2011-03-15

Xhindët në Mitologjinë Shqiptare


Ashtu si Djalli, Xhindet kanë hyrë në demonologjinë shqiptare nga sfera e demonologjisë së feve monoteiste, konkretisht nga demonologjia islame, duke zëvendësuar figura më të hershme të mitologjisë primitive. Xhindet e betytnisë popullore shqiptare gjenden natën gjithkund, jashtë në kopësht, apo në nevojtore. Vendet ku u pëlqen të mblidhen janë cipat e rrëkeve, aty ku derdhen cikat a gjerbat e shiut nga pullazi. Ndaj njeriu nuk duhet të ecë apo të derdhë ujët e hollë natën pa thënë destur dhe bismillah. Për po këtë arsye bënin kujdes edhe gratë që të mos hidhnin ujët e nxehtë me të cilin kishin larë kënanë e nuses, se po të digjnin ndonjë xhind, nusja do të shkallohej.

Në krahina të ndryshme besohet se zbresin netëve nëpër përrenj, duke u rënë daulleve dhe duke bërë potere të madhe. Në Korcë nuk e lënë ujin e të vdekurit vetë në zjarr, se thonë se e pinë Xhindët. Kurse në Tiranë, kur e fusin foshnjën në djep për herë të parë, nën shtroja i shtinë një gozhdë dhe një qese përplot me fara liri, që kur të vinë Xhindet për të marrë foshnjën, të harrohen dyke numëruar kokrrat e melit e të mos i bëjnë keq fëmijës. Në labëri, lehonën nuk e lënë të dalë jashtë për dyzet ditë: thonë se po të dalë përpara kësaj kohe do të shuplaket, sepse do t’i shkelë e kështu të sëmuret e të dalë mendsh.

Kur janë duke kënduar, nuk duhet të thuhet se po këndojnë Xhindet, por Shtojzovallet (Shtoj-Zot-Vallet). Edhe këta zhduken me të dëgjuar këngën e këndezit: ‘…këndoi kokoshi dhe iknë xhinërit’ [Pedersem, Maro Përhitura]. Në Veri, një njeriu të cilit i bie sëmundja e tokës, i thonë “Mos ke shkelë kund në trevezë zanash?”. Shëmbëllyeshëm, sipas besimit popullor, një njeri mund “të shuplaket po të shkelë në sofër (trevezë) të Xhindeve.

Nisur nga kjo e dhënë, ne na duket se Xhindi i besimeve popullore s’është, vec se një Zanë e rrëgjuar dhe e kontaminuar prej një prej figurave më të njohura të demonologjisë islame Xhindi (‘xhini’ në njëjës). Dhe rastet kur nën emrin e krishterë apo islam fshihen mbeturina të figurave më të lashta mitologjike nuk janë të rrallë. Thërriten edhe Mirazt (p. sh., t’shplakin t’mirazt” , Shpat-Elbasan) e Xhine.

Shqiponja në Mitologjinë Shqiptare


Një nga shpendët mitikë më të nderuar nga shqiptarët, e rrethuar prej gjithfarë besimesh e tabush. Thuajse të gjithë shqiptarët vrasjen e saj e konsideronin mëkat të madh. Por edhe në rastet kur vrisnin ndonjë, trupin e saj e hapnin në pozë fluturimi mbi ndonjë dru në kopësht a në arë, sepse besonin se kësisoj pemët apo arat do të kishin prodhime të mbara . Shqiponja është simbol diellor; përfaqëson të gjithë zotat e qiellit; diellin në zenith; parimin shpirtëror; ngjitjen; frymëzimin; clirimin nga skllavëria; fitoren; krenarinë; soditjen; apoteozën; pushtetin mbretëror; autoritetin; fuqinë; lartësinë; element i ajrit.

Mendimi se është e aftë të fluturojë gjer te dielli, ta shikojë atë drejt dhe të identifikohet me të, e bën shqiponjën simbol të parimit shpirtëror të njeriut, i cili është në gjëndjë të ngjitet fluturimthi drejt qiellit.

Shqiponjat dykrenare janë tipare të zotave të dyfishtë dhe përfaqësojnë gjithdijen a një fuqi të dyfishtë. Përleshja midis shqiponjës dhe demit, apo midis shqiponjës dhe luanit, përleshje nga e cila shqiponja del gjithmonë fitimtare, përfaqëson triumfin e shpirtit apo të intelektit mbi mishin. Përleshja midis shqiponjës dhe gjarpërit apo shëmbëlltyra e një shqiponje me një gjarpër ndër kthetra, përshkruan fitoren shpirtërore, ku shqiponja është simbol i fuqive qiellore, kurse gjarpri i fuqive ktonike a nëntokësore; shqiponja është gjithashtu dritë e pamanifestuar, kurse gjarpri terr i pamanifestuar; bashkë ata mbrujnë plotërinë, njësinë kozmike dhe bashkimin e shprtit dhe materies. Shqiponja në krye të një shtyllë është emblemë e zotit të diellit, si sol invictus ngadhnjyes mbi terrin.


Marrë nga Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare.

Fatet në Mitologjinë Shqiptare




Figura të besimeve popullore dhe përrallave, që përfytyrohen si tri gra që vijnë natën e tretë te djepi i të posalindurit dhe i caktojnë fatin e jetës. Në veriun e Shqipërisë këtë detyrë e kryejnë Orët. Çdo pësim i njeriut i mvishet vendimit të tyre, ndaj njerëzit ngushëllohen duke thënë: kështu e shkruan Fatet. Natën e tretë bëhet edhe kremtja e familjes, që quhet poganiqe. Për këtë rast piqet një bukë, e cila thyhet mbi djepin e fëmijës. Ndër të krishterë, pas kësaj ceremonie i vihet emri fëmijës. Thirren edhe Fati, Vitore, Mira, Mirushe (E. Giordano, Fjalori), Orë (në Veri), Fata (Hora e Arbëreshëve), Fëtresha (E. Giordano, Fjalori), Fatmira, Fatëza (E. Giordano, Fjalori), Fatie (De Rada, Raps., 14v), Fatia (Pederson, f. 205).

Marrë nga Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare.

Mitet Iliro-Shqiptare

Mitet Ilire-Shqipetare jane shume me te hershme dhe mijra vjet me pare se sa te cfaqeshin Greket ne ishujt e shkrete te jugut te Ballkanit. Mitet Ilire-Shqipetare zene fille afersisht 10 mije vjet me pare qe ne kohen e Pellazgve, te parve tane ne vendet tona Ilire-Shqipetare. Dhe ato mite thirren qe prej atyre kohve me emrat ZANA, ORE, SHTOJZOVALLE...ku kane simbolizuar figuren e perkryer te pamjes femrore te cilat me aftesite e tyre te mbinatyrshme kane ndaluar katastrofa natyrore, stuhi, rrufe, ose kane goditur elemente negative si luftetare barbare apo ushtri barbare qe sulmonin njerz te pafaj...ku ata barbare i kane ngrire ne gure, apo dru etj.

Zanat u kane ardhur ne ndihme njerzve, luftetarve qe mbronin nje popull te sulmuar nga dikush tjeter ku atyre luftetarve u kane dhene fuqi te jashtzakonshme te cilet jane bere te pavdekshem ku kane fituar cdo beteje...

Zanat ate fuqi ua kane dhene atyre nepermjet qumshtit te gjirit apo dhe me forma te tjera...
Per kete flasin legjendat tona gojore dhe tashme te shkruara ne visaret e kombit...per Gjeto Basho Muja nje Kreshnik i mitologjise Iliro-Shqipetare i cili ne kontakt me Zanat mori fuqi te jashtzakonshme prej qumshtit te gjirit te tyre te cilat ja dhane si shperblim pasi e gjeten duke u perkundur djepat e femijeve te Zanave ne bjeshke kur ato nuk gjendeshin aty...etj...

Pra te kthehemi dhe nje here tek qellimi i ksaj teme:

Aspak per te sulmuar histori te askujt, as mendime te askujt, por se pari te vlersojme historine tone ILIRE-SHQIPETARE duke folur per mitet tona si dhe per ato vlera qe i kemi tashme te njohura si visare te Kombit...ku duhet ti kujtojme me rrespekt dhe ti nderojme ato vlera duke mos lejuar qe te na i neperkembim te tjeret dhe as te mos na i vjedhim me fallsitete te tyre!
E aq sa ka mundesi gjithseicili te sjedhe ne kete teme ate qe ka ndigjuar nga gojdhenat, nga leximet apo studimet e tij, etj...

Pra te bashkbisedojme ne kete udhe sic ka thene i madhi Gjergj Fishta:

"Zoti ne qiell e na ne Toke,
Me te tane vllazen e shoke,
Por gjithseicili ne cak te vet!

Fragmente nga Mitologjia Shqiptare - kush në çka beson ??

Për të dhënë një pasqyrë më të gjerë, më të plotë të mitologjisë së një populli, nevojitet kohë më e gjatë dhe punë sistematike hulumtuese në terren në vise të ndryshme, përveç studimit të literatures ekzistuese për këtë temë shumë të gjerë dhe shumë të lashtë. Ndër ne, mjerisht, nuk ekziston ende të paktën një sprovë konkrete, për të përmbledhur në një botim botën mitologjike shqiptare, e cila është shumë e pasur dhe, në disa vise, e ruajtur dhe e gjallë deri më sot. Por, megjithatë, materiale të mbledhura, vështrime dhe studime fragmentare kemi, qoftë nga autorë të huaj, qoftë nga njerëzit tanë të aftë për këtë punë. Të dhëna dhe analiza më të plota gjenden në veprat e albanologëve të njohur, siç ka qenë, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci, dhe shumë të tjerë. Autorë shqiptarë dhe mbledhës të materialeve të mitologjisë sonë popullore ka shumë, të cilët në revista të ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli I Dritës", "Drita" etj...), ose në botime të tjera kanë dhënë kontribut të vlefshëm për njohjen dhe ruajtjen e kësaj pjese të rëndësishme të kulturës shpirtërore të popullit tonë. Punën më të madhe për këtë e kanë bërë etnografët tanë pas Luftës së Dytë Botërore, qoftë me kontributet e tyre të vlefshme shkencore të botuara në revistën "Etnografia shqiptare", "Kultura Popullore", e materialeve në Institutin e Kulturës Popullore. Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit të një vepre më të gjerë, në të cilën do të paraqitej, të paktën në vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, në kushte të reja ekonomike, kulturore dhe përgjithësisht shoqërore, ka humbur fare rolin e dikurshëm të saj dhe së shpejti mund të qitet në harresë përgjithmonë. Kështu do të varfërohej historia e kulturës së popullit tonë. Nga shumë punime të autorëve tanë e të huaj, këtu po përmendim vetëm dijetarin tonë të shquar prof. Eqrem Çabejn (1908-1980), i cili qysh në vitin 1939, ka dhënë një pasqyrë të shkurtër, por të qartë, të mitologjisë sonë popullore, botuar frëngjisht në revistën "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetëm disa të dhëna dhe mendime të tij, të cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar më vonë edhe në botime të tjera të ndryshme. Në besimet popullore, thotë Çabej, ruhen shumë figura të moçme, të cilat në mitologjinë tone paraqiten me emër të ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Në mitologjinë tonë shpesh përmenden "hijet", si figura mjaft të papërcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e një demoni, të një fantazme. Në Kosovë me fjalën "hije", në kuptimin mitologjik, mund të përfshihen demonë të ndryshëm, por para së gjithash - bota "andej varrit", të vdekurit, zakonisht shpirtra të ligj. Balozi I detit përmendet në folklorin tonë mjaft shpesh. Në Kosovë ka kuptimin e një përbindshi. Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne. Dragoi,kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj.,personazhe këto mitologjike, të njohura ndër shumë popuj. Këtu po përmendim vetëm disa qenie të tjera të kësaj sfere si i paraqet Çabej, të cilat në Kosovë njihen pak ose aspak, të paktën me emrin përkatës. Kështu, p.sh., në Kosovë nuk dëgjohet për Erretat e Sheut, të cilat Çabej i përmend sipas të dhënave të albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta është ndër ne e panjohur.Kështu u quajka në viset tona veriore "një pelë përrallore, me në shpinë kalorësin të quajtur Dhevështruesi". Tek arbëreshët e Italisë ekziston Fata, e cila duhet t'i përgjigjet zanës ndër ne. Në gojëdhënat e zonës së Përmetit përmenden Floçkat, vasha të bukura me flokë të gjata, që mendohej se rrinin në ujëra e në puse. Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin të ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit është një lloj sirene, pastaj Xhullitë e Judi, janë figura të njohura në zonat tona të veriut, por edhe ndër bullgarë e rumunë. Karakonxholli është figurë mitologjike ndër ne, e ardhur nga mitologjia turke. Në Kosovë njihet me emrin "Kallakonxhë", e cila udhëtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di të orientohet në hapësirë. Gogu, Sanagogu ose Herri është njëlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokërrmeli. Figura mitologjike më pak të njohura janë gjithashtu Mëmëdreqja, lloj përbindshi në bestytnitë e hershme ndër shqiptarët (arbëreshët) e sicilisë në Itali, kurse në besimet e tyre në Kalabri Manaqeli ka qenë njëlloj hijeje. Nuset e Malit dhe Orët e Malit kanë qenë lloj zanash, emir i të cilave rrallëherë zihej në gojë. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zëvendësohej me emërime, si p.sh., "Qofshin të bardha", "Ato të lumturat", "Ato të mirat" etj., siç thuhet në Kosovë. Në viset e veriut Shurdhi ka qenë demon I rëndësishëm. Në mitologjinë e trakëve të vjetër ky ishte hyjni e motit të keq. Figurë e ngjashme me Shurdhin, në veri ka qenë Verbti. Gjarpri I shtëpisë në disa vise quhet Vitore. Në mitologjinë e shqiptarëve të Çamërisë Vitoret ishin tri Fatitë që mendohej se i vinin foshnjës te djepi natën e tretë të lindjes dhe ia caktonin fatin që do të kishte në jetë. Emri i vitores në thelb është vejtore, "ajo që end pëlhurë, endëse, emër që del edhe me trajtën vektore", - pra, ato ishin endëse të pëlhurës së jetës. Zana - në mitologji është simbol i një vashe me bukuri të pashoqe. Ky emër rrjedh prej hyjnisë romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisë. Huazimi i figurave mitologjike në popujt e Ballkanit dhe më gjerë ka qenë i ndërsjelltë, duke bërë edhe përshtatje të ndryshme në emër, e disa raste edhe në kuptim. Kjo dukuri është që nga koha antike. Kështu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndër shqiptarët gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me më pak rëndësi se siç e kishte në Greqinë antike, dhe me emër të vendit Zojz. Edhe hyjnesha romake Diana ka qenë e njohur në mitologjisë ilire dhe trakase, ndoshta më me pak autoritet se te romakët, por prapë me kurorë hyjnie. Mitologjia jonë është tepër e ngarkuar me figura e besime të ndryshme. Përkundrazi, ilirët - të parët e shqiptarëve, duket se kanë qenë më realë ose të paktën më racionalë në këtë pikëpamje. Ata besonin në fenomenet e natyrës. Për ta zot ka qenë, para së gjithash, dielli, pastaj hëna, ujët, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj. Pra, ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme. Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji, etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë.Profesor Çabej ka botuar në revistën "Yllyria" një studim tjetër mbi zakonet dhe doket e shqiptarëve, ku, përveç të tjerash, shpjegon edhe disa të dhëna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive të ndryshme të saj. Më vonë (më 1942) ka botuar një studim të posaçëm me titull "Diana dhe Zana", dhe më 1972 artikullin "Disa figura të besimeve popullore shqiptare". Ai, ndër të tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) përmenden në "Mesharin" e tij "gjigantët" - fantazma me shtat të gjatë e natyrë luftarake. Ai gjithashtu përmend fjalën "hije" me kuptimin e një fantazme tjetër. Edhe në veprat e Pjetër Budit (1566-1622) ka elemente të besimeve tona popullore. Në veprën e Pjetër Bogdanit "Cuneus prophetarum" më 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike. Nga fjala "gjigant", të cilën e përmend Buzuku, vjen fjala "vigan" që është sot e përhapur në gjuhën tonë, me kuptim të njeriut me shtat të rritur, të lartë, të zhvilluar. Në Mirëditë, shkruan Çabej, ekziston një figure mitologjike me emrin kuptimor "Dheveshtruesi", i cili "në net pranvere vë veshin tek dheu, për të dëgjuar a vjen njeri për së largu dhe a gjëmon ujët e nëndheshëm. Ai gjithmonë shkon kaluar në vithe të "Dhamsutës", një pelë e pagojë që kalon nëpër male e dete dhe shpie larg e larg atë që do të shpëtojë me anë të saj". Në Dukat të Vlorës, në malësitë e Labërisë, besohej në një lloj zane shtatgjatë, të cilën e quanin Suta "drenusha" dhe përfytyrohej në trajtën e një lope. Ndër shqiptarët e jugut, në Toskëri, mali I Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtë. Në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë, hyjni të ndryshme. Njerëzit bënin be mbi këtë mal si në një gjë më të shenjtë e më të shtrenjtë "për Baba Tomorrin", "për të mirin Tomorr". shumëkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia përmend, por thonë "ai" dhe bëjnë be "për atë çukë". Figura, personazhe mitologjike ndër ne ka shumë, siç shihet edhe nga kjo që u tha më sipër, por besimet dhe ritet magjike në kuadër të mitologjisë, gati që as nuk mund të numërohen, sepse çdo krahinë, çdo zonë, bashkësi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund të kenë disa veçori, disa besime e bestytni, disa "bidate" ose zakone, të cilat nuk i ka tjetërkush. Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketë botën e tij vetjake nga sfera e magjisë dhe e mitologjisë në përgjithësi. "Tim për shpi, adet për njeri", thotë populli. Mitologjia është pus pa fund, të cilit nuk i shteret kurrë ujët. Prandaj, si u tha më parë, edhe me këtë rast mund të japim vetëm fragmente nga kjo fushë e gjerë e kulurës shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre, qoftë nga çfarëdo bashkësie të shkallës primitive ose të përparuar kudo në botë. Zakonet e ndryshme me ceremonial të caktuar, veprimet magjike, në shumicën e rasteve lidhen me stinë të motit, me festa, me ditë të shënuara, me pjesën e caktuar të ditës, pastaj me vend ose me objekt të caktuar. Disa "adete" bëhen në pranverë, disa të tjera në vjeshtë, disa ditën e ndonjë feste, të tjerat ditën e martë, të premte, etj., kurse disa paradite ose në mbrëmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me një kodër, me një lis, me varre, me vende të shenjta ose të nderuara, dhe kështu me radhë. Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumë punëve.

Autori: Mark Krasniqi
"Nga Aspekte Mitologjike Besime e Bestytni"

Magjia e mitologjisë shqiptare

Historia dhe tradita shqiptare eshte shfaqur nder vite edhe me ane te mitologjise. Veprat e ndryshme te autoreve tane me te shquar kane shpalosur kulturen dhe boten shpirterore te krijimtarise shqiptare
Magjia e mitologjise shqiptare Per te dhene nje pasqyre me te gjere, me te plote te mitologjise se nje populli, nevojitet kohe me e gjate dhe pune sistematike hulumtuese ne terren ne vise te ndryshme, perveç studimit te literatures ekzistuese per kete teme shume te gjere dhe shume te lashte. Tek ne, mjerisht, nuk ekziston ende te pakten nje sprove konkrete, per te permbledhur ne nje botim, boten mitologjike shqiptare, e cila eshte shume e pasur dhe, ne disa vise, e ruajtur dhe e gjalle deri me sot. Por, megjithate, materiale te mbledhura, veshtrime dhe studime fragmentare kemi, qofte nga autore te huaj, qofte nga njerezit tane te afte per kete pune.
Te dhena dhe analiza me te plota gjenden ne veprat e albanologeve te njohur, siç ka qene, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci dhe shume te tjere. Autore shqiptare dhe mbledhes te materialeve te mitologjise sone popullore ka shume, te cilet ne revista te ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli i Drites", "Drita" etj…), ose ne botime te tjera kane dhene kontribut te vlefshem per njohjen dhe ruajtjen e kesaj pjese te rendesishme te kultures shpirterore te popullit tone.
Punen me te madhe per kete e kane bere etnografet tane pas Luftes se Dyte Boterore, qofte me kontributet e tyre te vlefshme shkencore te botuara ne revisten "Etnografia shqiptare", "Kultura Popullore", e materialeve ne Institutin e Kultures Popullore. Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit te nje vepre me te gjere, ne te cilen do te paraqitej, te pakten ne vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, ne kushte te reja ekonomike, kulturore dhe pergjithesisht shoqerore, ka humbur fare rolin e dikurshem te saj dhe se shpejti mund te qitet ne harrese pergjithmone. Keshtu do te varferohej historia e kultures se popullit tone.
Nga shume punime te autoreve tane e te huaj, ketu po permendim vetem dijetarin tone te shquar Prof. Eqerem Çabej (1908-1980), i cili qysh ne vitin 1939, ka dhene nje pasqyre te shkurter, por te qarte, te mitologjise sone popullore, botuar frengjisht ne revisten "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetem disa te dhena dhe mendime te tij, te cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar me vone edhe ne botime te tjera te ndryshme.
Te bardhat jane nje lloj shtojzovallesh, vajza te bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo eshte njefare zane. Kjo figure mitologjike eshte e njohur jo vetem ne Ballkan, por edhe ne boten arabe, nga duhet te kete ardhur nder ne. Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj. Ne besimet popullore, thote Çabej, ruhen shume figura te moçme, te cilat ne mitologjine tone paraqiten me emer te ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Ne mitologjine tone shpesh permenden "hijet", si figura mjaft te papercaktuara, por gjithsesi me kuptimin e nje demoni, te nje fantazme. Ne Kosove me fjalen "hije", ne kuptimin mitologjik, mund te perfshihen demone te ndryshem, por para se gjithash - bota "andej varrit", te vdekurit, zakonisht shpirtra te ligj. Balozi i detit permendet ne folklorin tone mjaft shpesh.
Ketu po permendim vetem disa qenie te tjera te kesaj sfere si i paraqet Çabej, te cilat ne Kosove njihen pak ose aspak, te pakten me emrin perkates. Keshtu, p.sh., ne Kosove nuk degjohet per Erretat e Sheut, te cilat Çabej i permend sipas te dhenave te albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu, Dhamsuta eshte nder ne e panjohur. Keshtu u quaka ne viset tona veriore "nje pele perrallore, me ne shpine kaloresin te quajtur Dheveshtruesi".
Tek arbereshet e Italise ekziston Fata, e cila duhet t'i pergjigjet zanes nder ne. Ne gojedhenat e zones se Permetit permenden Floçkat, vasha te bukura me floke te gjata, qe mendohej se rrinin ne ujera e ne puse. Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin te ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit eshte nje lloj sirene, pastaj Xhullite e Judi, jane figura te njohura ne zonat tona te veriut, por edhe nder bullgare e rumune. Karakonxholli eshte figure mitologjike nder ne, e ardhur nga mitologjia turke.
Ne Kosove njihet me emrin "Kallakonxhe", e cila udhetarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di te orientohet ne hapesire. Gogu, Sanagogu ose Herri eshte njelloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokerrmeli. Figura mitologjike me pak te njohura jane gjithashtu Memedreqja, lloj perbindshi ne bestytnite e hershme nder shqiptaret (arbereshet) e Sicilise ne Itali, kurse ne besimet e tyre ne Kalabri, Manaqeli ka qene njelloj hijeje.
Nuset e Malit dhe Oret e Malit kane qene lloj zanash, emri i te cilave rrallehere zihej ne goje. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zevendesohej me emerime, si p.sh., "Qofshin te bardha", "Ato te lumturat", "Ato te mirat" etj., siç thuhet ne Kosove. Ne viset e veriut, Shurdhi ka qene demon i rendesishem. Ne mitologjine e trakeve te vjeter, ky ishte hyjni e motit te keq. Figure e ngjashme me Shurdhin, ne veri ka qene Verbti. Gjarpri i shtepise ne disa vise quhet Vitore.
Ne mitologjine e shqiptareve te Çamerise, Vitoret ishin tri Fatite qe mendohej se i vinin foshnjes te djepi naten e trete te lindjes dhe ia caktonin fatin qe do te kishte ne jete. Emri i Vitores ne thelb eshte vejtore, "ajo qe end pelhure, endese, emer qe del edhe me trajten vektore", - pra, ato ishin endese te pelhures se jetes.
Zana - ne mitologji eshte simbol i nje vashe me bukuri te pashoqe.Ky emer rrjedh prej hyjnise romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetise.
Huazimi i figurave mitologjike ne popujt e Ballkanit dhe me gjere ka qene i ndersjellte, duke bere edhe pershtatje te ndryshme ne emer, e disa raste edhe ne kuptim. Kjo dukuri eshte qe nga koha antike. Keshtu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), nder shqiptaret gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me me pak rendesi se siç e kishte ne Greqine antike, dhe me emer te vendit, Zojz.
Edhe hyjnesha romake, Diana, ka qene e njohur ne mitologjine ilire dhe trakase, ndoshta me me pak autoritet se te romaket, por prape me kurore hyjnie. Mitologjia jone eshte teper e ngarkuar me figura e besime te ndryshme.
Perkundrazi, iliret - te paret e shqiptareve, duket se kane qene me reale ose te pakten me racionale ne kete pikepamje. Ata besonin ne fenomenet e natyres. Per ta zot ka qene, para se gjithash, dielli, pastaj hena, ujet, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj. Pra, iliret besonin ne trupat qiellore dhe ne fuqite natyrore, te cilat ndikonin per te mire ose per te keq mbi jeten e veprimet e tyre te perditshme. Mitologjia e te pareve tane te lashte, pra, nuk ka qene e ngarkuar me shtriga, lugeter, magji, etj., te cilat u shfaqen nder ne shume me vone.
Profesor Çabej ka botuar ne revisten "Yllyria" nje studim tjeter mbi zakonet dhe doket e shqiptareve, ku, perveç te tjerash, shpjegon edhe disa te dhena mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive te ndryshme te saj. Me vone (me 1942) ka botuar nje studim te posaçem me titull "Diana dhe Zana" dhe me 1972 artikullin "Disa figura te besimeve popullore shqiptare". Ai, nder te tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) permenden ne "Mesharin" e tij "gjigantet" - fantazma me shtat te gjate e natyre luftarake.
Ai gjithashtu permend fjalen "hije" me kuptimin e nje fantazme tjeter. Edhe ne veprat e Pjeter Budit (1566-1622) ka elemente te besimeve tona popullore. Ne vepren e Pjeter Bogdanit "Cuneus prophetarum" me 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike. Nga fjala "gjigant", te cilen e permend Buzuku, vjen fjala "vigan" qe eshte sot e perhapur ne gjuhen tone, me kuptim te njeriut me shtat te rritur, te larte, te zhvilluar.
Ne Miredite, shkruan Çabej, ekziston nje figure mitologjike me emrin kuptimor "Dheveshtruesi", i cili "ne net pranvere ve veshin tek dheu, per te degjuar a vjen njeri per se largu dhe a gjemon ujet e nendheshem. Ai gjithmone shkon kaluar ne vithe te "Dhamsutes", nje pele e pagoje qe kalon neper male e dete dhe shpie larg e larg ate qe do te shpetoje me ane te saj".
Ne Dukat te Vlores, ne malesite e Laberise, besohej ne nje lloj zane shtatgjate, te cilen e quanin Suta "drenusha" dhe perfytyrohej ne trajten e nje lope. Nder shqiptaret e jugut, ne toskeri, mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjte. Ne maje te tij jetojne gjallesa mitologjike, nje zog i shenjte, hyjni te ndryshme.
Njerezit benin be mbi kete mal si ne nje gje me te shenjte e me te shtrenjte "per Baba Tomorrin", "per te mirin Tomorr". Shumekush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia permend, por thone "ai" dhe bejne be "per ate çuke".
Figura, personazhe mitologjike nder ne ka shume, siç shihet edhe nga kjo qe u tha me siper, por besimet dhe ritet magjike ne kuader te mitologjise, gati qe as nuk mund te numerohen, sepse çdo krahine, çdo zone, bashkesi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund te kene disa veçori, disa besime e bestytni, disa "bidate" ose zakone, te cilat nuk i ka tjeterkush. Madje, edhe njeriu si individ mund ta kete boten e tij vetiake nga sfera e magjise dhe e mitologjise ne pergjithesi. "Tim per shpi, adet per njeri", thote populli.
Mitologjia eshte pus pa fund, te cilit nuk i shterret kurre ujet. Prandaj, si u tha me pare, edhe me kete rast mund te japim vetem fragmente nga kjo fushe e gjere e kulures shume te lashte, me te lashte se çdo religjion dhe çdo norme tjeter morale te kodifikuar, ne çfaredo menyre, qofte nga çfaredo bashkesie te shkalles primitive ose te perparuar kudo ne bote.
Zakonet e ndryshme me ceremonial te caktuar, veprimet magjike, ne shumicen e rasteve lidhen me stine te motit, me festa, me dite te shenuara, me pjesen e caktuar te dites, pastaj me vend ose me objekt te caktuar.
Disa "adete" behen ne pranvere, disa te tjera ne vjeshte, disa diten e ndonje feste, te tjerat diten e marte, te premte, etj., kurse disa paradite ose ne mbremje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me nje koder, me nje lis, me varre, me vende te shenjta ose te nderuara, dhe keshtu me radhe. Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shume puneve.

ORËT DHE ZANAT NË PËRFYTYRIMIN E NIKAJ- MERTURËSVE



Nga Dodë Progni

- ORËT: Ishin krijesat mitologjike nga më të përhapurat dhe më të besuarat në Nikaj-Mertur. Malësorët e kësaj krahine kan besuar se fati i tyre varet drejtpërdrejt nga Zoti,megjithatë nuk kan arritur asnjëherë të çlirohen nga besimi se fati i tyre varet edhe prej disa qënjeve me fuqi jetësore mbinjerzore që quhen “orë” të cilat duken se kan qellimin dhe aftësinë të drejtojnë e të sundojnë ekzistencën e njeriut nga lindja deri në vdekje. Megjithse nikaj-merturësit i konsideronin orët si qënje hyjnore,me aftësi përcaktuese në jetën e njerëzve,dhe si hijezimin e një fuqie jetësore mbinjerzore,ata prap se prap i qëndronin bindjes se edhe ora varej prej Zotit.Orët simbolizonin një frymë a shpirtë të jashtëm që lidhej me njeriun duke i paraprirë,parapërcaktuar, ndihmuar ose jo qënjen njerzore. Lidhur me besimin qe malesoret e veriut kishin për orët,P.Fulvio Cordignano –një ndër studiuesit e njohur të zakoneve e traditave të malësorve shqiptar thotë:” Ora është përsonifikim gati shpirtnor i ekzistencës së secilës jetë;asht si pshtetja, drejtimi i pa pashëm,shkalla e virtytit e i fuqisë së natyrshme,në mënyrë që të gjitha shëndrrimet e kësaj jete,ndër ngjarje e rreziqe,qindresë,mvaren prej shëndrrimeve të pajtueshme të elementëve të jetës e të kënës s’orës. Jeta e çdo njeriu,- sipas malësorve - s’asht tjetër veçse projeksioni ose bredhja e kësaj jete së pervehtjësueme t’orës.”Ndërsa F.Nopçe thot:” Orët shqiptare janë qënje të padukshme që mundë t’i krahsojmë me engjëjt mbrojtës,por dallohen prej tyre se orët janë të vdekshme dhe me vdekjen e tyre shkaktohet dhe vdekja e njeriut që mbrojnë.”Mëndohej se çdo njeri,çdo familje,vllazni ose fis, kishin orën e vet që përcaktonte fatin e tyre. Orëte e njerëzve të mirë përfyryroheshin të bukura, ndërsa ato të njerëzve të këqinjë përfytyroheshin të shëmtuara.Sepse kur njeriu bënte një vëprim të turpshëm ose mëkat i nxihej fytyra orës së tij. Edhe orët e fiseve dalloheshin nga njëra tjetra,si nga tiparet e fytyrës ashtu dhe nga cilësitë tjera të karakterit.Ato qëndronin mbi majen më të lartë të teritorit të fisit.Ora e Merturit qëndronte mbi Shkamin e Merturit (majen e Çllumit,në Merturë të Gurit).Ajo e Nikajt,”e remtë”(ngjyre bakri),me fytyrë të verejtur e të rreptë”,qëndronte në majen e Kakisë,e Shales- “e gjatë posi vgjeni,e hijeshme si drita,e idhtë si gjarpëri” qëndronte në majen e Ershellit, ndërsa e Krasniqes “leshverdhe e kokëthatë” qëndronte në majen e Grisë.Të rrëzuemt e shkamit ku qëndronte ora e fisit konsiderohej vepër e ores,dhe se bashku me shkamin rrëzohej edhe ora.Prandaj kur shkambi rrëzohej në kohë të thatë besohej se dikush i fisit do të vdiste. Madje merturësit e kishin të ndarë Shkëmbin e Merturit me zona sipas vëllazërive,ku secila vëllazëri e kishte të përcaktuar zonën e vet.Kur gurët rrëzoheshin në një zone që i përkiste X – vëllazërie, mëndohej se pikërisht nga ajo vëllazëri do të vdiste një mashkull. Nga ky besim ishte udhëhequr vajatorja kur kish vajtuar Prel Tulin diten e vdekjes, e cila midis tjerash i kish thënë: ”Sot gjemoi Shkami i Merturit./ Ka dal zani i Prel Tulit./Ka dal zani n’Shosh e n’Shalë,/Shtat bajrakë që paskan ardhë/… ” Orët konsideroheshin aq përcaktuese në jetën njeriut sa që ato përcaktonin edhe jetëgjatësinë e tij.Qysh në momentin e lindjes së fëmijës,orët i thërrisnin njëra tjetrës dhe i thoshin: “Ooo,i ka le një djalë X-it. sa po ja lame me rrnue (jetue)?” Ndërsa ora tjetër që ndodhej me një grup orësh diku në ndonjë kodër për karshi asaj që jepte lajmin, pasi konsultohej me shoqët i përgjigjej: “Po ja lam 16 vjet,dhe ka me dek prej fluturimit (gurit që bije nga shkëmbi)”.Thuhet se orët paralajmeronin edhe vdekjet e njerëzve.Ato janë dëgjuar nëpër shkëmbinj ndjellakeqë duke thirrur herë gjamë burrash e herë gjamë grashë ose duke i dhënë njëra-tjetrës lajmin e vdekjes së ndonjë personi duke i cilësuar dhe emrin e tij.Mendohej gjithashtu se,asnjë sukses,burrëri,trimëri ose heroizëm nuk mundë të realizohej nga askush pa dëshirën dhe ndihmën e orës. Ora i jepte njeriut mençurinë,trimërinë,guximin e zhdërvjlltësinë për të kapërcyer vështirësi e rreziqe gjatë jetës. Ky besim i shtynte njerëzit që kur ata ndodheshin përpara një rreziku,i luteshin orës:“Nimo Zot e Ora!”. Në fshatin Salcë për shumë kohë kan qarkulluar fjalë se, Prel Tuli-njëri ndër burrat më të njohur të Nikaj-Merturit,ish bërë aq burrë i mire,trim dhe i njohur,sepse në rininë e tij ish takuar me orët në livadhet e Kunorave.Me këtë rast ora e vet e kish marr për dore dhe e kish përcjell deri në kodrën e Çardakut (afër bjeshkës së Karronit). Aty u nda prej tij,por përpara ndarjes ora i tha: “Të kam dhanë za (të kam bërë të njohur pë mirë) dhe pare (pasuri)”.Prandaj njerëzit besonin se Prelë Tulin e kish ndihmuar ora,dhe e konsideronin burrë orëmadh. Nga besimi e adhurimi për orët kan rrjedh disa urime e mallkime karakteristike që përdoren në fjalorin e kësaj krahine si:- Nimo Zot e ora!” - Nimo Zot e ora e fisit! – Të priftë ora! – Të nimoftë Ora!, -Kofsh orëmadh!, -Të dektë ora!, -T’u preftë ora!, -T’u vraftë ora!,- Të coftë ora! Ose cilësorët: orëmadh,orëgjallë,orëdekun, orëvramë,orëcoftë etje.
- ZANAT : Kulti i zanës vjen nga koha e ilirëve dhe është ruajtur në shumë vise shqiptare deri në ditët e sotme.Studiusi i njohur gjerman M.Lamberiz thotë se, “zana është feja dhe muza e maleve shqiptare”.Profesor R.Jokli i krahason Zanat shqiptare me Dianën e Romës. Edhe Pr. Eqerem Çabej thot se Zana e ka prejardhjen nga një perendi ilire e pyjeve dhe e burimeve që në interpretimin romak mori emrin Diana. F.Nopçe i ka quajtur ato “shpirtëra që këndojnë” Ndërsa Faik Konica i shifte zanat si mike të Shqipërisë”.Nikaj-Merturësit i kanë përfytyruar zanat si vajza shumë të bukura që jetojnë në male e bjeshkë të larta,që këndojnë e vallzojnë në mënyrë të përkryer.Në bjeshkë e male të larta ato shoqërohen me dhitë e egra briarta,duke i ruajt dhe mjel ato. Fizikisht janë trupëzim i bukurisë së lartë femërore, me shtat e me flokë të gjata dhe me veshje të bardhë.Ato janë si qënje hyjënore plot trimëri e egërsi,me shpirtë luftarak,njëkohësisht mbrojtëse e hakmarrëse. Këtej kan rrjedhur shprehjet: “Trim si zana”,ose kur deshiron të lavdërosh ndonjë grua apo burrë për qëndrimin trimërorë, të shpejtë të shkathtë e guximtar qe shfaq në një një moment të vështir dhe të rendësishem te jetës së tij thuhej: “Je si zanë mali”. Zanat janë qënje që nuk e durojnë dhunën,madje rreagojnë ashpër ndaj atij që i ngacmon,i dhunon ose i mashtron ato.Me këtë veçori të tyre lidhen disa mallkime që përdorin malësorët nikaj-merturës si, “Të raftë zana!”,”Të shitoftë zana!,”Të prektë zana!” ,”Të zanoftë zana! “etje. Në fshatrat Palç e Salcë të Nikaj-Merturit shumë njerëz ruajnë në kujtesën e tyre një ngjarje që lidhet me ekzistencën dhe karakterin e zanave. Thuhet se një djalë i ri 17-vjeçar me emrin D.M. nga lagjja Kotec e Palçit kish dal në bjeshkë dhe ja kishte thënë një kënge shumë të bukur. Zanat e kishin dëgjuar dhe ishin afruar pranë djalit këngëtar për të shijuar sa më mirë këngën. Të mahnitura nga zëri i mrekullueshëm dhe intërpretimi po aq i bukur i këngës së djaloshit,ato i kishin kërkuar djalit që të vinte edhe të nesërmen në bjeshkë,tek maja e Rrëshellit,që të këndontë për qefin e zanave. Djaloshi u kish premtuar atyre se do t’ua plotësonte dëshirën duke u kthyer të nesërmen,por nuk mundi të mbaj premtimin pasi i zoti i shtëpisë e kishte urdhëruar të zbriste nga bjeshka në fshat dhe të vadiste arat e misërit,me qënse shtëpia e tyre kishin rëndin e ujit.Zanat kishin shkuar në vëndin e takimit në orën e caktuar dhe kishin pritur djalin këngëtar deri në prendim të diellit. Me qën se djaloshi nuk kish ardhur, zanat ishin zemruar pa masë dhe e kishin ndëshkuar rëndë,duke e çmendur atë, pikërisht në kohën kur kish lënë takimin me zanat. Ashtu i çmendur djaloshi qëndroi për shumë vite deri sa vdiq. Shumë njerëzit të këtyre fshatërave tregojnë së e kan njohur D.M.-në si njeri të çmendur, dhe thonë se çmenduria i kishte ardhur papritur prej zanave hakmarrësë. Zanat dhe orët në përfytyrimin e nikaj-merurësve kishin ngjajshmeri po dhe ndryshime.Ashtu si orët edhe zanat perfytyroheshin si qenje permbi, e jashtë njerëzore që jetonin në ambjente të ngjajshme me ato ku jetojnë orët, në bjeshkë të larta,male etje.Por në ndryshim me orët ,zanat nuk mundë të drejtonin apo të përcaktonin ekzistencën as fatin e njeriut ose të qenjeve tjera të gjalla.Zanat jetojnë në vetmi grupe-grupe e nuk perzihen me njerëzit as me botën që i rrethon po s’qen të shterngueme ta bëjnë këtë. Përkundrazi orët,megjithse të padukshme, afrohen edhe tek njerëzit. Madje, thuhet se natën ato afroheshin edhe pranë shtëpisë së njeriut për mbrojtjen e tij,ndaj malësorët bënin kujdes që të mos derdhnin ujë natën rrethit të shtëpisë për të mos i trazuar orët. Por,siç ka venë në dukje F.Cordignano, ”dallimi kryesor i orëve me zanat është sepse;secila zanë kishte orën e vet,dhe këto orë nuk paraqiten gjithmonë si vasha,po herë si dhi,herë si gjarpër etj.çka nuk ndodh kurrë me zanat.”Zanat tregojne me njerëzit më tepër një sjellje smire e kundërshtimi se sa deshire për t’u afruar me ta. Madje thuhej:”mjer ai që i fyen,ose që u afrohet kur ato jan duke u larë,krehur ose ngrënë në sofer,çka do tu prishte qetësinë e vetminë,do t’i egërsonte e do ti çonte drejt hakmarrjes. Për t’i qetësuar malësori në shumicën e rasteve nuk ua përmendte emrin por thoshte: ”Shtojzovallet”, ose ato që “Gatuzorrjeshtin” etj. Këto emertime ishin eufemizma tipik, që u përftuan si përngjitje e fjalive:"shtojua zot, vallet" e "gatua zot,rreshtin". Kur dikush shkonte per te pirë ujë ose larë në burimet ose gurrat në bjeshke,gjithmonë përpara se ti afrohej gurrës verente me kujde në se aty kishte zana duke u larë ose pushuar,në mënyre që të zmrapsej për të mos u takuar me to,e për të mos u prishur qëtësine. Megjithë egërsinë e tyre,thuhej që zana mundë të bëhej grua e ndonjë fatosi legjendar.Pra ndonjë luftëtar trim dhe i fuqishëm edhe mundë t’i shtinte në dorë ato. E kjo ndodh nga se,zanat i duan dhe i ndihmojnë trimat,madje u japin dhe fuqi atyre. Thuhet se Gjeto Basho Muji, përsonazhi kryesor i legjendave shqiptare,pas takimit me zanat, mori prej tyre fuqi të jashtëzakonshme.Kjo pasqyrohet në eposin tonë të kreshnikëve,kur zanat i thonë Mujit: “.../Ti çfar ndere Mujo po na lyp?/ A don forcë,Mujo,me qindrue?/A don luftë, Mujo,me luftue?/A don gja,Mujo,a don mall?/A don dije,Mujo,a don gjuhë?/Lyp shka të duesh Mujës te i kan thanë/…” Me qenë se Muji ju kërkoi zanave fuqi,këto të fundit ia plotësuan deshirën,e bënë atë tepër të fuqishëm duke i dhënë me pi qumësh nga gjiri i tyre,gjë që pasqyrohet në vargjet e këngës ku thuhet: ”…E ka marr Muji gji me pi./ O! se ç’po i ep Zoti fuqi!/Kenka ba si me kan drague./Ka marr gurin me e peshue./N’cep të krahit Muji e ka vndue./Njimi okësh gurit i ka qindrue./

Mediat dhe Politika: Pse ka kaq shumë manipulime dhe propagandë në mediat shqiptare?

  Kërko brenda në imazh Nga Gëzim Mekuli   Gëzim Mekuli lindi në Pejë (1966). Studioi në Universitetin e Prishtinës gjuhën dhe letërsinë ang...