është pikërisht lëkundja, zhvendosja, dhe përmbysja.Mediokrit janë, në mënyrë latente, të armiqësuar me hierarkinë e vlerave.

Ata janë të interesuar ta shkonstituojnë dhe ta shpërbëjnë përherë rregullin civilizues të kësaj hierarkie. Jo për të përsosur dhe ngritur shkallat dhe pikët kulmore të saj, të cilat s’i arrijnë dhe s’i prekin dot, po për t’i rrafshuar ato, për t’i shpallur të gabuara, joekzistente, dhe të padrejta ndaj tyre, sipas kaçikut të tyre të cilin e cilësojnë pikërisht hapat e imtë e të vocërr, mundësitë e kufizuara krijuese e vepruese.

Shkonstituimi, përmbysja dhe rindërtimi, masë e të cilit do të jetë patjetër personaliteti dhe vepra e tyre modeste në fushat e të cilëve, zakonisht, u shpifen, u premton atyre të vetmen gjasë, sado të rreme, ta vënë lart e më lart gurin e tyre në ngrehinën e vlerave, sado të rreme.

Mediokrit kurrë nuk lirohen nga kjo lakmi e tyre, nga ky mëtim i tyre fatkeq. Dalëngadalë, prirja e tyre e kufizuar për të bërë diç të vetën, shterpësia e vullnetit të tyre për t’u përmendur e për t’u dalluar, vetë e ushtron mjeshtërinë e prosperimit të lehtë e të pamundimshëm. Ata sogjojnë me vigjilencë të posaçme të mos u kapërcejë asnjë gjasë dhe asnjë mundësi e tillë.

Mediokrët kanë një epërsi të pakontestueshme. Ata përherë bëjnë shumicën. Ky raport i favorit të tyre është i përhershëm. Kjo ndodh për shkak të një fakti përherë të pandryshueshëm dhe, për fat të mirë, të pamëshirë: Asnjë kulturë, asnjë fushëveprim i rëndësishëm, në asnjë kohë dhe në asnjë histori nuk ka patur fatin që shumicën ta bëjnë më të mirët krijues e veprimtarë, më të mirat vlera. Atë përherë e kanë bërë dhe do ta bëjnë ata që ndodhen përfundi tyre dhe nga masa e të tillëve rekrutohet përherë armata e madhe e mediokërve.

Duke qenë shumicë, mediokrit rreshtohen e organizohen shpejt dhe pa mosmarrëveshje të mëdha. Si rreth njerëzish të cilët i afron dhe i lidh fat i njëjtë, domethënë i horizonteve, i prirjeve e i mundësive të kufizuara, ata krijojnë shpejt rrjetin e tyre, duke pushtuar sa më shumë hapësirë, rreth vetes i rreshtojnë e i afrojnë të vetët, domethënë ata të cilët i dinë si veten, sepse mes të njëjtëve e të barabartë për nga mundësitë, jo por për nga pamundësitë, konkurrenca nuk është as e drojshme as e vështirë. Ajo u jep të gjithëve gjasë të barabartë të duken e të dallohen sado pak apo të mos dallohet asnjëri më shumë seç e konsiderojnë ata të lejueshme. Ndaj as lufta për të zënë e mbajtur kryet e karvanit, kur bëhet mes tyre, nuk është aq e ashpër. E vërteta, ata të gjithë bëjnë një karvan pa krye.

Ata regjenerojnë, dhe shumëzojnë vetëveten. Pushteti i tyre, si pushteti i shumicës, përmes këtij lloji të barazimit të hansavet, që është një barazim të paaftësh, mund të zgjasë me pasoja të shumëanshme dhe të shumëfishta.

Mbretëria e mediokërve shtrihet me agresivitet të posaçëm në kulturë, në art, në shkencë, në të gjitha fushat e ndjeshme e të rëndësishëm të jetës shoqërore. Ata nxitohen të marrin në duart e veta pikat kyçe të vlerësimit, të gjykimit, të vendosjes. Ata pushtojnë forumet, institucionet, mjetet e informimit publik, redaksitë, botimet, duke krijuar gjithandej dhe me shpejtësi të madhe mekanizma mbrojtës e refuzues ndaj shfaqjes, afrimit dhe depërtimit të kujtdo që mund t’ua kërcënojë shansën e madhe. Dhe rrethi i tyre mbyllet.

Nga ky rreth që ka prirja për zgjerim e shtrirje epidemike imitohen zëra të rremë të forumeve, të institucioneve, të kulturës, të shkencës, zëra të rremë të mediumeve, të opinionit dhe, qoftë larg, të popullit, të kombit. Imitohen, pra, zëra të “shumicës”.

Mediokrët bëhen pozitë, sepse përfaqësojnë pozitën e shumicës. Të tjerët, ata që nuk i përkasin këtij rrethi të tyre, këtij lloji të shumicës, ata të cilëve u është përcaktuar fati të bëjnë përherë pakicën, janë opozitë. Radha e peshës dhe e shkallëve të vlerave çrregullohet. Promovohet anarkia e kompetencës së mendimit e të gjykimit kritik.

Asnjë vepër, asnjë vlerë e njëmendtët më nuk është e gjerë. Hapësira krijuese dhe verpruese në cilëndo fushë që përfshin lëngata e tillë mbushet me zbrazëri dhe amulli nëpër të cilën e kanë zor të lëvizin dhe të bëjnë shenj ide, projekte, vepra dhe vlera të njëmendëta. Nëse nuk kapërthehen nga merimanga e heshtjes dhe indeferencës lënguese, e cila mbulon përherë mykun e amullive të tilla, ato do të goditen patjetër nga injorime, mënjanime, minimizime, margjinalizime e diskualifikime gjithëfarësh. Sepse smira e mediokërve nuk duron të prishet rendi i studimit të saj. Ajo shqetësohet seriozisht nga çdo e arritur serioze e tjetrit, ajo rebelohet, xhindoset, bëhet ndëshkuese.

Gjë të re s’kemi thënë po thamë që strukturat e burokracive administrative dhe politike asnjë herë s’kanë dëshmuar vullnet e interesim të konfrontohen me regjime mediokrish dhe ky fakt nuk është i pashpjegim. Paaftësinë, mosprirjen, mosdijen dhe moskompetencën e tyre mediokrit përherë e kompensojnë me dëgjueshmëri shembullore.

Një grimëz konsideratë mbase gjendet për këtë raport brinjas mes mediokërve e krijuesve. Gjersa të parët, duke u përpjekur të nxjerrin kokën sado pak dhe në çfarëdo mënyre nga gëzhoja e trishtuese e anonimitetit, përpiqen për ekzistencë, të dytët përpiqen për më shumë se aq: ata përpiqen për rezultate që dallohen, që bëjnë shenjë, që bëjnë vlerat, për kulme që lëvizin zhvillimin. Dhe nëse në motivin e të parëve, megjithatë, ka diç njerëzore, motive i të dytëve është dyfish njerëzor dhe i domosdoshëm. Fatkeqsia e mediokërve, e kohës që i pjell dhe jona që i kemi, është se ata kurrë nuk janë të zotët ta kuptojnë këtë fakt.

Të përsërisim dhe ta përfundojmë: Për kulturën e një populli, jo vetëm për kulturën, koha më e ligë është koha e mediokërve. Cila është kjo koha jonë dhe sa është ora?

Kontributi i “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” në kryengritjet e 1911-12 dhe në shpalljen e pavarsisë

Njëqindvjetori i Shpalljes së Pavarsisë në Kuvendin Kombëtar në Vlorë, më 28 Nëntor 1912 është ngjarje madhore në historinë mijëvjeçare të popullit shqiptarë. Kjo ngjarje na jep rastin për të bërë vlersimet e duhura, jo vetëm për këtë por njëherit na jep momentin për të nderuar brezat e atdhetarëve që bartën, kontribuanë dhe morën pjesë në këtë ngjarje.

Kontributi i “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” në kryengritjet e 1911-12 dhe në shpalljen e pavarsisë

Prof. Dr. Nebi Dervishi

“Kontributi i “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” në kryengritjet e 1911-1912 dhe në shpalljen e pavarsisë 28 Nëntor 1912”

Njëqindvjetori i Shpalljes së Pavarsisë në Kuvendin Kombëtar në Vlorë, më 28 Nëntor 1912 është ngjarje madhore në historinë mijëvjeçare të popullit shqiptarë. Kjo ngjarje na jep rastin për të bërë vlersimet e duhura, jo vetëm për këtë por njëherit na jep momentin për të nderuar brezat e atdhetarëve që bartën, kontribuanë dhe morën pjesë në këtë ngjarje.

Është tejet (shumë) e rëndësishme, këtë vit (2012), kur kremtojmë 100 vjetorin e Shpalljes së Pavarsisë (28 nëntor 1912), të ndriçohet edhe më shumë veprimtaria e gjërë dhe e shumanshme e atdhetarëve shqiptare, ata që shpallën pavarsinë, e në këtë kuadër edhe të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim”,- e cila shtriu veprimtarinë në një varg qytetesh (Manastir, Korçë, Vlorë, Shkup, etj), me programin e së cilës kërkohej bashkimi i vilajeteve të Shkodrës, Kosovës, Janinës dhe Manastirit nën një qeveri autonome, administratë shqiptare, parlament të veçantë, shërbim ushtarak në vend ejt., dhe si mjete për realizimin e programit të saj shoqëria konsideronte kryengritjen e aramtosur.

Rreth kontributit të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” në kryengritjet e 1911-1912 dhe Shpalljes së Pavarsisë në historiografinë shqiptare kanë shkruar studjuesit e historianët: Shukri Rrahimi, Stefanaq Pollo, Pirro Tako, Reshat Nexhipi, Selami Pullaha, Zekiria Cana, Xheladin Shala, Nehil Shehu, Thema Muzaku, e ndonjë tjetër, por një studim i veçant deri tani nuk është bërë, e cila do ta ndriçonte veprimtarinë e saj.

Historia e trevave lindore në Vilajetet e Manastirit e Kosovës do të rritet me riorganizimin e Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” në vitin 1909, në Manastir. Rolin kryesor në ripërtrirjen e Shoqërisë kaq delikate dhe kombëtare e lujti Themistokli Gërmeni, pronar i hotelit “Liria” (ku u mbajt Kongresi i Alfabetit, 1908) me disa patriot të tjerë. Rrethë riorganizimit të kësaj shoqëroe e cila ishtë krijuar që në vititn 1878 në Stamboll, Themistokliu nga Manastiri shkoi në Bukuresht, ku u takua me Thoma Avramin, Pandeli Calën e të tjerë, të cilët u pajtuan me të parin dhe i dhanë “lejen” që ai të kthehet në Manastir për të krijuar çeta të armatosura, ashtu siç parashikonte edhe program i kësaj shoqërie, që u botua në Shtypshkronjën e Familjes Qirjazi tw Manastirit dhe që kishte për qëllim çlirimin e popullit shqiptar nga sundimi shumë shekullor osman, përmes luftës së armatosur.

Së shpejti Themistokli Gërmenji u kthye në Manastir, qendër e Vilajetit të Manastirit dhe një ndër qendrat më të rëndësishme e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i cili së bashku me patriot të tjerë riaktivizoi Shoqërinë e Zezë për Shpëtim, e cila vepronte në mënyrë konspirative ( të fshehtë) dhe për këtë arsye ngeli thuajse anonome dhe e panjohur për opinionin e gjërë shqiptar, por gjithmonë në shërbim të shqiptarizimit.

Qëllimi i “Shoërisë së Zezë”, dihej, ishte çlirimi i kombit Shqiptar nga shtypja shekullore osmane. Meqënëse mjetet paqsore që i propozonin krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare nuk u përfillën nga ana e Portës së Lartë, alternativë tjetër nuk kishte, përveç luftës së armatosur. Por, për këtë duhej të krijohet një organ ose komitet i cili do ta drejtonte atë luftë. Dhe, pikërisht në Manastir u riorganizua ose riaktivizua “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”.
Karakteri i kësaj Shoqërie shihet edhe nga Rregullorja e saj, e cila përbëhet nga 47 nyje (nene).

Nyja e dytë e quan shoqërinë si një familje, ku qendra me degët e saj, përmbledh të gjithë anaëtarët “ në një qark të shenjtë, të ndreçëm që përgatit lindjen e diellit të lirisë”.

“Qendra, sipas nyjes katër, punon brenda në Shqipëri, me ballë të hapur me fuqi të plotë, për shpëtim të kombit, e për sigurimin e rrojtjes (së) në mes Shqipërisë”.

Karakteri i Shoqërisë vërehet edhe nga vula e saj, me formë të rrumbullakët. Në rrethin e jashtëm janë shënuar: Shoqëria e Zezë (lartë) për Shpëtim (poshtë), ndërkaq në qendër ka të vendosur një revole të kryqëzuar me një kamë (thikë) dhe një bombë sipër tyre. Nga ana e majtë e revoles qëndron numri 18, ndërkaq në të djathtë numri 78, pra, vitit 1878, viti i themelimit të Lidhjes Shqiptare e Prizrenit. Në mes të culës, në kryqëzimin e armës së ftohtë (thikës) dhe armës së nxehtë qëndron germa Q, e cila nënkupton qendrën e Komitetit .

Shkronja Q, nuk qëndron te vulat e degëve të kësaj Shoqërie. Është tepër interesant fakti, se një vulë e kësaj shoqërie ishte e ruajtur në çatinë e shtëpisë të Tefik Panaritit (Pas Luftës së II Botërore), njëri nga aëntarët e devotshëm të saj.

Kalimthi të kujtojmë se, edhe në momentin e arrestimit të Themistokli Gërmenjit nga autoritetet osmane, këto të fundit nuk arritën të zbulojnë asgjë për rrënjët e shoqërisë.

Në “Shoqërinë e Zezë për Shpëtim” nuk mund të hynte cilido. Anëtarët zgjedhesin midis njerëzve që shquheshin me veti të larta atdhetare e morale. Pranimi i anëtarëve të rinj bëhej në këtë mënyrë: “Unë,….. shqiptar e birë shqiptari, duke dëshiruar fatbardhësinë e shqiptarit, po hy me gjithë zemër brënda në Shoqërinë e Zezë për Shpëtim dhe po jap Besë se do të jem besnik dhe shërbetor i përjtshëm i shoqërisë”. Siç shihet nga formulimi i “Besës” ose teksti i “Betimit” anëtari i pranuar nuk kishte më të drejtë të largohet prej saj. Largimi merrej si tradhti dhe për këtë jepej dënimi i rëndë. Zakonisht vendimet për tradhëti merreshin nga qendra, por në raste të jashtëzakonshme mund të vendoste edhe kryesia e sanxhakut ose kazasë.

Degët e Shoqërisë themeloheshin vetëm nëpër qendrat e vilajeteve, nahive dhe kazave, të cilat kishin lidhje vetëm njëra me tjetrën, e jo drejtpërdrejtë me qendrën. Kryesia e Shoqatës kontakte të drejtpërdrejta kishte vetëm me degët e vilajeteve. Kjo mënyrë e organizimit bënte të mundur ruajtjen e konspiracionit të thellë të Shoqërisë. Anëtarët e një dege të Shoqatës nuk kishte të drejtë të zinte në gojë apo t’i tregonin të fshehtat dhe vetëm kryesia (pleqësia) kishte njohuri rreth numrit të saktë të anëtarëve. Shoqata, duke ruajtur këtë mënyrë të organizimit, nuk mbeti e mbyllur. Ajo i detyronte anëtarët të hynin në shoqëritë e klubet e lejuara zyrtarisht po pa u treguar se cilës shoqëri i përkisnin. Mjaft anëtar edhe pas formimit të Shtetit Shqiptar, i ruajtën konspiracionin e kësaj shoqërie kombëtre. Kështu, veç tjerash, ata autorë shqiptarë që shkruanin për Themistokli Gërmenjin dhe veprimtarinë e tij në këtë shoqëri, përdornin nistoreet (inicialet), duke zëvendësuar emrin e tyre në original. Këtu qëndron edhe shkaku pse për këtë shoqëri dihet fare pak, për të mos thënë aspak .
Jo rastësisht në dokumentet bazë të kësaj Shoqërie afiksohej vazhdimisht vitit 1878. Kjo jo aq si datë e themelimit të kësaj shoqërie, siç është pretenduar shpesh, por si pikë referimi e programit të Shoqërisë, që ishte dhe mbeti deri në fund realizimi i synimeve të Lidhjes së Prizrenit.

Në saj të organizimit të saj të fshehtë shoqëria nuk arriti të zbulohej edhe pas arrestimit të Themistokli Gërmenjit. Meqë për nga emri kjo shoqëri ngjante me emrin e disa shoqërive terroriste ballkanike, mjaftë atdhetarë kërkuan, për këtë arsye, qw t’i ndryshohet emir rezultoi se edhe ky veprim nuk qe njw detyrw e lehtw. Prandaj edhe prova që bëri Nikolla Ivanaj për ta quajtur atë “Organizacion kombëtar i Shqipërisë”nuk ia arriti qëllimit të spostoj emrin me të cilin qe pagëzuar fillimisht shoqëria. Pavarësisht nga emir ajo u shqua pwr qwndrimin e vendosur atdhetar gjatë viteve të fundit të sundimit osman, në luftën kundër tij. Pavarsisht nga synimi kryesor i Shoqërisë për organizimin e qendrës së armatosur, sipas rrethanave, anëtarët e saj nuk lanë pas dore dhe veprimtarinë kulturore dhe arsimore, fizkulturore dhe muzikore.

Për të kuptuar kushtet e vështira në të cilat punonin anëtarët dhe prisat e kësaj shoqërie atdhetare në këto vite, mjafton të kuptojmë në këtë mes. Krahas klubeve, shoqërive patriotike, arsimore e kulturore dhe një Shoqëri siç ishte dhe “Shoqëria e Zezë për Shpëtim” në Korçë, që ishte një nga qendrat kryesore e saj, ku egziston dhe Shoqëria në pamje të parë thjesht fetare, si “Lidhja Orthodokse” apo “Djelmunia shqiptare erthodokse”. Emri i tyre nuk flet për një organizim sektar mbi baza fetare, çka do të ishte tepër i dëmshëm dhe tejet i rrezikshëm për fatet e kombit shqiptar të ndarë në tre fe. Ato nuk qenë drejtuar kundër Perandorisë Osmane dhe sulltanit kalif dhe ca më pak kundër vëllezërve të tyre myslimanë sesa kundër politikës dhe veprimtarisë antishqiptare të Patrikanës së Fanarit dhe të qarqeve sunduese shoveniste greke, për të luftuar pasojat e prirjeve grekomane të kësaj politike antishqiptare .

Emri “Shoqwria e Zezë për Shpëtim” në realitet, ishte rikrijimi i “Dorës së Zezë”, dhe për këtë arsye edhe më vonë, betimi i anëtarëve që hynin në të, bëhej mbi simbolet e shoqërisë: thikës (kamës), revoles dhe bombës. Prandaj edhe disa atdhetarë të dalluar shqiptar, nuk ishin dakord me emrin e kësaj shoqërie, nën pretekstin se me një emërtim të tillë kompromentohej në botën e kulturuar, etj. Në mesin e atdhetarëve më të shquar që nuk pajtohej me këtë emërtimë ka qenë edhe Fan S. Noli, i cili në mes tjerash shkruan: “Epmëni lejen t’ju thom,- i shkruante ai Nikolla Ivanajt, - që emir i komitetit “Shoqëria e Zezë” është zgjedhur shumë ligsht. Siç e dini fort mirë “Dora e Zezë” në Itali quhet një shoqëri kusarësh… Shikoni me mend sa përshtypje të ligë do të bëjë Evropa me një emër kaq të palumur…. Për emrin e Shqipërisë, në kimi në dorë, ndërrojeni atë emër të tmerruar”. Kjo siç duket nuk ngeli pa efekt. Në kujtimet e tij vite më vonë, Nikollë Ivanaj shkruan se ia nderroi emrin “Shoqërisë së Zezë”, në “Organizacion Kombëtar i Shqipërisë”. Por, përpjekjet e Nikollë Ivanajt, për të ndryshuar emrin e shoqërisë ndeshën në rezistencën e vendosur të degëve. Mirëpo, megjithëse N. Ivanaj hasi në kundërshtimë në lidhje me emrin ai e shumfishoi statutin e “Organizacionit Kombëtar të Shqipërisë”, duke e konsideruar atë si një vazhdim të “Shoqërisë së Zezë”. Por, qëllimi i tij nuk u realizua, sepse edhe më tej mbeti emri i parë. Ky emër, megjithse nuk tingëllonte mirë, sepse i ngjante organizatave terroriste, prapseprap për dallim nga ato, ndiqte një program kombëtar, sepse krerët e saj i përmbaheshin traktatit politik “Shqipëria çka qenë, çështë dhe çdo të bënet” të Sami Frashërit, të pranuar nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare.
Rëndësia e veprimtarisë atdhetare revolucionare e “Dora e Zezë për shpëtim” në organizimin e çetave patriotike dhe shëndrrimin e tyre në njësi luftarake të konsiderueshme bie në sy në mënyrë të veçantë kur bëhet fjalë për zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në trevat jugore dhe ato lindore, (në rajonin e Ohrit, Dibrës, Manastirit, Rekës e Shkupit në prag të Pavarsisë .

Kjo shoqëri ka luajtur një rol të veçantë për shtrirjen e kryengritjes antixhonturke në trevat jugore e lindore të vendit veçanërisht gjatë viteve 1911-1912 . Në këtë kohë një fraksion i saj, siç na njohton përfaqësuesi konsullor austrohungarez në Manastir Bornemizha, u shkëput prej elementeve të moderuar, për t’iu përveshur përgatitjes së kryengritjes së armatosur, sidomos në Shqipëri në Jugore e deri në Shqipërinë e Mesme. Për këtë qëllim punuan degët e Shoqërisë të ngritura në vilajetet e Manastirit dhe të Janinës, si në Korçë, Janinë, Gjirokastër, Vlorë, Filat, Delvinë, Përmet, etj., e deri në Elbasan, Tiranë, Ohër, Strugë, Dibër, Shkup, Shkodër, etj. me gjithë konspiracionin e madh, veprimtaria e kësaj shoqërie u bë e njohur gjërësisht brenda vendit dhe në rrethet konsullore e diplomatike të cilat ishin të interesuara rreth zhvillimit të vrullshëm të ngjarjeve të Shqipërisë në vitet 1910-1912.

Duke mbajtur lidhje të ngusht me kolonit e mërgimit dhe sidomos, me ato të Rumanisë dhe të Bullgarisë si dhe me shoqëritë atdhetare që vazhdonin veprimtarinë e tyre atdhetare në këto vende Ballkanike, krerët e Lëvizjes Kombëtare iu përveshën punës për ripërtëritjen e veprimtarsië së komiteteve të fshehta për Lirinë e Shqipërisë. Gjatë mbajtjes së Kongreseve të Manastirit (1908 e 1910), Hoteli “Liria” i vëllezërve Gërmenji u bë qendër e takimeve dhe vendosjes së Lidhjeve midis atdhetarëve nga të gjitha anët e vendit. Ky lokal u bë qendër e veprimtarisë së fshehtë të rretheve atdhetare të Manastirit. Në këtë “hulli”, Themistokli Gërmenji, Dervish Hima e të tjerë i hynë punës për riorganizmin e “Shoqërisë Dora e Zezë” e cila u quajt tani “Shoqëri e Zezë për Shpëtim”. Në kryesinë e saj, mesa dihet, u vunë Themistokli Gërmenji, Pandeli Cale, Niolla Ivanaj, etj. Brenda një kohe relativisht të shkurtër Themistokliu ngriti degët e kësaj Shoqërie edhe në Bukuresht, Sofje dhe Korfuz.

Në fillim të prillit të vitit 1911, Th. Gërmenji shkoi në Sofje, ku e priti shoku i idealeve dhe i aksioneve Nikolla Ivanaj. Plani i tyre ishte të kontaktonin si me qeverinë bullgare ashtu edhe me krerët të lëvizjes “maqedonase”. Por ato mbetën të zgjënjyer nga mosmbajtja e premtimeve që iu ishte bërë në Romë. Nga friga e arrestimit nuk shkuan në Rumani, por morën drejtimin për në Beograd. Kërkesë që N. Ivanaj i bëri politikanit serb, Novakoviq, për mbështetjen e kryengritjes shqiptare nga Serbia ky iu përgjigj: “Qeveria serbe nuk guxonte t’i përgjigjej pozitivisht thirrjes të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” pa marrë më parë miratimin e Rusisë”, raporton përfaqësuesi diplomatic të Bullgarisë nga kryeqyteti i Serbisë.

Megjithatë N. Ivanaj aty arriti të takohej me ministrin e punëve të jashtme të Serbisë, Milovan Milovanoviqin, duke ndeshur gjithnjë e një qëndrim negative për sa i takonte sigurimit të bashkëpunimit të domosdoshëm për të dy palët.

Më 14 shtator të vitit 1911, në Sofje shpërndahet thirrja në gjuhën shqipe, në formë trakti drejtuar popullit shqiptar për të riorganizuar “Shoqërinë e Zezë për Shpëtim” dhe për të kërkuar autonominë e Shqipërisë. Thirrja ruhet në Arkivin Qendror të Shqipërisë dhe është i nënshkruar nga Komisioni i shokëve të Shoqërisë”: Nikol Ivanaj, T. Sotiri, L. Siljani, A. Shkaba, K. Luarasi, e D. Trajani. Në krye thirrja ka një shqiponjë dykrenare dhe sipër saj një yllk me gjashtë cepa.

Në këtë thirrje drejtuar popullit shqiptar për riorganizimin e “Shoqërisë së Zezë për Shpërim” në mes tjerash thuhet: “Po mbasi sot asht nji shoqëri mjaft e njoftun e përhapun në Shqipëri qi nën emën “Shoqëria e Zezë” u themelue më 1878, e qi tash u pagëzua edhe me emën: Komiteti qendror i Shqypënisë”, e kështu filloi me u njohtë edhe përjashta po, si përmbrenda si përjashta, me u njoftu vetëm me emën, se jo edhe me vepra si lypsët mbasi qi qysh u themelue e deri më sot nuk bani asnjë punë( as të zezë as të bardhë) qi asht për t’e përmendë.- Pra, asht nevoja qi kjo shoqëri të zgjidhet, forcohet (reorganizohet) edhe, për shumë arsyena, t’i ndërohet emni me ia vu nji emën të njomë, të bukur, të gjallë e plot me shpresë: Shqipëria e Re – e qe sesi:

Të përmblidhen, njifen, shoshen e qerohen gjithë shokët e shoqërisë, muslimane e të krishterë, si ata qi gjinden në Shqypëni, si përjashta”.

Të përzgjidhet një pleqësi (kryepari) e përgjithshme rreth 80 vetësh pa kryetar, e dame në dega: Manastir, Janinë, Shkodër, Shkup, Mitrovicë, Prizren, Dibër, Vlorë, Korçë, Ohër, Berat, Gjirokastra, Prevezë, Durrës, Krujë, Elbasan, Tiranë, Dibër e Poshtëm. Pejë, etj., Selanik, Stamboll, Boston Mass, St. Louis Kajro, Aleksandri e gjetkë. Gjith degat kishin me pas ka një kryepari 3-4 vetësh, që kishte me u ndrue a përsgjedhë krye vjetet, etj….

Mbasi qi Z. Z. e juej të na përgjegjin sa ma shpejt qi të munden, e pa dyshim, të na pëlqejnë mendimin, do pregatisim e botojmë nji kanonism-programë, të shkurtër, po të fortë e të kthelltë, i cili – përthom “Liri e vërtetë e përparim i përgjithshëm në Shqipëni, me formë: Autonimija e Shqypenisë me Turki”.

Një muaj më vonë më 30.IX. – 14.X.1911në gazetën “Liri e Sqipërisë” në Sofje, publikohet thirrja drejtuar popullit shqiptar për të forcuar bashkimin e shoqërive kombëtare për të mirën e atdheut , ku në mes tjerash thuhet: “Gjer më sot të gjithë shoqërit tona kombëtare kanë punuar, pa u marrë vesh, me një qëllim të shenjtë për të dashurin tonë atdhe.

Po meqënëse as nonjë lidhje s’kan patur midis tyre, janë bërë për më shumë shkaqe të vogla, padashur të ndjenjave vetiake të ca prej nesh, për fat të keq, të qaujtura krerë.

Koha sot është fort e rrezikshme për kombin shqiptar se pasqyrat i kemi para nesh me ato që ngjasin për kombet e tjera që rrojnë nën Turqisë. S’kemi kohë të bëjmë sikurse s’shikojmë me të metat e atyreve që na prishin punë. Nevojë e madhe është të merremi vesh dhe të punojmë për të mirën e kombit.

Duke marrë ndër sy gjithë këto, kemi guximin të bëjmë këtë thirrje përmi gjithë shqiptarët, përmi gjithë shoqëritë, jashtë e Brenda Shqipërisë, dhe t’u kërkojmë ndihmën morale për të punuar bashkërisht dhe të organizuar.

Në kushtet kur përpjekjet e qarqeve patriotike për të siguruar aleatë në grupin e shteteve evropiane dhe të atyre ballkanike nuk dhanë fryt, ku edhe përçapjet për një aleancë me lëvizjen, bullgaro-maqedone (vërhoviste) nuk gjetën mbështetje në Sofje, udhëheqësit e kryengritjes u përpoqën të shfrytëzonin, jo pa sukses, luftën politike për pushtet ndërmjet xhonturqve e kundërshtarëve të tyre politikë. Kjo nuk ishte e lehtë të arrihej dhe përbënte një çështje mjaft delikate, sepse mbarte pasoja komprementuese, të rrezikshme për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.

Komitetet shqiptare zhvilluan midis ushtarëve dhe sidomos midis oficerëve të trupave osmane një agjitacion të dendur kundër Komitetit “Bashkim e Përparim”. Në këto kushte nisi bashkëpunimi me shoqëritë e fshehta, që vepronon në radhët e ushtrisë osmane dhe që drejtoheshin nga “Grupi i oficerëve shpëtimtarë” (“Halasqar Zabitan gurubu”), si dhe me partinë opozitare “Liri dhe marrëveshje”. Në Rumeli, pothuajse të gjithë oficerët shqiptarë ishin pjestarë ose simpatizantë të “Grupit të oficerëve shpëtimtarë”.

Na largimin e oficerëve shqiptar gjatë verës së vitit 1912 dhe pak më vonë gjatë Luftës së Parë Ballknaike nga radhët e ushtrisë osmane dhe vazhdimin e luftë së tyre kundër forcave të Aleancës ballknaike si repartee të pavarura vullnetare ushtroi me sa duket, ndikimin e vet agjitacioni i përfaqësuesve të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” .
Në bazë të udhëzimeve që kishte marrë nga Stambolli komisioni qeveritar i Muhtar Pashës i vazhdoi bisedimet me kryengritësit në Shkup rreth 14 pikave të Hasan Prishtinës. Më 18 gusht Porta e Lartë u detyrua t’i pranonte kërkesat e kryengritësve shqiptare. Por në botimin zyrtar turk, më 23 gusht, 12 pikat e pranuara ishin formuluar në atë mënyrë që askund nuk përmendet emri Shqipëri e shqiptarë, ndërsa në dy pika: kthimi i armëve të luftës dhe nxjerrja në gjyq e Haki e Sait Pashës nuk ishin pranuar.

Udhëheqësia e kryengritjes në Kosovë e pranoi marrëveshjen dhe deklaroi se do të pushojë kryengritja. Hasan Prishtina telegrafoi në të gjitha qytetet e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, se kërkesat u pranuan për të gjithë shqiptarët me marrjen e këtij lajmi kryengritja pushoi. Por në këtë rast Perandoria Osmane nuk kishte dhënë kurrëfarë garancioni se ka për t’i zbatuar kërkest e pranuara të kryengritësve .
Gazeta shqiptare “Liri e Shqipërisë” më së miri i vërejti lëshimet që në ato ditë triunfi i bënë kryengritësit shqiptarë. Lidhur me këto lëshime ajo shkruan: “Kryetarët e Kryengritjes së Kosovës, kur hynë në Shkup, dhanë një tmerr dhe të hyrit e tyre ishte me mend dhe me taktikë që habiti tërë botën, po bënë një gabim të madh, si në Shkup, Prishtin e kudo që hynë. Ata duhej të kishin marrë gjithë fuqinë në dorë të tyre dhe të ngrehin qeveri të përkohshme e cila të synonte e të mbante sigurimin e vendësve. S’është mjaft të hysh në qytet, t’i lirojsh të burgosurit dhe fuqit e depos t’ua lëshë sundimtarëve të parë. Kjo ishte vërejtje shumë e qëlluar, se kryengritësit në këtë drejtim nuk treguan pjekuri të duhur që në vendin e liruar të vendosnin pushtetin e tyre, e sidmos në ato kushte kur nuk guxohej të pritej gjatë, meqënëse situate politike ishte e tillë që nuk prentonte kohë për të humbur.

Qëndrimi armiqësor i shtetve ballkanike ndaj autonomisë shqiptare pati influencë edhe te krerët (shumicë) e kryengritjes shqiptare. Shenjat e para të rrezikut që i kanosej shqiptarëve u dukën në fillim të gushtit kur forcat malazeze e kaluan kufirin dhe pushtuan fshatin Selcë. Ky lajm bëri efektin e vet mbi kryengritësit. Pas 23 gushtit, kur rreziku i sulmit nga shtetet ballkanike bëhej gjithnjë e më evidente, në marrëdhëniet shqiptare-turke nëpërgjithësi filloi të ulet tensioni dhe u dukën shenjat e afrimit Nisur nga këto dukuri, gazeta “Liri e Shqipërisë”, , shkruan: “Shqiptarët s’duhet të bashkohen me Turqinë dhe të luftojnë për atë që është gjykuar për vdekje; duhet të nxjerrin zërin në tërë botën se edhe kombi shqiptar është i robëruar dhe ka katër vjet që po lufton e kërkon autonominë.
Në gusht të vitit 1912 në Manastir, “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”, në gjuhën shqipe boton thirrjen drejtuar popullit shqiptar, për t’u hedhur në kryengritje për Liri dhe vetqeverimin e Shqipërisë, ku në mes tjerash thuhet: “Duke parë rrezikun e madh t’Atdheut tonë, që e ka rrethuar më të katër anët, u apim zë gjithë atdhetarëve që të bashkohen në një orë e më parë me kryengritësit ndër malet tanë se sot erdhi koha e fundit, erdhi ora e shpëtimit t’Atdheut, që të lirohet nga thonjtë e barbarët, të halldupëve të pabesë, të cilët nga shtinë e na turpëruan.

Ngrihuni, pra o vëllezër, se koha erdhi dhe më nuk prêt, po të gjithë si mizëria, me armët në dorë burra dhe djem, të vrapojmë ndër male që të shpëtojmë atdheun nga ky rrezik që e ka mbuluar.
Vëllezërit tanë, gegët, po na ftojnë ne, të bijtë e Pirros, që t’u vijmë ndihmës, e prandaj çdo shqiptarë e ka detyrë të marrë hutën, më krahë” dhe të bashkohet me kryengritësit e mos të lëmë të na turpërohet “Baba Tomorri” i shëntëruar që po buçet.

Duam, pra lirinë dhe vetëqeverimin e Shqipërisë, duam të drejtat tona dhe do t’i kërkojmë gjer sa të shuhemi të gjithë.

Veprimet ushtarake në frontin turko-malazeze dhe hyrja e afërt e fuqive tjera ballkanike në luftë, u dhanë të kuptonin shqiptarëve se Turqia do të humbiste luftën. Ishte e nevojshme që brenda në Shqipëri të ndërrmerrej një veprim politik, që në përshtatje me kushtet e reja, të përcaktohej qëndrimi ndaj konfliktit ballkanik e të merreshin masat e nevojshme për shpëtimin e atdheut.

Brenda në Shqipëri nismën për një veprim politik, që ta nxirrte vendin nga gjendja e vështirë dhe e ndërlikuar e krijuar nga Lufta Ballkanike, e morën shoqëritë atdhetare, Komiteti “Shpëtimi” dhe “Shoqëria e Zezë për Shpëtim” që ishte krijuar në Shkup.
Përfaqësuesit e tyre Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat Frashëri, etj.. organizuan në Shkup më 14 tetor 1912 një mbledhje, në shtëpinë e Sali Gjukës, për të cilën ishin marrë qysh përpara edhe miratimi i Hasan Prishtinës e i Bajram Currit, që kishin shkuar në front për organizimin e mbrotjes së tokave shqiptare.

Mbledhja e Shkupit arriti në përfundim se Perandoria Osmane do ta humbiste luftën dhe vendosi t’u njohtonte Fuqit e Mëdha se populli shqiptar po i kapte armët jo për të forcuar sundimin e Turqisë në Ballkan, por t’i dalë zot tërësisë toksore e Lirisë së Shqipërisë. Pra, viojnte deklrata, shqiptarët nuk do të pranonin për katër vilajetet veçse një formë të vetme qeverisjeje .Ky vendim përputhej me atë që ishte shrehur nga gazeta “Liri e Shqipërisë”, dhe ishte vendimi më i drejtë e më realist që mund të merrej në këto rrethana.
Në shpalljen që iu drejtua më 16 tetor 1912, përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkup, thuhej: “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”, përfaqësuesja e popullit shqiptar ka nderin me ju lajmërue që Shqipëria ka kapur armët jo me forcue deminacionin e Turqisë me Ballkan, por me i dalë zot tanësisë toksore e Lirisë së Shqipërisë. Pra, qysh prej sodit, po ju deklarojm, se, sido që të jet fati i armëve, shqiptarët nuk kanë me pranue për katër Vilajetet veçse një formë politike e një formë sundimi.

Pra, vendimet e mbledhjes së Shkupit, përputhej plotësisht me atë të kolonisë shqiptare të Sofjes dhe ishte padyshim vendim më i drejtë e më realist që mund të mirrej në ato rrethana të krijuara.
Delegacioni i caktuar nga mbledhja u nis menjëherë për në Mitrovicë, u muar vesht me parime e atjeshme dhe kaloi në Pejë. Përparimi i shpejtë i udhtrisë malazeze nuk e lejoi atë të kryente detyrën që i ishte ngarkuar në lidhje me malësorët shqiptare.

Por, brenda pak ditëve ushtrit serbe pushtuan Prishtinën, Ferizain dhe Shkupin. Më 22 tetor, me nismën e Bajram Currit, u bë në Pejë një mbledhje e hapur, e cila në aktin e përfaqësisë që i dorëzonte më 26 tetor 1912 delegacionit të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim”, deklaronte se nuk do të pranonte kurrë sundimin e serbëve e të malazezëve si dhe kërkonte që krahina e tyre të kishte të njëjtën formë qeverisëse si ato të katër Vilajeteve shqiptare”.
Delegacionet e “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” zbritën në Shqipërinë e Mesme, si dhe në Ohër e Dibër për të kryer detyrën e ngarkuar edhe në këto krahina.

Lajmi i mbledhjes së 14 tetorit 1912 në Shkup, u prit me entuziazëm në tërë trevat shqiptare, e cila kishte gjetur një truall të përgatitur qysh më parë nga rrethet patriotike brenda vendit. Delegacioni i “Shoqërisë së Zezë për SHpëtim” kishte vendosur lidhje me atdhetarët e Tiranës, Durrësit dhe Dibrës. Në këto rrethana ishte vendosur që kuvendi të mblidhej në Vlorë.

Është interesant fakti se përfaqësuesit e “Shoqëisë së Zezë për Shpëtim” morën ato ditë një telegram nga Esat Pash Toptani prej Shkodre, ku thuhet: “Ju lutem të vini në Jug ku do të mund ta kryeni më mirë misionin t’uaj” . Me sa duket, pashai Toptanas synonte ta mbante Shqipërinë e Mesme jashtë sferës së veprimit të atdhetarëve shqiptarë, për të pasur në çdo rast nën ndikimin absolute të tij. Ngjarjet e më vonshme treguan se ai pikërisht, Shqipërinë e Mesme kërkonte ta bënte bazë të veprimeve të ti antikombëtare.
Anëtarët e “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim” Morën pjesë në përgatitjen e Kuvendit Kombëtar në Vlorë që shpalli Pavarsinë e Shqipërisë më 28 Nëntor 1912 dhe hynë në Panteneonin e pavdeksisë.

Tomas Transtromer – fitues i Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2011.

Tomas Transtromer lindi më 1931 në Stokholm, Suedi. Ndoqi Universitetin e Stokholmit, ku studioi psikologjinë dhe poezinë.

Është njëri nga poetët më të rëndësishëm. Transtromer ka shitur mijëra vëllime në vendin e tij. Punimet e tij janë përkthyer në mbi pesëdhjetë gjuhë. Librat e tij me poezi përfshijnë: The Great Enigma: New Collected Poems (New Directions, 2003), Enigma e Madhe: Poezi të Reja të Zgjedhura (Drejtime të Reja, 2003), The Half-Finished Heaven (2001) Parajsa Gjysëm – e Perfunduar ; New Collected Poems (1997)/ Poezi të Reja të Zgjedhura (1997); For the Living and the Dead (1995)/Për të Gjallet dhe të Vdekurit (1995); Baltics (1974)/Baltikët (1974); Paths (1973)/Shtigjet (1973); Windows and Stones (1972)/Dritare e Gurë (1972), një Zgjedhje e Forumit Ndërkombëtar të Poezisë dhe gara në Çmimin Kombëtar të Librit për përkthim; The Half-Finished Heaven Parajsa-Gjysëm e Përfunduar (1962) dhe Seventeen Poems Shtatëmbëdhjeët Poezi (1954)...

Puna e tij ka ndërruar shkallë-shkallë prej poezisë së natyrës tradicionale e ambicioze shkruar në të njëzetat e hershme drejt vargut më të errët, personal, e më të hapur. Puna e tij rrokulliset nëpër zbrazëti, duke u përpjekur të kuptojë dhe kapërthejë të panjohurën, duke kërkuar përsosurinë. “Unë jam vendi/ku krijimi e nxjerr veten jashte,” thotë ai në poezinë “The outpost,”/”Pararoja” rreth të cilës shkroi “Ky lloj i idesë religjioze përsëritet këtu në poezitë e mia të vona, se unë shoh një lloj kuptimi në të qenët i pranishëm, në të përdorurit e realitetit, në të provuarit e tij, në bërjen e diçkaje prej tij.”Nderimet e çmimet e Transtromerit përfshijnë the Aftonbladets Literary Prize, the Bonnier Award for Poetry, the Neustadt International Prize for Literature, the Oevralids Prize, the Petrach Prize in Germany, dhe the Swedish Award from International Poetry Forum.Ai ka lexuar në shumë universitete Amerikane shpesh me poetin dhe mikun Robert Bly. Transtromer është psikolog i respektuar, dhe ka punuar në një burg me të rinj, dhe me të dënuarit me aftësi të kufizuara e të varur nga droga. Me gruan e tij Monica jeton në Vasteras, në perëndim të Stockholmit.



Tomas Transtromer është fitues i çmimit Nobel për letërsi për vitin 2011.

ÇIFTI

E fikin dritën, globi i saj i bardhë vezullon

Një çast dhe pastaj tretet, si nje tabletë

Në gotën e errësirës. Pastaj muret e hotelit

Ngrihen lart nëpër errësirën e qiellit



Lëvizjet e tyre bëhen më të buta, dhe ata flenë,

Por mendimet më të fshehta nisin të takohen

Si dy ngjyra që hasen e vrapojnë së bashku

Në letrën e njomë vizatimore të një shkollari



Është errët dhe qetësi. Qyteti por ka ardhur

Sonte më afër. Me dritaret e mbyllura. Shtëpitë kanë arritur

Rrijnë paketuar dhe duke pritur shumë afër,

Turma e njerëzve me fytyra të bardha.



PAS VDEKJES

Njëherë atje ishte tronditja

Që la prapa bisht të gjatë, vezullues komete,

Ajo na mban ne brenda. pamjet e TV-ve i bën të dëborta

Vendoset në pikat e ftohta të përçuesit telefonik



Dikush mund të shkojë ende ngadalë me ski në diellin dimëror

Nëpër shkurrë ku ca gjethe varen

Ngjasojnë me fletët e shqyera të drejtorive të moçme telefonike

Emrat kullufitur nga ftohtësia.



Është ende bukur ta dëgjosh zemrën si rrah

Por shpesh hija duket më reale se sa trupi

Samurai duket i parëndësishëm

Pranë armaturës së tij prej korace të dragoit të zi.



Vetmi (I)



Sa nuk u mbyta këtu, një nate Shkurti.

Vetura ime u bë copa, dhe u kthye anash në akull

Drejt matanë nëpër korsin tjetër. Njolla e trafikut

Erdhi në mua me dritat e tyre.



Emri im, vajzat e mia, puna ime, gjithçka

Rrëshqiti e lirë dhe ngeli prapa, e vogël e më e vogël,

Larg e më larg. Unë isha askushi

Djalosh në shesh lojërash, befas i rrethuar.

.

Dritat e përparme të makinave që vinin

Sulur mbi mua derisa mundohem me timonin nëpër shkëlqimin

e terrorit, të qartë dhe të rrëshqitshëm si vezë-e bardhë

Të dytët u rriten e rriten – duke bërë më shumë dhomë për mua-

Zgjatur të mëdhenj sikur spitalet.

.

Unë gati e ndieja se mund të pushoja

Dhe mora frymë

Para përplasjes



Atëherë diçka rroku ca rërë të dobishme

Apo qe shpërthim ere në kohë të mirë. Vetura

Kërciti nga ajo, duke u lëkundur prapa matanë rrugës

Shenja treguese e rrugës u godit dhe u thye, me tingëllimë të mprehtë,

Duke u vërtitur tutje në errësirë



Dhe vetura rri e qetë. U ula prapa me rripin e sigurisë

Shoh dikë si ec haprëndë nëpër dëborën që sillet vërdallë

Vjen të shohë çfarë ka ngelur nga unë.



Nga anglishtja: Zymber Elshani

ORHAN PAMUK ÇMIMI NOBEL NË LETËRSI (2006)

Orhan Pamuk u lind në Stamboll më 7 qershor të vitit 1952. Pamuk është një ndër shkrimtarët më të mirë kontemporanë të këtyre viteve të fundit.Romanet e trij janë përkthyer në më shumë se dyzet gjuhë të huaja, janë shpesh të ndërthurura midis botës reale dhe asaj jo reale dhe nxjerrin në pah Turqin e shkuar dhe të këtyre viteve të fundit.U nderua me cmimin Nobel me motivacionin ‘duke kërkuar shpirtin melankolik të atdheut të tij, ai zbuloi simbole të reja për të përfaqësuar lidhjet dhe ndeshjet midis kulturave të ndryshme’.

Pamuk ka thënë për vete:

Kam jetuar jetën time në Stamboll , në pjesën Europiane,në shtëpi që ndaheshin nga njëra-tjetra nga një breg me pjesën Aziatike. Të jesh afër bregut, përballë kontinentit tjetër, më kujtonte shpesh vendin tim në botën që më rrethonte dhe qe mirë. Më pas do të ndërtohej një urë që do të bashkonte dy brigjet e Bosforit. Kur qëndrova tek ajo urë dhe pashë panoramën e saj, kuptova se qe akoma më mirë, qe dicka shumë e bukur të shikoje të dy brigjet bashkë. Dhe kuptova se qe një zgjidhje shumë e drejtë të kishte një urë midis dy brigjeve. Duke iu referuar dy brigjeve Pamuk donte të shmangte pyetjen se kujt ane i përkiste.

Pamuk tashti është profesor në universitetin e Columbias për shkenca humane, ku ai mëson letërsi.Pamuk është edhe qytetari i parë turk që ka marrë këtë cmim kaq prestigjoz.

Pamuk u lind në një familje borgjeze shumë solide, një eksperiencë kjo e përshkruar mjaft mirë në romanet e tija si ‘Libri i zi’dhe ‘Xhevdet beu dhe djemtë e tij”duke përshkruar mjaft mirë jetën e tij personale në Stamboll.Pamuk u shkollua në kolegjin sekondar të Robert kolegjit në Stamboll dhe më pas do të studionte për arkitekturë në universitetin Teknik të Stambollit deri kur arriti që të bënte realitet ëndrrën e tij që qe piktura. Pamuk e la shkollën e arkitekturës pas tre vjetësh, gjithsesi për t’u bërë shkrimtar me kohë të plotë dhe u dipllomua në institutin e gazetarisë në universitetin e Stambollit në vitin 1976. Nga mosha 22 vjecare deri në moshën 30 vjecare Pamuk jetoi me nënën e tij, duke shkruar romanin e tij të parë dhe duke pritur për publikimin e tij. Orhan Pamuk është me fe myslimane, dhe ai e përshkruan veten si një njeri me kulturë qëdi të lidhi identifikimin historik dhe cultural me atë fetar. Më 1 mars të vitit 1982 Pamuk u martua me Aylin Turegun, me profesion historiane. Nga viti 1985 deri në vitin 1988, ndërkohë kur e shoqja qe një studente në universitetin e Columbias Pamuk fitoi të drejtën që të shkonte te kjo shkollë për të bërë disa kërkime për shkrimin e romanit të tij “Libri i zi’ në librarinë Butler të universitetit. Kjo periudhë përfshiu dhe një vizitë miqësore në universitetin e Iouas.Pamuk do të rikthehej përsëri në Stamboll vendi në të cilin ai qe aq i lidhur. Ai dhe gruaja e tij Aylin patën një vajzë që e quajtën Ruya që lindi në 1991, emri i saj në turqisht do të thotë ‘Ëndërr’. Në 2001 ai dhe Aylin u divorcuan. Në 2006 Pamuk pati disa probleme në lidhje me disa komente të sinqerta për politikën që ndiqte Amerika, por pasi u sqarua kjo cështje Pamuk u rikthye në Amerikë dhe u emërua në pozicionin e profesorit në universitetin e Kolumbias. Pamuk tashmë është një mik i një komiteti në Kolumbia në lidhje për globalizimin dhe ka takime me departamentin e e kulturës dhe me departamentin e gjuhëve të huaja të zonës së Azisë dhe të Lindjes së Mesme gjithashtu edhe me shkollën e Artit. Në maj të vitit 2007 Pamuk qe pjesëtar i jurisë së festivalit të Cannes ku kryetari I kësaj jurie qe Stephen Frears. Gjatë viteve 2007-2008 Pamuk u rikthye edhe një herë në Kolumbia për të mësuar letërsi konteporane me profesorët e tjerë Andreas Huyssen dhe David Damrosch. Pamuk në këtë kohë është një shkrimtar në residencën e kolegjit Bard. Ai sapo mbaroi romanin e tij të ri të titulluar ‘Muzeu i pafajsisë’në pranverën e vitit 2008 dhe ky roman u publikua më 29 gusht të po këtij viti në Turqi, dhe përkthimi në gjermanisht për t’u publikuar në Gjermani do të bëhet së shpejti pa mbaruar ky vit.

Pamuk filloi të shkruante rregullisht në vitin 1974. Romani i tij i parë qe ‘Errësirë dhe dritë’, më vonë ai do të qe dhe fituesi i cmimit të dytë të konkursit Milliyet Press në vitin 1979. Ky roman u paraqit me titullin ‘Xhevdeti dhe cunat e tij’ në vitin 1982 dhe me të fitoi cmimin Orhan Kemal në vitin 1983. Ky roman flet për historinë e tre gjeneratave nga një familje e shëndoshë në Stamboll në një district të sajin në Nisantasi zonë ku dhe Pamuk u rrit. Pamuk ka fituar shumë cmime të kritikës gjatë punëve të tij që qenë të parat,përfshirë këtu cmimin Madarali për romanin e tij të dytë të titulluar ‘Shtëpia e heshtur’dhe në vitin 1991 Prix de la Decouverte Europeenne për përkthimin në frëngjisht të këtij romani. Romani i tij me karakter historik ‘Kështjella e bardhë’publikuar në Turqi në vitin 1985 fitoi në vitin 1990 cmimin Independent Ëuord filmin më të mirë të huaj dhe me këtë cmim Pamukut iu rrit reputacioni edhe jashtë territorit turk.Nju Jork Times ka deklaruar për Orhan Pamuk se: një yll i rip o shkëlqen në lindje, ai eksperimenton me teknikën post moderne në romanet e tij, një ndryshim nga ligjet strikte naturaliste që përdorte në romanet e tij të para. Suksesi për të do të priste pak gjatë, por në vitin 1990 me romanin ‘Libri i zi’e bëri atë një ndër shkrimtarët më popullorë dhe më kontroversë në letërsinë turke, e parë kjo në komleksitetin e tij. Në vitin 1992 Pamuk shkroi skenarin e filmit ‘Fytyra misterioze’bazuar në Kara Kitap dhe e drejtuar nga regjizori me premisa të mira në kinematografinë turke Omer Kavur. Romani i tij i pestë të titulluar ‘Jetë e re’shkaktoi një sensacion në Turqi në vitin 1995 u bë romani më i shitur në historinë e Turqisë. Gjatë këtyre viteve Pamuk u bë një personalitet shumë e respektuar në Turqi për suportin që aid ha për të drejtat e kurdëve. Në vitin 1995 Pamuk qe në mes të atyre autorëve që shkruanin për ese të ndryshme që kritikonin trajtimin e keq për popullin kurd nga Turqia. Në vitin 1999 Pamuk publikoi librin me ese të titulluar ‘Ngjyra të tjera’. Fama e Pamukut vazhdoi të rritej më tej pas publikimit të romanit të tij të titulluar”Unë jam e kuqja’në vitin 2000. Romani qe një përzierje misteri, romance,dhe filozofie në Stambollin e shekullit të 16. Romani hap një dritare gjatë regjimit të sulltan Muratit të tretë në ditët dimërore të vitit 1591 duke ftuar lexusin e librit të ndjej tensionin midis lindjes dhe perëndimit. Romani ‘Unë jam e kuqja’ u përkthye në 24 gjuhë të huaja dhe me të Pamuk fitoi shumë cmime duke përfshirë këtu dhe cmimin IMPAC Dublin Aëard në vitin 2003.



Duke iu përgjigjur pyetjes se cfarë impakti kishte ky fitim i këtij cmimi (rreth 127.000 dollar) Pamuk u përgjigj;

Asgjë s’ka ndryshuar në jetën time sepse kam punuar gjatë gjithë kohës. Kam kaluar 30 vjet të jetës time duke bërë filma. Për 10 vjetët e para isha në merak për paratë dhe asnjë njeri nuk më pyeti se sa para bëra. Në dekadën e dytë unë shpenzoja para dhe asnjë nuk më pyeste për të. Dhe unë i kam kaluar 10 vjetët e fundit që të dëgjojë njerëzit të më pyesin se sa kam shpenzuar, gjë që s’kam për ta bërë kurrë. Romani i tij i mëvonshëm qe ai me titullin ‘Bora’ publikuar në vitin 2002, i cili ka për sfond konfliktin midis botës myslimane dhe asaj moderne në Turqi. Nju Jork Times e renditi këtë roman si një ndër romanet më të mira të vitit 2004. Ai gjithashtu publikoi “Memorie të qytetit të Sytambollit 2005” , për këtë Pamuk iu përgjigj pyetjes:

Mendova se mund të shkruaja rreth memories së qytetit tim për gjashtë muaj, por mu desh një vit i tërë për t’a kompletuar. Unë punoja për 12 orë rresht në ditë, duke shkruar dhe lexuar njëkohësisht. Jeta ime për shumë rrethana qe në krizë totale, dhe unë nuk dua të futem në më shumë detaje:divorci, vdekja e babait, problemet profesionale, probleme me këtë, probleme me atë, cdo gjë qe në rrugën e gabuar. Mendoja se nëqoftëse unë do të isha i dobët mendërisht unë do të isha me depression. Por unë do të cohem në mëngjes, të bëj një dush dhe të ulem të shkruaj, të kujtoj, duke i kushtuar një vëmendje të vecantë bukurisë së këtij libri. Sinqerisht mund t’iu them se unë mund të kem lënduar nënën time, apo familjen time. Babai më vdiq por nëna ime është akoma gjallë. Por nuk mund të mendojë për këtë. Mund të mendojë vetëm për bukurinë e këtij libri. Në vitin 2005 Pamuk morri 25000 euro për cmimin Peace Prize of the German book Trade për punën letrare të tij, në të cilën Evropa dhe Turqia islame gjetën njëra-tjetrën. Cmimi u morr në kishën e Paul në Frankfurt. Librat e Pamukut karakterizohen nga një konfuzion identiteti që sjell një konflikt midis vlerave perëndimore dhe atyre lindore. Këto shpesh sjellin ndërhyrje, por përfshin kompleksitetin, intrigat dhe karakteret me një shpirt të madh. Punët e tij kanë sjellur shumë diskutime të mbështjellur me një art të bukur kreativë sic janë letërsia dhe piktura. Puna e tij shpesh prek në detaje tensioned midis perëndimit dhe lindjes dhe traditat moderniste dhe shekullariste. Më 12 tetor të vitit 2006 Akademia suedeze deklaroi se Orhan Pamuk mori cmimin Nobel për letërsinë, duke konfonduar autoritetet që patën vënë për fitues poetin nga Siria Ali Ahmad Said i njohur si Adonis. Për reputacionin e saj Akademia tha se;Me shpirtin melankolik të shtetit të tij të lindjes Pamuk ka zbuluar simbole të reja që bien ndesh në një gërshetim kulturash. Orhan Pamuk e mori cmimin më 7 dhjetor të vitit 2006 në Akademinë suedeze në Stokholm. Leksioni qe titulluar valixhja e babait dhe u mbajt në gjuhën turke. Leksioni shpaloste marrdhëniet midis civilizimit të lindjes dhe perëndimit në një tekst alegorik që përfshinte nën të mardhënien e tij me të atin.

Dy përkufizime për dashurinë

Plagosjen që ai i kishte bërë Parisit (Shekspiri dhe sipas tij studenti thotë që u vra), prifti e konsideronte një akt të pastër rrugaçërie. E shumta, bazuar në paradigmën që politika i fund hundët kudo, plagosja ishte një atentat politik i zakonshëm.










Çelo Hoxha

- Oliver Mendvil, aristokrat anglez me studime në Itali, u nis me ngut për në atdhe, pasi mori lajmin e vdekjes së babait. Asokohe udhëtohej me kalë – fundi i shekullit të shtatëmbëdhjetë – dhe, pa presionin e kohëve moderne – orare trenash, autobusësh, avionësh, takimet mund të zgjasnin në varësi të kënaqësisë që falte biseda me udhëtarët e rastësishëm. Në një fshat të vogël fiorentin, ndërsa ishte në kërkim të një strehe për të kaluar natën e shoqëruar me një shi të rrëmbyeshëm, fisniku anglez takoi një prift.

Studenti u lumturua, sa mori vesh që prifti ishte me origjinë nga vendlindja e Zhuljetës, por entuziazmi i tij u shua shpejt. Për at Ipoliton, Verona ishte e shquar ngaqë ishte vendlindja e një piktori të madh, “hyjnorit Veronez”, dhe, natyrisht, e vetë priftit. Më tej, djaloshi fisnik mësoi se atyre anëve, Veronën e thërrisnin qyteti i Skaligerëve, emri i familjes fisnike që e kishte drejtuar qytetin gjatë shekullit të 14-të.

I riu anglez u habit me priftin, i cili pati vështirësi të gjente në kujtesë një princeshë me emrin Zhuljetë dhe, edhe kur e pikasi, nuk bëhej fjalë për imazhin legjendar që kishte krijuar Shekspiri, por një grua të martuar, nënë e tetë fëmijëve, e cila mund të ishte- edhe pas dyzetëvjetësh, që kur at Ipolitoja ishte larguar nga vendlindja- ende gjallë.

Dramaticiteti rritet paralel me parodinë. Të dy, studenti dhe prifti, flasin për të njëjtin qytet, të njëjtët personazhe, të njëjtat ngjarje, por në kontekste të ngatërruara ose krejt të ndryshme. Duke rrëmuar në kujtesë, prifti zbulon që njeh jo vetëm Zhuljetën, por dhe personazhet e tjerë të tragjedisë së Shekspirit, veçse, për habi të bashkëbiseduesit, jetët e tyre rezultojnë, në rrëfimin e priftit, të zakonshme.

Parisi, në Veronën e priftit është burri i ligjshëm dhe i vetëm i Zhuljetës. Ai është ndeshur me Romeon, por ajo që thotë studenti duke iu referuar Shekspirit, sipas at Ipolitos, nuk është e vërtetë. Sipas tij, Parisi ishte një njeri i pasur dhe i denjë për Zhuljetën, kurse Romeo një birbo. Plagosjen që ai i kishte bërë Parisit (Shekspiri dhe sipas tij studenti thotë që u vra), prifti e konsideronte një akt të pastër rrugaçërie. E shumta, bazuar në paradigmën që politika i fund hundët kudo, plagosja ishte një atentat politik i zakonshëm.

I riu anglez u trondit. Ai mësoi se at Lorenco, të cilin prifti Ipolitio e kishte njohur personalisht, nuk ia kishte dhënë Zhuljetës barin që, te Shekspiri, e vuri në gjumë, për t’u shtirë si e vdekur e për t’iu shmangur martesës me Parisin. “At Lorenco s’bënte kurrë kësi gjërash,” e garantoi prifti. Ndërsa Romeo, për të cilin Shekspiri thotë se piu helmin duke e kujtuar të dashurën e tij të vdekur, sipas priftit, nuk u helmua (e piu apo jo helmin nuk specifikohet), por ai është i sigurt që Romeo u arratis në Mantova, ku e “zuri keq qymyri” me bijën e një markezi. Nga kjo dashuri, në kujtesën e priftit nuk gjendeshin shumë gjëra, përveç faktit që njerëzia e mbante mend si “tepër romantike” dhe “si një pasion të pashembullt”.

Studenti vazhdoi të ngulte këmbë se historia e tij ishte varianti i vërtetë, ngaqë ai e kishte parë me sytë e tij shfaqjen, madje i ulur në rreshtin e parë. Prifti ia hodhi poshtë pretendimet, me autoritet. Ajo që rrëfente at Ipolito, kishte mbërritur në veshët e tij nga goja e at Lorencos, dëshmitar okuluar dhe pjesëmarrës në ngjarje, në të dyja variantet.

Ky është, pak a shumë, subjekti i tregimit “Romeo e Zhuljeta”, i shkrimtarit çek Karel Çapek. Me pak kujdes, në tregim vihet re që prifti është në dijeni të veprës së famshme të Shekspirit, me të njëjtin titull. Distanca mes dy veprave është pak më shumë se dy shekuj e gjysmë, nga vitet 60-të të shekullit të 17-të, në vitet 20 të shekullit të 20-të.

Në variantin shekspirian të ngjarjes, sipas librit dhe jo personazheve të Çapekut, Romeo dhe Zhuljeta janë anëtarë të dy familjeve aristokrate veroneze në hasmëri. Në aktin e parë të tragjedisë, ata nuk njihen, dhe, edhe kur takohen, përballja e tyre është rastësore, ndodhen në të njëjtën festë. Aty secili ndodhet për arsye të ndryshme, madje, duke pasur parasysh çfarë ndodh më vonë, kundërshtuese. Romeo ka shkuar në festë me shpresën të takojë Rozalinën, vajzën që i ka pushtuar ëndrrat, por që nuk i përgjigjet dashurisë së tij. Zhuljeta, nga ana e saj, nuk mund të mos ishte në atë festë, sepse atë e organizonte familja e saj dhe posaçërisht për të, me shpresën që ajo të njihej me Parisin, princi që kishte kërkuar dorën e saj. Mirëpo, rastisi që Romeo dhe Zhuljeta shkëmbyen vështrimet dhe gjithçka mori rrokullimën, në fillim në zemrën e tyre, e pastaj në gjithë Veronën.

Ata u puthën pa ia mësuar ende emrin njëri-tjetrit, pastaj, kur mësuan kush ishin, në lidhjen e tyre fillon tensioni. Kushëriri i Zhuljetës e fton Romeon në duel, i zemëruar që ky mori pjesë në festën e tyre, kur familjet ishin në hasmëri. Romeo duket i lidhur me fatalitetin, sepse, edhe pse i shmanget duelit, e vret kushëririn e të shoqes (u martuan që atë natë), aksidentalisht. Kurorëzimi u bë në prani të at Lorencos, i cili u vendosi kurorë në fshehtësi e me ngut, me shpresën që lidhja e tyre mund të çonte në pajtimin e dy familjeve fisnike të qytetit. Babai i Zhuljetës, i nxitur nga ngjarjet, vendos që e bija të martohet me Parisin, megjithëse më herët i kishte thënë Parisit të priste nja dy vjet, derisa ajo të mbushte të 15-at.

At Lorencoja vazhdon bashkëpunimin për kurorëzimin me sukses të dëshirës së të rinjve, i jep Zhuljetës ilaçin që do ta vërë në gjumë natën e martesës, me qëllim të shtiret si e vdekur. Dhe kështu ndodhi, familja e varrosi atë, por, ndërkohë, lajmi që Zhuljeta kishte pirë ilaç dhe jo helm nuk e mbërrin Romeon, i cili, duke kujtuar se ajo ka vdekur, shkon te varri i saj (pasi vret Parisin gjatë rrugës, edhe ai për te varri, me një tufë lule), dhe vret veten. Ky është fundi i historisë së Shekpsirit dhe i dashurisë më të famshme në historinë e letërsisë botërore.

Për kushedi ç’kapriço të fatit, historitë më të mëdha të dashurisë në letërsi, janë shoqëruar me pasoja fatale. Nëse kujtojmë, për shkak të dashurisë së Helenës dhe Parisit, në poemën e famshme të Homerit, u shkatërrua një qytetërim. Dhe të mendosh që kjo është një nga krijimet letrare më të hershme të historisë njerëzore. Në kohët e vjetra njerëzit duket s’kanë patur shumë arsye për të nisur një luftë, por, mund të thuhet gjithashtu, që, kur luftonin, ata luftonin për gjëra që ia vlente të flijoheshe. Lufta nuk u bë për Helenën, siç thuhet rëndom. Lufta e grekëve nuk u bë për të zotëruar një ikonë të bukurisë, por për të mbrojtur një standard moral. Sigurisht, në ditët e sotme, bazuar në standardet morale të shoqërisë, një luftë e tillë duket qesharake.

Në kohën e saj, tragjedia “Romeo dhe Zhuljeta” nuk llogaritej ndër veprat më të mira të Shekspirit. Vlerësimi i saj vjen më vonë, me triumfin e revolucionit industrial dhe ideve të iluminizmit, kur gjithçka – përfshi dhe seksi – u kthye në mall konsumi. Në kohën e ngjarjeve veroneze, lidhja mes dy të rinjve nuk ishte një gjë e lënë në dorë të rastësisë. Dhe prifti i Çapekut, at Ipolitoja, tingëllon bindës kur e quan dashurinë, për të cilën i rrëfen studenti, punë kalamajsh.

Te Shekspiri, fundi tragjik i lidhjes duket i natyrshëm, veçse, jo për shkak të mjeshtërisë së autorit të për të ndërtuar truke logjikisht të argumentuara, por për shkak të kornizës morale të shoqërisë në të cilën zhvillohen ngjarjet. Duke rënë dashuri pa i mësuar njëri-tjetrit as emrin, dy të rinjtë ranë kundërshtim me familjet e tyre. Duke shkuar në festën e familjes në hasmëri, Romeo bëri gabimin e radhës. Me vrasjen e kushëririt të Zhuljetës, tashmë bashkëshortja e tij, Romeo kaloi nga gabimi në krim. Zhuljeta, nga ana e saj, vazhdoi me gabimet e veta, kur shmangu martesën me Parisin nga përkushtimi për vrasësin e kushëririt. Në veprimet e tyre, Romeo dhe Zhulejta shkelin çdo lloj tradite, norme morale dhe ligji të shoqërisë.

Romeo dhe Zhuljeta e Çapekut përfaqësojnë të kundërtën e personazheve të Shekspirit. Ata janë njerëz që respektojnë veten, njëri-tjetrin dhe shoqërinë, në gjirin e të cilës e konsumojnë deri në fund dashurinë e tyre. Te Shekspiri dashuria mbetet e paplotë, sepse është nxitur nga instinkte me veprim të shkurtër, ndërsa te Çapeku ajo është një cikël i plotë, që mbyllet me riprodhimin e jetës. Studenti anglez habitet me rrëfimin e priftit, aq shumë sa në një pikë ai bëhet arrogant, duke i thënë at Ipolitos: “Më falni, po ju nuk e njihni dashurinë e vërtetë, i dashur padre.”

Prifti ia shpjegoi me shumë qetësi përkufizimin e tij për dashurinë: “Dashuri e vërtetë? Të tillë unë quaj atë dashuri, me të cilën një çift lidh tërë jetën ndershmërisht dhe besnikërisht. Zhuljeta ka qenë një zonjë e mrekullueshme, zotëri. I shërbeu të shoqit gjer në vdekje, rriti dhe edukoi tetë fëmijë. Domethënë anglezët Veronën e quajnë qytetin e Zhuljetës. Iu faleminderit, për këtë. Zhuljeta shoqet përnjëmend i ka pasur të rralla. I ndrittë shpirti për jetë atje ku është.”

Dhe, kur e kupton se ky përkufizim përfshin miliona e miliona marrëdhënie njerëzore të suksesshme që përcjellin vazhdimin e jetës nga brezi në brez, për shekuj me radhë, nuk është e vështirë të bëhet dallimi se nga anon peshorja e së drejtës. Studenti anglez dhe prifti italian i Çapekut përfaqësojnë dy botë të ndryshme. Studenti është banor i botës së krijuar nga Shekspiri, kurse prifti i botës së krijuar nga Zoti.