Shaban Sinani: Një monografi e jashtëzakonshme për hebrenjtë

Naim Zoto

Pas disa veprash themelore, si "Mitologji në eposin e kreshnikëve" dhe "Beratinus", që u ndoqën prej disa studimesh të përqendruara mbi veprën e shkrimtarit Ismail Kadare ("Pengu i moskuptimit" - 1998, "Një dosje për Kadarenë" - 2004, "Për prozën e Kadaresë" - 2009), prof. dr. Shaban Sinani publikon tani një libër të ri monografik të titulluar "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi". Tri veprat e veçuara më sipër, pra, "Mitologji në eposin e kreshnikëve", "Beratinus" dhe më e reja, "Hebrenjtë në Shqipëri -prania dhe shpëtimi" (Jews in Albania- The presence and salvation), ashtu si edhe paraqitja shkencore e përmasave të fenomenit "Kadare" si dukuri letrare shqiptare me vlerë universale (botërore), përbëjnë një kontribut të jashtëzakonshëm të këtij autori për promovimin dhe integrimin e vlerave të kombit shqiptar në kulturën dhe thesaret botërore. Këto janë vepra që u kushtohen atyre kryevlerave që nderojnë Shqipërinë dhe kombin shqiptar, duke u kthyer në referenca ndërkombëtare. Këto libra, dhe të tjerë si këto, që kanë shkruar autorë shqiptarë prej M. Barletit deri tek I. Kadare, janë ndër të rrallat që mund të bëjnë ndërlidhjen e kulturës shqiptare me kulturën europiane dhe më tej me atë botërore. Përmes vlerave që evidentojnë dhe përcjellin këto libra, kultura dhe qytetërimi shqiptar rifitojnë një përmasë që nuk është njohur, të injoruar dhe mënjanuar padrejtësisht deri tani. Evidentimi i këtyre vlerave nuk ka qenë i lehtë. Përkundrazi, ka qenë shumë i vështirë. Siç edhe mund të konstatohet lehtë, studiuesit Shaban Sinani i është dashur një punë e stërmundimshme, disavjeçare, për t'i zbuluar, çkodifikuar, verifikuar dhe analizuar enigma të tilla, si historia e ruajtjes së kodikëve të famshëm apo e shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri. Më shumë se libra, këto iniciativa shkencore të këtij studiuesi mund t'i konsiderosh aksione kombëtare, të denja për nderuar institucione dhe jo thjesht emrin e një individi. Nuk është e rastit, për shembull, që vepra "Beratinus", që u kushtohet kodikëve të ruajtur në Shqipëri, përbën një kontribut personal të prof. Sinanit për përfshirjen e Shqipërisë në listën e vlerave me rëndësi të posaçme në kulturën botërore ("Kodiku i Purpurt i Beratit", i njohur ndërkombëtarisht si "Beratinus-1", përbën të vetmen njësi nga Shqipëria në Regjistrin "Kujtesa e Botës" të UNRSCO-s). Edhe vepra më e re, "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi", është një monografi shkencore për një nga vlerat e shënjuara në rang botëror të kombit shqiptar, pranimi dhe shpëtimi i hebrenjve para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në të dy rastet, pas punës së këtij personaliteti të albanologjisë shqiptare, shqiptarët ndjehen të rivlerësuar, kultura dhe vlerat e tyre janë certifikuar botërisht, në njërin rast nga UNESCO-ja dhe në rastin e hebrenjve nga Yad Vashem dhe Kongresi e Senati i SHBA-së. Ndryshe nga sa është shkruar dhe folur për qëndrimin unik të shqiptarëve si mikpritës dhe mbrojtës të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, sjellje që ka habitur botën, duke u shpjeguar kryesisht nga pozicione romantike (besa, nderi, kulti i mikut etj), folklorike, diletante, deri tek shtrembërimet dhe frika për të thënë të vërtetën, Shaban Sinani, pas një pune dhe kërkimi shkencor të mirëfilltë që nis këtu e 20 vjet më parë, ka arritur të realizojë një monografi pothuaj shteruese për këtë argument. Në këtë studim çështja kthehet nga fabul në faktologji. Monografia "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi" është e ndarë në 11 kapituj, që shtjellohen në rreth 500 faqe tekst, ku përfshihen edhe disa dhjetëra ilustrime të argumenteve me dokumente origjinale, foto e dëshmi, si dhe qindra referenca të autorëve vendës dhe të huaj që janë marrë me këtë temë. Shumica e dokumenteve dhe dëshmive zbulohen për publikun për herë të parë, ashtu siç shqiptohen për herë të parë fakte, qëndrime dhe këndvështrime krejt të reja për praninë dhe shpëtimin e hebrenjve në trojet shqiptare. Është studimi i parë ku burimet nuk janë të njëanshme: vetëm shqiptare, vetëm italiane, vetëm britanike e amerikane apo vetëm gjermane. Autori ka siguruar bashkëpunimin e institucioneve dhe kolegëve kudo që ruhen burime për argumentin e tij dhe në këtë studimi këto burime verifikohen e certifikohen përmes njëri-tjetrit. Çështja trajtohet me thellësi historike, duke nisur nga përtakimet e para të shqiptarëve me hebrenjtë, duke zbuluar edhe një shtresë hebraike në kulturën shqiptare, ndryshe nga sa është folur deri tani për prani vetëm të kulturave greke, romane apo orientale (kapitulli i parë: "Prania kulturore hebraike në traditën shqiptare"); për të vazhduar me qëndrimin e periudhës mbretërore ndaj hebrenjve, me qëndrimet e administratave dhe ushtrive pushtuese (fashizmi italian dhe nazizmi hitlerian gjerman) dhe të qeverive kuislinge, deri tek qëndrimi i komunistëve ndaj hebrenjve.
Për shumanshmërinë e argumentit të kësaj monografie mund të gjykohet prej titujve të krerëve të saj: "Qëndrimi ndaj hebrenjve para Luftës së Dytë Botërore dhe gjatë periudhës fashiste", "Politika italiane dhe pranimi i hebrenjve në Shqipëri", "Intelektualët shqiptarë kundër judeofobisë dhe fundi i hidhur i Norbert Joklit", "Hebrenjtë në Shqipëri dhe shpëtimi i tyre në periudhën naziste", "Etnotipi shqiptar dhe shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës", "Divizioni SS "Skanderbeg" dhe fati i hebrenjve në Kosovë në periudhën naziste", "Shqiptarët dhe Shoah në kontekst ndërkombëtar". Theksimi prapavajtës i pranisë kulturore hebraike në hapësirën iliro-shqiptare është dhe në shërbim të shtimit të provave të vazhdimësisë në këto troje përmes dëshmive dhe gjurmëve të shënjuara në kulturat e lashtësisë, si kultura helene, romaniteti dhe hebraizmi.
Autori zbulon fakte dhe qëndrime, ofron këndvështrime të reja të pashqiptuara apo të keqshqiptuara më parë, si, për shembull, për rolin e ambasadorit të parë amerikan Herman Bernshtajn (me kombësi hebreje) në Shqipëri në vitet 1930; për një përpjekje ndërkombëtare nën elitën e Lidhjes së Kombeve (OKB e sotme) për ta parë vendin tonë si "një atdhe të mundshëm të hebrenjve" të rrezikuar në Europë; për të vërtetën historike që edhe qeveritë kuislinge kanë pasur një rol vendimtar pozitiv në shpëtimin e hebrenjve. Dokumente për personazhe të njohur të politikës, diplomacisë dhe kulturës hebraike zbulohen në këtë libër, duke nisur nga udhëheqësi i lëvizjes mesianike Sabbatha Zevi, deri tek ambasadori amerikan H. Bernshtajn e fizikani nobelist A. Ajnshtajn; figura të mbretërisë, si A. Zogu vetë, Mehmet Konica dhe i nipi Faiku; "çerek-mbretërit" e Regjencës; klerikë të njohur si Shtjefën Kurti, protagonistë të luftës si Bedri Pejani, Ramiz Alia, oficerë të lartë të Rajhut; figura qendrore të albanologjisë si ajo e Norbert Joklit, deri tek letra e hapur e Lasgush Poradecit në mbrojtje të hebrenjve dhe plot të tjera.
Autori ka një meritë të veçantë sidomos për zbardhjen e plotë të fatit të hebrenjve të Kosovës, për të cilët deri vonë qëndronte akuza se ishin dorëzuar tek nazistët nga shqiptarët e mobilizuar nga Gestapo, një hipotezë e sponsorizuar në qarqet ndërkombëtare nga studiues serbë, duke dashur ta izolojnë meritën e mbrojtjes së hebrenjve vetëm tek shqiptarët e Shqipërisë shtetërore. Sipas studiuesit Shaban Sinani, një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur etnotipi i tyre, e shpjeguar kjo jo vetëm me tolerancën e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve, por dhe me sjelljen e tyre ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku.
Libra si "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi" apo "Beratinus", nuk mund të shkruhen nga kushdo. Ato kërkojnë si parakusht, veç njohjes së lëndës, edhe një formim ndërdisiplinor. Duke lexuar librin mbi lidhjet dhe bashkëjetesën e shqiptarëve me komunitetin hebre, konstaton se autori nuk shfaqet thjesht si historian apo hulumtues dokumentesh dhe arkivash. Në këtë libër të ri, ashtu si edhe në veprat e mëparshme të këtij autori, do të vëresh studiuesin e kompletuar në disiplina të tilla si, antropologjia kulturore, etnologjia, gjuhësia, folkloristika, të cilat i japin dorë dhe ndihmojnë njëra-tjetrën për të ndriçuar tërësisht argumentin. Këto cilësi të bashkuara me stilin elegant dhe zotërimin e përsosur të gjuhës, njëkohësisht me karakterin për t'i shkuar të vërtetës deri në fund, e bëjnë veprën e këtij autori më të këndshme dhe më interesante për lexuesin. Kjo është një monografi e jashtëzakonshme dhe me vlera të shumëfishta për kulturën dhe imazhin e Shqipërisë.

Njeriu qe u rreshtua perkrah te “keqijve”

Virgjil Muci

Ka dy gjera qe do te deshiroja t’u rekomandoja studenteve te gazetarise sikur te isha pedagog i tyre (nje enderr qe druaj s’ka per t’u vene kurre ne jete): se pari, te shihnin nje video qe tanime gjendet edhe ne Youtube, ku gazetari Stephen Colbert, ia numeron nje me nje e ne sy paudhesite presidentit te asokohe te Shteteve te Bashkuara George Bush, gjate darkes se pervitshme qe ky i fundit shtron per nder te korrespondenteve te medias prane Shtepise se Bardhe; se dyti, te lexonin librin e gazetarit italian Valerio Pellizzari “Bodrumi i Ali Babait”, tanime edhe ne shqip i botuar nga Instituti i Medias, i cili, meqe ra fjala, ka ndermarre nje kolane mjaft interesante librash e autoresh nga fusha e gazetarise dhe komunikimit ne pergjithesi. Por, le t’i kthehemi Pellizzarit dhe librit te tij, duke qene se ky eshte edhe objekti i shkrimit tone te kesaj here.

Valerio Pellizzari eshte modeli i gazetarit, per fat te keq mjaft i rralle sot ne bote dhe pothuajse inekzistent ne Shqiperi, qe na deshmon me pune e vepra se jo gjithmone (per te mos u bere nihilist dhe per te mos thene asnjehere) arsyeja shteterore, e ashtuquajtura raison d’etat, eshte edhe arsye publike, ndaj dhe per te ndricuar dhe hedhur drite ne kete pike vjen e hyn ne skene gazetari pernjemend i pavarur, gazetari qe nuk joshet nga lajkat dhe nga pajkat dhe nuk i nenshtrohet trusnive e ndikimit te te fuqishmeve te kesaj bote, shkurt e shkoqur, ai eshte njeriu qe ndan shapin nga sheqeri. Thene me fjale te tjera, jane ata gazetare te sojit te Pellizzarit qe percaktojne kufirin ndares midis se pares dhe se dytes, duke u shfaqur kurdohere ne krah te publikut. Diku ne shenimin hyres per botimin shqip, autori i “Bodrumit…” shprehet ne menyre emblematike: “Eksportimi i demokracise me mbeshtetje ushtarake me ngjan si kapitulli i fundit i trishtuar i historise koloniale te Perendimit”. Ky konstatim tejet i hidhur eshte shprehja me kuptimplote e asaj qe po ndodh sot e kesaj dite ne vende si Afganistani dhe Iraku, duke shkaktuar trazira ne te njejten kohe ne nje sere vendesh rreth e qark. Prej tij ne, spektatoret e rendomte te nje drame te madhe njerezore, arrijme te kuptojme ate qe ndodh ne realitet, larg e jashte asaj qe na transmetojne ekranet e kanaleve televizive, teksa percjellin shtrengime duarsh dhe buzeqeshje udheheqesish te shquar fuqish te medha ose te vogla, dhe ushtri fitimtare qe priten me lule e brohorima nga populli i shumevuajtur. Eshte tejet interesant fakti qe ne kohen qe Iraku po pushtohej nga trupat amerikane, Valerio Pellizzari nuk ishte me trumben e gazetareve qe marshonin ngadhenjimtare drejt kryeqytetit iraken, por ishte mbyllur ne nje bodrum tok me irakenet e thjeshte nen terrorin e bombave qe rrekelleheshin mbi kokat e tyre. Kjo eshte pika e veshtrimit te tij kur na flet per ngjarjet e Irakut dhe gjithcka tjeter ndodhi me pas, si rrjedhoje e nderhyrjes amerikane dhe trupave te koalicionit perendimor. Pellizzari eshte i pameshirshem kur flet per skandalet e burgut te Abu Ghraibit ose te kompanise private te sigurise Blackwater, veprimet e kryera prej njerezve te se ciles, ketyre sherifeve amerikane ne shtepine e tjetrit, ai i krahason me Mesjeten kur nuk ekzistonte e drejta humanitare qe merr ne mbrojtje roberit dhe popullsine civile gjate nje konflikti te armatosur.

Mbasi e ke lecitur librin nga kreu deri ne fund nuk ka se si te mos biesh ne nje mendje me Predrag Matvejevicin, i cili, ne parathenie e shkruar enkas per kete liber shkon e thote: “Ky liber mbi Irakun deshmon ne menyre te shkelqyer per metoden e tij te punes. Vepra nuk eshte ‘e perbere’ nga reportazhe dhe shkrime te lidhur njeri me tjetrin e te plotesuar pak a shume artificialisht, por eshte menduar dhe eshte shkruar si nje e tere dhe si sinteze.” Duke vijuar ne hulline e hapur nga shkrimtari dhe publicisti i njohur mund te themi se kjo gje i jep vepres nje tipar te paperseritshem. Autori e perzgjedh lenden e pare nga thesari qe ai vete shkon e vjel nga Bodrumi i Ali Babait, duke e pepunuar me pas ate me pervojen e tij te pasur vetjake, jo vetem nga Iraku, por edhe nga rajoni edhe me gjerem. Me pas, natyrshem, Pellizzari kalon ne refleksione, por pa metime akademike, cka ben qe te frakturohet mendimi dhe stili qe e vesh ate, duke e bere leximin te veshtire e te pakendshem. Ndryshe nga sa ndodh me gazetare qe te dhene pas narcizizmit letrar harrojne objektin per te cilin shkruajne, po bejne cmos si e si qe te vendosin vetveten ne qender te gjithckaje, Pellizzari ben te kunderten, gati-gati tretet nga syte dhe orvatet te nxjerre sa me fort ne pah realitetin dhe protagonistet e tij.

E verteta eshte qe Pellizzari me kete liber permbys shumecka qe njerezit e zakonshem kane ditur per luften ne Irak, te cilen e kane keqyrur permes syzeve te mediave te medha Perendimore dhe kanaleve televizive kryesisht amerikane. Ai u jep ze te gjithe atyre per te cilet nuk kujtohet kurrkush t’i intervistoje dhe qe perbejne lajm vetem si statistika sa here ndodh ndonje atentat kamikaz ne Bagdad ose ne qytetet e tjera te Irakut. Nga ky kendveshtrim “Bodrumi i Ali Babait” na fut ne nje bote po aq interesante dhe magjike sa c’ishin edhe rrefenjat e lashta te Njemije e nje neteve.

Valerio Pellizzari

“Bodrumi i Ali Babait”

Perktheu: A. Furrxhi

Botues ISHM

248 faqe

“Franz Kafka, vepra e plote”, sjelle ne shqip nga Ardian Klosi. Kur hyn ne vepren e Kafkes ke kaluar nje prag qe s’ka te beje me me jeten e perditshme, me njohurite e tua historike, filozofike, psikologjike. Ti ke hyre thjesht ne boten e tij ashtu sic hyn, bie fjala, ne boten e mitologjise greke kur ne duar nje permbledhje me mite te lashtesise, ose sikurse lexon Dhiaten e Vjeter dhe te Re – por pa pjeset e tyre moralizuese apo didaktike.

“Franz Kafka, vepra e plote”

Ardian Klosi

Botues: K&B, 534 faqe, 1500 leke

“Loja e rruazave prej qelqi”, roman me dy vellime nga Herman Hesse. Secili prej nesh s’eshte gje tjeter vecse nje qenie njerezore, s’eshte gje tjeter vecse nje perpjekje, nje dicka qe ecen per te arritur diku. Por kjo qenie njerezore duhet te ece drejt vendit ku ndodhet persosuria, duhet te synoje drejt qendres dhe jo drejt periferise. Nje njeri mund te jete specialist i rrepte ne fushen e logjikes ose te gramatikes dhe ne te njejten kohe te jete plot fantazi e muzike.

“Loja e rruazave prej qelqi”

Herman Hesse

Botues: Elena Gjika, 340 faqe, 1200 leke

“Mjeshtri”, roman nga Colm Toibin. Ky liber eshte nje pasqyre e jetes se shkrimtarin Henri Xhejms, ne vitet e fundit te shekullit XIX. Libri perbehet nga njembedhjete kapituj, ne te cilet zhvillohen ngjarjet prej janarit te 1895-es, deri ne tetor te 1899-es, duke e ndjekur shkrimtarin nga deshtimi i tij ne perpjekje per te pasur sukses ne teatrin e Londres, e deri ne izolimin e tij ne qytetin e Rait, ku per vite me radhe ai krijoi kryevepra me vlera te pabesueshme.

“Mjeshtri”

Colm Toibin

Botues: Dituria, 372 faqe, 800 leke

- See more at: http://www.revistaklan.com/material.php?id=1220#sthash.46aniENa.dpuf

Beteja për librat e Franc Kafkës, vendimi favorizon Izraelin

Vendimi i gjykatës izraelite vendos që veprat e Franc Kafkës ti shkojnë librarisë kombtare izraelite. Ky vendim vjen pas një kohe të gjatë diskutimi mbi pronësinë e dokumenteve.

Kafka ia dhuron doreshkrimet mikut të tij Maks Brod, sekretarja e të cilit insiston që ai t`ia jepte asaj. Pas vdekjes së ssekretares vajzat refuzuan t`i mbanin ato.

Mendohet se dorëshkrimet mund të përmbajnë materiale të pabublikuara të Kafkës. Brod refuzoi kërkesën e mikut te tij për të djegur te gjitha veprat e tij pasi Kafka të kishte vdekur.

Brodi bëri të kundërtën e kësaj. Ai publikoi veprat e mikut të tij duke e kthyer atë në njërin prej novelistëve më të njohur të shekullit 20.

Pas pushtimit të Çekosllovakisë nga Gjermania, më 1939, Brod emigroi për në Palestinë. Pas vdekjes së tij më 1968 ai i lë trashegimi koleksionin e Kafkës sekretares së tij Ester Hofe.

Gjygji për veprën e tij

E ndërsa vepra e Kafkës kishte marrë famë botërore disa nga Izraelitët i shohin shkrimet e tij (duke qenë shkrimtar me origjinë çifute) si pjesë e kulturës së tyre duke kërkuar që kjo trashëgimi ti kthehet këtij shteti.

Një familje izraelite nga Tel Aviv këmbënguli të shtunën gjatë seancës gjyqësore që “Brod urdhëroi sekretaren e tij Hofe që të transferonte të gjithë këtë koleksion në Librarinë Universitare Hebraike në Jeruzalem, librarinë e bashkisë së Tel Aviv-it ose në çfarëdo qoftë institucioni publik izraelit vendas ose jashtë shtetit”.

Hofe, ne fakt, mbajti disa nga veprat e Kafkës të kyçura, madje shiti disa prej tyre.

Në një gjyq, i cili filloi më 2008 në Tel Aviv, vajzat e Hofe`s argumentuan se “qellimi i Brodit nuk ishte asgjë tjetër veçse një dhuratë e tij për mamanë e tyre”.

Sidoqoftë, gjykatësja Talia Kopelman-Pardo tha se “shkrimet e Kafkës, si koleksion i Brodit”, nuk konsiderohen si një dhuratë për vajzat e Hofes.“Koleksioni i Brodit duhet të kthehet në arkivë”, shkroi ajo.

Disa vepra mbahen në depozita të sigurta në Izrael dhe Zvicër. Disa prej tyre janë hapur në Zyrih në 2010, por përmbajtja e tyre iu është treguar vetëm gjykatësve izraelitë.

Publikimi online

Punët e Kafkës janë bërë të famshme në të gjithë botën.

Drejtori i librarisë kombtare izraelite, Oren Ueinberg, vlerëson vendimin e gjykatës.

Ai shtoi se libraria do të publikojë të gjithë koleksionin e Kafkës online “keshtu që dëshira e Brodit për të publikuar shkrimet e mikut të tij për të gjithë izraelitët dhe mbarë botën” të përmbushet.

Kafka dhe Brodi kanë qenë pjesë e komunitetit çifut gjerman-folës në Pragë.

Kafka vdiq më 1924, në moshën 40 vjeçare, nga disa sëmundje fizike dhe mendore që e kishin prekur.

Ai i kërkoi mikut të tij Maks që ti digjte të gjitha shkrimet. Brod ishte i bindur se këto dorëshkrime ishin mjaft të bukura dhe i publikoi. Në këto dorëshkrime përfshiheshin veprat “Procesi” dhe “Kështjella”

- See more at: http://www.portali.im/shkenca/beteja-per-librat-e-franc-kafkes-vendimi-favorizon-izraelin#sthash.CyjF6Pxw.dpuf

Shpëtim Doda-Kafka dhe përkthimtaria

Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.

Prej ditësh, lexuesi shqipfolës ka në dorë Franz Kafka – vepra e plotë në prozë të shkurtër. Duke e pasë lexuar më se një herë, jo vetëm në gjermanisht, prozën e Kafka-s, botimin shqip e nisa nga teksti shoqërues i përkthyesit, me idenë se do të gjeja (siç ndodh me botimin e Kafka-s në gjuhë të tjera), një paraqitje të kritereve dhe metodës përkthimore, dhe vështirësitë e sipërmarrjes. Por në botimin shqip s’gjeta asgjë të tillë; përkundrazi, hasa një eufori të thekshme, që kulmon në pohimin se “Kafka s’është i vështirë”, pasi “fraza” e tij është “e përpiktë”, “struktura e fjalisë e kthjellët”, “metalike” “leksiku pa ekuivokë”, “as dialektor, as zhargonal, as arkaik”, “stili” i tij “i ftohtë”, “klinik” dhe se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën “parimin” që lipset ndjekur në rastin e prozës së tij; sipas përkthyesit, i vetmi problem që has ky “parim”, është mungesa e një shqipeje administrative të konsoliduar...

Ky kuadër më trazoi atë pjesë të qenies ku struken përvojat që kam pasur në labirintet kafkiane. E jo vetëm kaq; kur u hodha te proza kafkiane, përkthimi më la një shije dëshpërimisht të hidhur, e kundërt me çka premtonte vetë përkthyesi, dhe kjo për një varg arsyesh që do të shtroj në vijim.



1. Demagogjia e përkthyesit

Le ta vështrojmë një çast si të mirëqenë kuadrin e ofruar nga përkthyesi dhe idenë se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën vërtet “parimin” që lipset ndjekur në përkthimin e prozës së Kafka-s. Lexuar sipas kësaj perspektive, përkthimi shfaqet egërsisht zhgënjyes. Këtë “parim” përkthyesi thjesht sa e pohon, s’e zbaton; përkthimi i tij qëndron larg “saktësisë”, që do të thotë se gjendemi përpara një demagogjie.

Le të marrim, p.sh., “Der Geier” – një tregim i shkurtër, ku spikat një pjesë e mirë e tipareve të rrëfimtarisë kafkiane.

Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.

Tregimi ndjek një shtrirje dialektike; ndonëse fare i shkurtër, ai jepet i strukturuar në tri pjesë: pjesa e parë shtrihet nga fillimi, deri tek pyetja e parë që i panjohuri i drejton rrëfimtarit; pjesa e dytë është dialogu mes tyre, dhe pjesa e tretë gjithë sa mbetet. Jemi para një tipari të rrëfimtarisë kafkiane: “trefishësisë”. Përpos organizimit strukturor, Kafka aktivizon një “retorikë” të trefishtë: “retorikën imazhive”, atë “poetike”, dhe “retorikën e makthit”. Përmendja e “lloji” të shpendit i përgjigjet përpikmërisht kësaj “trefishësie”.

1. Pasaktësia në përkthimin e termit “Geier” tjetërson “retorikën imazhive”, që Kafka na e jep në pjesën e parë dhe të fundit përmes disa penelatave të shpejta të sjelljes së shpendit. Arsyeja është e thjeshtë: “huta” e mësyn “prenë” me “kthetra”, si “hutini” dhe “sqepin” nuk e përdor kurrë në fluturim, por vetëm kur ulet në tokë, ndërsa në tregim shpendi e mësyn rrëfimtarin me “sqep” e “në fluturim”; më pas, ndryshe nga imazhi që “huta” ka në kulturën shqiptare (mjaft të kujtojmë se “huta” qëndron në rrënjë të foljes “hutohem” a epitetit “hutaq”), në tregim shpendi s’na jepet hutaq, por hetues, jo i trashë, por i mprehtë, sa është në gjendje të kuptojë edhe gjuhën e njerëzve, jo i ngathët, por i shpejtë dhe i saktë. Madje, Kafka e jep “vërsuljen” e shpendit me një penelatë emblematike: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – penelatë që jepet “e pastaj u lëshua si një ushtë e vërtitur me sqepin përpara nëpër gojën time thellë në brendësi”. Kjo frazë s’është thjesht e pasaktë, por paradoksale, dhe krijon hendek jo të vogël sa i përket të kuptuarit; është paradoksale sepse, siç vura në dukje më lart, “huta” s’e mësyn “prenë” me “sqep”, por me “kthetra”, arsye për të cilën s’mund t’i mbajë krahët mbyllur, s’mund të marrë trajtën e “ushtës”; krijon hendek në të kuptuar pasi lë shteg për mistifikime, sa lexuesi pyet veten: “kush e vërtiti ushtën?” – Teksa i lë shteg mistifikimit, pasaktësia jo vetëm i lë vend keqinterpretimit, por neutralizon edhe dy “retorikat” e tjera. Thashë “pasaktësia”, pasi Kafka është i saktë, thotë se “Speerwerfer”-i, “hedhësi i shtizës”, “shtizari”, është shpendi, dhe shtiza është “sqepi” i tij i mprehtë: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – “dhe më pas si një shtizar e nguli sqepin mespërmes gojës thellë brenda meje”.

2. Kjo pasaktësi neutralizon “retorikën poetike”. Tregimi është parabolë e legjendës prometeike; klima e legjendares ndihet qysh në fjalinë hapëse, tek aktivizimi i pavetorit “es” me të cilin nis rrëfimi, që këtu s’është pavetor gramatikor, si tek “es regnet” (bie shi), por sintaksor, funksionon si paraqitje formale, duke i paraprirë subjektit të njëmendtë, çka në shqip i përgjigjet formës “na ish”. Nëse do niste me subjektin e njëmendtë, “Ein Geier hackte in meine Füße” – “Një shkabë çukiste te këmbët e mia” – tregimi do zhvishej nga klima e legjendës. Sakaq, në tregim rrëfimtari simbolizon Prometeun, i panjohuri Herkulin, dhe “Geier” shpendin torturues. E këtu çdokush e ka të qartë se “shpendi” i legjendës së njohur s’është “huta”, por “shkaba”; madje, për arsyet që përmendëm më lart, në kulturën shqiptare “huta” s’është as shpend “epik”, siç shfaqet, p. sh., “sokoli” a “fajkoi” – siç e jep Agron Tufa, i cili i mëshon më tepër agresivitetit të “shpendit”, duke qenë kësisoj shumë herë më i saktë sesa përkthyesi në fjalë – dhe jo më “mitik”, si “shkaba”, “zhgabonja” a “shqiponja”, çka do të thotë se jemi përpara një pasaktësie trashanike. Por “retorika poetike” s’mbaron me kaq; në këtë tregim, paradigma prometeike kalon nëpër të njëjtin “filtër” emblematik që Goethe aktivizon te Fausti, ku “shkaba” s’është “ndëshkim hyjnor”, por pjesë e ekzistencës njerëzore (“Hör’auf, mit deinem Gram zu spielen,/Der, wie ein Geier, dir am Leben frißt” – “Jepu fund lojërave me tënden brengë/Që bash si shkabë jetesën të zhagmit”). Për këtë arsye, në tregim vëmendja përqendrohet jo tek heroi, por tek shkaba, çka jepet qysh në fjalinë hapëse, përmes të cilës Kafka na jep gjithnjë personazhin kryesor. Sakaq, duke kaluar nëpër të njëjtin “filtër”, paradigma prometeike zhvendoset në një topos të ri, në trevat shkëmbore të ekzistencës së njeriut, në Kaukazin e psikës njerëzore.

3. Pasaktësia në fjalë neutralizon “retorikën e makthit”; ndonëse të mëvetësishme në një vështrim të përciptë, të tre “retorikat” shfaqen organikisht të ndërlidhura në planin e rrëfimit si një i tërë. Që do të thotë se cenimi i njërës “retorikë” ndikon drejtpërsëdrejti tek “retorikat” e tjera. Kështu, neutralizimi i dy “retorikave” të mësipërme lë shteg për ta vështruar rrëfimin si një parodizim të paradigmës prometeike, ku në vend të “shkabës” kemi “hutën”, që s’i zhagmit heroit “mëlçinë”, “filtrin e jetës”, por “këmbët”, “pjesën më të ulët të trupit”, e në vend të shpëtimit, kemi fundin tragjik të heroit, pasi Herkuli, ndryshe nga sa vërejmë te paradigma prometeike, s’ishte nisur për të çliruar Prometeun, gjendet rastësisht aty, për këtë arsye s’e kishte marrë “dyfekun” me vete... Ky vështrim, krejt i gabuar, tregon qartë simbiologjinë e tri “retorikave” dhe se cenimi i njërës prej tyre ndikon drejtpërsëdrejti jo vetëm tek të tjerat, por edhe tek të kuptuarit e tregimit. Në tregim, elementët që prekëm s’janë parodizues, por pjesë të “retorikës së makthit”. Njëlloj si tek Strofulla, edhe në këtë tregim “makthi” e zhagmit rrëfimtarin përmes vërsuljesh “nga sipër” e “nga poshtë”. Ky makth shtrihet sipas dialektikës së tregimit: nis me zhagmitjen e “çizmeve” dhe “çorapeve”; më pas të “këmbëve”, çka shënjon “natyrshmërinë” e frikshme të përshkallëzimit të “makthit”, që shtrihet nga përjashtësia, tek përmasa biologjike e njeriut, për të depërtuar në fund thellë shtresave të tij (“tief in mich” – “thellë brenda meje”); që do të thotë se, përpos “përmasës biologjike”, “këmbët” shënjojnë edhe “përmasën ekzistenciale” të njeriut, janë pikë-takim i tij me sipërfaqen e tokës (Fußboden), me konkretësinë e botës (“qëndroj me këmbë në tokë”), janë pikëmbështetja dhe pikësiguria e tij mbi tokë, gjymtyrët që e sigurojnë duke i siguruar “lëvizjen”, endjen në kërkim të “sigurisë”, dhe “shpëtimin”, ikjen sa më larg pasigurisë, rrezikut, vdekjes, çka rrëfimtari na e jep qartas kur i thotë të panjohurit se është krejt i pafuqishëm për të mbrojtur veten (“Ich bin ja wehrlos”), për aq sa është i “paralizuar”, i privuar nga “lëvizja”, sepse “shkaba” i ka zhagmitur “këmbët” (“Nun sind sie [die Füße] schon fast zerrissen”), imazh që rreh të përftojë “mbërthimin” e Prometeut pas shkëmbit (krh. “lajmi i preu këmbët”, “e paralizoi”, “e bllokoi”, “e ngriu në vend”).



Fundi i tregimit shfaqet emblematikisht alla Kafka, ku tri “retorikat” shkrihen në një “fijëzim” (textus) të vetëm, duke na shpalosur qartas teknikën e njohur rrëfimtare të Kafka-s: siç ndodh në një pjesë të mirë të rrëfimtarisë së tij, edhe në këtë tregim Kafka shkruan nga brenda mendjes së personazhit, ndërkohë që syri retrospektiv dhe zëri introspektiv, pikërisht ai sy që sheh “gjithçka” dhe ai zë që na rrëfen “gjithçka”, është vetë autori. Krahas zhvendosjes së dramës në një topos të ri, kalimi i paradigmës prometeike në “filtrin” e lartpërmendur sjell edhe një ndryshim thelbësor sa i përket fatit të heroit. Si tek paradigma prometeike, edhe në këtë tregim, heroi në fund “çlirohet” (“fühlte ich befreit” – “ndjeva i çliruar” – që në përkthimin shqip jepet “ndjeva i lehtësuar”, çka neutralizon dhe bllokon paq të kuptuarit e skenës në veçanti, dhe të tregimit në përgjithësi); porse, fjala është për një “çlirim” që ndryshon thelbësisht nga “çlirimi” herkulian. Duke mos qenë pjesë e jashtme, një “ndëshkim hyjnor”, por e brendshme, pjesë e ekzistencës njerëzore, e vetmja rrugë “çlirimi” është vdekja, ku skena mbyllëse na shfaqet sa emblematike, po aq edhe simptomatike: duke brejtur ekzistencën e njeriut, “makthi” bren edhe ekzistencën e vet, pasi jo vetëm organikisht, por edhe ontologjikisht, ekzistenca e tij qëndron e lidhur me ekzistencën e njeriut, prej nga skena mbyllëse është lehtësisht e kapshme: duke vrarë njeriun, “makthi” vret edhe veten; fundi i njeriut jo vetëm e zhvesh “makthin” nga “arsyeja për të ekzistuar”, por edhe nga një “themel ontologjik”, çka shënon sa natyrshëm, aq edhe pashmangshëm (“unrettbar”, thotë rrëfimtari, “pa asnjë rrugë shpëtimi”) edhe fundin e tij.

Sidoqoftë, ndonëse ofron një ide të qartë rreth kuptimësisë që ka humbur dhe pakuptimësisë që ka fituar ky tregim i Kafka-s në përkthimin shqip, tabloja e mësipërme mbetet e paplotë, pasi s’hedh dritë rreth prozës kafkiane, as rreth faktit nëse sipërmarrja për ta sjellë në një gjuhë tjetër është apo jo një të vështirë; në këtë pikë, kjo tablo s’ofron asgjë: pasaktësitë e vërejtura janë thjesht trashanike, jo rrjedhojë e natyrës komplekse të gjuhës, arsye për të cilën, shumë-shumë, mund të vënë në dyshim njohuritë në gjermanisht të përkthyesit. Më pas, përjashto fjalinë e parafundit, ky tregim i përgjigjet kuadrit të ofruar nga përkthyesi, çka nga njëra anë e bën demagogjinë e tij trazuese, ndërsa nga ana tjetër – ndonëse s’ka rëndësinë e prozave të shtrira, dhe gjuha e tij ndryshon rrënjësisht nga e këtyre të fundit – lë të hapur gjasën se ndoshta ky kuadër i përgjigjet tërë prozës së Kafka-s. Këndejmi lind nevoja e anashkalimit të demagogjisë së përkthyesit dhe vështrimit të kuadrit të tij jo “si” të mirëqenë, por siç është, për ta vendosur prozën e Kafka-s përballë përkthimtarisë.

Shënime për "Unë, Franc Kafka dhe Karta e Bolonjës" e Ridvan Dibrës

Për krijimtarinë letrare të Ridvan Dibrës (1959) kanë shkruar shumë pena të kulturës shqiptare. Disa nga krijimet e tij janë përkthyer dhe publikuar (ose pritet të publikohen) në disa gjuhë. Numri i librave të tij tani për tani sillet në rreth njëzet tituj, të botuar në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni.


Libri i tij i fundit "Unë, Franc Kafka dhe Karta e Bolonjës" është një përmbledhje e disa shkrimeve të botuara më parë me disa të reja. Që në titull shfaqet simbolika e treshit (Unë, Kafka, Karta e Bolonjës), që pasohet nga një tresh tjetër, i organizimit të veprës në tri pjesë: Monumentet, Mitet dhe Misteret.


Ndërkaq, edhe një tresh me interes për të komunikuar me këtë libër dhe këtë autor gjendet në tregimin "Mbi dashurinë, misteret e rrëfimit dhe të tjera" ku narratori thotë se rrugët kryesore për ta kërkuar fabulën ("Heroi ynë") janë tri: Tek të tjerët, tek librat, tek vetja.


Ky treshi i fundit del i saktë edhe për të shpjeguar se nga furnizohen me energji frymëzimet dhe lënda e tregimeve dhe parabolave të librit më të ri të prozatorit shkodran. Vepra letrare nuk përbëhet veç nga tema, por edhe nga stili, mënyra e të shkruarit. Disa studiues e kanë njohur Dibrën si shkrimtar "postmodern".


A janë veprat e tij postmoderne?
Megjithëse autori është pedagog në universitet, në ndonjërin prej shkrimeve brenda këtij libri, shfaqen aluzione mospajtimi dhe shigjetohen disa nga kriteret e bëra normë vlerësimi në gjykimet tona të përditshme intelektuale, si dhe ka refleksione "cinike" por të mprehta, mbi sistemin e (pseudo)vlerave të instaluara përmes mediave, që kanë kapluar kulturën, shoqërinë dhe civilizimin bashkëkohor, sidomos të shqiptarëve.


Me këtë qëndrim, tejet kontestues dhe herë-herë parodizues në raport me traditën dhe historinë, ky libër ka shije postmoderne.


Asnjë prozator bashkëkohor shqiptar nuk eksperimenton aq shumë me tingullin (shkronjën), me fjalën, me fjalinë, me sintaksën, me semiotikën... Ridvan Dibra është një aventurier i madh i gjuhës, shpesh i befason lexuesit me rrëfimet e veta, edhe më shumë me mënyrat e rrëfimit.


Si dikur marinarët që me t'u kthyer në portin amë, për t'i magjepsur bashkëbiseduesit, realitetet e vërteta që kishin përjetuar i përzienin me copa të imagjinatës, edhe narratori (ose narratorët) e Dibrës lexuesve të vet u përshkruan ngjarje të imagjinuara për heronjtë e njohur (më pak të njohur, ose të panjohur) të mitologjisë, biblikës apo të antikitetit grek, me çka t'i kujton apokrifet, që paraqesin një nga format (mostrat) karakteristike procedimore të postmodernës.


Intertekstualiteti, aq shpesh i takuar viteve të fundit edhe në kulturën tonë letrare, si njëri nga tiparet e postmodernës, është shumë i pranishëm në këtë libër, kështu që një lexues i cili nuk ka fare njohuri mbi mitologjinë antike greke, Biblën e Kur`anin, i cili nuk i ka lexuar Kafkën, Kamynë, Borhesin..., nuk mund ta deshifrojë "koktejin" që i ofron Dibra.


Një risi të cilën ky autor sjell në letërsinë shqipe është ajo që Ardian Marashi e quan "rrëfim i dyfishtë asimetrik". Në disa krijime të veta, duke krijuar ai vazhdimisht eksperimenton, ashtu që dy fjalive të cilat gjenden njëra (para ose) pas tjetrës, ua ndryshon vetëm nga një apo disa fjalë dhe rezultati del krejtësisht tjetër, paraqiten variacione të shumta, shpeshherë befasuese.


Pa dashur të shes receta shkrimi, si dhe duke mos synuar të cenoj autonominë e shenjtë të krijuesit për të shkruar ashtu si ai zgjedh, kjo formë e të shkruarit, që duket aq freskuese dhe e pëlqyeshme në krijime të veçanta, po të shndërrohet në konstantë stilore, në vete bart rrezikun e kalimit në njëfarë përsëritjeje mekanike pjesësh rrëfimore me ca ndryshime të vogla dhe rënies në ekzibicionizëm që do të ishte qëllim i vetvetes.


Tani për tani, Dibra është jashtë këtij rreziku, kurse veprat e tij duke qenë rishtare te ne në aspektin formal, nuk janë monotone, por janë "ndryshe". "Ndryshe" në kuptimin krijues pozitiv.


Ky narrator është "i parehatshëm", atij i pëlqen të luajë me format dhe llojet letrare dhe kjo shkon aq larg saqë edhe për një studiues të përgatitur teorikisht, mund të mos jetë e lehtë të gjejë se cilit tip i takojnë "copat e prozës" siç janë "Erdhën robotët" ose "Dhjetë monumentet" (?)... Sa është e domosdoshme që lexuesi të dijë se për çfarë lloji letrar bëhet fjalë, kjo është një çështje tjetër.


Me këto proza autori del postmodernist edhe për arsye se në to ai shlyen kufirin midis tregimit, parabolës dhe komentit. Gjithashtu ai shlyen kufijtë në mes faktuales, fiksionales dhe mitikes.


Kështu ai dëshmon se mund të shkruhet bukur e në mënyrë të pëlqyeshme edhe kur mungon fabula, kur vëmendja e lexuesit nuk magjepset nga ajo që thuhet, por nga mënyra e rrëfimit. Personazhet e tij janë prej fjalësh dhe frymës, atyre u mungojnë tiparet fizike.


Ridvan Dibra tërheq vëmendjen edhe pse në shkrimet e tij dekonstrukton mitet kombëtare apo universale, parodizon hierarkitë bashkëkohore dhe historike, ua luhat tokën nën këmbë projektuesve të sistematizimeve të mëdha.


Në kulturën tonë letrare glorifikimi i veprave dhe shkrimtarëve është shndërruar në normë, prandaj edhe ndodh shpesh që kritikat të mos merren me seriozitetin e duhur nga vetë ata të cilëve u adresohen.


Prej frikës se duke shprehur vlerësime negative do të kontribuohej në zvogëlimin e mëtejshëm të numrit të lexuesve, shkruhen recensione dhe kritika kryesisht apologjetike.


Gjykuar sipas tyre, fitohet bindja se te ne shkruhen dhe botohen veç kryevepra... Vepra të realizuara mirë gjithsesi ka, por nuk janë të gjitha. Kjo më pastaj krijon një konfuzion te lexuesi, sepse kritika nuk e bën punën e vet ashtu si duhet: kritikon fare pak, e glorifikon shumë.

Kafka në proces

Nga Christoph Schult, Der Spiegel


Lufta për dokumentet e Kafka-s kthehet nëpër gjykatat e Izraelit.

Para se të vdesë, në vitin 1924, Franz Kafka ia kishte lënë letrat e tij Max Brod-it, i cili i kishte nxjerrë nga Çekosllovakia para avancimit të nazistëve. Tani, vajza e sekretares së ndjerë të Brod-it dëshiron t’ia shesë ato një instituti gjerman. Por beteja ligjore në Izrael është bërë Kafka-eskë.

Dikush duhet të ketë shpërndarë gënjeshtra rreth Eva H. sepse, megjithëse ajo nuk mban gjëra me vlerë në apartamentin e saj, një infiltrues kishte hyrë vonë një natë. Macet e saj papritmas kishin ngritur kokat e tyre dhe pastaj silueta e një burri muskuloz, që mbante dorëza të bardha, u duk përballë xhamit të derës së dhomës së saj të fjetjes.

Eva Hoffe, 75 vjeçare, e mori telefonin celular dhe thirri 100, numrin e policisë së Izraelit. “Është një hajdut në shtëpinë time, Spinoza Street, Tel Aviv," pëshpëriti ajo.
“A jeni e sigurt se ai është ende në apartamentin tuaj?” pyeti zëri në fundin tjetër të linjës. “Ai po qëndron përballë derës së dhomës së fjetjes,” u përgjigj plaka. Derisa erdhi policia, infiltruesi misterioz kishte ikur.

Hoffe nuk beson se kjo ka qenë koincidencë. Disa ditë para përplasjes së papritur të natës, një artikull i hollësishëm rreth saj ishte paraqitur në gazetën izraelite Haaretz – saktësisht asi lloj vëmendjeje që ajo nuk e kishte dashur. Eva Hoffe është vajza e Ilse Ester Hoffe, ish sekretare e shkrimtarit të ndjerë Max Brod.

Brod kryesisht është i njohur si mik, mentor dhe biograf i Franz Kafka-s. Kafka ishte bërë i njohur botërisht vetëm atëherë kur Brod ia kishte botuar, pas vdekjes së tij, në vitin 1924, librat “Procesi” dhe “Kështjella”. Pa Brod-in, veprat e Kafka-s do të ishin harruar.

Kafka ka vuajtur nga një varg i gjendjeve fizike dhe mendore dhe, para se të vdiste nga komplikimet që kishin të bënin me tuberkulozin, në vitin 1924, ai ia kishte besuar Brod-it një kapule me dokumente të shkruara dhe i kishte kërkuar që pas vdekjes së tij t’i shkatërronte dorëshkrimet e pabotuara.

Brod e kishte injoruar dëshirën e fundit të mikut të tij. Kur nazistët e kishin pushtuar Çekosllovakinë në vitin 1939, ai i kishte paketuar dokumentet në një valixhe dhe kishte ikur në Tel Aviv. Brod kishte vdekur atje në vitin 1968 dhe ato letra ia kishte lënë trashëgim sekretares së tij Ester Hoffe. Kur ajo kishte vdekur para dy vjetëve, në moshën 101 vjeçare, dy vajzat e saj, Eva Hoffe dhe motra e saj e madhe Ruth Wiesler, e kishin trashëguar koleksionin – së paku kështu kanë menduar ato.

Thesari misterioz

Tani kjo trashëgimi letrare është bërë subjekt i një konflikti Kafkaesk, i cili duhet të zgjidhet në gjyq. Një pjesë e madhe e kontradiktës mbetet enigmatike, pohimet e bëra nga anë të ndryshme janë vështirë të kuptueshme dhe duket se askush nuk e di se çka mund të përmbajë thesari misterioz.

Biblioteka Kombëtare e Izraelit ka përgatitur dosjet për një vendim gjyqësor mbi ekzekutimin e testamentit. Madje edhe gjatë kohës sa ka qenë gjallë Ester Hoffe, ky institucion ka tentuar më kot të sigurojë të drejtat e arkivit Kafka/Brod.

Për më shumë se një vit motrat Hoffe kanë qenë duke pritur një vendim nga gjykata e Tel Avivit. Një numër në rritje i grupeve duan të marrin pjesë në proces gjyqësor. Procesi i filluar nga biblioteka izraelite pretendon se Ester Hoffe në mënyrë të paligjshme e ka marrë në zotërim letrat nga Brod-i dhe ilegalisht një pjesë të tyre e ka shitur jashtë. Në vitin 1988, Sotheby’s në Londër kishte vënë në ankand dorëshkrimin origjinal të romanit “Procesi” të Kafka-s. I ishte shitur për 3.5 milionë marka (1.8 milionë euro) Arkivit të Letërsisë Gjermane në Marbach.

Çfarë thesaresh mbesin të fshehura në kutitë e sigurta të depozituara të së ndjerës Ester Hoffe? Gjatë jetës së tij të shkurtë, a mos ndoshta Kafka ka shkruar vepra të tjera letrare që ende janë të panjohura? Dhe çfarë depërtime të reja mund të fitohen duke i lexuar shënimet personale të Brod-it mbi Kafka-n?

Kalon pa u folur se kjo gjithashtu ka të bëjë me paratë dhe aq më shumë për ndjeshmëritë gjermano-izraelite. A duhet që trashëgimia letrare e autorit hebre Max Brod, i cili duhej të ikte prej nazistëve, të përfundojë në Gjermani? Në çdo rast, motrat Hoffe janë duke e konsideruar shitjen e dorëshkrimeve të mbetura arkivit letrar në Marbach. Para dy muajve, instituti i njohur gjithashtu ka aplikuar në gjyqin familjar në Tel Aviv për t’u bërë pjesë e debatit për trashëgiminë.

Dhe një tjetër pretendues ka dalë në skenë: botuesi izraelit Amos Schocken. Gjyshi i tij Salman Schocken, i cili gjatë viteve njëzetë zotëronte një zinxhir të dyqaneve në Gjermani, i kishte blerë të drejtat e autorit të dorëshkrimeve prej prindërve të Kafka-s. Nipi i tij, Amos, sot e boton gazetën izraelite Haaretz, raportimet e së cilës kanë tërhequr vëmendje të madhe për procesin gjyqësor.

Në luftë me ‘gënjeshtrat dhe shpifjen’

Gazeta ka botuar një portret të Ester Hoffe dhe dy vajzave të saj si familje kokëforte, të krimbur në para, që po i pengon hulumtuesit nga marrja e mundësisë për të pasur qasje në trashëgiminë kulturore botërore. Jo vetëm që gazeta ka pasur dyshime ndaj të drejtës së tyre për trashëgiminë letrare, por gjithashtu edhe në mundësinë e tyre për t’u përkujdesur për dorëshkrimet.

Tani Eva Hoffe ka folur për Spiegel dhe, për herë të parë, e ka rrëfyer versionin e saj të ngjarjeve. Ajo thotë se dëshiron të ngrehë padi kundër ‘gënjeshtrave dhe shpifjes’.

Hoffe po qëndronte në zyrën e avokatit të saj, me një raft librash të mbushur me vëllime librash të drejtësisë prapa saj dhe një pirg dokumentesh të grumbulluara përballë saj. Ajo ishte e veshur me modesti, me këpucë tenisi dhe një pulovër të zi. Sytë e saj të kaltër të vegjël lëviznin të shqetësuar dhe bërrylat e saj ishin vendosur gjerësisht në mënjanë tavolinës, sikur shmangej nga ndonjë sulm.

“I kam ikur holokaustit,” thotë gruaja e moshuar. Për 30 vjet ajo ka punuar për kompaninë ajrore izraelite El Al, por kurrë nuk ka menduar ta vizitojë Gjermaninë. “Nuk kam mundur të fal”.

Mu sikurse Brod-ët, familja Hoffe ka ardhur nga Praga. Ata kanë ikur në vitin 1940. Në atë kohë Eva ka qenë gjashtë vjeçare. Në Tel Aviv, babai i saj Otto Hoffe dhe Max Brod ishin takuar në një kurs të gjuhës hebreje dhe ishin bërë miq.

Gruaja e Brod-it Else ka vdekur disa vjet pas mbërritjes në Palestinë dhe Ester Hoffe ka shkuar për të punuar për shkrimtarin. Ajo ka korrigjuar drejtshkrimin e tij dhe ka klasifikuar dorëshkrimet e tij. Ai gjithmonë e ka prezantuar atë si “asistentja ime”.
Ester Hoffe e ka pasur një zyre të vogël në apartamentin e Brod-it në rrugën 16 Jarden Street në Tel Aviv. Eva thotë se nëna e saj blinte kroasanë kur arrinte në mëngjes dhe ajo e ngrohte samovarin para se të largohej, kështu që do të kishte çaj të mjaftueshëm për mysafirët e Brod-it gjatë pasdites. Mbrëmjeve ata shkonin në teatër. Brod gjithmonë i merrte dy bileta për premierë – nganjëherë e ftonte Otto-n, e nganjëherë Ester-in. “Ata kanë qenë një treshe,” thotë Eva. “Të dy burrat kanë vdekur në vitin 1968 brenda gjashtë muajve.”

Dashuria shpirtërore

Në testamentin e fundit, në qershor të vitit 1961, Brod e ka emëruar “Zonjën Ilse Ester Hoffe” si ‘zbatuese të vetme të testamentit”. Por ai nuk e ka specifikuar se ku duhej të vendoseshin dorëshkrimet dhe letrat e tij. Në pikën 11 të testamentit, ai ka përmendur vende të mundshme si Biblioteka Kombëtare dhe Universitare Hebreje në Jerusalem, biblioteka e qytetit në Tel Aviv, por gjithashtu “çdo arkiv tjetër publik në Izrael apo edhe jashtë tij.” Ka qenë në dorën e Ester Hoffe të përcaktojë se cili prej këtyre vendeve do të shërbente si depo pas vdekjes së saj, ka shkruar Brod, “nëse ajo nuk ka bërë aranzhime të tjera gjatë jetës së saj.”

Thashethemet vazhdojnë deri në ditët e sotme se Brod dhe Hoffe ishin dashnorë dhe se një Ester e përcaktuar mund të ketë qenë një gjuetare e trashëgimisë, e cila gjithashtu, nëpërmjet intimitetit, ka fituar pëlqimin e Brod-it. Dyshime të tilla janë të bazuara fillimisht në një paragraf të testamentit, i cili specifikon se korrespodenca ndërmjet atij dhe Ester mund të botohet vetëm njëzetepesë vjet pas vdekjes së tyre. “Nëna ime sigurisht se nuk ka qenë e dashura e Brod-it,” thotë Eva Hoffe, “dashuria e saj nuk ka qenë fizike – ka qenë shpirtërore.”

Që nga fillimi, shteti i Izraelit e ka diskutuar trashëgiminë e Ester Hoffe. Këshilltari ligjor në qeverinë e Izraelit e ka paditur Hoffe-n në fillim të viteve shtatëdhjetë, duke e kontestuar atë si zbatuese të testamentit. Shoqja e ngushtë e Brod-it e kishte fituar procesin gjyqësor. Testamenti, pat konfirmuar gjykata në janar të vitit 1974, “i lejon Zonjës Hoffe, për tërë jetën e saj, të ketë liri veprimi.”

Qeveria pastaj papritur i kishte ndryshuar taktikat. Më 23 korrik të vitit 1974, Ester Hoffe ishte arrestuar në aeroportin Ben Gurion të Tel Avivit nën dyshimin për tentim të kontrabandimit jashtë vendit të dokumenteve në dorëshkrim. Një kërkim në bagazhin e saj zbuloi gjashtë zarfe me fotokopje të dokumenteve të Kafka-s, por asnjë origjinal të tij. Drejtori i Arkivit Kombëtar më vonë i kishte dërguar Hoffe-s një letër të shkruar ku i kërkonte falje për çfarëdo shqetësimi. Ligji mbi arkivin i vitit 1955 kërkon që çdo izraelit t’i jepte arkivit shtetëror kopje nëse dorëshkrimet origjinale nxirren jashtë shtetit. Arkivisti aktual i shtetit, Jehoshua Freundlich, ka thënë për Spiegel se ai nuk ka ndonjë evidencë që Ester Hoffe e ka thyer ligjin. Ai ka thënë se gjatë jetës së saj, ajo u ka dërguar arkivave një numër të kopjeve të dokumenteve, ditarëve dhe dorëshkrimeve.

E frikësuar nga grabitja

Për arsye që mbesin të paqarta, asistentja e Brod-it ka qenë gjithmonë tepër e fshehtë. Botuesi nga Berlini dhe specialisti i Kafka-s Klaus Wagenbach ka qenë një prej disa personave të cilëve Brod u ka lejuar të shohin arkivat e tij gjatë viteve pesëdhjetë. “Ai duhej të m’i tregonte materialet në fshehtësi nga frika mos do ta kuptonte Hoffe,” rikujton Wagenbach, i cili tani është 79 vjeçar. Pas vdekjes së Brod-it, Hoffe nuk i kishte lejuar askujt të ketë qasje në thesarin letrar, madje as hulumtuesve seriozë. Mund vetëm të spekulohet se cilat kanë qenë motivet e saj. Ndoshta ajo ka pasur frikë nga grabitësit – apo ndoshta ka dashur të mbledhë para.

Në cilindo rast, ajo ka përfunduar duke shitur një numër të madh të dokumenteve. Gjatë dekadave në vijim, dokumentet e Kafka-s zakonisht janë paraqitur nëpër ankande publike. Në vitin 1974, për shembull, një shumë prej 22 letrave dhe 10 kartolinave që Kafka ia ka dërguar Brod-it, bashkë me dokumente të tjera, ishin shitur në ankand për një shumë prej 90 mijë markave (46 mijë euro). Pastaj, në vitin 1985, një letër e Kafka-s që ia kishte dërguar të fejuarës Felice Bauer u shit për 11 mijë marka. Kjo ishte pasuar me vënien në ankand të dorëshkrimit origjinal të romanit “Procesi” në vitin 1988. para kësaj shitjeje, ka pasur plane që të jepet hua dorëshkrimi për një ekspozitë për Kafka-n në Paris. Kjo kishte dështuar, megjithatë, sepse Hoffe kërkonte një shumë enorme të parave dhe një kërkesë personale me telefon nga presidenti francez. Sjellja e Hoffe-s i dhunon qëllimet e Brod-it, ka thënë Wagenbach, i cili, në atë kohë, tashmë kishte filluar të ngrehë zërin e kritikave: “Max Brod pa dyshim nuk e ka rrezikuar jetën e tij për të shpëtuar dorëshkrimet e Kafka-s prej nazistëve në mënyrë që tani të mund të shiten nga Ester Hoffe me mospërfillje të plotë të obligimeve letrare.”

Në një rast, Hoffe madje kishte mbledhur para të gatshme pa e dorëzuar mallin. Në vitin 1988 ajo kishte bërë një kontratë me botuesin gjerman Artemis & Winkler, në të cilën ajo ia kishte dorëzuar të gjitha të drejtat e botimit të ditarëve të Max Brod-it. Ajo kishte marrë një shumë pesëshifrore, por asnjëherë nuk i kishte dorëzuar ditarët.

Një gjë është e qartë: duke iu falënderuar trashëgimisë, Ester Hoffe është bërë grua e pasur. Vajza e saj, Eva, megjithatë, ankohet se i duhet të jetojë një jetë modeste. Ajo dhe motra e saj nuk kanë qasje në paratë që, siç thuhet, arrijnë deri në një milion euro, për shkak se seancat e vazhdueshme e kanë pamundësuar gjykatën nga lëshimi i certifikatës së trashëgimisë. Diskutimi ligjor, që po bëhet në gjykatën për çështje familjare në Tel Aviv, është duke u ndërlikuar. Avokati që i përfaqëson dy motrat Hoffe ka propozuar ndarjen e trashëgimisë në dy pjesë të ndryshme, duke i lëshuar paratë tani dhe më vonë duke negociuar pronën e diskutuar të Brod-it. Por gjykatësi i çështjes e ka refuzuar këtë ide. Tani motrat Hoffe kanë apeluar në Gjykatën Supreme të Izraelit për të shtyrë përpara procesin. Në mënyrë të dukshme, autoritetet izraelite janë duke u përpjekur – mu sikurse kanë bërë vite më parë me Ester Hoffe – për të paraqitur vajzat si trashëgimtare ilegjitime. “Dokumentet nuk i kanë takuar Ester Hoffe-s, kështu që ato nuk u takojnë vajzave të saj,” thotë drejtori i Bibliotekës Kombëtare të Izraelit, Shmuel Harnoi. "Sipas testamentit, dorëshkrimet na takojnë neve.”

Përndryshe, motrat Hoffe mendojnë se zgjidhja më e mirë mund të ishte transferimi i koleksionit në Arkivin e Letërsisë Gjermane në Marbach të Gjermanisë. Ky është vendi ku ruhet një prej koleksioneve më të mëdha të dorëshkrimeve të Kafka-s, i dyti pas Oxford-it. Dhe gjermanët janë përpjekur vazhdimisht për Hoffe-t. Në një letër dërguar Eva Hoffe-s, që mban datën e dy qershorit të këtij viti, drejtori i arkivit, Ulrich Raulff,
ka shkruar se nëna e Eva-s “ka shfaqur synimet e saj në një numër të rasteve për të transportuar trashëgiminë e Max Brod-it për në Marbach.” Dhe “derisa hapi i parë i realizimit të këtyre synimeve,” sipas Raulff, ajo i kishte dërguar arkivit gjerman 40 dokumente dhe kartolina që shkrimtari gjerman Stefan Zweig ia kishte dërguar Brod-it.

Raulff gjithashtu ka thënë se janë të gatshëm të “bashkëpunojnë me shtetin e Izraelit, me institucionet izraelite dhe me hulumtuesit.”
Një gjë e tillë i ka bindur motrat Hoffe. Ato e ndiejnë se Biblioteka Kombëtare e Izraelit është e pajisur shumë varfërisht. “Është e vërtetë se kapacitetet tona të ruajtjes nuk i përmbushin standardet ndërkombëtare,” pranon drejtori i bibliotekës Harnoi. Por, ai thotë se është e papranueshme të shitet jashtë vendit trashëgimia kulturore izraelite.

Në maj të këtij viti, arkivi gjerman ka raportuar se ka kërkuar një numër të dokumenteve të Brod-it. Ky lajm e ka nxitur gazetën Haaretz të spekulojë se Eva Hoffe tashmë e ka konvertuar në të holla një pjesë të trashëgimisë së saj. Megjithatë, shitësi ka qenë një grua e moshuar nga Cologne, e cila ka ruajtur një korrespondencë me Brod-in para disa dekadave, siç ka konfirmuar Ulrich von Bülow, e cila e udhëheqë departamentin e dorëshkrimeve.

Askush nuk e di saktësisht se çfarë përmban trashëgimia letrare e Hoffe-s dhe, pa e ditur se çfarë ka aty saktësisht, vënia e një çmimi është e pamundur. Pa dyshim, ka skica të pabotuara nga Franz Kafka, thotë botuesi gjerman Wagenbach. Bülow madje dyshon se koleksioni përmban dorëshkrimet origjinale të romanit të papërfunduar të Kafka-s "Wedding Preparations in the Country." Por sigurisht se nuk ka asgjë të vlefshme në apartamentin e saj, thotë Eva Hoffe. Dokumentet janë të ruajtura në kuti depozituese në dy banka të ndryshme.

Pak muaj më parë, motrat Hoffe kanë vizituar të dy institucionet financiare dhe kanë hedhur një shikim brenda kutive. Eva Hoffe nuk dëshiron të tregojë saktësisht se çfarë përmbajnë ato – apo ajo nuk është në gjendje të japë ndonjë vlerësim. Ajo mund ta bëjë të njohur vetëm këtë: “Dokumentet janë në gjendje të mirë”.

Një personazh i vlerësuar maksimalisht nga lexuesit e veprës së tij dhe kritika

Gjergj Vlashi, poligloti durrsak, një emër i gdhendur në artin spanjoll

Një personazh i vlerësuar maksimalisht nga lexuesit e veprës së tij dhe kritika

ARTUR AJAZI

Dramaturgu, regjizori dhe përkthyesi durrsak, i njohur edhe si “babai i humorit” tashmë ka zënë një vend të veçantë edhe në sfondin e artit dhe kulturës spanjolle. Kjo pasi Vlashi, falë përkthimeve të tij nga spanjishtja, njihet gjërësisht atje, dhe jo vetëm kaq, por me botimet e tij ai ka tashmë konturin e tij në fushën e përkthimeve nga autorët e njohur të fushës së artit dhe kulturës në Spanjë.

Kush është Gjergj Vlashi…

Megjithëse 78 vjeç, Gjergj Vlashi vazhdon të krijojë e të përkthejë nga letërsia botërore. Romani i tij “I ngujuari dhe hija” ka gjetur vlerësime maksimale tek lexuesit e kritika. Romani prek problemin e madh të gjakmarrjes në zonën veriore të vendit tonë. Ndërkohë që në duar ka të tjera punë po në gjininë e prozës.

Të flasësh për poliglotin e regjisorin Vlashi dhe të shkruash disa rreshta për të është vërtetë pak. Gjergj Vlashi është autori i 300 tregimeve dhe i 16 romaneve. Ndërkohë, në karrierën tij të gjatë si regjisor i trupës profesioniste të qytetit të Durrësit, ka vënë në skenë 100 variete. Ai pohon se pas daljes në pension ka më tepër kohë të lirë që të merret me letërsi. “Në vitet `90 dola në pension dhe, pasi lashë skenën, iu kushtova krejtësisht letërsisë. Gjatë kësaj periudhe kam botuar romanet ‘Damian P’, ‘Njeriu i netëve të vjeshtës’, ‘Udhëtimi yt u mbyll me klithma’ dhe ‘I ngujuari dhe hija’ “,- thotë Vlashi. Ngjarjet e veçanta dhe problemet në kohë të ndryshme e kanë shtyrë shkrimtarin që t’i hedhë përjetimet e tij në letër. “Njeriu i netëve të vjeshtës” është bazuar në një ngjarje të rrallë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Është një copë histori e qytetit të Durrësit, ndoshta unikale në historinë e kësaj lufte. Të trembur nga ndonjë zbarkim i anglo-amerikanëve në brigjet e Durrësit, ushtria gjermane minoi të gjithë bregdetin dhe banorët i evakuoi në drejtim të Tiranës e të Kavajës. Këtë operacion minimi gjermanët e quajtën me emrin e koduar “Shëtitje në port”. Kjo ndodhi në muajin tetor 1943 dhe në qytet mbeti vetëm një njeri. Ai e përjetoi këtë fakt të rrallë historik. Për shkrimtarin, i cili njihet edhe si “babai” i varietesë shqiptare, nuk ka asgjë të veçantë binomi i shkrimtarit dhe regjisorit. “Në vendin tonë, të ishe profesionist i lirë ishte privilegj i një pakice artistësh, kështu që unë pas punës gjeja kohë edhe të shkruaja. Ndërsa raportin ndërmjet shkrimtarit dhe regjisorit unë ia le për vlerësim lexuesit”, thotë ai. Fillimet e punës si drejtues i grupeve artistike amatore i shoqëroi me hartimin e libreteve dhe regjisurën. Po kështu, Vlashi drejtonte po vetë edhe anën muzikore të shfaqjeve. Në vitin 1961, së bashku me aktorët Spiro Strati, Ramazan Njala, Enver Likmeta, Aishe Stari e të tjerë krijoi Teatrin e Estradës profesioniste të qytetit të Durrësit. Për 30 vjet me këtë trupë ai krijoi humor dhe një galeri tipash e prototipash, që ende vazhdojnë të jenë prezent si personazhe barcaletash.

Përkthimet

Gjergj Vlashi karrierën artistike e ka nisur me përkthime nga letërsia botërore. Njohës i gjuhëve ruse, gjermane, spanjolle, portugeze, italiane dhe frënge, ai ka sjellë për lexuesin vepra të korifejve të letërsisë botërore. Ai kujton përkthimin e parë: “Isha 15 vjeç kur përktheva tregimin ‘Rrëfimet e një gruaje’, të shkrimatrit francez Gi de Mopasan. Ky tregim u botua në gazetën “Bashkimi i Kombit” në muajt e parë të vitit 1944, ndërsa përkthimi i fundit është një antologji e tregimit hispano-amerikan të shekullit XX, botuar nga shtëpia botuese “Dudaj”. Gjatë punës si përkthyes, por edhe si lexues, Gjergj Vlashi kishte për zemër shkrimtarin çek Franc Kafka, i shpallur autor i ndaluar në kohën e diktaturës. Dëshira e tij ishte ta sillte në shqip këtë autor. Ky pasion u bë realitet në fillim të viteve ’90. “Nxora nga raftet e librave 2 novelat e Kafkës, “Metamorfoza” dhe “Në koloninë ndëshkimore”, të shkruara nga autori në gjuhën gjermane. Pasi i përktheva, kryredaktori i atëhershëm i revistës “Bota Letrare” u tregua i gatshëm e i botoi të dyja në një nga numrat e asaj reviste. Ky ishte botimi i parë i Kafkës në gjuhën shqipe (përveç një tregimi të botuar në gazetën ‘Drita’ të përkthyer nga Ardian Klosi)”, kujton përkthyesi. Më pas u botua një përmbledhje me tregime të Kafkës, e titulluar “Në portat e ligjit”. E po kështu doli në shqip kryevepra e Kafkës “Procesi”, i cili është cilësuar si kryevepra e tij. Ai u pasua edhe me dy përkthime të tjera të këtij autori, të cilat përbëjnë të gjithë novelistikën e shkrimtarit çifut çek. Lista e përkthimeve të Gjergjit vazhdoi me autorin italian Dino Buxati dhe me autorë të tjerë të mëdhenj të prozës botërore, si Hose Saramago apo Gabriel Garcia Markez. Madje, ai kujton se është takuar me kolosët e letërsisë botërore: Hose Saramago, Paulo Coelho e Hose Camilo Sela. Vepra e Gjergj Vlashit i ka kaluar edhe kufijtë e vendit. Kështu, vitin e kaluar mikrokomedia e tij “Xhaketa” përfaqësoi vendin tonë në edicionin e 12-të të Festivalit të prozës, muzikës, koreografisë, poezisë, artit viziv dhe teatrit për vendet e Evropës Qendrore, e cila u zhvillua në Cividale (Itali). Ndërsa në Festivalin e 12 të Teatrit Eksperimental në Kajro, Vlashi u thirr për të referuar kumtesën “Efektet e metodave të vënies në skenë të dhe prirjet e reja në shfaqjet teatrale të shekullit të njëzetë.