Gjakova, qyteti që lindi nga dy lëkurë bualli

Violeta Murati, Gjakovë 






Në kasabanë e Gjakovës, në Xhaminë e Hadumit, ku të huajt shijojnë turizmin e fesë 600-vjeçare; Çarshia e Vjetër 1 km, me 700 dyqane ka humbur shkëlqimin e zejes, mbijeton vetëm qeleshepunuesi



Një katolik, Jak Vulaj, i bindur edhe prej një prifti tjetër, i shiti tokën Aga Hadumit për dy lëkurë bualli për të ndërtuar një xhami. U ndërtuan dy xhami monumentale dhe dy hane, që ruhen edhe sot pas 600 vjetësh në Gjakovë. Kështu janë mbajtur në kujtesë të gjatë nami i këtyre dy burrave, të pandarë - e para gjë që thotë çdo njeri aty. Madje, thuhet se emri i qytetit u vu për nder të katolikut, duke u quajtur fillimisht Jakovë. Ndërsa në muret e oborrit të xhamisë, pak e nga pak nisi të dilte nga embrioni e të zhvillohej deri në qytetin e sotëm, prej lagjes më të vjetër, mëhallës së Hadumit, vendthemelimi i qytetit.

Xhamia e Hadumit bashkë me bibliotekën e saj të famshme, unikale, na tregojnë se u dogj gjatë natës së parë të sulmeve ajrore të NATO-s nga forcat paramilitare serbe, duke zhdukur kështu dokumentet e rralla që datonin që nga koha e themelimit. Sot nuk ka gjurmë djegieje, nga biblioteka kanë mbetur si dëshmi ca gurë të mëdhenj grumbull, asgjë tjetër. Në rreth 1 km Çarshia e Gjakovës është djegur dy herë prej serbëve, e ndërtuar dhe rindërtuar ka mbetur me të fundit zeje, atë të qeleshepunuesit. Seiti ka mbijetuar dhe na tregon se si ka ruajtur në breza plisin, i fundit. Në Çarshi sot nuk flitet më për zejtari; dogajat, a dyqanet, si i thonë ndryshe, janë mbushur me mallra turke dhe kineze e vështirë se ka shpresa, siç na thotë Seiti: “Të ringjallet shpirti i Gjakovës”.

Është e diel dhe dyqanet pa përjashtim janë mbyllur; respektohet, nuk mbahet mend qyshkur, pushimi i shenjtë!



***

Për të hyrë në Gjakovë, ka dy rrugë; që të dyja mbresëlënëse që heqin edhe nocionin psikologjik të kufijve: udhëtimi mund të jetë nga tuneli, pasi ke përshkruar një nga veprat më të fundit të qeverisë shqiptare, që tanimë ka emrin “Rruga e Kombit”, hyn në Kukës, Prizren dhe për më pak se një orë je në Gjakovë.

Ndërsa udhëtimi tjetër është nga Komani me traget, mespërmes Tropojës dhe për gjysmë ore mbërrin. Në doganë është një ndalesë “e vogël”; ndërsa në autobus ngjiti Zekë Çeku, kryetari i Shoqatës së Operatorëve Turistë për Kosovën, duke na u drejtuar se ishte “nikoqiri për pjesën e Kosovës”, pa kërkuar ndjesë, pa përshëndetur me tone arrogante hyn polici i doganës për Kosovën. Me rreptësi kërkon pasaportat, duke thënë se u ndalohet mediave televizive të filmojnë apo kush ka aparat të fotografojë në doganë! “Nëse nuk zbatoni urdhrin, edhe ju arrestojmë!”, - ishin fjalët e policit të doganës, prej të cilit në fakt prisnim diçka më miqësore!

Zeka, që iu ndal fjala në fyt, nuk guxoi të fliste më, vetëm se na udhëhoqi pas kontrollit në doganë drejt e në Çarshi të Madhe. Aty harruam këtë “inat” të doganierëve të Kosovës me ne shqiptarët e Shqipërisë.

Mikpritja e parë në Gjakovë bëhet në Çarshinë e Madhe, të famshme të Jaupajve. Është një kompleks godinash prej druri, gdhendur në karakteristikën e qytetit. Lokal dhe hotel - në Çarshinë e Jaupajve ushqimi është gjëja e parë që të prezantojnë. Në restorant janë shtruar në një tavolinë të madhe lloj-lloj gatimesh, ku sjellshëm nguten të thonë: E kemi në traditë pasurinë e ushqimit. Tavolina është plot, për çdo enë kanë ngulur nga një kunj të gjatë dhe ngecur në majë një fletë të bardhë me emrin e llojit të ushqimit. Kanë shtuar pak nga tradita orientale pikantet, ato me spec djegës, por në fakt nuk ndryshon gjë nga tradita e Shqipërisë, si fjala vjen, Tropoja, Peshkopia, Korça apo Kruja - të njohura për nikoqirllëkun.

Edhe në Gjakovë vëmendja e të gjithëve është te pritja e turistëve. Qytetin mund ta mësosh dhe në Çarshinë e Jaupajve nga fletëpalosjet e pafund që të lënë në dorë. Por, pasi ha drekë, mund të shëtitësh. Nëse je turist kureshtar, menjëherë do të hidhesh tek çarshia, rrugicat degë-degë që fshehin historinë më të vjetër të qytetit.

Elenora Çeku vjen me një frymë dhe me emocione na drejtohet se është hera e parë që po bën ciceronen për një grup shqiptarësh. Hera e parë edhe para kamerave. Ndjeshmërinë e ndal shpejt dhe thotë se Gjakova është një nga qytetet e saj, personalisht, më të preferuarit. Tregon sa i vjetër është qyteti i saj dhe me bindje thotë se prej kohëve të hershme kanë zbuluar fakte se ky qytet mund të jetë edhe antik, i njohur ndryshe me emrin Gabuleo dhe më vonë mori emrin që ka sot.

Më herët qyteti ka qenë si fshat dhe më vonë u bë kasaba, mirëpo deri në vitin 1582, rëndësi të madhe në zhvillimin e Gjakovës kishte Xhamia e Hadumit, që u ndërtua në vitin 1594-1595. Prej kësaj kohe vendalinjtë njohin si histori kur nisi Gjakova të lulëzonte dhe mori pamjen e qytetit: “Nga rrethinat e xhamisë, prej mureve të saj nisi të zhvillohej dhe të bëhej migrimi i banorëve nga fshatrat”, - tregon Zeka, mikpritësi ynë në Kosovë.

Bashkë me xhaminë vendet më të preferuara për turistët janë edhe teqeja e bektashinjve apo muzeu i çarshisë. Vendasit e kuptojnë se feja ku ato besojnë po bëhet një kuriozitet turistik për të huajt ndaj na thonë se “sidomos të huajt preferojnë të vizitojnë objektet e kulteve”.

Rruga e çarshisë pothuaj ecën me historitë e gjakovarëve. Gjithmonë ka një luftë aty mes katundarëve dhe me fshatarët e ardhur. Mbetje mentale nga zanafilla kur u bë migrimi i fshatrave dhe vendi u popullua, por më shumë sot gjakovarët e Çarshisë e lidhin me serbët, të cilët tregojnë se donin të bënin presion mes qytetit dhe fshatit. “Kështu që gjakovarët e sotëm nuk i duan fshatarët, duke i etiketuar të pakulturuar”, - na thotë Safet Mula. Ky që ruan i fundit dhe i vetmi traditën e zejes së qeleshes na shoqëron gjithë Çarshisë dhe në ndjenjë justifikimi për varfërinë që ka sot ky vend, por dhe traumën e një historie tragjike thotë: “Çarshia është kall dy herë, e para në vitin 1918. Serbët e rrafshuan dhe prap në ‘99-n. E kena rindërtu, e njëjta identik”.

Në fakt, nuk ka gjurmë djegieje në Çarshi, vetëm ndonjë qoshe drurësh tradhton. Fjala identik nuk përdoret vetëm si nënkuptim arkitekture, stili, por dhe në vjetërsinë e drurit - ndërtesat ngjajnë realisht të vjetra dhe na tregojnë se druri është vendosur si i përdorur, që të mos duket i ri, se nuk ka kuptim! Kjo është identik, me stilin e të vjetrën e drurëve të Çarshisë.

“Gjakova meriton lëvdatë, e ka ba rindërtimin dhe rikonstruktimin e gjithë dyqaneve, duke ruajtur natyrën e vjetër si dru i përdorur; dritare, vitrinë me dru ku ka qenë ekspozuar malli. Pas luftës është imituar druri. Dyqanet janë plaçkit fillimisht dhe i është vënë zjarri”, - thotë Zeka.

Vetëm se nuk ka më identik pazarin, zejen. “Ka mallra kineze, turke, kjo është një e keqe”, e pranojnë. “Vetëm unë bëj plisa në Çarshi”, - ndërhyn Safeti, që na tregon se është kushëri i Avni Mulës dhe se kishte ndjekur në Tiranë koncertin e Inva Mulës.

Nuk na thonë konkretisht nëse ka ndonjë projekt për t’i ringjallur zejet, por duket se ka shpresë. Megjithatë, Safeti kujton se vitet ‘700 këtu kanë qenë të gjitha zejet e zhvilluara. Rreth 60 zeje si qeleshepunues, jorganxhinj, kutixhinj, kazanxhinj, të gjitha llojet, që tani i kanë lënë se nuk kanë leverdi.

“Unë si fëmijë e mbaj mend se këtu kanë qenë gjitha zejet, u nijshin çekiçat tuj punu, mandej njihen me emna se kush punonte qilimat”, - kujton Safeti. Ja dhe rrugët që kujtojnë se janë quajtur sipas zanatit; Rruga e Kazanxhinjëve apo Zhgunaxhinjve.

Ka pasë dhe punues të tupanëve. Por tani zhguna nuk prodhohen më. Sot shumë pak bëhen zeje. Të gjithë kur tregojnë, kthejnë kokën nga Seiti: Vetëm punuesi i plisit ka mbetur! Çarshia është një kilometër. Te djegia nga serbët përfundojnë të gjitha rrëfimet me histori. Dy burra mbajnë mend se kur kanë dalë nga dita e parë e luftës krejt Çarshia prej 1 km ka qenë e djegur. “Këto janë kallur brenda dy-tri netëve”. Kur ndizet një dyqan, marrin flakë 20-30 menjëherë. Por entuziazmi sikur rritet, kur Seiti na thotë se në Gjakovë kurrë nuk ka pasur serbë dhe turq; se aty ka qenë medreseja e madhe dhe e vogël dhe gjithmonë ka pasur dy besime.

Përballë na del një dyqan me çitjane grash - a s’është orientalizëm kjo veshje, e ardhur nga Turqia, si ndikim pyesim!? Jo, - na e pret Seiti, - kjo është tamam veshje gjakovare, e vjetra. Biseda këtu ndërron menjëherë, se duhet të na mbushin mendjen që janë larg turqve: “Projekti për arkitekturën e Çarshisë është marrë nga Sarajeva, është bërë para se me ardh turqit”.

Seiti është i pakënaqur nga qeverisja e sotme, por shumë shpejt kuptojmë se është një kundërshtar i partisë që ka pushtetin. Ndaj, e ka edhe më të lehtë të mendojë me rebelizëm mbi Çarshinë, se kishte menduar “qysh me e ringjall sepse shpirti i Gjakovës kjo është. Mirëpo dyqanet janë krejt mbyll. Atëhere komuna duhet me stimulu, me dhënë qera, se nuk po na shiten plisat!”

Në Gjakovë, në Çarshi gjenden 700 dyqane. Ndalemi në një nga dyqanet e zejtarisë që quhej saraç ose lëkurëpërpunues për kuajt. Zeka tregon se ndër zejtarët e rrallë që ka mbijetuar në këtë situatë të tregut, është Seiti, pjesa tjetër ka mall të importuar. Është edhe dyqani i argjendarisë, që përmendet si zeje e njohur në Gjakovë, por ka ende edhe disa dyqane që merren me drugdhendje. Qeshim e një tabelë përballë saraçiut, ku shkruan “Aripunues”, në fakt aty prodhohen varëse e bizhu prej floriri, e filigramë - kjo e fundit mbahet si traditë.

Punimi i zejtarisë së arit ka qenë shumë i hershëm këtu, që lidhet me minierën e Novobërdës afër Prishtinës, si dhe me minierën e Trepçës. “Ju e dini se është nxjerrë sasi e madhe e argjendit, prandaj në fillim është punuar edhe ari e argjendi”, - thotë Zeka, duke ulur pak zërin, si për të treguar një sekret “lakmie” për Kosovën.

Halli më i madh i tyre tani është tjetër gjë; ruajtja dhe konservimi i zejeve! Ndonëse dikush hidhet e na thotë se ky mbetet një problem kryesor gjithandej Ballkanit, “dhe te ju në Shqipëri, edhe në Maqedoni”.

Gjakovarët e sotëm tregojnë histori shkëlqimi me zeje, duke e dëshmuar edhe si vlerë punëtorie prej tyre, ndaj tregojnë se në ish-Jugosllavi shqiptarët kanë qenë të parët që zhvilluan biznesin privat. Në kohën kur i tërë biznesi ishte në duart e shtetit shqiptar, në gjithë ish-Jugosllavinë, hapën të parët argjendarinë. “Janë bërë filigramët e parë, furrtarët, ëmbëltorët, byrektorët ishin shqiptarë nga Kosova, Tetova e Gostivari”, - tregon Zeka, duke kryer vërtet mirë detyrën e tij prej nikoqiri në Gjakovë. Por në historinë e Çarshisë janë dhe Terzinjtë. Ura më e famshme në Gjakovë, emrin e këtyre zanatlinjve ka. Është 120 metra e gjatë, me tetë harqe; e vendosur mbi lumin Erenik ajo lidhte Pejën e Prizrenin. Është ndërtuar 60 vite para se të krijohej Gjakova si qytet. Tregojnë se kanë qenë ndër më të fuqishmit, të organizuar, sa kanë pasur kasat e veta. Kanë ndërtuar ura, vepra arti, vepra publike. Një tjetër urë e ndërtuar prej tyre është e Tabakëve dhe Ura e Shenjtë, kur shkohet nga Gjakova në Rahovec. Ndërtimi i urave ka pasur domethënie për vendin, pasi njerëzia nuk ka mundur të hyjë në qytetin e Gjakovës. “Ndaj kanë ndërtu urën për të ardh për të ble mall”, - na tregon shoqëruesi ynë, ndërsa në Çarshi, Terzinjtë i përmendin si zanatlinj në zejen e lëkurës dhe në tregtinë e shkëmbimit të mallrave.

Largohemi nga Çarshia me fjalën e fundit se është një projekt për ta rivitalizuar Çarshinë, megjithëse buxheti është i pakët, ka pak shpresa dhe sytë mbeten si gjithnjë te donatorët e huaj. Por shumë pak punohet në këtë drejtim - thuhet përfundimisht, i njëjti problem në Prizren, Gjakovë dhe Pejë. “Më tepër me mundësi personale mbajnë gjallë këto zeje”...





***

Në një ditë tetori, bluja që përhap dielli, është mahnitëse. Pasi kalon një pjesë të mirë të Çarshisë së Vjetër, vetëm një kthim i shkurtër të ndriçon në madhështi Xhaminë e Hadumit. Fasada të merr mendtë nga ornamenti oriental, stil zbukurimi plot lule pikturuar. Ka shumë finesë pikturimi, sidomos në ngjyrë. Është punë arti sesa feje. Tamam si në një kopsht mistik. Këtë lloj zbukurimi kaq çlirues, plot dritë nuk e kanë xhamitë që ndërtohen sot. Zeka ndal në çast në këmbë dhe thotë: Ja mbrapa xhamisë janë varret. Janë varre të vjetra, po ashtu edhe në pjesën përballë oborrit.

Kubeja e madhe, pikturuar plot lule me ngjyra të forta, shtruar me qilim është funksionale; atë orë pasditeje nuk gjetëm njeri, po hyrja ishte e lirë, sepse është nga qendrat më të vizituara në Gjakovë. Këpucët i hoqëm te dera, si e do feja.

Pas nesh Zeka hyn dhe bën bismilah - na tregojnë se rrëzë murit ka qenë biblioteka e shekullit të 16-të; dhe sot ka një grumbull gurësh; libra fetarë; dorëshkrime kulturore.

Këtu është dhe varri i vëllait të Çabejt. Tregojnë se gjuhëtari ka ardhur dikur për ta kërkuar varrin e të vëllait. Pse ka përfunduar në Gjakovë i vëllai, mësues në zanat, e lidhin me Luftën e Dytë Botërore, kur Italia fashiste pati dërguar mësues nga Shqipëria në Kosovë. Si duket, kjo traditë është ruajtur, sepse para ca kohësh edhe një lajm fliste për një bashkëpunim me shkollën e Gjirokastrës nga ky qytet.

Në xhami rrëfehet edhe historia se si qanë nga gëzimi pleqtë e Gjakovës, kur mësuan lajmin se Kosova dhe Shqipëria në atë kohë u bashkuan; “por interesat e Serbisë i ndanë”. Zekë Çeku, shoqëruesi ynë, na tërheq vëmendjen tek minarja e xhamisë; e ndërtuar me gurë të mëdhenj, siç është tipike për kullat shqiptare. “Janë karakteristike gurët, qysh në atë kohë është bërë një kombinim i formës klasike të ndërtimit të xhamive me elementin e arkitekturës autoktone me kullat e gurit”.

Xhamia është ruajtur identike, qysh kur është ndërtuar para 600 vjetësh. Tregojnë se ka pasur disa dëmtime, por është restauruar. Përballë saj, dykatëshe është Bashkësia Islame e Gjakovës. Kjo na thonë se është një shtëpi e trashëgimisë dhe ndërtimtarisë urbane të lindjes ose Turqisë. Në të gjithë Kosovën shikohet kjo arkitekturë.

Rreth Xhamisë së Hadumit lindin të gjitha pyetjet edhe nëse vërtet në Gjakovë ka një tendencë të rritjes së fesë islame apo të një lëvizjeje të islamizimit!?

Zeka nuk heziton ta shuajë edhe këtë kureshtje, ku përfshin edhe të huajt kur duan të njohin përtej fasadës fizike të xhamisë: “Unë nuk merrem me politikë, por duhet informuar se nuk kemi rritje të besimtarëve në fenë islame, shifrat janë po ato, 80% janë myslimane, 15% katolikë dhe 5% serbë ortodoksë, numri është i njëjtë, por ka një rrymë të re”. Për vehabizmin është fjala, që Zeka e thotë se është më i zhurmshëm. Për ta përtypur këtë të re nga Gjakova, na thonë se si në Shqipëri dhe Kosovë shqiptarët besojnë në fenë myslimane, se jemi sunitë dhe pjesa e sheikëve me ato sektet e tyre. Është i qartë Zeka kur shpjegon se kemi të bëjmë me islamizmin sekular sikurse është në Turqi, ndoshta kjo ka “tronditur” besimin në Gjakovë, se po ndihet lëvizja nga radikalizmi. Gjakovari thotë se nuk ndryshon numri i besimtarëve myslimanë, por ka vetëm një tendencë të rritjes së vehabizmit, një krah mjaft radikal; me mjekër, pantallona të shkurtra... “në natyrën e islamizmit kosovar nuk është kjo, ndonëse shumë prej tyre anojnë pak nga fondamentalizmi”.

Prej 12 sekteve të pjesës islame të sheikëve, me zanafillë në Iran, 7 na thonë se gjenden në Gjakovë. Por në fund, Zeka kryen qëllimin turistik, duke thënë se orientimi i të gjithëve është Çarshia e Vjetër, Xhamia e Hadumit, sepse historia e Gjakovës si qytet këtu e ka zanafillën, këtu do të ishte nukleusi, qendra e qytetërimit gjakovar. “Prej xhamisë kanë filluar të zgjerohen e zhvillohen zejet rreth 600 vjet më parë”. Mirëpo dyqane ka pasur dhe më parë, por Gjakova na thonë s’ka pasur statusin e kasabasë, e ruajnë ende këtë term për qytetin. “Ka qenë i papranuar si qytet”. Qyteti që lindi nga dy lëkurë bualli...

Udhëtim mbresëlënës

Nga Haki Zllami

Udhëtim në rrugën e Kombit nga Tropoja drejt Kosovës

Bajram Curri-Mëngjesi i datës 10 qershor 2010. Një udhëtim me shumë mbresa nga qyteti Bajram Curri në Tiranë. Udhëtojmë me autobusin me targë BC që drejtohet nga shoferi Rifat Hajdini, njëri nga shoferët më zë të atyre që e bëjnë këtë linje. Rifati, si më i kujdesshmi, vendosi që këtë linjë ta bënte nga rruga nëpër Kosovë - Kukës - Tiranë. Autobusi i tij, modern, i rehatshëm e me të gjitha kushtet: me kondicioner, me televizor e shërbim të përsosur, me licencë nga dy qeveritë, Kosovë – Shqipëri; është biseduar edhe për orarin e lëvizjeve dhe kalimin pa pengesa në të dyja doganat.

Të dyzetë tropojanët ishim fort të gëzuar që na takoi një udhëtim i tillë. Me padurim prisnim orën për t’u nisur. Dorëzuam kartat e identitetit. Shoferi dha sinjalin e nisjes. Qytetit të vendlindjes i thamë: “Mirupafshim!” Papritmas, sikur dëgjuam tingujt e këngës së këngëtares Fatime Sokoli: “Të fala vëllezërve në Kosovë!” Dhe ashtu duke ecur me ngadalë, vështronim monumentin e Bac Bajramit, në sheshin kryesor të qytetit ashtu siç është, madhështor i derdhur në bronz me një lartësi 5,15 m, si udhëheqës i vegjëlisë, i cili rri mirë mbështetur në këmbët e tij të ngulitura në tokë; me njërën dorë shtrëngon fort pushkën e me pëllëmbën e dorës tjetër drejtuar poshtë bën një gjest të pushtetshëm dhe me fytyrën e tij shpreh vendosmërinë e trimërinë për idealet e popullit e të atdheut…

Nisemi drejt fshatit Bujan, i njohur për ngjarjet madhore në historinë tonë. Tek ura, para se të marrim kthesën për të vazhduar drejt Kosovës, dëgjoj të flitet për shtëpinë-muze të Heroit të Popullit, Mic Sokoli, dhe pak më tutje shtëpinë e Sali Manit, ku u zhvillua Konferenca Themeluese e Këshillit NC për Kosovën dhe Rrafshin e Dukagjinit nga data 31 dhjetor 1943 gjer më 2 janar 1944.

Bisedojmë me njëri-tjetrin. Me ne udhëton dhe një junikas, i cili mbase edhe na ngacmon si shpesh me pyetjet e tij. Edhe ka të drejtë, se do që të njohë ngjarjet e vendit të tij, ashtu siç bëjnë edhe Valbona, Sokoli, Xhevalini, Musa Lamnica, Vitalina, Shpendi e shumë e shumë të tjerë, të gjithë nga Tropoja, nga: Dragobia, Gashi, Krasniqja, Nikaj-Mërturi e Bytyçi; nxënës e studentë e të profesioneve nga më të ndryshme. Secili kërkon të mësojë e të dijë, ndërsa vazhdojmë gjatë rrugën mespërmes fshatit Cerrnicë…

Përsëri nëpër Cerrnicë, ndërsa i gëzohem rrugës së ndërtuar kaq bukur dhe që të çon në Gjakovë brenda tridhjetë minutave, mendja diku larg më shkon dhe pyes vetën: Ku janë lisat shekullorë që e mbanin të gjallë këtë trevë? Po zogjtë përse nuk cicërojnë? Atyre u mungojnë foletë… dhe në lidhje me këtë mbaj mend një thënie të mençur se aty ku zhduken zogjtë, duhet bërë alarmi më i rreptë. Vërtet, gjithë kjo zonë nga kalon kjo rrugë që të çon drejt Rrugës së Kombit, qenka me ngjarje e bëma të veçanta, këtu në çdo hap ruhet një ngjarje, historia do të flasë… Vazhdojmë rrugëtimin… Vorret e Shalës, Okolli i Gashit, Mejdan, Aste e Tropojës së Vjetër… Dhe mbasi lëmë pas majat e larta të Malësisë së Mirë: Shkëlzenin, Majën e Hekurave, Jezercën… pllajat e Zapollës, Radeshes… livadhet e Padeshit, ngjitemi në Qafën e Morinës. Afrohemi tashmë përpara dy doganave.

Kosovë, mespërmes Rrafshit të Dukagjinit

Gjithçka shkon për së mbari. Doganat i kaluam pa vonesë… Kosovë! Sa e dashur për të gjithë ne, kjo fjalë! Ndihemi krenarë se shkruajmë për Kosovën e çliruar. Mirë thonë se të shkruash është si të udhëtosh pa bezdinë e bagazheve. Dhe kur ke diçka të qartë për të thënë, fjalët vijnë vetë… ngjarjet flasin haptas. Historia nuk mbulohet, heronjtë janë kurdoherë të gjallë e të rinj… “Ata që nuk mbajnë mend të kaluarën, janë të gjykuar që ta përsëritin”, - shkruante dikur Franc Kafka. Në të mirë të kësaj ideje flasin edhe qindra varreza të dëshmorëve të luftës për çlirimin e Kosovës, të mbuluar me tufa lulesh që vështrojmë në të dyja anët fshatrave përreth magjistrales…

Kosova është në momente të përjetësisë, që po gjen çastin e shfaqjes së ardhmes së një ëndrre të vjetër. Për çudi, si për koincidencë, udhëtimi ynë sot në këtë ditën, kur më 10 qershor 1878 në atë vend të bukur, në Prizren, u mblodh një kuvend i madh historik, kaq i njohur për gjithsecilin, si ngjarje fatmadhe e kulmore; njëqind e tridhjetë e dy vjet më parë! Siç dihet, sa më shumë vite rrjedhin, kjo ngjarje përherë shndrit në përmasa më të gjëra. Tashmë, Kosova, shteti më i ri i botës, ka hyrë në historinë tonë kombëtare për luftërat e herëpashershme kundër pushtuesve të huaj të ndryshëm: romakë, sllavë, turq, italianë, gjermanë dhe përsëri serbo-sllavë.

Kosova në zemrën e Ballkanit, si një trevë nga më të pasurat në Evropë, e njohur veçanërisht për pasuritë minerare. Mbetet interesant një toponim tepër i veçantë, Bjeshkët e Argjendta…

Duke ecur gjatë rrugëve të Rrafshit të Dukagjinit, prezantohemi me ngjarjet e shumta të ngulitura në këtë tokë të larë me djersë e gjak… Autobusi ec me shpejtësinë e zakonshme. Përpara syve tanë dalin fshatra të mrekullueshme: Ponashec, Babaj i Bokës, Korenica… diku më lart, Deva dhe mbërrijmë tek Ura e Tabakëve e pastaj hyjmë në Gjakovë. Gjakova, qyteti ynë! Në qoftë se qyteti kërkon malësinë e saj, jemi ne dhe në qoftë se krenohemi për qytetin tonë, përsëri Gjakova është!

... Këtu, ndoshta mund të ndalemi shumë, por udhëtimi është udhëtim. Drejtohemi drejt Prizrenit, mbasi kalojmë Urën e Shenjtë, ku poshtë saj rrjedh Drini i Bardhë. Vështrojmë një ngushticë aq sa të ngjan sikur lumit iu ka zënë fyti me dorë. Përsëri rrugëve të Prizrenit…

Ndalemi për të pirë kafe në fshatin e njohur Krushje e Madhe, edhe një fshat i madh e shumë i bukur, i shtrirë në të dyja anët e Drinit. Këtu, patjetër duhet të theksojmë se është vendlindja e Bac Bajramit, lindi në karrocë, nën trysnin e forcave osmane dhe vdiq në Shpellë të Dragobisë.

Të dy këto karakteristik, që zor t’i gjesh në historinë e jetës së një heroi. Biseduam gjatë edhe për luftërat që kanë zhvilluar malësorët e Tropojës në këto vende historike. Gjej rastin të falënderoj mikun e kolegun tim nga Ferizaj, profesorin Banush Imerin, i cili me shumë përkushtim, në librin e tij “Dëshmi ekzistence dhe qëndrese” shkruan: “… Me 20 prill 1881, 3000 vetë nga Malësia e Gjakovës ia ndalën hovin ushtrisë osmane nën komandën e Mic Sokolit nga Krasniqja e Ali Ibrës nga Gashi…”, dhe ndalet në vargjet e një kënge të atyre viteve: “Në Fushë të Kosovës është lidhë jezeri / Aj medet, shumë a met njeri, / Mic Sokoli e Zmajl Hyseni…”

Për disa minuta arrijmë në qytetin që mbart historinë e lavdishme të LSHP-së dhe vlerat e mëdha të kulturës së lashtë dardane. Për të ilustruar këtë, sjell në mendje disa rreshta të shkrimtarit të vjetër të këtyre anëve, Pjetër Bogdani, i cili në vitin 1685 shkruante: “…Një lum i quajtur Bistricë, që rrjedh përmes Prizrenit, ushqehet me trofta e lloje të tjera peshqish… Ka njerëz të armatosur meqë këtu prodhoheshin pushkë të çdo lloji, demoskine shumë të përsosura…”

Me mirënjohje përshëndetemi edhe me këtë qytet. Sinjalistika e rrugës, e shkruar në gjuhën tonë, na orienton: Dragash… dhe në krahu majtas: Shqipëri - Kukës. Një rrugë e drejtë gjatë bregut të liqenit të Fierzës, në fshatin Zhuri. Dikur patëm mësuar në tekstet e gjeografisë se Drini i Zi e Drini i Bardhë takoheshin në qytetin e Kukësit, por tani këta lumenj i bashkon uji i liqenit këtu në Zhuri të Prizrenit. Respektuam rregullat e të dy doganave në Morinë dhe reciprokisht na respektuan punonjësit që ishin shumë të edukuar e të kujdesshëm.

Kjo është Rruga e Kombit!

Nga dogana e Morinës ecim përmes autostradës së re, një vepër madhështore, një “Via Egnatia” si imagjinatë e Mesjetës, tashmë u bë realitet. Për këtë vepër të viteve të fundit është folur e prapë duhet folur, shkruajnë gazetat, flasin politikanët, por më mirë se ne që po udhëtojmë, nuk ia dinë vlerat, dobinë. Ne jemi ata që kumtojmë se kjo rrugë sheshoi bjeshkët, lidhi kombin!

Ja segmenti Morinë - Kukës, gjithçka shumë mirë. Nga dritaret e autobusit dallojmë mrekullinë: rrugë pa kthesa, pa disheza, pa malore, por vetëm xhade e drejtë me katër korsi. Hijeshi të rrallë i jep gjerdani i urave njëra pas tjetrës si karvane të pashkëputura, të ndërtuara jo vetëm ku ka lumenj e përrenj, por edhe për të sheshuar e drejtuar kodra e male, për të drejtuar e niveluar hapësira. Shprehemi me një eksklamacion: “I lumtë firmës Geci për punën me cilësi që ka bërë!” Nga Pobregu dallojmë qytetin e Kukësit që rri krenar sipër liqenit të Fierzës dhe “qytetit” të vjetër që fle i qetë, i mbuluar nga miliona metër/kub ujë. Kujtojmë vitin 1977, kur u largua banori i fundit i këtij “qyteti” tashmë si gërmadhë poshtë ujit. Sa mirë që Kukësi tani u bë me autostradë, aeroport e liqe të lundrueshme!

Kaluam urën që lidh brigjet e liqenit që mbase do të ndërtohet një tjetër. Ç’na gjeti? “Mos u mërzit, akoma nuk e kanë përfunduar”, - më sqaroi bashkëbiseduesi. Sado që edhe këtu punohet: lëviznin makina të tonazheve të rënda e punëtorë me bluza pune. Shyqyr, se edhe ky aks do të përfundojë shpejt!? Duke ecur rrugës së vjetër, na dukej sikur udhëtonim në ndonjë rrugë të kooperativave bujqësore. Shqipëria është një vend i vogël, po rrugët i paska të gjata…

Kalimash… një toponim-kompozitë interesante, por me elemente fjalëformuese nga gjuha shqipe.

Qëndrojmë përpara dy portave të tuneleve. I afrohemi atij të jugut, presim pak minuta në radhën e mbajtur me aq korrektësi. Autobusi ynë paraprin. Vazhdojmë të ecim në tunel. Minutat që memorizohen si me ankth, mbetën si mbresëlënëse. Brenda në tunel edhe më me dritë se përjashta në rrezet e diellit: me sinjalistikë moderne, me dhomë komandimi, mbi të gjitha ajër i bollshëm dhe një siguri e vërtetë dhe në fund mezi dalluam dritën e diellit në dalje. Ecëm gjashtë mijë metra, duke pasur “sipër” gjithë atë shkëmb të Qafës së Mollës, megjithatë gjithçka e garantuar.

Si në ekran na del vendi që quhet Thirrë, një vend i banuar me shtëpi e shkollë 9-vjeçare. Vështrojmë malet e Mirditës që dikur u patën thënë “Mirditë gazepi” dhe i kalojmë njëri pas tjetrit: Luginën e Fanit, Repsin, Rrëshenin, Rubikun. Këtu pushuam pak. Rastësisht takoj shokun tim, Martin Luskun, i cili më kujtoi se për ndërtimin e kësaj rruge punuan edhe disa djem nga Tropoja: Skënderi, Agroni, Fatmiri, inxh. Xhema etj., etj.

Nuk na ndahet rrugëtimi i rehatshëm gjersa takohemi me autostradën e Shkodrës... Mesazhi që duam të theksojmë, është se edhe nga Komani apo nga Qafa e Malit udhëtohet mirë, por kolegët e Rifat Hajdinit kanë çfarë të mësojnë nga puna dhe kultura e tij. Për të gjitha këto që shkrova e mund të flas, normalisht lind pyetja retorike: Përse kjo rrugë është kaq e përfolur!? Një gjë është më se e vërtetë, se ashtu siç është e vërtetë se hëna bën dritë, por nuk nxe, kjo është vepra më e madhërishme e viteve të demokracisë sonë.

Qentë e Edi Kristaq Ramës kërcënojnë njerëzit në rrugë

honë se qentë ia njohin adrenalinën e frikës njerëzve; një moment që i nxit të të kafshojnë. Në rrugët e Tiranës në këtë stinë të nxehtë vere, sidomos sa vjen muzgu, lukunia e qenve pushton rrugët. Janë në grupe, por dhe vetëm, duke lëvizur të lirë mu në qendër të kryeqytetit. Dje, një grup i tillë, në bulevardin kryesor kaloi rrugën sapo u ndez semafori i jeshil.

Edhe qentë, si njerëzit, rrugën nga një trotuar në tjetrin e kalojnë me vrap nga frika se mos shtypen nga makinat. Po të shihen të kërcënuar nga ndonjë makinë që i tremb me bori për të hapur rrugën, tufa e qenve turret me vrap duke lehur në kor pas saj. Lela, një vajzë te të 20-at, gati sa nuk po binte në një pusetë duke parë mbrapsht se mos kërcënohej nga qeni, duke i folur më zë të urtë e të butë: “Kuç, kuç, kuç…”

“Më ka kafshuar njëherë një qen në mbrëmje dhe prej asaj here i kam tmerr frikë kur i shoh në rrugë”, - thotë ajo. Ndërsa një burrë me biçikletë, - që gati sa nuk ra nga dredhimet e shumta, për t’u shpëtuar nja dy qenve që kishin zënë pjesën afër trotuarit, - tha se është gjendur shumë shpesh në këtë situatë, kur i janë vënë nga pas një grup qensh për disa metra duke lehur. Edhe mund ta hanin - ishte trembur burri me emrin Hasan, që vinte nga Kukësi dhe prej 10 vitesh jeton në Tiranë. Kjo situatë atij nuk i kishte bërë vaki asnjëherë në shtëpinë e tij, në fshatin Shëmri.

Përveçse janë qen, shumë prej tyre të kallin datën se janë të gjakosur, të rënë nga lëkura me pulla të mëdha të kuqe, që ngjajnë si plagë të thara. Këta qen janë të rrezikshëm, thonë mjekët, sepse mund të kenë sëmundje dhe për të tërbuarit duhet të marrësh direkt spitalin. Në Rrugën e Kavajës, në trotuarin në mes dy kalimeve të rrugëve, një grup qensh janë shtrirë në mbrëmje dhe duket sikur shijojnë muzgun.

Bashkë me disa kalimtarë të tjerë edhe ne në grup, si qentë, dredhojmë plot frikë se mos ndonjëri nga qentë ndien adrenalinën e frikës sonë dhe na hidhet, me gjithë shokët. Vjollca, që është fare pranë meje, te të 45-at, e shëndoshë, mban vrapin dhe gati bie në rrugë: “Është një llahtari e madhe me këta qen rrugëve, do Zoti mos na ndodh të na hanë”, - thotë ajo, duke parë në bisht të syrit nga tufa e qenve që rrinin shtrirë. “Janë shumë të neveritshëm dhe gjithmonë përjetoj një ankth të madh kur shoh ndonjë qen në rrugë. Më duket sikur këto ditë janë shtuar shumë, e bëj dy herë në ditë këtë rrugë dhe grumbujt e qenve i shoh vazhdimisht të shëtisin këtej”, - thotë Lirika, të cilën e shohim të ngjisë pak me nxitim shkallët për të hyrë në Kishën Ortodokse në Rrugën e Kavajës.

Po në këtë rrugë, para një dyqani qoftesh, që lëshon tymin bashkë me aromën shpuese të tyre në gjithë zonën, gjithmonë sheh dy-tre qen në këmbë. Ngjitur është edhe një dyqan mishi dhe aty ka po qen. Nuk është faji i tyre, pse qentë nuhasin erën e mishit dhe ndihen të uritur. “Nuk e di se kush është përgjegjësi i këtyre qenve, që ata të vriten të mos rrinë rrugëve e të na kërcënojnë jetën”, - thotë Genci, që shet zarzavate deri vonë në një nga rrugët e Tiranës.

“Oh, my God, is not normal…”, - përcjell fjalët një angleze, që po viziton Tiranën këto ditë, me emrin Linda. Ajo lemeriset nga tufa e qenve në Rrugën e Elbasanit që vrapojnë galop, të gjithë bashkë duke u derdhur në kacafytje për nga Lana. Nuk ka shpjegim për të pse gjithë këta qen shëtisin rrugëve, duke u shprehur se ata duhet të vriten, se mund të hanë njerëz. Megjithatë, në Tiranë, si duket, pritet të provohet një shprehje për gazetarinë, se kur ha njeriu qenin është lajm dhe jo e kundërta. Në bashki për këtë askush nuk përgjigjet!

Shqiptarët e maleve

Violeta Murati/ Tropojë

Nga Komani në Valbonë udhëtimi në fundjavë në stinën e vjeshtës; si jetojnë burrat e maleve mes historisë dhe të sotmes

Mbasi kalon zallin, në një gjerësi sa të hanë sytë, mu aty ku Valbona dredhon e fshihet nën të, për t’u derdhur në grykë dhe pasi ke ngopur mendjen me lartësinë dhe dritën e qelqtë të majës së Jezercës - në një pemë të lartë, afër një ujëvare si të sajuar ngjeshet një llamarinë e çngjyrosur, shkruan: “Bjeshkët e Bekueme”.

Sadiku, kryetari i Shoqatës së Operatorëve Turistikë, që na drejton në këtë udhëtim me mediat, organizuar nga Ministria e Kulturës, merr mikrofonin dhe herë pas here nis tregon për zonën se është destinacioni turistik më i preferuar në këto vite.

Është kaluar Komani. Rruga prej gati tri orësh në traget është sa e bukur aq dhe e mërzitshme; për herë të parë shtangesh e në të tjera mërzia të merr. Brenda në traget është pis, në kat të sipërm fryn shumë erë. Edhe pse janë ditë të para të tetorit, ka shumë të huaj. Kanë të njëjtën rrugë me ne, Valbonë. U kanë treguar se ka një natyrë të mrekullueshme. Një student gjerman vjen për të dytin vit. Tregon se pëlqen malet e Tropojës. Kur zbresim, të gjithë humbin, sikur përpihen. Deri në rrugën kryesore autobusi shkon duke kërcyer, ngaqë është pa shtruar. Duke iu afruar komunës së Fierzës, na tregojnë se kur u ndërtuan tri hidrocentralet mbi Drin: Vau i Dejës, Fierza dhe Komani, ky vend ishte gati qytezë me 18 mijë banorë. Më shumë se në Bajram Curr. Aty nuk jeton më njeri. Vila më e bukur, shtëpia e vendosur përballë rrugës, ngjeshur në mal, thonë se ishte e kinezëve. Godinat i kanë zënë njerëz të zbritur nga zona më të thella se aty. Mbahen me bagëti. Është orë dreke dhe rrugës ka shumë fëmijë që kthehen nga shkolla. Një prej tyre me çantë mbi shpinë, veshur me bluzë sportive pambuku blu, ka një fyell prej druri në dorë dhe gjithë rrugës dukej se i binte. Vajzat ecin gati në vallëzim, veshur më hollë, edhe pse atë ditë frynte shumë erë dhe të ftohtët kishte ardhur më shpejt.

Kthimi ynë i parë ishte shtëpia e famshme e Mic Sokolit, në fshatin Bujan. U turrëm të hanim arra e gështenja në oborrin që të çonte për te kulla e patriotit. Është stina dhe ky vend ka plantacionet më të mëdha në Ballkan për gështenja e arra.

Është ndalesa e parë para se të hynim në Bajram Curr. Trashëgimtarët prej katër brezash, me mbiemrin Mulosmanaj e kanë restauruar kullën pa ndihmën e kujt, domethënë të shtetit, edhe pse është 180-vjeçare. Kulla nuk është në listën e monumenteve të trashëguara, por kjo nuk e ka ligështuar trashëgimtarin e Sokolajve. Kulla është tri kate, madhështore nga jashtë, e mbajtur mirë. Në portë ishin rreshtuar pothuaj familjarë e komunarë dhe si e kanë zakon në ato anë, u dhamë dorën të gjithë me radhë. Brenda ruhen gjurmët e drurëve të vjetër, por jo ndonjë send nga trimi që i vuri gjoksin grykës së topit, e dalë në luftë kundër turqve në krahun luftarak të Sulejman Vokshit. Dokumentet ruhen në Ferizaj. Por pinjolli na tregon se mjaft të huaj e vizitojnë dhe kurioziteti i tyre nuk është aq për Micin, sesa për arkitekturën dhe etnografinë e zonës, si kanë jetuar shqiptarët në kullë. Ajo është ndërtuar në ’78-n pasi ka qenë e rrënuar, e djegur krejtësisht dhe më 2005 i është hedhur çatia, me pak ndihmë nga shteti. Shtëpia është e ndërtuar më harasan, gëlqere dhe rërë, për t’u mos shkatërruar nga zjarri. Frëngjitë janë në krah të oxhakut, dhomës së burrave, e poshtë në katin e parë është ajo e grave. Në ahur mbanin bagëtinë. Ishte nevojë kohe, është kullë luftë - tregon trashëgimtari i Mic Sokolit. Në katin e dytë, pasi del nga dhoma me oxhak, e shtruar me qilim, të pret pamja e ballkonit e gdhendur në dru dhe në të majtë busti i Mic Sokolit i mbuluar me dy flamuj, atë të kuqin me shqiponjë, flamurin shqiptar dhe flamurin e ri të Kosovës!

Kaluam “Majen e Hekurave”, ku vendalinjtë na tregojnë legjendën e Arkës së Noes, se aty mes maleve është mbytur dhe jo në Ararat, siç e njeh historia biblike! Hyjmë në grinë e Bajram Currit. Qetësia e qytetit është vetëm pak metra. Një qytet i krijuar në komunizëm, rreth viteve ‘52-‘53, me 10 mijë banorë, që sot jetojnë veç me lokale e dyqane. Edhe pse kanë kaluar 20 vjet nga rënia e diktaturës, si në çdo qytet të Shqipërisë, gjurmët e komunizmit dallojnë në ca ndërtesa të vjetra, ku ende qëndrojnë të shkruara parullat socialiste dhe përbri me të zeza ka të shara djemsh e sloganet e sotme të partive.

Ndërsa Sadiku, guidari ynë rreshton: Ja përballë është ish-pallati i kulturës, në të majtë ish-komunalja, më poshtë ish-ndërmarrja tregtare, ish-parku, ish-komiteti, ish-gjykata, ish-policia dhe ish-reparti – ja ky është qyteti. Ndërsa rrugët janë të mbushura me thasë specash e patatesh, tregje ka plot që zbresin buzë trotuareve. Janë speca nga Gjakova dhe për çfarëdolloj pazari tropojanët atje shkojnë.

Për të folur më tej tërhiqen duke kujtuar se Bajram Curri pati periudhë të errët dhe me nam të keq. Muzeu Historik na thonë se ka qenë i treti pas Tiranës dhe Krujës, të cilën propaganda komuniste e mbajti për shkak të Kosovës.

Tropojanët jetojnë shumë mes të shkuarës dhe të sotmes. Flasin gjatë për çfarë u ka ndodhur, ndërsa për të ardhmen kanë më shumë entuziazëm. Kryetari i bashkisë, Nuredin Ahmetaj, thotë se Tropooja është e vlerave të mëdha, nuk është e dikurshmja, një pikë e huaj për botën, por një vend i sigurt, me qetësi, me kriminalitetin më të ulët. Mësojmë se prej 4-5 vitesh s’ka incidente dhe grupet e turistëve lëvizin lirshëm në çdo vend, kjo ka qenë pika e parë e kthesës për to.

“Ne jemi pritësit e parë të turistëve për në Alpe”, - thotë Nuredini, gjithë entuziazëm, duke numëruar se ky vit ka pasur një dyndje prej 5 mijë turistësh të huaj, nga vendi dhe Kosova. Për në Valbonë ka qenë destinacioni i vërshimit, sidomos në fundjavë. Asfaltimi i rrugëve, kushtet, uji i pijshëm, 24 orë energji dhe bujaria tropojane - kur vijnë pesë shokë, janë bërë dhjetë, - thotë kryebashkiaku.

“Rruga e Valbonës është e rrallë, por dhe ndërtimi i qendrës turistike nga komuna si dhe privatët, duke qenë një zonë e virgjër për turistët, bëhet tërheqëse”. Presin fonde për të hapur muzeun, PNUD ka dhënë dorën e parë, rreth 150 mijë dollarë për rikonstruksion. Duam edhe pallatin e sportit - thotë Ahmetaj - që është nis qysh më ‘90-n dhe lënë në gjysmë. “Kemi pasë traditë ne sportin dhe e duam prapë”.

Prej pyllit të gështenjës, plantacioni më i madh në Ballkan dhe prej nxjerrjes së kromit, sidomos në zonën e Bytyçit - njerëzit sigurojnë të ardhurat në këtë vend.

“Ne nuk ndërtojmë uzina, prandaj duam të zhvillojmë turizëm, kemi shërbim shumë të mirë në hoteleri dhe ushqim, ku ka dhe grupe artistike për t’u argëtuar. Por kryesore kemi Valbonën”, - shprehet kryebashkiaku.

Në komunën e Margegajt burrat janë vënë njëri pas tjetrit për të na pritur. Aty nis prezantimi, para se të marrim rrugën për në grykën e Valbonës. Lodra tropojane, fyelli dhe çiftelia kanë mbushur oborrin me atmosferë mikpritjeje. Është gjë e rrallë të shikosh burrat e atyre anëve, të cilët i imagjinon si në legjenda, të ashpër, me pisqollë në brez, të zeshkët, kokëlartë e zëfortë. Sytë i kanë plot dritë! Kanë ruajtur mikpritjen. Gratë nuk i pamë ose na zhdukeshin syve. Por, në oborrin e komunës Margegaj, dy tavolina të gjata ishin mbushur me ushqime tradicionale të zonës, si një nga mburrjet më të rëndësishme të burrave tropojanë për gratë e tyre. “Keni gjana ma të mira, mos u ngutni qysh në fillim”, - na tërheq vëmendjen një burrë, me trup mesatar, veshur me kostum e këmishë të bardhë. Si në qytet, kokteji i përgatitur në Margegaj nga kuzhina tropojane dukej më shumë si panair gastronomie - ne duhet të hanim, sa të mundnim dhe të jepnim mendim. Shiheshim në dritë të syrit, nëse kënaqësia prej ushqimit ishte arritur! Në çdo moment na pyesnin: Si ju duket, është djathë i zonës, e përgatisim vetë, kena shumë lloje; misrin e kemi në traditë - e bëjmë kaçimak dhe bukë; hani dhe oriz me tamël; si ju duket flija, tip byreku me petë-petë që bëhet atyre anëve, edhe në Kosovë; provoni dhe gështenja, të ziera e të pjekura; mjaltin e kena shumë të mirë - dhe këtu një burrë te të 50-at e merr paguren prej kauçuku, nga ato që mbahet uji dhe e derdh duke e shtypur fort për të na mbushur gotën plastike! Ndërsa një qingj i njomë është varur në pemë, i nxjerrë nga helli, deri në fund vetëm një litar i hollë mbeti dhe kuzhinieri me thikë të madhe në dorë - ushqimi mbaron me frutat, mollë vendi e rrush, një pjatë plot me arra... Biseda me ushqimin ishte pritja e parë. Kështu gatuajmë, për të gjithë turistët në shtëpitë që bujtin - na thonë, është pjesë e traditës.

Zyrtarët e Margegajve janë më të zellshëm, kanë bërë gati për mediat fletëpalosje, pak historik të vendit, raport të projekteve se si është rimëkëmbur kjo komunë dhe pse kësaj zone i është dhënë nami turistik: prej vitit 2000 komuna e Gjakovës u ka dhuruar e zgjidhur emergjenca për arsimin; kanë ndërtuar ambulanca; u vu administrata në punë; turizmi sektori prioritar që tërheq në zhvillim edhe bujqësinë, blegtorinë, frutikulturën, punimet artizanale etj.; u hartua guida turistike, stema dhe flamuri i komunës; u botua në dy gjuhë strategjia e zhvillimit deri në 2015-n; në vitin 2000 u ftua në Krakovë të Polonisë, ku merrnin pjesë 50 shtete dhe kësaj komune iu dha certifikatë mirënjohje; duan të realizojnë 86 projekte të quajtura strategjike me të cilat thonë se do të bashkëpunojnë me qeverinë, ambasadorët e vendeve mike, si: amerikanë, anglezë, me donatorë e shoqata renditin HCC, PNUD, UNDP, FSHZH, SNV, MADA, CID Albania - ja me këto krenohen për vendin e tyre, sot, tropojanët. Kanë shkolla të reja, ambulanca të reja, rrugë të asfaltuara me trotuare e drita, lidhje me rrugë e të gjitha bjeshkëve etj. “Puna jonë është në vazhdim”, - thonë, por për investime, rendin, qetësinë e mikpritjen e turistëve dhe se këtë komunë e kanë vizituar njerëz të rëndësishëm; ambasadorë, shkencëtarë, e Miss Globe 2007!

Për Tropojën arkeologët thonë se nuk kanë hyrë akoma për gërmime, edhe pse thuhet se aty është fillesa e qytetërimit ilir. Fare pranë Komanit flitet për zbulimin e një kalaje ilire, që vështirë të duket prej tragetit ku marrin udhëtimin për në qytet. Pak asete nga më të ndjeshme të trashëgimisë të tilla, si monumentet arkeologjike, kulturore dhe historike janë interpretuar ose kanë pajisje dhe infrastrukturë të përshtatshme për të pritur vizitorë.

Megjithatë, prej këtyre malësorëve kuptohet përpjekja për t’i ikur izolimit dhe dëshira e thellë për të qenë gjithnjë në mburrje për gjëra të rëndësishme që lidhen me krenarinë e tyre. Sidomos te Valbona i kanë sytë, të gjithë flasin për të!





***



Hyjmë në Grykën e Valbonës! Lumi që presim në derdhje, pritet me gurë të mëdhenj e të kërrusur - ka shumë legjenda në mes të kësaj lugine. Malet thikë, gri, tepër gri, ta lartësojnë fort mendjen, sa për Dragobinë thonë se ka “dy dynymë qiell”!

Dendësia e bukurisë; si një teatër mesjetar shoqëron dhe dendësinë historike të asaj gryke. Aty rrjedhin pa fund si lumi e gojëdhënat. Nuk janë mistike, veç të ndezin një krenari, mbi të paprekshmen! Në Klysyrë diku mes maleve gri, të mprehta thikë, mund të jetë varri i Omerit. Legjenda sillet në luginë, si lugina e hijes së vdekjes që përmendet në gojëdhënat biblike, mbi kreshnikët Mujin dhe Halilin, në luftë për të ruajtur bjeshkët. Ashpërsia e jetës, komshinj problematikë, sllavët e veriut - preken nga legjenda mesjetare, të hershme që nis me dyndjen e sllavëve. Lufta bëhej vetëm për kullota e pyje - ruajnë shkakun e historinë burrat e zonës. Lugjet e Verdha tregojnë për trima që dilnin për luftë e ku kullosnin dhitë e egra, duke “këputur maja bari me vesë dhe lule”. Këtu thonë se qyqja nuk këndon kurrë, si një lloj mallkimi kur Ajkuna u shemb nga dhimbja për djalin e vrarë, siç pat mallkuar edhe hënën! Legjendat lidhen edhe me Krajlin e Kotorrit...

Ndoshta këtu është kënduar edhe kënga e bareshës për bariun "Nisin Bjeshkët m'u vetmue..." Dhe përligjja për “Bjeshkët e Nemuna”, sikur rrëzohet! Burrat këtyre anëve të tregojnë çdo grykë, çdo majë mali si quhet, çdo shteg për ku të kthen!

Janë hedhur debate mbi të “Nemunat”, që mendohet i takon një toponimi sllav, që nuk është hasur në asnjë vepër që është shkruar për shqiptarët e maleve, qoftë te Fishta, Mjeda, Gjeçovi, V. Prenushi apo Patër A. Harapi etj. Askund deri sot nuk tregohet literaliteti i “Nemuna”, të bjeshkëve!

“Shqiptarët që nuk e njihnin prapavijën e tij, background-in, madje edhe në rrethe të larta kulturore e arsimore, e morën si të mirëqenë. Dhe bjeshkët tona madhështore, plot diell e bar e borë e pyje e ujëvara, me liqene e nëntokë me metale të çmueshme, bjeshkët shqiptare plot legjenda, murana e histori kombëtare, në një ditë të bukur u gdhinë “të mallkuara”! -shkruan ndër të parët Mehmet Elezi. “Është një fëmijë ilegal, kopil, - thotë Elezi, - që na u la në derë në kohë të turbullta!” Vendasit numërojnë urat për të mbërritur deri në qendër të fshatit Valbonë, ku drita hapet dhe gjurmët e historive të vjetra zhduken...



***



“Unë shpinë nuk e kam han”, - rebelohet Kola, valbonas me mustaqe, i zeshkët, kur e pyetëm pse e ndërruan projektin për “40 hanet” dhe e zëvendësuan me fjalën bujtinë. Kola vazhdon të na bindë se “në han mund të flejë kushdo” dhe për to fjalë e rëndë, s’ka lidhje se si duan t’i presin turistët sot. Nuk përdoret më fjala mik shtëpie. “Me bujt, do të thotë me prit”, - thotë Kola, që ndien se dhe fjala “bujtinë” e zë ngushtë, për ta shpjeguar shqip. Për ta ndihmuar Kolën ndërhyn Alfredi dhe ai e ka kthyer shtëpinë në biznes turistik, duke thënë se “shtëpitë e tyre janë me prit”. Por të mbledhur në bujtinën “Fusha e Gjêsë” janë të interesuar të dijnë a do kenë turistë dhe si t’i shtojnë ato në vitin që vjen!?

Në qendrën e Valbonës, te Fusha e Gjêsë kështu e quajnë vendasit, që ka të bëjë me kullotat e egra, është një pikë turistike e ndërtuar këto tre vite të fundit. Nga vjet, e parvjet godina është zgjeruar. Vila prej druri shërben si bujtinë. Në krah po ndërtohet një hotel tri katesh, prej betoni, ndryshe nga karakteristika e kullave që ka zona aty. Disa pronarë bujtinash në Valbonë kanë përgatitur fletëpalosje për të na treguar se biznesi i tyre është shumë serioz, por kanë dhe halle brenda. Megjithatë, ato thonë se fjetja është mirë dhe jetesa bëhet me kushtet tradicionale të zonës. “Është turizëm familjar, kemi dhe ushqim tradicional”, - thotë Alfredi, një djalë i ri, i qetë dhe i butë në zë. Ai shpërndan fletëpalosjen me ballin e kullës, quajtur bujtinë, me pamje nga mjediset e brendshme të shtëpisë, po fjalën han nuk e ka ndërruar. Në guidë shënon: “Në hanin e Alfred Selimajt!” dhe prezantohet i pari ushqimi dhe mjediset, çmimin e ka në fund, 25 euro për person. Marku një tjetër pronar bujtine thotë hallin më të madh; kur të huajt vijnë, duhet të përballen me mungesën e kushteve; vijnë për alpinizëm dhe mund të bien në humnerë, po s’ka doktor aty. Ai revoltën e ka me të huajt që po prezantojnë një cikël turistik në Valbonë, me të USAID-it, që në shumë raste ndodh të të zhgënjejnë: paraqesin projekte, flasin, bëjnë fotografi në terren por paratë nuk mbërrijnë pas tyre! “Mund të flasin dhe të hedhin para, por alpinisti lë paren po jo kokën”, - ngre zërin Marku. Dhe për të tërhequr më shumë nga halli, se sa nga gjëra që vetë valbonasit kanë bërë, thotë se duhen shtigje malesh. Turisti edhe duhet ta shijojë natyrën!

Këtu jemi në zemër të Alpeve të Shqipërisë dhe e vlerësojnë si atraksionin turistik më të rëndësishëm dhe më të madh Parkun Kombëtar të Luginës së Valbonës, që merr një sipërfaqe prej 8 mijë hektarësh. Rruga deri në Valbonë është mahnitëse, ende e paasfaltuar, po nga viti i shkuar tani ka mbetur vetëm shtrimi deri te “Fusha e Gjêsë”. Aty është fundi i rrugës që mund të përshkojë makina. Nga aty mund të vazhdohet ecja deri në fillimin e lagjes së fundit të Valbonës që quhet Gjelaj, aty do të kemi mundësinë të shikojmë pjesën më tërheqëse, fundin e luginës ku të gjitha majat e maleve janë mbi 2300, 2400 metra... Vjeshta, ndryshe nga vera, është marramendëse nga ngjyrat që u ka dhënë pemëve, gjetheve; kafe, jeshile, të kuqe, të verdhë bashkuar me blunë e horizontit, që vesh dhe malet në orë të ndryshme të ditës. Tmerr bukuri! Sidomos kur është ditë me diell. Ose kur perëndimi i amullt ndez si shpuzë vetëm majën e Jezercës.

Mbi zall, për të mos dëmtuar mbishtratin e Valbonës, po ndërtohet një urë.

E bën më tërheqëse, në harmoni me natyrën, zonën përreth. Simonin dhe Milenën, ardhur nga Sllovenia, i gjetëm duke vështruar malet përballë. “Kemi dhe ne si këto male, - thotë Simoni, - por këtu bukuria e natyrës është mjaft tërheqëse”. Të gjithë gazetarët me kamera turren për t’i zënë këta dy turistë të vjeshtës. Ndërsa të huajt prej vitesh janë “buka” e valbonasve. Në mes të verës i kemi parë të huajt ta bëjnë në këmbë rrugën nga Margegajt e deri te “Fusha e Gjêsë”. Por dhe të zbresin nga mali, aty ku adhuruesit e natyrës kanë kërshërinë të ndjekin se nga buron Valbona.

Të zotët e bujtinave kanë entuziazëm si ky vend po merr gjallëri dhe thonë se rreth 7 mijë turistë kanë pritur këtë vit. Shtëpi ka, janë afro 100 shtëpi tip kulle.

Ndërsa të mbledhur në lokalin e “Fushës së Gjêsë” valbonasit bëjnë dhe gjeste falënderimi për të huajt që kanë zbarkuar aty me projekte për zhvillimin e turizmit. Një prej tyre është David Milne, përfaqësues i USAID-it, i cili për dy ditë na ka shoqëruar në këtë udhëtim, duke prezantuar gjithë përpjekjen për të ndihmuar këtë zonë turistike. Në Valbonë pothuaj ka mbaruar dhe qendra e parë rajonale, dy vila prej druri, ku do të ketë zyrë informacioni dhe inspektorë të institucioneve që merren qoftë me trashëgiminë kulturore, po dhe turizmin. Vilat prej druri po shtohen. Ndërsa kullat e vjetra me frëngji e shkallë karakteristike, edhe pse janë të pakta, po përdoren si bujtina. Në Dragobi po shkatërrohen, është alarm, se edhe çative po u vihet llamarinë këto vite. Kultura dhe ndërgjegjësimi për vendin u duhet banorëve të këtyre anëve - këto janë edhe këshillat që u japin të huajt! Turistët duhet të qëndrojnë të paktën një natë. Kola është ndër të parët që thotë se “turistë kanë ardh në Valbonë, po kanë fjet në Bajram Curr; dakord rruga, po duhen ujë e drita, edhe telefon”. Aq shumë mund të jenë lodhur këta pronarë bujtinash për të mbijetuar, sa nuk i besojnë premtimit se deri në fund të majit do të bëhen 200 shtigje malore. “Ka fonde UNDP, do hapen shtigjet”, - u thotë një përfaqurës i kësaj organizate të huaj vendasve. Madje, operatorët turistikë u drejtohen pronarëve të bujtinave gati me presion se tani duhen kushte, është nismë e lirë, po nesër do të testohen me yje!

Me këta, disa operatorë, ishim në Valbonë në fundjavën që shkoi për të prezantuar një projekt, që përfshin një cikël turistik ku është dhe Kosova, si turizëm alternativ ose duke e quajtur turizmi i bardhë!

Në mbrëmje darka në bujtinën “Fusha e Gjêsë” nuk ka asgjë romantike të atyre anëve; as zjarr me dru, as oxhak! Vetëm ushqimet kanë mbetur nga tradita. Ndërsa një grup këngëtarësh popullorë thjesht këndonin këngët e zonës, lodra kërciste, po lodërtari ishte veshur me kostum të zi e këmishë të bardhë; këngët e atyre anëve nuk mendohen pa fyell e çifteli, që atë mbrëmje e zëvendësoi fizarmonika; vetëm një valltare ishte e veshur edhe kjo si specat e patatet, marrë nga Gjakova! Burrat, ulur në tavolinë, seç të kujtonin psikologjinë e bajrakut, por jo të sofrave. Megjithatë, tropojanët argëtohen, këndojnë e kërcejnë dhe gëzojnë me miqtë! Është zemra e tyre ashtu si Alpet, edhe mikpritja. Në kthim, ikje nga Valbona, Bukra kujton çfarë ndodhi në komunizëm me këtë komunë, sa e braktisur ishte, si rebelonte kur të gjithë kërrusnin qafën përpara diktatorit; madje ajo thotë se veç një mbrëmje më parë, nja tre kryetarë kooperativash ndanin darkën me ne! Gruaja me flokë të shkurtër, bionde, që deri në atë moment gati nuk dukej, na tërheq bisedën e kthimit në Luginën e Valbonës, duke ndarë këtë grykë mes traumës komuniste dhe ditës së sotme; këto bjeshkë s’kanë asnjë mallkim nga histori të tjera, veç komunizmit. Në këto ditë vjeshte valbonasit shikojnë shtratin e luginës, se si po gërryen edhe atë pak tokë që kanë! Ikim duke i dëgjuar të thonë: “Kjo luginë mbrohet nga “askush””!

Në bjeshkët e Prizrenit, ku serbët zhdukën shqiptarët

nga Violeta Murati 

Prizreni, qyteti i lidhjes dhe i ndarjes së historisë së shqiptarëve; në bjeshkët e Sharrit me të rikthyerit nga spastrimi serb; Brezovica, rrëzimi i lavdisë së qendrës më të famshme të skijimit në Evropë, kur politika shoviniste e populloi me serbë të butë e myslimanë të Bosnjës, si bashkëjetojnë sot me shqiptarët e sapoardhur



Në ditët kur tetori ka diell, Prizreni sikur zbulohet prej një mbulese të mëndafshtë gri, hijerëndë që ia jep dimri. Lumbardhi ka ngjyrë të ëmbël, nuk është i vrullshëm, edhe pse ngjan egër dhe ndien më shpejt të ftohtin në qytet, dhe rrugë të gjatë bën nga derdhja prej maleve, rrëshqitjen mes kanioneve kur zbret nga bjeshkët e Sharrit. Aty, në vendin me emrin Prevall, në luginën ku serbët shpërngulën të gjithë shqiptarët duke e populluar me serbë e myslimanë të Bosnjës.

“Këtu buron Lumbardhi, që mbledh ujë e borë, që zgjat deri në gusht në këto bjeshkë”, - na thotë Kyseli Hulaj, kryetar i Shoqatës së Gjuetarëve, që i ngjitet çdo ditë malit dhe shoqëron mjaft turistë në atë zonë.

Bjeshkët e Sharrit janë mburrja e prizrenasve, të paktën në ditët e sotme, pasi fenë e kanë vënë në plan të dytë, si dëfrim për turistët!

Ndërsa urat e vjetra, që shoqërojnë Lumbardhin në hyrje, të vjetra, prej guri, kanë histori, po ne nxitojmë në këtë prekje të beftë të Prizrenit, kur buzë bordurës që mban lumin, na tërheq vëmendjen një fjali e shkruar në të kuqe: “Kapitalizmi organizon komunizmin”.

Sapo jemi ndalur përpara Hamamit të Gazi Mehmet Pashës, kur mbi një kaloshinë të zbukuruar me të kuqe, dy vajza të reja, në të zeza, veshur hollë për këtë stinë, kthejnë kokën sa majtas, djathtas, duke shkrepur aparatin fotografik; menjëherë pas tyre në ironi në një Benz të zi, të hapur, dy djem të rinj nxitonin të parakalonin - rruga nuk ka ndonjë tension trafiku. Përballë, një tabelë pothuaj në rënie, mbi xham plot pluhur të një godinë si të vjetër, shkruante: “Hotel Tirana!”

Ishim habitur shpesh në Tiranë se lokalet a kioskat vinin emra qytetesh nga Kosova. Po kaq me habi pamë edhe godinën me emrin e kryeqytetit. Por në këtë hutim të shpejtë, Shendi, përgjegjësi i zhvillimit të turizmit për Prizrenin, na thotë se hamami që do të vizitojmë, është ndër më të mëdhenjtë në Ballkan; mendohet të jetë me themele romake, në krenari që të mos identifikohen aq shumë me turqit, po më herët.

Në fakt, hamami është i konservuar prej shekujsh, ruan strukturën arkitekturore orientale, - është madhështore dhe një ndër arsyet që vendalinjtë e quajnë Prizrenin “Parajsë e kësaj bote”, duke renditur shpejt e shpejt pa mundur t’i vizatojmë brenda pak orëve: Xhaminë e Sinan Pashës, “Shën Premtja”, Kalaja, Manastiri i Kryeengjujve, kompleksin arkeologjik, çezmet e shumta në rrugët e qytetit, Shatërvani, si dhe vendet buzë lumit Lumbardh. Kroi në Shatërvan, që rrjedh me ujë të ftohtë dhe të pijshëm, me kalldrëm të vjetër, vendosur përballë Urës së Gurit, Xhamisë së Sinan Pashës dhe Kishës së Shën Gjergjit, mbahet si më e veçanta në Prizren. Aty na tregojnë për një proverb të vjetër që thotë: Kush pi ujë një herë në Shatërvan, do ta ketë të vështirë të largohet nga Prizreni, ndërsa të citojnë menjëherë edhe fjalët e historianëve se çdo gur i Prizrenit është histori më vete dhe poetët kanë lënë epitafin e romantizmit se Prizreni është qyteti i këngës dhe i dashurisë - ja pse bëhet i ëmbël dhe e ndien fort këtë qytet!

Vetëm Hamamin e Gazi Mehmet Pashës patëm mundësi ta shikojmë në brendësi, duke na treguar se është ndër objektet më të vizituara të qytetit.

Qysh prej kohës së turqve nuk është më funksional, dhe për këtë Shendi na thotë më zë, si në fshehtësi, se së shpejti është një projekt për ta bërë funksional.

Hamami ka qenë publik, i ndarë në dy mjedise më hapësirë gjigande, aty laheshin veç burrat e gratë! Në dy hapësirat me kupola të gjera, të mbuluara me tjegulla turke, që kanë rënie në tetë anë. Në qendër ka shatërvanin rreth të cilit në kohën e atëhershme bëheshin përgatitjet për banjo duke shërbyer me pije të ndryshme. Na thuhet se në kohën e sotme hamami është nën mbrojtjen e monumenteve, në paradoks të historisë sot shfrytëzohet për takime kulturore! Dhe ja, në muret e hamamit varej një afishe e madhe duke na lajmëruar se ishte pushtuar nga ekspozitat e stripeve ndërkombëtare; asnjë fjalë shqip. Ekspozita ishte ndërkombëtare. Qëllimi për të parë hamamin na nxiti edhe për ekspozitën e fumetit.

Hodhëm sytë mbi shtetet pjesëmarrëse të vizatimeve ndërkombëtare: Iran, Turqi, Azerbajxhan, Siri, Kroaci, Serbi, sigurisht Kosovë, kjo si lindje e largme, ndërsa Shqipëria nuk ishte pjesëmarrëse.



***

Është kohë dreke, e diel, dhe xhiroja e famshme përpara Xhamisë së Sinan Pashës, - që ka tabelën e rikonstruksionit dhe nuk lejonte vizita, - është plot. Vajzat pushtojnë më së shumti, veshur moderne që ecin në grupe, dhe shkundin vështrimet e djemve anash tyre! Prizreni mbahet për gjallërinë e pashoqe të çarshisë. Takojmë dy gjimnaziste me kufje në vesh, dëgjojnë Rihanën, Tunën, e duan shumë Bleron apo Alban Skënderajn - ndërsa nxitojnë të jenë në shtëpi, pasi kishin kaluar disa orë në një ditëlindje, duke e festuar mu te Xhiroja e Çarshisë.

Nuk e tradhtojnë Prizrenin, ndonëse Tiranën thonë se e shohin me lakmi, se është moderne! Aktore dhe këngëtare, dëshira e tyre dhe hynë pas një copë rruge, në një kthinë të qytetit, duke qeshur me të madhe, pasi kujtonin ngacmimet e djemve në rrugë! Por, jo pak herë në Prizren dëgjon të flitet turqisht. Lokalet janë mbushur plot, anës Lumbardhit, ku mblidhen mizë gjithë njerëzia. Pas një dreke tradicionale, ngjitja e shpejtë në kala është kuriozitet për ata që nuk kanë qenë ndonjëherë në Prizren. Muri që duket nga poshtë, është gjigand, mjaft i lartë dhe mbrojtës për qytetin. Rruga është thikë përpjetë e tatëpjetë. Sa kalon portën e gurtë të kalasë, shembet gjithë përfytyrimi, bashkë me kalanë që ke imagjinuar. Përveç murit, asgjë tjetër s’ka në majë të kodrës që mban qytetin në pëllëmbë të dorës.

Efekti është i fortë - i menjëhershëm - shtruar si portokallinj, çatitë e shtëpive mbulojnë tokën, në një uniformë arkitekture, të ulëta, në një hapësirë që s’ta mbaron vështrimin - ky është Prizreni. Është magjepsëse pamja nga lart, mbi kala. Siç na thonë janë shtuar xhamitë - qyteti duket si mbi gjilpëra xhamish, majëholla, të shtrira me lagje, kush e kush ta ketë më të lartë.

Por në shëtitjen e Prizrenit e para gjë është historia e shqiptarëve. Lidhja e Prizrenit, godina me emrin. Nga jashtë është një nga perlat e arkitekturës së qytetit. Ndërsa të paimagjinueshme janë fotot e ekspozuara aty, për të krahasuar se si u rrafshua më ‘99 nga serbët dhe u rindërtua sërish sipas origjinalit. Godinë plot dritë, e ulët, e rrethuar nga kupolat dhe hijet e xhamive. Nuk e dallon, sa ironia na çon në mendimin se të ishte në Shqipëri, kjo godinë mund të ishte akoma e rrafshuar ose mund ta kishin bërë direkt lokal. Kjo është rezidenca ku është mbajtur Lidhja - kujtohet ciceronia të na thotë me zë të lartë, kalon me radhë vendet ku flitet për të gjitha personalitet e Lidhjes.

Hyjmë në muze, është shumë i vjetër dhe për eksponatet na thonë se qysh nga koha e luftës nuk janë të ekspozuara. Ka skulptura të Abdyl Frashërit dhe Ymer Prizrenit - ka vetëm piktura të mbytura në pluhur. Shtëpi tipike shqiptare e Prizrenit me manekinë të veshur me etnografinë e zonës. Veshje të burrave pak të përdorura apo e kanë nga koha, dyert janë për tokë. Një shirit nuk lejon të kalosh për të parë nga afër apo t’i shpëtosh tundimit për të provuar xhubletën e vjetër, tavane gdhendur me dru, kanë veç mostrën me datimin që i takon gjysmës së dytë të shekullit të 19-të. Është e njëjta pamje që të ofrojnë edhe shumë muze në Shqipëri, pluhur dhe gozhdë. Te “Lidhja e Prizrenit”, ciceronia na drejton për te tavolina origjinale e Abdyl Frashërit, një katërkëndore e vogël, e gdhendur te këmbët, në ngjyrë kafe të errët, si dhe prangat në një kënd tjetër, kur u arrestua Abdyl Frashëri; ja dhe shpata origjinale e Ymer Prizrenit dhe një orë muri e 800-s e dhuruar, po e Ymer Prizrenit.



***

Në Prizren hymë vonë, dritat e mbrëmjes rrëshqitën shpejt, ndërsa ne nisëm rrugën pa pasur idenë se ku do të shkonim. Guidari ynë, Sadik Malaj, që udhëhoqi turin organizuar prej dy agjencive, Kosovë e Shqipëri, për turizmin ndërkufitar, tha se për pak minuta do sosim. Por kaluan gati dy orë të mira udhëtimi me autobus dhe vetëm prej bufatjes së veshëve kuptuam se po ngjiteshim malit. Asnjë informacion tjetër, ndalesa për të ngrenë darkë ishte në një restorant të quajtur “Luboten”, - ah te Bora na thanë të nesërmen, janë serbë! Në fakt, kjo na u prezantua kur na ndalën para lokalit, si për të na lajmëruar. Atmosfera e restorantit është gati franceze; një oxhak i ndezur, plot dru e ngrohtësi që të rrëmbente fill. Ca të rinj, edhe pse ishte vonë, qëndronin në holl. Janë të rinj serbë, kalojnë pothuaj çdo mbrëmje këtu, mblidhen shpesh - na thanë. Nuk ishin të zhurmshëm, por dukeshin plot hare dhe të qeshurat e tyre shpërthenin herë pas here. Aty i gjetëm dhe aty i lamë edhe pasi darkuam, ku kamerierët serbë, dy burra veshur me uniformë, rrinin gati në buzëqeshje, edhe pse lokalin e kishim “pushtuar” nja 40 shqiptarë. Në këtë zonë na thanë se serbët janë të butë dhe mjaft kokulur. Ne, në fakt, në atë orë të mbrëmjes, për sinqeritet na interesonte vetëm oxhaku, se kishim shumë ftohtë, dhe një e ngrënë mirë! Kamerierët e kuptonin shumë mirë shqipen, pavarësisht se nuk thoshin asnjë fjalë shqip. Ndërsa ne po, për më pak se një orë, mësuam se “voda” i thoshin ujit!

Ishte ora dhjetë e mbrëmjes dhe na u desh edhe gjysmë ore nga “Luboteni” të mburrnim tek hoteli, ku na kishin caktuar fjetjen. Nga vendi ku ndali autobusi, deri tek hoteli, në mes të errësirës, na u desh të bënim nja pesë minuta në këmbë. Ishte errësirë totale dhe ne dukeshim gati si të arratisur dhe operatorëve të televizioneve nuk u mungoi fantazia që të na filmonin për arkiv - plane për të konkretizuar ndonjë lajm trafiku klandestin nga shtigje malesh! Edhe durimi na u sos nga rruga pa fund, por me të hyrë në “Woodland”, qetësia, ngrohtësia dhe muzika në sfond nën kitarë na ktheu shpresat se nuk do torturohemi më! Na treguan se kemi arritur në Brezovicë dhe ndodhemi në 1750 metra lartësi mbi nivelin e detit. Ndjenim ngricën nën këmbë, edhe pse ishte errësirë, dhe në hyrje të hotelit temperatura shënonte -1 gradë. Kjo ishte e pabesueshme në fillim të tetorit. Por befasia ishte të nesërmen. Ngaqë kishim udhëtuar natën, asnjë ide nuk ishte krijuar ku jemi. Në mëngjes, kur dielli del butë për njerëzit dhe majat e maleve - befasia nuk ngjante me asgjë; liri totale mes ajrit, tokës dhe qiellit.

Ngrica ishte trashur edhe më, bërë akull; ndërsa përpara vije zap një hapësirë pafund vargmalesh, dallgë deti, në blu dhe ti mbi to! Pamje shokuese poshtë teje dhe karshi, fare afër, gati ta prekje me dorë, majë mali tmerrësisht të butë, të lëpirë nga bari ngjyrë bezhë, i rruar deri në rrëzë të tokës.

Kjo ishte qendra turistike në bjeshkët e Sharrit, të cilën serbët e patën zhveshur së pari nga shqiptarët, duke e shndërruar në një vend, ndër më të famshmit në Evropë për skijim.

Reliktet ishin akoma në këmbë; hoteli i vjetër, teleferiku, slitat, ca kabina prej druri që mezi mbaheshin në këmbë. Na thanë se sapo janë privatizuar dhe ishte ndër prioritetet që ky vend do t’i sillte Kosovës famën e turizmit dimëror. Tani niste sezoni turistik aty.

E lamë qendrën e skijimit, si nga udhëtimet e rralla që duhet bërë patjetër kur të shkoni në Prizren. Rruga është e shtruar deri në vend. Dhe është mrekullia tjetër që merr me vete duke zbritur bjeshkët.

Në vjeshtë është kopsht pemësh që u lëshohen ngjitas maleve, duke e humbur tokën. E verdhë, të kuqe, shumë të kuqe, e kaftë, shumë jeshile duket sikur ecën në një shteg përrallash, të cilave dielli u jep më tepër shkëlqim dhe hijet e tyre zgjasin në kryqëzim të njëra-tjetrës, edhe neve na zënë rrugën e detyrohemi t’i kryqëzojmë shpejt ndjesitë; ato bukurinë, ne mahninë!

Grykat e krijuara prej shpateve të maleve mbrojnë disa shtëpi, të rrudhura bashkë, grumbull dhe banorët e tyre janë serbë. Janë disa gryka të tilla, si fshatra të vegjël, që rrinë plot frikë të strukur në lugina. Na thonë se të gjitha janë shtëpi serbe, të vendosura aty me qëllim nga shovinistët pasi kanë shkatërruar e djegur, spastruar krejtësisht zonën prej shqiptarëve. Fshatrat dhe shtëpitë që shoqërojnë rrugën, së shumti kthyer në hotele dhe pika turistike janë të banuar prej serbëve. “Por ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës dhe nuk ndihen, janë të urtë”, - na thonë. Janë serbë që nuk janë të zhvilluar, mbahen me bagëti dhe ndërtim. Fëmijët i shkollojnë në shqip, por nuk krijojnë probleme. Ndërsa në shtëpi flasin serbisht.

Pavarësisht se mezi mbijetojnë, serbët i kanë shtëpitë në arkitekturën e tyre, të bukura, oborret e tyre janë të pastra, të mbushura me lule, gjithçka e ngjashme me natyrën. Shtëpitë e vendosura buzë rrugës shfrytëzohen për hoteleri e turizëm dimëror. Marrim vesh se shqiptaret janë rikthyer pas luftës, duke rindërtuar vilat e djegura dhe duke blerë shtëpitë e serbëve.

Ndërsa në projektet politike, është edhe ndërtimi i një fshati turistik të populluar me shqiptarë. Të ardhur nga Bosnja, Fadili na tregon se janë larguar nga Kosova më ‘36, si familje. Të vendosur në ballë të një mali, restorant “Sharri” është ndër risorset turistike më të famshme në ato anë. Sapo i jemi larguar qendrës së komunës së Shterpcës dhe vendi quhet Prevall. Me nga një gotë raki para Fadili dhe Kyseli janë ulur pranë oxhakut. Me mbiemrin Hasani, kjo familje prej tri vitesh ka ngritur qendrën turistike në Prevall dhe është më e njohura e zonës. Fadili, jo menjëherë, na tregon se është bashkadministrator me të vëllain, që menaxhon restorantin “Sharri”. I veshur me rroba pune, Fadili tregon se vëllai i tij u martua me një shqiptare, ndaj u kthye në Kosovë. Në Bosnjë kanë jetuar me tregti, si traditë e familjes, kanë pasur dyqane, restorante dhe një ëmbëltore. “Vëllai e kishte merak që të çonte deri në fund zanatin, traditën e familjes, prandaj hapi restorantin”. Kthimi i të vëllait i shtyu të gjithë të vendoseshin familjarisht në Brezovicë.

Sot, ku kanë vendosur një nga risortet më të mëdha në Kosovë, e papërshkrueshme për nga hapësira, dhe shërbimet që ofron, ka qenë një livadh ku vinin për piknik.

Fadili na thotë të njëjtat fjalë si shqiptarët e tjerë të kësaj zone, se serbët këtu janë të butë dhe të urtë. Ata janë shqiptarët e parë që janë vendosur aty pas luftës dhe në tri vite investimi ku gjithçka është bërë prej tyre, privatisht, Fadili tregon se kanë pasur mjaft vështirësi, se kanë rregulluar vetë dritat, ujësjellësin, shtigjet... dhe presin të zgjerojnë sërish mjediset e brendshme, për të pasur më shumë mundësira argëtimi për turistët. Kyseli, që merret me gjueti dhe ndan miqësinë me të familjes Hasani, por dhe një lloj punësimi, tregon se shumë të huaj, që vijnë në Sharr, i shoqëron nëpër natyrën e zonës. “Jam adhurues i natyrës dhe vij çdo ditë këtu, çdo mal e bjeshkë i kam shëtitur më këmbë”, - thotë Kyseli. “Para pak kohësh ishin ministrat e Këshillit të Evropës, i kam shëtitur këtyre maleve, janë shtigje për piknik e gati për turizëm”, - shton burri me mustaqe, i veshur me kostum jeshil gjuetie.

Të gjithë besojnë te Brezovica, ndonëse tani ka mbetur një shkretëtirë, për fat të mirë, na thonë është shpallur Park Kombëtar, dhe vitin e ardhshëm kanë entuziazëm se do të bëhet një perlë e turizmit kosovar.

“Është një plan ndërkombëtar, ku do hidhen, besojmë, miliona, sepse është baza më e fortë e skijimit. Edhe serbët aty janë shumë luajalë. Pronarët e “Lubotenit”, janë në shoqatën tonë të turizmit, çdo herë u përgjigjen ftesave pozitivisht. Ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës”, - na thonë ata të zyrës për zhvillimin e turizmit, në Prizren. Ndërsa lamë në hollin e “Woodland” copa revistash alpinizmi, në gjuhën serbe, ndoshta ekspozuar aty si gjurmë nostalgjie kur kjo zonë mblidhte Evropën në dimër! Ndërsa pritet të rikthehen shqiptarët.

nga Violeta Murati : Memoria e deformuar!

Gati pesë vjet më parë, regjisori Yeal Hersonski ishte goditur nga një koncept ipaimagjinueshëm:
në të ardhmen e afërt nuk do të kishte të mbijetuar që të dëshmonin Holokaustin për eksperiencat e mizorive të dikurshme. Çfarë Hersonski zbuloi, me ndihmën e producentit Noemi Schory, ishte një 62-minutësh, 35 milimetër e prerë të një filmi, të palëshuar kurrë, e vitit 1942, e emërtuar nga propaganda naziste, thjesht “Das Ghetto”. Material i shfrytëzuar më 2010 në dokumentarin “Një film i papërfunduar”, shfaqur mbrëmë në Akademinë “Marubi”, në Ditën e Kujtesës



Memoria është e manipulueshme kur përballë vihet kujtesa kolektive e ngjarjeve të pa përjetuar. Është një nga debatet më të mëdha edhe sot në Evropë( për Luftën e Dytë Botërore të udhëhequr nga Hitleri), sidomos kur deformimet e dëshmive historike janë të fuqishme. Në këtë shqetësim regjisori izraelit Yael Hersonski më 2010 shfaqi dokumentarin e ri “Një film i papërfunduar” duke hedhur dritë mbi pamje të vjetra të getos së Varshavës. Një film për një film, që dokumenton historinë e një filmi të braktisur të propagandës naziste. Imazhet në kulmin e varfërisë brenda getos janë të inskenuar me skena të hebrenjve që shijojnë luksin e tepruar.

Është konsideruar një ndërtim i çuditshëm duke krijuar një tregim të rremë të një geto vetë-qeverisëse, ku hebrenjtë në pushtet grumbullojnë pasuri të çmuar duke lënë pas dore vëllezërit e tyre.

Gati pesë vjet më parë regjisori Yeal Hersonski ishte goditur nga një koncept i paimagjinueshëm: në të ardhmen e afërt nuk do të kishte të mbijetuar që të dëshmonin Holokaustin, për eksperiencat e mizorive të dikurshme. Kështu regjisori izraelit u përqendruar për të gjetur një lloj filmimi të paharrueshëm, për t’u përdorur kinematografikisht për të ndihmuar në mbajtjen e gjallë të këtij kapitulli të tmerrshëm të historisë.

Çfarë Hersonski zbuloi, me ndihmën e producentit Noemi Schory, ishte një 62-minutësh, 35 milimetër e prerë e një filmi pa lëshuar kurrë të vitit 1942, e emërtuar nga propaganda naziste, thjesht “Das Ghetto”.

Filmi, i zbuluar nga Schory në një muze të Holokaustit në Jeruzalem, por zbuluar së pari në një arkiv filmi të Gjermanisë Lindore, më 1954, ishte kuriozitet I veçantë se si ajo u braktis, pasi ai u vra pa prova. Cili ishte pas tij, qëllimi i saktë i filmit, apo pse ajo nuk ishte përfunduar kurrë?! Më i dallueshëm ishte fakti se ai ekzistonte ende, kur një raport tregonte se 90% e filmit ishte në duar të nazistëve dhe u shkatërrua në fund të Luftës së Dytë Botërore. Kjo pamje, e gjetur pa zë, ishte zbuluar brenda një kanaçeje në formë shkopi, të fshehur në pyll ku shkruhej thjesht: “Geto”. Filmi i gjetur ishte përafërsisht një film i propagandës naziste. Pamjet ishin konsideruar të besueshëm mjaftueshëm, sa për të gjetur rrugën e tyre në dokumentarë të ndryshëm mbi Holokaustin.

Pastaj, në 1998 jashtë “getos” u zbulua se si ishin manipuluar pjesë të rëndësishme të inskenuar të filmit. Kur regjisori izraelit Hersonski zbuloi këtë mashtrim, vendosi të bënte dokumentarin duke marrë filmimin origjinal.

Një arsye për të treguar filmin origjinal, duke e paraqitur atë në tërësinë e saj, është shkak se si “Një film i papërfunduar” zë mbi dëshminë, ai përmban skena shkatërrimtare sepse “kërkohet në asnjë skenë”.

Në këtë makinë janë shtypur një milion e gjysmë hebrenj në 3 kilometra katrore të Getos së re në Varshavë, që çoi në varfëri të paimagjinueshme, në shkreti dhe izolim. Lypës, njerëz që vdisnin në rrugë, të sëmurë dhe të varfër, këto janë përshtypjet më të fuqishme. Ashtu shqetësuese si janë, pamjet e shumta origjinale nga afër të banorëve të getos, detajet shfaqen të tmerrshme për t’u parë.

Me fytyra të tmerruara, të përhumbura nga dijenia e vdekjes së sigurt, këto janë konsideruar nga mediat botërore si portretet më të dëshpëruara të shfaqura ndonjëherë në ekran.

Si më e keqja, nëse nuk ka më keq, janë skenat që përshkruajnë lypësit. Këto pamje janë një poshtërim i tmerrshëm ku gratë merren me forcë për t’u zhveshur dhe pastaj i filmojnë ato. Tmerri është i qartë, duke përdorur korent ose ritualet e banjave.

Dhe të shtënat mbi kufomat e panumërt të palosur një mbi një, në një varrezë tjetër masive- kjo geto ka vetëm një fjalë; dëshpërim.

Ky produksion gjermano-izraelit, është vlerësuar si një dokumentar i fuqishëm i Yael Hersonski. Filmimi është zbuluar pas luftës, puna e papërfunduar, pa fonogram, shpejt u bë një burim për historianët që kërkojnë regjistrimet origjinale, pavarësisht ndërtimit të saj të përpunuar në shërbim të propagandës.

Zbulimi më vonë ka qenë një diskutim i gjatë, i komplikuar më herët, ku tregohen manipulimet e ekipeve të kamerave në këto skena “të përditshme”. Hebrenjtë e kamur në një darkë elegante dhe teatrale (ndërkohë shkelën mbi trupat e vdekur të bashkëkombasve) të gatshëm, por bashkëfajtorë, aktorë të alternuar plot frikë në mohimin e fatit të tyre të afërt.

Ekrani i pamëshirshëm mbështjell secilin si të mbijetuar nga geto: skena të fshehta, kompleksitet dhe autoritet. Në filmin “Një film i papërfunduar” paditen dy të këqijat: narcizmin befasues dhe shtetin nazist.

“Geto” është konsideruar nga mediat botërore si një përzierje e sinqertë me skenat e jetës së hebrenjve, ku skenat kanë qëllim të demonstrojnë egërsinë e hebrenjve të pasur për gjendjen e fqinjëve të varfër dhe të uritur, po hebrenj. A është ky një dokument historik, kjo shpesh ka vënë në dilemë historianët për ta pasur si dëshmi historike.

"Ka qenë një kohë kur gjermanët mendonin se ata po shkonin për të fituar këtë luftë. Dokumentacioni kishte për qëllim për të përkujtuar këtë fitore dhe gjithashtu për të edukuar brezat e ardhshëm në lidhje me këtë garë. Ata do të shkatërronin për të krijuar një perandori të tretë”, është shprehur Hersonski. "Gradualisht kjo u bë dëshmi kundër tyre, kështu që ata u përpoqën për ta shkatërruar atë. Ironia është se ata ishin aq të mirë në dokumentimin, sa ata nuk kanë kohë për të shkatërruar çdo gjë". Kur është dhënë premierë, në këtë dokumentar regjisori Hersonski ka ftuar të mbijetuarit e getos për të parë filmin, dhe ndërkohë i ka filmuar ata. Përgjigjet e tyre ishin: “I papërfunduar” ka pushtet emocional. Ky film konsiderohet në "udhëkryqet" të llojeve të ndryshme të kujtim-dokumentacionit, imazhit dhe ndikimit emocional, ku Hersonski ka thënë, "ju mund të gjeni diçka të vërtetë."

Regjisori është shprehur se për shikuesit e rinj ky është një shans për të parë filmin për shkak të vëmendjes që jep në procesin e shkrimit të historisë.

"Besoj se për një djalë 17-vjeçar ose vajzë që kërkon të dijë më shumë, ky film do të ndihmojë ata të bëhen shikuesit më të mirë... Nuk tregon thjesht mizori, filmi diskuton dokumentacionin për shumë nga këto krime".

Ky dokumentar me titullin “Një film i papërfunduar”, produksion i vitit 2010, 87 minuta, u dha mbrëmë me rastin e ditës së Kujtesës së Holokaustit, organizuar nga Ambasada e Izraelit në Shqipëri, Oborri Mbretëror i Shqipërisë, Shoqata e miqësisë Izrael-Shqipëri dhe Akademia e Filmit dhe Multimedias “Marubi”.

nga Rita Shehu* : Kadare, një testament për shqiptarët

Dy muaj më parë, “shkrimtari ynë” Ismail Kadare publikoi sprovën më të re letrare “Mosmarrëveshja, raportet e Shqipërisë me vetveten”, që si shumë libra të tjerë të tij të mëparshëm, botime, ribotime, postribotime, ka pasur një numër të madh shitjesh brenda dhe jashtë panairit të përvitshëm të nëntorit. E vura në thonjëza shkrimtari ynë për shkak se ai tashmë përfaqëson një dukuri botërore (përkthyer në më shumë se 50 gjuhë kryesore të huaja dhe konsideruar nga një botues francez ndër katër - pesë krijuesit më të mëdhenj çprej kohës kur është dëshmuar letërsi) dhe pikërisht nga ky dimension rreket të shpjegojë fatin tonë, të pangjashëm me fate të popujve dhe kombeve të tjerë.

Sprova më e re letrare e Kadaresë ndahet në trembëdhjetë kapituj: rreth himnit të vjetër të shtetit, enigma e vërtetë, mjegull - prolog me Djallin, dialog me Djallin dhe me Zotin, pantomima e frikshme e bronzit, testament i gabuar, Gjergji K. kundër Arbrit, intermexo me dy vrasje në sfond, kalorës të pabesë-mbretër që qajnë (zotëriu i pabesë Xandrebech), lëngatë në gadishull, një sulltan me dy vdekje, tri gjendje të Kastriotit, epilog me Zotin si dhe 85 shënime që janë si nënkapituj më vete, por dhe shumë të nevojshëm për shtjellimin e veprës.

Si një mjeshtër i madh autori ka një shqetësim që e kanë pasur para tij figura të epërme kombëtare, rilindasit dhe sidomos dy personalitete të larta si Fishta e Konica: çfarë ka ndodhur me shqiptarët përgjatë shekujve, si kanë mbijetuar, si kanë dëmtuar shpesh vetveten më shumë se treshja zymtore (perandoria turke, sllavët dhe grekët) dhe për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve dhe të tjerave si këto, nis dhe ndërton ngrehinën e esesë.



Pulla, flamuri, himni

Kapitulli i parë i librit që mund të titullohej edhe pulla, flamuri dhe himni shkon në fëmijërinë e autorit, në përfytyrimin që krijohet në atë moshë për popuj dhe vende thjesht nga katërkëndëshi i vogël postar. Më pas vjen joshja ndaj flamurit që për Kadarenë, tre deri në tetë vjeç, Shqipëria kishte tundur disa sosh: të mbretërisë, të pushtimit italian, të atij gjerman, të periudhës komuniste dhe për të ardhur në vitet nëntëdhjetë te flamuri i kryehershëm princëror i mesjetës. Pikërisht flamuri, me shkabën dykrenore, shpendi më i fisëm i njerëzimit, me hije mijëvjeçarësh, iu ishte lënë prej evropianëve që ta përdornin shqiptarët. Edhe këtu autori, vëren se ndryshe nga shumë shtete të tjera, Shqipëria ishte ndër të pakta raste që e quante “himni i flamurit”. Dhe sipas autorit, ndërsa “flamuri ishte shenja e parë e shtetit, himni ishte tingulli kryesor i tij”. Pastaj përmenden përpjekjet e Aleks Drenovës që shkroi apo përkthehu himnin si dhe hulumtimin e Faik Konicës që fiksoi përgjithherë heraldikën e flamurit.



Enigma e himnit

Në kapitullin e dytë Kadare rimerr sërish temën e himnit duke e kundruar nga disa anë. Në një mënyrë tepër koncize, herë me humor, sarkazëm dhe herë me informacion, ai shpjegon lidhjet e shqiptarëve me këtë tekst, ballafaqimin me himnebërës dhe himnembajtës të tjerë, kuptimet e larme nga njerëz dhe kohë të ndryshme deri te profecia e keqe për popujt dhe paralajmërimi i komploteve, përpjekjet e disahershme për të krijuar një të ri, dyzinën e poetëve (poetët hymnorë) dhe të kompozitorëve që jepnin e merrnin mbi vargje dhe tinguj dhe ndërsa i paraqisnin në juri, gjysmën e saj e gjenin të dergjur qelive dhe kampeve të përqendrimit. Në këtë kapitull autori risjell edhe konsideratën e Migjenit (kënga që s’kuptohej kishte dalë nga thellësia e kombit) si dhe shqetësimin e rilindasve që e kishin pikasur të parët sasinë e madhe të rimohuesve dhe që shprehej në strofën:

Se Zoti vetë e tha me gojë/ Se kombet shuhen përmbi dhe

Por Shqipëria s’do të rrojë/ sepse atë s’e duam ne.

Sipas autorit rilindasit ishin të parët që e kishin zbërthyer këtë spikamë, qenë tmerruar dhe kishin vuajtur nën heshtje, siç vijuan të mbytnin vajin dhe klithmat: komb vetëvrasës, i çmendur!



Kapitulli i tretë

Kapitulli i tretë i sprovës letrare “Mjegull, prolog me djallin” ka më shumë densitet ngjarjesh, veprimesh, aktesh dhe personazhesh të hapësirës shqiptare, ballkanike dhe evropiane. Autori i rikthehet sërish zbërthimit të tekstit për himnin e flamurit, më saktë një vargu të tij “se kombet shuhen përmbi dhe” për të zbuluar fatin e shqiptarëve në njëqind vjetët e fundit. Për shkak se në shqip fjala ‘kombe’ dhe ‘kombet’ kanë një ndryshim të cilësishëm, kjo për autorin parathotë një dyshim që në zanafillë. Dhe më poshtë ai shton: “Ç’kishte ndodhur njëqind vjetët e fundit me Shqipërinë? Thelbi përmblidhej me dy fjalë: kalvari i rikthimit ne Evropë… rikthimi shkabës së arratisur”. Dhe këtu Kadare përmend legjendën ballkano-kaukaziane (përdorur edhe prej Tolstoit) që shqiponja, pas një robërimi që s’mbahet mend, rikthehet në vendin e të parëve me një unazë në kthetra, më një damkë robëruesi.

Pikërisht duke marrë shkas nga kjo gjetje autori ndalet në dyzimin shqiptar më 1912 ku një pjesë luftonte e punonte për të shpallur pavarësinë e saj dhe pjesa tjetër për të mbetur me unazën në kthetra, pra nën perandorinë otomane. Te kjo pjesa tjetër hyjnë bashkë dyshja Qamili e Biçoku, regjimi diktatorial i Hoxhës, konferenca islamike, shpura e majtedjathtë në dasmën e djalit të kryeministrit turk, moskundërshtimi i Davutogllusë në Sarajevë, “Mekami” i Trebeshinës, rimohues nga Tirana e nga Prishtina, përmendorja e oficerit turk, kori i fëmijëve “o sulltan, sunduesi im”, etj, etj.

Po aq sa Fishta, Konica, rilindasit, Kadare është më kritik për rimohuesit shqiptarë, por nuk harron të nënvizojë edhe planet e të tjerëve për zhbërjen e Shqipërisë. Si një njohës i vëmendshëm i historisë së popujve autori rrëfen edhe përpjekjen e pjesës tjetër, kryesisht të fqinjëve për ta fshirë Shqipërinë nga harta e Ballkanit. Dhe vijnë e shfletohen me radhë në këtë kapitull të sprovës letrare teksti paralajmërues i ministrit të Brendshëm serb Grashanin, libri i Kryeministrit Gjeorgjeviç (përkthyer po nga një kryeshtetar shqiptar, Mustafa Kruja) që një urrejtje aq e madhe e kishte shtyrë në një njohje të përkryer të Shqipërisë gjysmë shtet, poeti Rakiq me “Sytë e Simonidës”, pakti turko-jugosllav për shpërnguljen ‘paqësisht’ të kosovarëve, “Dëbimi i arnautëve” i Çubrilloviqit, projekti i akademikëve për ndarjen më katërsh të vendit të shqiponjave, zonja franceze e afërt me Beogradin që kërkonte rishtegtimin turk… Vetë kapitulli “prolog me Djallin” fliste megjithatë që, një komb i zgjedhur nga Zoti, me rimohues dhe kombëtaristë, nuk i kishte shpëtuar yshtjes prej të parit.



Dialog me Djallin dhe me Zotin

Në kapitullin e katërt Kadare i rikthehet sërish dramës së shkurtër të Fishtës “Nën hajat e Parrizit” shkruar më 1914. Sipas autorit “kishte ndodhur, më në fund e pabesueshmja: jo turqit osmanë…jo grekët e palodhur…jo serbët fanatikë, por…rimohuesit shqiptarë donin të përmbysnin atë që ishte dukur i papërmbysshëm”. Drama e shkurtër e at Fishtës ka një dialog mes Skënderbeut dhe Djallit. Ky i fundit i pohon heroit se “gjithkush të ka në gojë, por në zemër nuk e dij”. Ndërkaq zëdhënësi i Zotit, Shën Pjetri e qetëson Gjergjin se Shqipëria do të bëhet për inat të Djallit dhe të shqiptarëve. Kadare shton se Fishta si rilindës dhe si shëlbuese kishte kuptuar leximin e fshehtë të himnit që Shqipërinë s’e kishte braktisur as Zoti dhe as Djalli, ai nuk dëshiron ta ligështojë kombin e vet, por megjithatë nuk mund të mos u bjerë kambanave ndaj së keqes.

Po në këtë kapitull autori shtjellon sagën e përpjekjeve për rrëzimin e Skënderbeut që ishte lajm i vjetër thuajse disashekullor. Shtysa për rrëzim kishte nisur qysh më 1443 kur ai i ktheu krahët shtetit perandorak dhe kur “bashkë me dekretin për dënimin e tij, bashkë me urdhrat për zbulimin e komplotistëve të tjerë, për parashikimin e pasojave, për zhbirimin e arkivit të fshehtë… me dhjetëra shkrues e kronistë të shtetit…” nisën fushatën çnderuese me mallkime e libra plot helm dhe i përkthyen ato në perëndim duke nisur nga spanjishtja, nga skaji ku niste dhe aventura evropiane e tij.

Sipas dëshmive të shumta Skënderbeu kishte vdekur thjesht nga ethet dhe jo në fushën e betejës; sipas po këtyre të dhënave atij s’i gjendej as varri dhe përpos tij ishin dhe dy kryeheronj antiturq, njëri hungarez Janosh Huniadi dhe tjetri rumun Konti Tepesh, e megjithatë ai i kishte mundur edhe me bëma, por edhe me qindra libra që u shkruan katër-pesë shekuj me radhë, por edhe me një mister që e dispononte vetëm ai. Shpjeguar më shkoqur kapitenit Skënderbe i qe mbytur anija – Shqipëri (u përpi si një vrimë e zezë), por ai s’kishte pasur të njëjtin fat me të. Po ku ishte misteri? Sipas autorit dosja Kastrioti lidhej me dy botë: Shqipërinë dhe Evropën. Dhe ndërsa bota e parë, po fikej dalë ngadalë, bota tjetër kurrsesi nuk mund ta harronte. Gjitha tabloja skënderbejane përmblidhej në dy akte: çlirimi i botës së parë dhe frenimi i pushtimit të botës së dytë. Për botën e parë Skënderbeu arriti ta mbante të papranguar për 34 vjet, por nuk e shpëtoi nga pushtimi osman. Kadare thotë se heroi u gjen midis dy Romave dhe nëse nuk bëri dot gjë në pushtimin e Romës Bizantine, ai vonoi rënien e Romës së Perëndimit. Dhe jo vetëm kaq: çlirimin e Shqipërisë prej osmanëve s’mund ta bënin as shqiptarët më vete dhe as gadishullorët së bashku pa futjen në luftë të Europës.

Kadare shtjellon edhe pikëpamjen tjetër, paqen e Skënderbeut me turqit apo asnjanësinë e tij, që përmendet shpesh nga rimohues të kahmoçëm dhe të rinj, por sipas tij, ajo s’do të jepte gjë veç shuarjen e ngadaltë shqiptare dhe, nëse do të ishte vasale e perandorisë për rënien e Evropës, edhe më keq akoma: mort mbi mort. Misteri për këtë mos-harresë evropiane nuk vinte as nga mosgjetja e trupit në varr, por nga zbrazëtia, “trupi shpirtëror i Kastriotit në kishën e Lezhës”.



Pantonima e bronzit

Kapitulli i pestë i sprovës letrare risjell në vëmendje të lexuesit shekullin e njëzet që, përpos të tjerave, do të ishte edhe kthimi i Gjergj Kastriotit. Evropa po ia rikthente heroin vendit të vet, megjithëse “koha kishte treguar se pa Shqipërinë ai jetonte, kurse Shqipëria s’bënte dot pa të”. Kujtimi, imazhi i Skënderbeut ishte përdorur nga emërtesat mbretërore, italiste, gjemanike, komuniste siç nuk qe harruar edhe nga tri Shqipëritë: londineze, atlantike dhe fantaziste (ajo e shqiptarëve të Maqedonisë). Pikërisht në këtë shekull, për të kujtuar Gjergj Kastriotin do të niste dhe fushata e shtatoreve dhe e përkujtimoreve: në 1940 në sheshin Albania të Romës nga Musolini i Italisë, pastaj në Krujë, për të ardhur në 1968 në Tiranë, për të vijuar me “Place de Skanderbeg” në Paris, te dy monumentet e radhës në Prishtinë dhe në Shkup e deri te përplasja me shtatoret e diktatorëve në sheshin e tij. Në këtë kapitull është për t’u nënvizuar marrëdhënia e hoxhës anti-Skënderbe dhe besimtarëve të shumtë të tij që teksa gdhijnë gjithë natën plot emocion e lot vendosjen e shtatores në Çair të kryeqendrës maqedonase, kthehen te bariu që çuditërisht nuk e përmend më në predikimin e tij. Sipas autorit “një trajtë skulpturore kishte dalë prej bronzit të vet për t’u përzier si rrallëkush në trazimin njerëzor”.



Testament i gabuar

Autori i rikthehet sërish aktit të vendosjes së shtatores së Skënderbeut në Shkup për të shpjeguar një prej enigmave shqiptare: renegatizmin. Për shumë popuj ka një binom universal: ekzistencë dhe liri. Por ndërsa në shtete të mëdhenj, ky binom nuk ka ndonjë kuptim, për vende të mezigjendshme në hartë është thelbësor. Këtu autori përmend shprehjen e famshme të një kryeshtetari amerikan “SHBA-në mund ta shkatërronte vetë SHBA-ja” dhe i referohet historisë për rikthimin e popujve në Evropë. “Në fund të varganit, më i vonuari, më i lodhuri, më i turbullti, po mbërrinte kombi shqiptar”. Sipas autorit fqinjët nuk e kishin dëmtuar më pak, jo se ata nuk kishin punuar për “marrjen e tokave, e pasurive dhe e bregdetit”, por të gjitha këto nuk mbulonin dot “fajin fatal: flirtin me robërinë”. Megjithëse heroi i tyre e kishte bërë zgjedhjen e vet qysh prej 1443: “luftë me osmanët, për jetë ose vdekje, me mort, pa kthim”, një pazar i çuditshëm, i turbullt, gjithmonë i pashpallur, zhvillohej ditë e natë, në gjithfarë mjedisesh…por më shumë në ndërgjegje të trazuara. Autori shpjegon se si janë ndeshur filozofia egërshane e lirisë me atë të robërisë dhe kur shqiptarët u ndanë në tri kampe: ata që mbajtën shqiptarinë e kryqin, ata që e braktisën kryqin për gradat dhe armët dhe ata që u shitën. Shkrimtari nënvizon faktin se ndër njëmijë shkolla turke, një mijë shkolla greke, treqin shkolla serbe, bullgare, vllahe, nuk gjendej asnjë shqip.



Kapitulli i shtatë

Në këtë kapitull autori i rikthehet vitit të rëndësishëm 1999, kohë në të cilën ka mbajtur ditar e që tashmë është botuar në titullin “Ra ky mort dhe u pamë”. Siç dihet nga ditari, përkthyer edhe ky në gjuhët kryesore të botës, atje bëhet fjalë rreth polemikës mes shqiptarëve për shkrimin “Skënderbeu e kishte nënën sllave”, botuar në “Currier International” të Francës. Pikërisht në momentin më kritik për Kosovën, “në orën e keqe të saj”, një autor shqiptar tërhiqte vëmendjen evropiane me shkrimin e mësipërm. Duket se autorit nuk i thotë asgjë ky emër, por teza e tij ishte për t’u marrë në konsideratë. Ai ishte ajo një ide origjinale? Kurrsesi. Këtë tezë e kishte mbrojtur një anëtar i shtabit të lartë të Millosheviçit, Vuk Drashkoviç; më 1987 ishte botuar në “Le Monde Diplomatic”, në 1942 gjithashtu, akoma më herët ishin përsëritur teza të njëjta” Kosova, djep i serbizmit…”.

Sipas autorit edhe nëse nëna e Skënderbeut ishte sllave (dukuri e njohur për kohën), kjo nuk ndryshonte asgjë në thelbin e tij, madje nuk do të ndryshonte asgjë nëse edhe të atin ta kishte serb.

Kadare flet në këtë kapitull për dy kategori shqiptarësh që shtrihen në të gjitha viset: strehësat dhe mohësat, që për hir të së vërtetës kanë galluar në të gjitha kohërat, por që kanë mote të arta për t’u veçuar më dukshëm. Tamam në krizën e Kosovës ata marrin një shkëlqim të veçantë për të qenë groteskë në të njëjtën kohë. Historia e re me Gjergj Kastriotin, thotë Kadare, është më e vjetër se ç’duket. Një roman i shkurtër, “Mekami”, i K. Trebeshinës, ka një mal vreri kundër Gjergj Kastriotit: trajtohet si hajdut kuajsh dhe agjent i Italisë. Por çfarë është ky autor? Shkrimtar si shumë të tjerë, autor i vjershave lavdëruese për Hoxhën dhe Stalinin, themelues i armës së Sigurimit të Shtetit, me një vrasje të drejtpërdrejtë me plumb pas koke, me disa vrasje të tjera të urdhëruara, për të cilat s’ka kërkuar asnjëherë ndjesë, madje edhe kur e veshin me petkun e disidentit.



Intermexo

Kapitulli i tetë që autori e quan “Intermexo” duket sikur s’ka lidhje me sprovën e Kadaresë, por në fakt është e kundërta. Autori flet për dy libra: “Disidentët e rremë” të Sadik Bejkos dhe “Nega totum” të V. Barutit. Të dy librat, sipas Kadaresë, për nga të vërtetat tronditëse, do t’i bënin nder çdo vendi ish – komunist nga Baltiku në Adriatik, ndërsa në Shqipëri ishte ripërsëritur historia e pasqyrës: kthimi i kokës pas për të mos parë të vërtetën dhe thyerja e saj.

Autori i “Mekamit” te “Disidentët e rremë” del se është një vrasës, ka kryer një krim fondator mbi të cilin do të bazohej gjithë ngreha e rendit komunist. Një krim po aq i rëndë denoncohet edhe në librin e V. Barutit, vrasja e Ramize Gjebresë megjithëse për të vazhdonte miti i rrejshëm i kupolës komuniste.

Njerëz me të kaluar kriminale, pavarësisht regjimeve, janë gati të mbrojnë apo rikrijojnë mite të rrejshme dhe të fshijnë “të gjitha shenjat identifikuese që…kombi shqiptar ishte rrekur të kapej për të mos u mbytur”.



Kapitulli i nëntë

Kapitulli vijues “Kalorës të pabesë, mbretër që qajnë” që ka gjithashtu edhe dy nënpjesë “E qara mbretërore” dhe “Zotëriu i pabesë Xandrebech” trajton raportet e mitit dhe historisë, të cilat patën një shkëlqim të vogël pas viteve nëntëdhjetë. Kadare nuk rreket të bëjë një leksion të gjatë e monoton rreth tyre, por ndryshe nga shkruhej nga disa të vetëshpallur si çmitizues apo albanologë të rinj, e shkon mitin dhe historinë si plotësuese të njëra tjetrës. Si njëra, ashtu edhe tjetra vuajnë nga mospërkryerja, por kjo e keqe e përbashkët vinte nga raportet mes mendimit dhe gjuhës. “Kthimi i mendimit në gjuhë, pohon autori, ka qenë dhe mbetet aksioni më i madhërishëm i njeriut. Por ndërsa gjuha e lironte mendimin nga izolomi i gjatë, prapë e detyronte të shprehej sipas rregullave të saj. Në këtë mopërkryerje të tyre, do të hynte në lojë letërsia, mundësitë e pafundme të shprehjes së saj. “Mjetet e letërsisë, duke qenë një krijim i lirë shkrimtarësh… janë të afta t’i rikthejnë mendimit dhe gjuhës atë frymë vetjake njerëzore kur mendimi i besoi gjuhës zhburgosjen e tij dhe kjo e fundit nuk mund ta mbante premtimin”.

Natyrisht Kadare sjell raste të miteve dhe historive të rrejshme, por megjithatë vëren se “krahas oqeaneve të njëtrajtshëm gri të fakteve historike, shfaqet disa herë nevoja për dendësinë verbuese diamantin e të mitit” (Në shënimet që shpjegojnë këtë pjesë të sprovës letrare autori përmend tri nga mitet më të reja të rrejshme: miqësinë e Çabejt me Hoxhën, shpallja në vitin 1981 e luftës së Shqipërisë komuniste ndaj Jugosllavisë për Kosovën dhe helmimi i Hysni Kapos në Paris).

Për të shkuar më tej me idenë e tij Kadare përshkruan të qarën mbretërore të mbretit Filip të Spanjës ku e qara është po aq sa mit, sa edhe pjesë e historisë. Dyshimin për të qarën mbretërore e kishte hedhur fillimisht poeti gjerman Bertold Breht, në një nga poezitë e tij. Asokohe ishte mbytur flota e famshme spanjolle, kishin vdekur tragjikisht mijëra djem nënash, ishte zhytur në vaj e lotë gjithë mbretëria e gadishullit e megjithatë ishte fiksuar vetëm ky mort mbretëror. Një mendje e ftohtë atëherë dhe tani do të thoshte: nuk ka vajtim nënash, çka edhe Brehti thotë: Vallë vetëm Filipi i dytë qau?!

Sigurisht që ka pasur edhe një vajtim tjetër. Dhe për të dy mortet janë gjendur arsyet e veta (për atë mbretëror që mund të jetë i pasinqertë, humbje froni, humbje pasurie) dhe për atë të pashkruarin në kronikat e botës: vajtoret e mëdha spanjolle që, nga humbja e djemve, mund të kenë prodhuar një oqean lotësh, por që s’janë fiksuar as në mit dhe as në histori, e megjithatë mend mbahet morti mbretëror.

Brenda kapitullit të nëntë është edhe një nënkapitull: “Zotëriu i pabesë…” ku autori rimerr librin e zviceranit Shmid që, si para një gjethe fiku fshiheshin mitizuesit (mohsat) dhe “albanologët e rinj”. Pa hyrë në detajet e këtij libri, fundekreje një mashtrim i madh dhe me doza të mëdha racizmi, Kadare duket sikur pohon se gjirizët e mësipërm (shqiptarë dhe të huaj), s’kanë kurrfarë origjinaliteti në sjelljen e procesverbalit të dy diplomatëve milanezë, sepse kohë më parë e kishte publikuar studiuesi serb Radoniç, por sepse, si bij të nomenklaturës komuniste, tashmë ishin gati të thurnin të pavërtetat më të mëdha si kompensim ndaj saj.



Kapitujt e fundit

Në kapitujt vijues, Kadare rimerr sërish përpjekjet e çmitizuesve dhe “albanologëve të rinj” për çshenjtërimin e Gjergj Kastriotit, të gjuhës shqipe, iliricetit shqiptar, himnit, flamurit, rilindasve. Edhe në këto faqe të mrekullueshme, pa kurrfarë ndjenje shqiptaromanie, autori shpalos pikëpamjet e tij, duke mos kursyer edhe shenja të racizmit të vetë shqiptarëve. Ngaqë për secilin kapitull do të duhej një analizë e veçantë dhe imtësore, ndoshta më shumë se komenti modest i kësaj sprove letrare, do të ishte këshilla e leximit të disahershëm të saj ku në secilin lexim gjen margaritarë që s’ke arritur t’i kapësh më shfletimin e mëparshëm.