LILI, MOJ LILI DHE ZONJUSH JALLDIZI

             SOTIR ATHANASI

               

 CIKLI

                      - 2 -

TAKIMI I AUTORIT ME PERSONAZHET E TIJ:

LILI, MOJ LILI DHE ZONJUSH JALLDIZI

              [ PARAMNEZI*) ]

- Kjo histori zë fill degada vite larg, nisi rrëfimin e tij shkrimtari

Lagja jonë përcolli me dhimbje mbytjen në lumë të një të riu i sapo kthyer nga ushtria. Thuhej se shkak qe bërë një femër të cilën e donin njëkohësisht dy shokë. Kuptohet: ajo do të zgjidhte njërin. Tjetri, këtë veprim e quajti si ujdi pas shpine. Nuk  duroi më dhe e mbylli jetën në kataraktin rrëzë Dajtit. Qe rasti i dytë në lagjen tonë.

I treti mund të rregjistrohej shoku i bangës sime Moisiu. Është për të qeshur, por e vërtetë. Ai s'kishte mbushur tetë vjeç. E donte LILI-n dhe m'a kishte thënë edhe mua. Madje të dy së bashku i bëmë një letër asaj. Lili,  jo se nuk e pëlqente Moisiun, por se ai, nga padurimi, nuk pati kujdes kur ia dha. Letra ra në dorë të zonjushës. Ajo me atë zëmërim që vjen pas një lëndimit, a një veprimi të turpshëm,  letrën e lexoi pa pikën e mëshirës për shokun tim MOISI,  në mes të klasës. Kur ra zilja e pushimit, Moisiu që kishte shumë sedër, mori rrugën e njohur nga e gjithë lagja, për në lumë.

Unë, që ia njihja ndjejshmërinë e ndoqa pas dhe . . .rrugës, I sajova një gënjeshtër. Ajo doli aq bindëse, saqë kur e kujtoj tani, më duhet të pranoj se, duhet të ketë qënë krijimi im I parë treguar me gojë.

- Dëgjo, I thashë. Unë zonjush DIZIN, ( shkurtim I emrit JALLDIZ ) e  kam dashur në SHKOLLËN FOSHNJORE. Po. Dhe të më besosh. Asaj I vinte I fejuari me pajton nga Tirana  ( se mëhalla jonë ndodhej në hyrje të Laprakës ).  Mënyra se si Ai hidhej nga karroca, për mua kishte Fisnikërinë e Princit të Kaltërt.  Ajo rrinte ulur me ne në lëndinën karshi Fushës së Aviacionit  dhe na tregonte përralla të bukura.  Ai përkulej t'i kapte dorën dhe me gjurin e mbështetur mbi bar, ia puthte atë, përpara se t'i thoshte:

- Princesha ime, DIZI!   Të dua, për jetë. Sidoqë të vijë puna: t'a dish!

Një mëngjes, unë mbërrijta I pari në shkollë. Dhe jo pa qëllim. Se doja të bëja gjestin e Princit të Kaltërt.

Ajo më priti krahë hapur,  por unë nuk iu hodha si përherë. Jo. Ia kapa dorën, ia putha dhe I thashë:

- Princesha jonë DIZI! ! Të dua për jetë. Sidoqë të vijë puna: t'a dish!

Ajo u shkri së qeshuri dhe më rrëmbeu në kraharor si të isha djali i saj dhe më puthi.

Atë natë e pashë në ëndërr zonjushën JALLDIZIN. Ashtu siç kishte ndodhur edhe në mëngjes që më puthi. Kur ia tregova mamasë çfarë kisha parë në gjumë, ajo u mërzit. Nuk donte të m'a shkoqiste spjegimin e saj. Këmbëngulja ime e theu.

- Ka shumë të ngjarë që në vënd të zonjush JALLDIZIT t'u sjellin një tjetër. Pra do të ndahesh nga ajo. Për këtë të paralajmëron ëndërra.

Gjithë atë javë zonjush DIZIN  e shihja në dritë të syve. Edhe ajo më kqyrte  me ëmbëlsi besnikërie. Por unë e kuptoja që në shikimin e saj diç kishte. Se ata që duhen, ia kuptojnë brengën shoi-shoqit, që me shikim. Kështu kam dëgjuar të thonë të rriturit. Dhe kjo duhet të jetë e vërtetë. Ajo një gjë e kishte dhe unë nuk guxoja t'a pyesja time më, se babai kishte mbushur vitin në udhën e gjatë për te Zoti. Mamasë ia përsërisnin  shpesh gratë që vinin dhe e ngushëllonim me fjalët:

mjerë ai që iku, pa t'i, "Sidoqë të vijë puna, me bukë a pa bukë, fëmijët do t'i rrisish". Dhe, ashtu siç bëjnë të rriturit që duhen dhe këmbejnë vetëm me sy, edhe ne të dy, domethënë unë dhe zonjush Dizi, nuk ia ndanim vështrimin njëri-tjetrit

I saj për mua mbase do të thoshte: mos u trëmb I dashur! Nuk do t'i them askujt. Por mua më shqetësonte e ardhmja e saj. Se nuk thonin kot:  "puna e mbarë". Që do të thoshte se kishte edhe punë jo të mbara. Princi I Saj I Kaltër, nuk I tha kot: ". . . , Sido që të vijë puna". Pra, zonjush DIZIT, mund t'i vinin punët jo mbarë.

Javën që pasoi, niste muaji i ri dhe zonjushë DIZIN e zëvëndësua me një tjetër. As e bukur, aspak fisnike, një nursëze.  Pa le, po kishte një emër që të vinte për të vjellë: Mahmudie.Një fytyrëvrazhdë tek e cila vajta pas një jave. Se e hoqa veten si të sëmurë. Në të vërtetë ashtu isha. Në trup s'ndjeja gjë. Por në shpirt ama, . . . Koka më mbeti në jastëk. Qaja gjithë natën deri sa më zinte gjumi pa kuptuar. Mamaja kujtonte se e gjithë mërzitja më vinte nga dhimbja për babanë. Kjo edhe qëndronte. Por atë për zonjush DIZIN e kisha të freskët dhe në ato kohëra flitej shpesh për plagë nga që vitet pas çlirimit, numëroheshin me gishtat e njërës dorë. Mua më habiste një gjë që e dëgjoja nga të rriturit. Pa u mbyllur ende plagët e luftës, pse u dashkan të hapen të rejat?

- JALLDIZI, ( O Zot, sa emër I bukur ! ) siç na tha drejtori, "- JALLDIZI pra, ishte familje borgjeze dhe nuk kishte asgjë të përbashkët me moralin tonë socialist".

Këto fjalë unë nuk i kuptoja. Por, për të rriturit, ato që tha drejtori, hapnin plagë të reja. Kurse për mua, borgjezët, (sipas gjykimit tim kishin emra të bukur: JALLDIZ ), fytyrë edhe më të bukur ( si e DIZIT) dhe  zemrën shumë të madhe që nxënte aty jo vetëm dashurinë e PRINCIT të saj TË KALTËRT, por edhe dashurinë time të një . .  mistreci.

Më kujtohet, në grupin paralel, që zonjusha ishte e thyer në moshë, në prag të pensionit, sapo gjarpëri kafshoi një vajzë të vogël, ajo thirri me alarm zonjushën tonë DIZIN.

Të dy grupet u bashkuan dhe zonjusha jonë shqeu një shami mëndafshi dhe I lidhi vogëlushes krahun në llërë që gjaku të mos shkonte në zemër.

Se ishte dora e  majtë. Pastaj ia thithte helmin në vëndin ku dukej kafshimi dhe e pështynte atë. Në fund, e mori përpara duarve dhe doli me vrap në rrugën kryesore.  Njëqind metra më tutje ishte abulanca.

Kur u kthye, Princi I saj I Kaltër, sapo u hodh nga pajtoni dhe e pa të bërë me njolla gjaku, u alarmua.  Por zonjush DIZI e qetësoi:

- Asgjë, I dashur, asgjë. Ndihmova një vogëlushe që e kafshoi gjarpëri në kopshtin tonë të vogël botanik.

- Ia bënë gjilpërën ANTIVIPERA?

- Po, edhe pse s'qe e nevojshme.

- Pse ?

- Sepse helmin e gjarpërit unë ia kisha nxjerrë duke ia thithur me gojë.

- Je e sigurtë që s'të ka kaluar ndonjë pikë?

- Plotësisht I dashur.

Princi I saj I Kaltër, bind,

Kurse mua fjalët e drejtorit për shkakun e largimit të ZONJUSH JALLDIZIT,  më dukeshin si kafshimi i jo vetëm të të gjithë gjarpërinjve, por edhe të  nepërkave të krejt "rruzullit të Botës", ( sa për të përdorur një shprehje të zakonshme nga ato të drejtorit tonë ). Por, për 'to, s'kam dëgjuar se ka ANTIVIPERA. Shkurt, helmimi ishte I sigurtë.

Kjo më bënte të vuaja dhe kafshoja duart e mia të pazonja për t'i zhbërë ato fjalë që tha drejtori për ZONJUSHËN TONË DIZI. .

Kështu, se e I rrashë shumë larg e larg, nuk më kujtohet ku mbaronte e vërteta dhe ku niste trilli artistik që portugezet prandaj e quajnë PARAMNEZI. Dhe unë, s'bëra keq që u shtyva deri në atë gjuhë për të sjellë tek ju fjalën e përshtatshme Por, Moisiu ama u bind dhe ne të dy, që nga ai çast, nisëm t'a heqim veten si personazhe të braktisur nga të  dashurat.

Mua për arsye shtetërore, Moisiu për tradhëti në dashuri , por pa dashje.

Se LILI ishte e besimit mysliman,  kurse MOISIU, si dhe unë, ortodoks.

Po JALLDIZI ç'besim kishte? Derisa më donte, unë kisha bindjen se borgjezët, nuk duan të dinë për doktrinën fetare, siç e kishte quajtur fenë drejtori ynë.

- II -

- Qe fund jave, - vazhdon të tregojë edhe në këtë pjesë të dytë kolegu im shkrimtar.

Po në atë holl në mbrëmje, si edhe tani, veshi më zuri një rast tjetër që trupi I  njeriut rikthehej  në origjinën e tij alimentare*). Shkurt, bëhej fjalë për "edukimin ushqimor" në fëmini. Tingëllon disi i çuditshëm, ë? Po kur t'u them se një kuadër I nomenklaturës, u sëmur dhe mjekët tanë, edhe pas analizave, nuk i nxorrën asgjë, e shpunë në Hungari. Kjo duhet të ketë ngjarë në fillim të viteve '60-të.

Atje e panë dhe i vunë një djetë ushqimore me BUKË MISRI E KOS. Pas dhjetë ditësh, e nxorrën nga spitali të "shëruar". Diagnoza?

RIKTHIM NË ORIGJINËN ALIMENTARE*)

Unë, nuk mund t'a kuptoja pse duhej gërmuar në portugalisht, për të gjetur si i thonin USHQIMIT!?!

Kaq më duhej mua që ngjajshmërisht, të provokoja dikë të këndonte dhe të shihja edhe ndikimin te MOISIU që, në tregimin e parë, u njohëm me humbjen e kujtesës së tij.

Se unë për vete, me çdo femër që mund të njihesha,

kërkoja tiparet e asaj borgjezeje me emrin aq të bukur JALLDIZ

Sy e vetull zezë. Portret të hijshëm, të cilën kur e gjeta, sa nuk fluturova nga gëzimi. Tani më duhej edhe një këngë.

Përzgjodha reffenin e  treshes  vlonjate për time shoqe:!

O mbi qepik,

mbi qepikun e syrit tënd!

O po do të rri,

Do të rri e të pushoj.

Sikur edhe vetëm një herë në muaj t'ia këndoja këtë këngë asaj, e kisha të garantuar harmoninë. Por unë nuk mbeta vetëm  me një  miklim të tillë aq të domosdoshëm.  Përdorja edhe një  tjetër . . ., stil, të cilin, të tjerët kur e dëgjonin e krahasonin me: "prerjen e artp të mekanikës. Për shëmbëll: Në mëngjes, ajo patjetër që do të më shtrëngonte kollaron, por vëmëndjen e kishte të më ngrinte ( e fiksonte me sapun vetullat, të cilat më binin mbi sy ). Unë do t'a puthja lehtë në faqe. Ajo do të më pyeste:

- E ke qindëshen  në xhep, se ku i dihet me kë takohesh?

Por le t'i lëmë këto kolpo e katekule të miat në kohën e DIKTATURËS dhe le të përpiqemi të provokojmë NGËRÇIN e MOISIUT.

I kisha bërë një eimel moderatorit ARDIT GJEBREA në TV-KLAN ku I kërkoja të ndërmjetësonte që kanali të transmetonte në një kohë të caktuar përpara ose pas lajmeve, këngën që kishte brënda vargjet:

LILI, MOJ LILI e kënduar nga  shqiptari i  Kosovës, SHKËLZEN JETISHI. ( XENI ). Dhe, o Zot!  Përgjigja e eimelit erdhi përpara se të lëshohej në eter melodia. Unë qëndroja si mbi gjëmba. Kënga, në qoftëse I mbaj mënd mirë fjalët, buçiti:

      

      Lili, moj Lili,

      Si ma pate hallin,

      Unë të kam dashur, moj Lili,

      Si dy sytë e ballit.

Efekti qe I menjëhershëm. Moisiu u ngrijt më këmbë me mallëngjimin shpërthyes:

- Kjo këngë është e imja. Për KRISHT, po ju them. Nuk më besoni? Po sytë e mi të përlotur, nuk I shini? Po. . . . , dhe ai nuk mundi të përfundojë fjalën se e mbytën ngashërimet.  Mbase donte të thoshte: - " Mirë zëmrës se është thellë në kraharor,:po buzën që po më dridhet, nuk ma shihni?

Të gjithë mbetëm pa fjalë.

- Mirë pra, - na u drejtua neve MOISIU:

Ajo këngë është bërë për mua. Se autori, - dhe ai m'u drejtua mua padrejtësisht, a metaforikisht, nga që e dinte se isha shkrimtar, -  Autori, miqt e mi, e kujton shumë mirë letrën që unë I bëra LILIT,  që në simestrin a parë, të vitit të parë shkollor. Apo harrove? Unë pohova me krye se s'desha t'a  dërpres. Ai vazhdoi:

- Na ndanë demek, besimet tona fetare. Dhe që të  më harronte,   familja e LILIT u transferua në kënetën e Durrësit. Vonë, do të kuptoja se ishin  pasojat e . . .LUFTËS SË KLASAVE dhe çdo gjë mori tatëpjetën që e di vetëm DJALLI.

Pasoi një heshtje e dhimbshme. Por, më tronditësja ende  ballë s'kishte bërë.

MOISIUT I ra sinjali I celularit.  Përkitas me 'të hyri kronisti I TV-KLAN .

Ai I tha:

- Ju mos quheni MOISI?

MOISIU disi I befasuar, ende pa fshirë mirë lotët, u përgjigj:

- Më duket se akoma s'e kam harruar emrin, që mbaj. Se vetëm ky më ka mbetur bashkë me një kujtim të largët sa vetë jeta ime.

Kronisti vazhdoi:

- Në celularin Tuaj zotni, ka një mesazh për Ty!

MOISIU e nxorri aparatin nga xhepi dhe ia la në dorë.

Sytë I bënin xixa. Djali lexoi formulën e mesaxhit:

JENI I FTUAR NË EMISIONIN E DJELA SHQIPTARE.

KA NJË MESAZH PËR TY.

PËRSHËNDETJE!

ARDIT GJEBREA!

Moisiu u hutua dhe sërish ktheu kryet nga unë. Mua, më takonte që diç t'a përgatisja nga çfarë do të vinte më pas. Prandaj ia bëra  me shenjë të  drejtohej nga ekrani. Se, ajo që shihnim, nuk kishte të bënte aspak me krijimin tim, tashmë. Jo. Ajo I përkiste tërësisht regjizores së Klanit VERA GRABOCKA dhe moderatorit, Ardit GJEBREA.

Në fillim perdia u zbardh dhe nën një kolonë zanore u dallgëzua dhe ne ndjemë një zë spikerje që, si në një  recital tërësisht të veçantë, do të shqiptonte dhimbshëm:

- Eh! Kujtimet e mia, zonja dhe zotrinjt e mi të azilit. . . .! ? !

Zëri tregonte mplakje dhe rikthim në vitet e largëta të fëmijërisë,

përpara se të shfaqej një vogëlushe, shtatë vjeçare.

E cila, me grykësen e zezë të shkollës dhe me dy bishtaleca që I binin mbi çantën prej meshini të librave , tregonte gëzimin e saj në ditën e parë të shkollës.

MOISIU klithi:

- L I L I !  Kjo është L I L I , shoqja ime e fëmijërisë.

Për Krisht, që nuk gënjej! Për Krisht, po ju them.

Pse s'flet ti  shkrimtar! Apo nuk do të tregosh se ti je Ai që gërmove albumet e mia? Unë thjesht buzëqesha. Se pjesërisht kisha gisht në gjithë këtë. Por le të shohim vazhdimin . Sfondi i ekranit  sërish u dallgëzua dhe kurioziteti ynë qe fqinjësuar me të befasishmen. Dhe ajo nuk vonoi të shfaqet:

Ishte një vogëlush me uniformë marinari, (veshje tejet e parapëlqyer për kohën ). Djali dukej që ishte çapkën. Se: në çastin e shkrepjes së aparatit, dora e tij e pranuar  fillimisht, mbi supin e vajzës, preku gërshetin e saj, tinëzisht. Ajo, si llasticë që ishte, ktheu kryet.

Gjest që fliste për një mostolerim të hapët dhe që . . . . ishte fiksuar në foto.

Holli shpërtheu në të qeshura.

Detari MOISI, me gjestin e tij, sikur donte të vërtetonte thënien se:

"Marinarët në çdo port, kanë nga një dashnore". Nga të qeshurat,  nuk u muarrën vesh batutat. Veçse, jam I sigurt që dikush e tha. Se, shumë zëra, si në korr përsëritën: "- NDALU BAG SE KA HENDEK"!

Dhe vërtetë. Hendeku I fëmijërisë, mbi besimin, apo mbi mostolerancën e llasticë LILI,  s'ishte asgjë përpara  LUFTËS SË KLASAVE.

L I L I , si qindra  familje, jo vetëm fëmijërinë,

por edhe rininë e dekada deri në fillimet e viteve '90-të,

e kaloi internimeve.

Kur shkuan kronistët e klanit  dhe I treguan pikërisht këtë fotografi të ruajtur me kujdes nga shoku I tij në vitin e parë të shkollës, ajo shpërtheu në të qara. Një kamera e fshehtë kishte filmuar të gjithë bisedën dhe ne po e shihnim dhe dëgjonim me veshët tanë, ashtu si edhe spektatorët në sallë, të mbytur në lot. Ajo tha: - O ZOT I MADH! MOISIU!

Moderatori pohoi me krye se lotët I kishin zënë grykën e si asnjëherë,

nuk nxirrte dot as edhe një fjalë.  Asnjë. Për KRISHT, po ju them, se m'u ngjit edhe mua ky betim i bukur, bindës.

- Dhe më thoni se është i gjallë ky njeri?

Moderatori ende s'e kishte marrë vetën. Ai pohoi me krye.

- Pse s'thoni se do të çmëndem sapo t'a shoh?

Se vdekjen e kam thirrur dhe ajo, si të qe ministreshë, nuk më është përgjigjur.

Kurse kjo fotografi do të më nxjerri nga ky azil dhe do të më shpjerë në çmëndinë.

Salla, si me komandë, fshinte sytë e përlotur. Moisiu u ngrijt e doli përballë ekranit:

- Nuk do të çmëndesh se edhe unë nuk u çmëndia kur dëgjova atë këngën që e kam kënduar me mijëra herë në SAN - MIGUEL të Argjentinës dhe njerëzit më merrnin për të luajtur.

Befas mrekullia teknologjike ndau në dy pjesë ekranin. Fjalët e MOISIUT, punë sekondash bashkë me figurën e tij. Neve dhe tok me ne, gjithë teleshikuesit e soditëm dhe mund të themi plot gojën e ndjemë. Në anën e djathtë të tij, pamë një grua të thinjur tërësisht dhe ato gërshetat mbi krye si kurorë, si për të freskuar dy sytë e lodhur nga një pritje skajshëm të gjatë, a si për të kurorëzuar qëndresën e një heroine e cila, nuk pret aspak  fundin për t'u larguar nga kjo botë . Përkundrazi: sikur përgjon shpresën se një ditë ajo është nisur dhe mepatjetër do të vijë.

Kronisti me mikrofonin e tij në dorë, iu drejtua Moderatorit ARDIT GJEBREA:

- Taksia është përjashta e bashkë me 'të edhe mjeti I xhirimit.  Si thua? Të nisemi me MOISIUN  për te LILI që e ke në sallë?

- Edhe pyet? - u përgjigj Moderatori I TV KLAN,  ARDIT GJEBREA.

Ekranin e zuri tanimë portreti simpatik I Këngëtarit nga Kosova:

SHKËLZEN JETISHI ( XENIT ).

Dhe ne dëgjonim nën zërin e tij kaq të ëmbël tingujt e asaj kënge tiranase, me rrefrenin kaq të bukur, kaq të ndjerë, kaq të dhimbshëm:

          Lili, moj Lili,

          Si ma pate hallin?

     Unë të kam dashur moj Lili,

     Si dy sytë e ballit.

Fjalët ngjanin se I thuheshin një zogu të bukur që vetëm largohet dhe luteshin më kot,  t'a ndalnin . Por ai kërkonte strehën e tij në ndonjë baden kështjelle. Fqinjësisë dhe strehës në 'të, I shkonte mbase edhe zëri I tij. Se  dëshironte përjetësinë.

* * * * * *

Por, nuk mbaron këtu ky tregim.

Ka diçka tjetër që do të më gëzonte jo vetëm mua si autor, por jam plotësisht I bindur që edhe juve, miqt e mi. Qe çasti më i papërfytyruar.

Diçka që tejçonte çdo fantazi sado të çartur të qe. Në qoftëse do të kisha mundësi të njihja mendimin tuaj, lexues të dashur, se për çfarë bëhet fjalë dhe të bindesha se e dini, apo edhe se, në fund të fundit, e merrni me mënd, do të ndjehesha shkrimtari më i lumtur në botë. Besomëni.  Për KRISHT po ju them. Dhe s'bëj aspak shaka. Edhe me betimin. Se na ndodh jo rrallë që përvetësojnë gjuhën e personazheve, ashtu si policët e rrugores, që herë - herë,  lënë mënjanë gjuhën e akademisë, për të përdorur atë të TRAFIKUT.

Po e ul nga retë. Nga që ashtu më ngjau se zbriti. Dhe mos e merrni për ëndrrën  e një nate vere. As trazim fantazmagorik, ju siguroj që jo.

Për KRISHT, e përsëris. Mbase, diç toksore po lëshohet si në përralla, miqt e mi. Ato përralla që kam dëgjuar në SHKOLLËN FOSHNJORE.

Konkretisht:

Nga shkallët e hotelit po zbriste një zonjë e shkuar zonjave. Kishte kapur për dore një fëmijë të vogël dhe, po të mos e dëgjoje t'i  fliste shqip vogëlushit, mesiguri do t'a merrje për një aristokrate londineze. Jo vetëm nga veshja e asaj rrobe mbrëmjeje, bordo. As atyre flokëve të krehura mënjanë, ku, ngjyra e argjendtë, aq shumë, o Zot, I shkonte! Apo, edhe atij tualeti të lehtë, por tejet ndriçues për portretin e një ikone. As. . .

Nuk do ju torturoj më. Boll u befasova unë. U ngrijta nga vëndi si somnambul dhe I dola përpara. Ata I mbërrijta dy shkallare përpara fundit. Zonja I foli pesë a gjashtë vjeçarit:

- Arbër! Hapi rrugën Zotnisë të ngjitet!

Unë u ndala përpara tyre:

- Në qoftëse s'më gabon kujtesa ju duhet të jeni zonjusha ime e FOSHNJORES. ZONJA JALLDIZ ?!?

Ajo më pa me vërejtje dhe tha:

- Po, nuk gaboheni, fort inderuar zotni!  Ajo jam por e kam të vështirë t'ju kujtoj se që atëhere, kur fati e deshi të më shkëpusi nga dashuria ime më e madhe e jetës, SHKOLLA FOSHNJORE,  kanë kaluar . . . , në mos gaboj, plot GJASHTË DEKADA!

Tha kështu dhe sytë i përndritën, pastaj u përpëlitën dhe kur, më në fund, qepallat u ngrijtën,  unë pashë se ato ishin tejet të përlotura.

Për një çast, pamja e saj më ngjau krejt fëminore dhe unë e ndjeva se kishim këmbyer rolet. S'qe rasti I parë që përballesha me këtë dukuri të trishtë, prandaj më duhej nisma për t'a kthyer në favor të saj  gjëndjen. Me pak kujdes dhe shumë përplekle, vura buzën në gaz.

- Arbëri I vogël sa vjeç është? - e pyeta unë për të barazpeshuar tronditjen, sidomos të asaj që do të vinte më pas.

- Gjashtë.

- Kaq isha edhe unë kur ju putha dorën si PRINCI JUAJ I KALTËR QË VINTE ME PAJTON DHE JU. . .

- A po. Më kujtohesh. Kaq keni qënë, zotni i nderuar: sa nipi im. - tha kështu dhe e zgjati  krahun. Unë u përkula dhe ia putha dorën. Përpara se të deklamoja  e  ndjeva të domosdoshme t'i merrja leje:

- Lejomëni T'u drejtohem si dikur në moshën e Arbëri Tuaj?

Ajo buzëqeshi dhe tundi kryet.

( O Zot I madh, më duket se nuk e kishte harruar )

( Qe noima karakteristike e saj kur donte të ngjyroste një gjest loicak )

- A e mbani mënd vërtet?

- Po provoj, - thashë dhe nisa të deklamoja si dikur:

- Princesha jonë  DIZI!

TË DUA PËR JETË. SIDOQË TË VIJË PUNA. T'A DISH.

Ajo u shkri së qeshuri

- Tani më kujtoheni tërësisht. Keni qënë I veçantë dhe me një trill për të cilin premtonit shumë. Me miqt e mi e kam kujtuar sidomos atë deklaratë fëminore si të një . . . PRINCI VËRTETË TË KALTËRT.

Ajo zbriti edhe shkallaret e mbetura dhe unë e ftova në trapezën tonë.

LUFTA E KLASAVE  edhe te kjo zonjë kishte lënë gjurmë të thella.

Jetonte vërtet në Londër, por qe kthyer për të provuar nëse do të mund të ngryste vitet e mbetura të jetës në Atdheun tonë post diktature.

* *

Shtysa kryesore për këtë shkrim, ishte:

"kuadri I nomeklaturës" dhe Diagnoza e vendosur në kartelën e klinikës Hungareze, që nëpërkëmbte një popull të tërë:

TRUPI I KËTIJ NJERIU KËRKON ORIGJINËN ALIMENTARE*)

Prandaj u ula të shkruaj këtë tregim, I cili nuk qe e mundur të mënjanonte, ato që lexuat. Ndihmesën e kolegut tim shkrimtar e ngrë në bazament.

Le të hyjë edhe ky shkrim në galerinë e kontrasteve të sistemit të gremisur një herë e përgjithmonë.

---------------------------------

   *)   PARAMNEZI  =  Përzierje e realitetit me trillin artistik.

 **) ALIMENTARE   =  Ushqimore.

***)       RUBIKONI  =  Rrëke e vogël në Italinë verilindore, afër San Marinos, që rrjedh për në Adriatik, e cila shënonte kufirin e lashtë ndërmjet Italisë dhe Galisë Cisalpine. Duke e hedhur ushtrinë e vet matanë tij ( d.m.th. jashtë provincës së vet më 49-tën p.er., Jul Çezarit dhe Pompe it.

SOTIR ATHANASI

Shkruar në:

Athinë  Gusht, 2016!

Dërguar nga:

Gjeneva:

7, Janar,2017!

*********

Subject: DËRGOHET PJESA E DYTË E TREGIMIT NGA CIKLI : "TAKIMI I AUTORIT ME PERSONAZHET E TIJ. TITULLUAR: " LILI, MOJ LILI DHE ZONJUSH JALLDIZI"
From: Sotir Athanasiou (sotir.mimi@gmail.com)
To: ptcflomed@yahoo.co.uk;
Date: Saturday, 20 May 2017, 13:31


Miku im, Prof.dr.FLORI, Ju përshëndes nga ATHINA!
Kjo fund javë ishte e begatë si këtu në emigracion, edhe në vëndin tonë të origjinës.
Këtu, (në ATHINË) donatorët që ushqejnë me oksigjen ekonominë e vëndit, mbase janë të bindur për varfërinë e tejëskajshme dhe kanë rënë dakort të mos i heqin "TUBIN JETËDHËNËS" këtij kombi që ka mbërrijtur në një fakt tronditës: hapjen e mencave ku mund të marrin të uriturit çdo drekë pjatën e gjellës.. . .
Gjetja e fjalës midis dy partive: të POZITËS dhe OPOZITËS, (në TIRANË) duhet të ketë ngrijtur kuotat e OPTIMIZMIT për jetën, shumë më tepër se ato të kursit të EUROS, pas fitores së z.MAKRON në FRANCË. Por edhe riformimi I një qeverie në PRISHTINË, më duket se ka të njëjtin gravitet dhe se: parimi i enëve komunikuese, ngjan të ekuilibrojë gjëndjen e . . , SHKUPIT.
Veç këtyre, koha e bukur sikur njëtrajtësohet dhe shkon në të njëjtin drejtim me mëndësinë e përgjithëshme optimiste .
Mbi këtë sfond dëshiroj T'U gjejë edhe Juve, miku im Prof.dr.Flori, ky emel që përcjell gjithashtu pjesën e dytë të CIKLIT: "TAKIMI I AUTORIT ME PERSONAZHET E TIJ".Titulluar:
"LILI, MOJ LILI DHE ZONJUSH JALLDIZI"
Uroj lexim të këndshëm!

Shoqërisht,
SOTIR ATHANASI,
Athinë,
20, Maj, 2017!

Nga Përparim Hysi : "Halli" i xha Trushit ( Tregim )

E kam njohur prej kohësh xha Trushin. Unë mësues në atë fshat të largët (epo më tej nuk kishe se ku shkoje veç drejt e në det) dhe ai,denbabaden aty. Unë djalth që sa kisha vënë brisk mbi faqe dhe ai, xha Trushi, kish hyrë në moshën e tretë. Tek më shihte me atë syrin e një vrojtuesi me përvojë, nuk ma kurseu "bodecin". Dhe nuk qe bodec ashtu sa të çikte paksa, por nga ata "bodecat qesh e ngjesh" që i kishte mu sipër gjuhës.

-Digjo, dhaskal,- shpoi ai.- ma ke "njacur dorën" ashtu kollonekthi.

Unë po bëhesha gati si t'i vija anës kësaj të folmes vendçe, por ai, si burrë i zgjuar, më erdhi në ndihmë. Kur them e ke"njacur dorën", ta kamte fjalën, për ato faqet e njoma që i pret, para kohe, me brisk. Aha,- gajasi,- e di si themi ne nga kjo nahija jonë? Dhe, papritur përgjigjen time, tha:- Kush nxiton, lodhet shpejt. E, që ta paçë fjalën, ke nxituar, dhaskal.

Nuk korret misri i njomë. Se shkon dëm.

Fliste, buzën e çonte vesh më vesh dhe as të linte kohë që të thoshe qoftë dhe një fjalë. Kur mbaronte, thoshte:- Ore, dhaskal, se mos më zemërohesh muana, se jam në moshën e murtatit una.

Më përqafonte dhe të dukej sikur të falte gjithë qashtrinë e një shpirti të bardhë e të bukur.

Mbasi ikte, unë zija dhe analizoja çdo fjalë të tij: qoftë ato me"rrotulla", por dhe ato që nuk donin shumë mend për t'i marrë vesh. Pra, me atë"nuk korret misri i njomë", e kish fjalën që unë, për t'u dukur pak më i madh se ç'isha, kisha vënë brisk mbi faqe.

E vërteta kështu qe. NGaqë kisha hyrë dy-vjet parakohe në shkollë, ndodhi që,sa plotësova 16-vjeç, u emërova mësues në 7-vjeçare në fshatin e xha Trushit.

Xha Trushi as nuk kishte pse pyeste për moshën time, se unë qeshë për të si një fshat që duket dhe nuk kish nevojë për kallauz. Këtë portret timin si"misër të njomë" e shihnin dhe të tjerët, por s'kishin atë"huqin" e xha Trushit.

Këtë huq, xha Trushi ia njihte vetes, por jo vetëm ishte i ndërgjegjshëm, po gati e brohoriste atë. Thoshte: - Aha, nëse kjo "radakja ime" mendon kështuna, e them troç mu në mejdan una, se ndryshe nuk më zë gjumi rehat. Dhe vazhdonte:- E them dhe,ç'nxjerr nga kjo gojë,e paguan kjo "bojë". Me bojë, xha Trushi, e ka fjalën ky"trup". Sa për moshë të"murtatit", e kish fjalën si moshë e tretë (e vdekjes).


* * *

Pak nga pak, u bëmë miq me xha Trushin. E kishte shtëpinë mu buzë "Lumit të vdekur" dhe, tek e shihja ashtu me atë veshjen karakteristike myzeqare dhe me"nojmat" që i kishte në majë të gjuhës, mendoja se i ndjeri JAKOV XOXA, kur shkroi atë roman epope, patjetër ka takuar me një "sozi" a të ngjashëm të xha Trushit, siodomos për atë të folme alla-myzeqarshe.

Xha Trushi sa shpotitës dhe gazmor që qe,aq dhe bujar. Atëherë, kur njoha xha Trushin, vërtet qe ngritur kooperativa, por,ende, kishin nga tri dynym, ndonjë lopë dhe për shpëndët shtëpiake as që lakoheshin kund.

Më pa një mbasdite që nxitoja sikur më ndiqte dikush me shkop. Hapi lesën( një farë deriçke në Myzeqe) dhe më preu rrugën duke qeshur: - Ore, po ç'hasëm po të ndjekë që ma ke marrë "likthi" (me nxitim)?.

-Epo e kam goxha larg (qeshë 25 km larg shtëpisë) dhe dua të mbrrijë pa hyrë dielli,- zura të mbrohesha unë.

-Po ti, mos ma bëj si ai që tregojnë? Kësajat i thonë:- Hajde, o baba, që të tregojë arat! Pse nuk e di unë se ku rri tija?

Po ktheu tek xhixhaj, njome buzën me ndonjë sapllake dhallë që të mbushesh me forca. Aq sa do rrish, fitoje me"vrap". Dhe, papritur miratimin tim, më zuri prej dore dhe në futi brenda "lesës".

- Digjo,- bërtiti (kjo britmë qe për të shoqen),- ka ardhur dhaskali dhe ka rrugë për të bërë. Mbushe atë sapllaken dhe, sa ta gjerbi qy, më zërë një bibë se do ja nap me vete. Se vërtet dhe qy-ja në fshat rron, por është në pallat, se është në fshat- kasaba, qyja.

Dhe shpotiti:-Fshat- kasaba; kasballi fukara!

Unë e urova xha Trushin dhe, kur e shoqja, Vara, më solli "peshqeshin" kaq të rëndë, zura ta kundërshtoja, pak me politesë, po ku mbahej dhe ku ia dilje dot me shpoti xha Trushit.

- Me demek,- shpotiti ai,- ti mbete po "misër i njomë". Ore ke digjuar ti se si thonë:- Po të ndjekin, ik. Po të dhanë, merr. Mos më vërvit pleshta, muana?!

Epo ku mundej ai me fjalë. E mora peshqeshin dhe, tek nxitoja rrugës, mendoja se sa shpritbardhë janë këta njerëzit e fshatit se, sado krahasuar me qytetin, heqin mundime më shumë. Ata kurrë nuk duan që të mbeten "borxhëli", por, sikur kanë një kënaqësi të veçantë,nëse e kanë shlyer një detyrim moral që kanë mbi supe. I tillë ishte dhe xha Trushi.

Unë, pas trivjetësh punë, u largova nga fshati i xha Trushit, por miqësinë e tij dhe shumë
bashkëfshatarëve të atjeshëm nuk e harrova asnjëherë dhe e ruaj dhe sot e kësaj dite.

* * *
Kisha vjete pa e parë. Kur si bekim qiellor, m'u dha para sysh. Unë e njoha menjëherë dhe, sa e pashë, bërtita:

-Po ku të kam, o xha Trushi? Ky afrohej duke çapitur ngadalë dhe, kur ndjeu duarët e mia mbi qafë,e zbrazi:-Nga sytë nuk para shoh, po nga kjo"çaçka" sikur jam birinxhi.

Je ti"misri njomë" i qëmotit apo e kam kabim una? Unë, vet dora, thashë me nxitim. Ho-ho.- ngau me bodecin e tij,- i paske hedhur mullës si shumë se, nga "misër i njomë" më je kthyer si një"lopë barsë". Epo, domosdo, se je rritur fukara tina si në kasaba. Tani ke rënë në"çaire pa korrur" dhe ha e hidh e duaj mos lidh. Jo, po, ku pushonte me shpotitë ai.
U ulëm në klub dhe, pasi u ramë muhabeteve dy hunj e një purtekë,e zbrazi "hallin" e tij. Jam në hall,- më tha,- dhe dua ta ndajë me tyja. Ia kisha taksur Varës una, por më dole në rrugë dhe po e shkarkoj gomaren tek tyja. E prita me shumë kërshëri "hallin" e mikut dhe mendoja: ah, sikur të kem mundësi që t'ia përgjysmoj apo t'ia heqë hallin që ka mbi supe.
Po hë,- i thashë,- ç'hall të ka gjetur?
* * *
Më tha ajo, imja(gruaja) muana. -Kemi një dy muaj që nuk kemi haber nga çupat. Pa hidhu një vrap se fundmaji është, ne, po këtoçika punëz, si në terezi i kemi. Çapu se të gjallë janë dhe ata dhe mund të kenë dhe ndonjë hall.

E,ç'ta njac? Vesha ato rrobat që mbaj në sëndyq dhe këmbët e lehta e faqebardhë tek çupa e madhe.Berihaj çupa nga malli, nga nipojt e mbesat (ka gjashtë,shqyr zotit) dhe, tek u shtruam muhabetin pas drekës, i them dhëndërrit:- Ore, po si i kini punët me ekonominë? Se ekonomia është jeta.

-Opo lëre mos e nga,- mallkoi ai. Nëse nuk bie shi këto dy-tri ditë, është më mirë të vras veten se kam derdhur njëmilion lekë për frasulen dhe bostan dhe mbetën, u thanë atje në arë. Domethënë, një në dorë. Më mbeti e ngrëna mu në fyt. Ika i mërzitur nga qy , i madhi, dhe, sa çapa hidhja për të shkuar tek çupa tjetër, i lutesha Zotit që të lëshonte shi sa për bostanin e frasulen, por dhe për dhëndërrin që do bënte hatanë: do vriste veten?!!!

Aty nga darka sosa në shtëpinë e çupës së vogël. Kjo katër fëmijë ka. Si me porosi: dy djem e dy goca. Të mbarë fëmijët, por dhe cuca me gjithë dhëndër.

Më vret Zoti të ankohem. E, që thuaj tina, edhe këtuna gostia, gosti si punë e asaj thënies nga ana juaj (xha Trushi e di që jam bektashi) që thotë:" Qejf, or qejf, që bën Dervishi,pi raki, ha tule mishi".

Mirëpo kjo ngrënia ime qe si puna e asaj qemanes së Nastradinit që avazin e kishte më mbrapa. Tek rrinim, pas darke me dhëndërrin (epo gjuha shkon ku dhëmb dhëmbi), e pyeta:- Si dukeni me këto punërat e bujqësisë?

Oi,- zuri të qahej ai,- nëse bie shi, unë do vete të varem mu aty tek kumbulla në oborr. Kam korrur të gjithë jonxhën dhe, nëse kalbet ajo nga shiu, unë mbeta fukara:me gjisht në gojë.

Të thotë tjetri hallin dhe zëre se të vë samarin mbi kurriz. Shkurt muhabeti, mbeti xha Trushi, tërë natën zgjuar dhe i lutesha Zotit që të mbante dorën dhe mos lëshonte pikëshiu se m'i prishej jonxha e korrur dhëndrrit të vogël.

Kur u zgjova,u bëra fresk dhe i dhashë karar: bie nuk bie shi, një "xhenaze" e kam(kështu vendosa t'i them asaj, simes, una).

Por,Zoti është i madh:lart është e poshtë shikon, të takova ty; e shkarkova hallin se, që t'i vëmë kokë muhabetit,e di si e kemi ne, në fshat: nuk na gjendet karari.

 As në dimër dhe as në behar. Si zogj inkubatori. Se ka dy lloj zogjësh,- vazhdonte xha Trushi,- zogj me koçkë dhe zogje

inkubatori. Këtyre me koçkë, u hedh një dorë dhe i merr koçka me vete për kullotë. Ata të inkubatorit janë keq.Ciu-ciu! Ciu-ciu dhe nuk luajn nga pragu. Kështu dhe ne:ciu-ciu. Si dhëndurrët e mi... Dhe prapë qeshi. Epo fabrikë pa çati, hesapi.

 Tani, si u "çlirova" nga ky hall i xha Trushit, e përqafova edhe më ngrohtë dhe tërë rrugës,deri sa poe përcjell këtë hall mbi ju, shpotia e tij më rri mbi buzë. Qofsh, i gëzuar,Xha TRUSHI!

O babaxhan si gjithë njerëzit nga MYZEQEJA!

Tiranë, 21 maj 2017

TË PAFYTYRËT

www.sa-kra.ch 

Mergimtari dhe fati i tij jasht vendit në situata…

 Nga Xun Çetta 

Veprimtar e politikanë në Mergim, perfundimisht po mbesin po si shkollat në Kosovë të cilat dallojn nga ato në vendet e zhvilluara.

Shkolla vetëm më teori pa praktikë, si shkollë në perendim ku punojm e jetojm, nuk ka efektin e kohës dhe kështu mbetesh pa ushtruar profesionin, punën të cilën e do dhe e ke për zemër.

Sado veprimtar, politikan e diplomat të jesh në Mergim, fatkeqësisht je i gjykuar të mbetesh pa praktikat e këtyre aftësive teorike, fatkeqësi kjo e cila të kushton, po, të kushton shumë pa dallim aftësive dhe vullnetit që ke... Ky është fati i Mergimtarit jasht vendit tij.

Ajo që sadopak, na ngushllon po aq sa fatkeqsisht edhe na bënë të vuajm akoma më shumë është fakti se, as ata më të mirët, më të ndershmit në vendin tonë, mjerisht nuk po vinjë në shprehje që praktikisht ta ushtrojn profesionin e tyre dhe aftësitë që kanë.

 Kjo e keqe na bënë ta harrojm fatkeqsinë tonë si Mergimtar dhe të vazhdojm e mendojm njëkohësisht të bëjm për fatin e vendit i cili akoma po qalon.
Luzern 21.05.2017

Përmeti, ana e panjohur( Reportazh nga Fatos Baxhaku dhe Flori Bruqi)

Përmeti është qytet në juglindje të Shqipërisë dhe qendër e njësisë administrative me të njëjtin emër Rrethi i Përmetit.Popullsia ne qytetin e Permetit eshte rreth 13.500 banore.

Në antikitet kjo zonë njohej me emrin Trifilia dhe qe pjesë e "Rajonit Melotid". Sipas legjendës qyteti ka marrë këtë emër nga heroi i kohëve të lashta i quajtur Premt i cili për të mos rënë i gjallë në duart e armiqve u hodh nga "Guri i Qytetit", një shkëmb në afërsi të qendrës së qytetit.

Karakterisitikë e qytetit është rritja e trëndafilave në lulishte dhe oborret e shtëpive të vjetra ndaj Përmeti njihet ndryshe si Qyteti i Trëndafilave.

Qyteti u krijua si një qendër administrative, në shekullin e XV dhe XVI, cituar nga të dhena historike turke, si një lokalitet i pasur me tregje, dyqane magazina dhe bujtina, kështu kjo zonë ishte një qendër e lulëzuar komerciale. Të dhëna historike otomane e viteve 1431 - 1432 referojnë se qyteti kishte 42 shtëpi ndërkohë në shekullin XVI numëronte 136 shtëpi. Ne vitin 1938 Përmeti kishte rreth 3000 banorë dhe 104 fshatra si zona të ndara. Gjatë Luftës së Dytë Botërore është djegur e përmbytur katër herë duke e shndërruar kështu disa herë.

Në qytet vërehet një tolerancë fetare. Përmeti është i njohur në mbarë Shqipërinë për mikpritjen dhe gatimet e shkëlqyera. Ia vlen të shihni edhe kishën e shekullit të XII të Shën Mërisë në Kosinë dhe atë të shekullit XVIII të Leusës. Përmeti ka 15 kisha të tjera dhe 4 xhami.

Përndryshe kultura e qytetit dallohet me një traditë të gjatë letrare dhe muzikore. Përpos Naim Frashërit vargjet e të cilit edhe në ditë tona janë të kërkuara nga Përmeti vijnë edhe shkrimtaret e njohur si p.sh.: Bardhyl Londo , Sejfulla Maleshova,Ligor Shyti,Anila Mihali ,Dhimitraq I.Miti ,Lumo Kolleshi,Rustem Keko,Paskal Zoto.

.... Muzikantë të dalluar të nivelit kombëtarë si Mentor Xhemali e Laver Bariu janë përkujdesur që muzika përmetare të dallohet me karakteristikat e saja të një tradite të gjatë kulturore.

Përmeti është vendlindja e tre vëllezërve Sami,Abdyl dhe Naim Frashëri dhe disa personaliteteve të njohura të kulturës mbarë shqiptare siç është skulptori Odhise Paskali, shkrimtari Nonda Bulka, aktorës artiste e popullit Tefta Tashko Koço dhe këngëtarës së muzikës së lehtë Anjeza Shahini.

Që nga gushti i vitit 2004 qyteti ka edhe një stacion televiziv AOS TV (Aoos do të thotë Vjosa ) i cili përkujdeset për një informim më të dendëshëm të qytetarëve, këtë vit është hapur edhe një stacion televiziv i ri TV Përmeti.

Në qytetin e trëndafilave siç e quajnë me përkëdhelje banorë e tij, nxënësi ndjekin mësimet në dy shkollat fillore, në shkollën "Nonda Bulka" dhe atë "Meleq Gosnoshti" dhe në gjimnazin "Sami Frashëri".

"Shushurima e Vjosës më mësoi t‘i bie klarinetës". Usta Laver Bariu një ditë më parë na kishte thënë se Vjosa e kishte frymëzuar në "bluzin" e tij ballkanik. Vjosa në këmbët tona është kësaj here e heshtur. Duket si e lodhur nga vapa e gjatë. Disa pika shiu që kanë rënë ditë më parë, vetëm se ia kanë shtuar etjen. Por vetëm kaq. Nën këmbët e urës që të çon në Përmet, ajo është e kaltër vërtet, por e heshtur, krejt e heshtur njësoj sikur të dojë të mendohet. Në të gdhirë lumit më të famshëm të Jugut i afrohen disa silueta të ndrojtura. Janë peshkatarët e Vjosës. Njerëz që jetë e mot kanë kërkuar më shumë se peshkun, qetësinë prej valëve të saj.

Janë nga ata përmetarët e vërtetë të qëmotit. Njërin prej tyre do ta takojmë vetëm pas pak orësh. Eshtë Kristaq Cullufja, lindur e rritur në Buhal, banues, "i përkohshëm si të gjithë në këtë jetë", sikurse thotë vetë, në Përmet. Kiço është hidraulik. Të paktën kështu është zyrtarisht, porse nën shtatin e tij të zhdërvjellët fshihet një pasion i madh: historia. Me Kiçon bashkë do të ndërmarrim një udhëtim jo në atë Përmetin që është njohur deri më tani, atë të 24 majit, të glikove, të rakisë, të njerëzve të paqtë e të luleve. Për këto ju folëm një javë më parë. Me Kiçon do të udhëtojmë në një tjetër Përmet, në atë që ka nisur të harrohet.

Një muzeum privat? Përse jo!

Kiço nuk i ka qejf gazetarët. Më saktë ai nuk dëshiron të mburret. Pa imagjinoni pak! Ai është nga ata që refuzojnë edhe celularin. Megjithatë, ai i ka qejf njerëzit që merren me histori të vjetra. Mbase mustaqet e rralluara të ndonjërit prej nesh, apo disa emra të njohurish të përbashkët, që përmenden në një darkë të thjeshtë te lokali i Gjergjit, e bëjnë ta ndiejë veten disi më mirë. E kur jemi thuajse në të ndarë, atëherë kur të gjithë kemi në gojë atë përshëndetjen shpëtuese: Natën e mirë, pikërisht në këtë kohë Kiço na fton në "perlën" e tij të panjohur. Bashkë me Nikon dhe Aleksin, dy miqtë tanë përmetarë, shkojmë pas Kiços, në rrugën që të çon andej nga gjimnazi, pastaj një kthesë e beftë dhe më pas shtëpia e tij, në dukje krejt e zakonshme, njësoj sikur të kishim shkuar në cilëndo shtëpi të re të këtyre anëve. Porse befasia fillon që në oborrin e ngushtë.

"E shikoni këtë gur? - na pyet Kiço që në hyrje - a nuk ju ngjan me dëborën në mal?" Dhe vërtet, nën ndriçimin e zbehtë të llambës së Kiços, një gur çezme na ngjan si i lyer me dëborë. Pastaj Kiço na tregon me radhë: "Ky është gur nga Dëshnica, ky tjetri që nga këtu afër, këtë e kam marrë nga Vjosa poshtë shtëpisë sime të vjetër…". Një galeri e tërë me gurë na e largon disi atë ndjenjën se duhej të ishim ndarë tashmë me hidraulikun e njohur të Përmetit. Por befasia vazhdon akoma.

"Ejani këtej - thotë Kiço me zë të ulët, sikur të dojë të na rrëfejë një të fshehtë të madhe - këtë nuk ua tregoj të tërëve". Hapet drita dhe ne befas e gjejmë veten në një muzeum të improvizuar. Gërshërë të çdo lloji, mjete pune të muratorëve të vjetër, yzengji, me të cilat tregtarë të vjetër karvanësh shponin vithet e kuajve të tyre, foto pa fund - "kjo është tetoja e mamasë, kjo është mamaja vetë, ky këtu është xhaxhai i babait…, nuk rresht së foluri Kiçoja - makina të vjetra qepëse, pastaj kazanë, tepsi, ibrikë, takëme të argjendta, tabaka, të gjitha janë të mbyllura në dhomën-muze të Kiços.

"Buhali, fshati im nuk është larg, vetëm pesë kilometra nga Përmeti", thotë Kiço, ndërsa bëhemi gati për rrugë që në orët e para të mëngjesit. Por "pesë kilometrat" e Kiços janë gjithnjë relative. Një shteg që këndej e quajnë udhë, ende të çon në njërin prej fshatrave më të dëgjuar të krejt zonës. Në fillim nuk e kuptojmë mirë ku jemi. A jemi në periferi të Përmetit, apo në fillimin e fshatrave të tij? Kiço qëndron stoik në sediljen e pasme. Vite më parë, këtë rrugë e ka bërë shumë herë në këmbë. Duket sheshit se është fort i kënaqur që po dërgon shokët e tij - tashmë kështu na quan - në shtëpinë e tij të lindjes. Pas një reje pluhuri dhe pas një fushe në anë të lumit, duket se u jemi afruar shtëpive të para të Buhalit. "Do ecim edhe ca më lart", thotë Kiço me sytë e ngulur majë një kodre.

E kuptojmë se kemi mbërritur. Një çezmë e lyer kush e di se prej kujt me gëlqere, na kujton se këtu dikur ka qenë një qendër ku mblidheshin zakonisht njerëzit e këtij vendi. Tani çezma, që ka dy gryka, nuk duket se sjell shumë ujë. "Këtu merrnim ujë, ne të lagjes Golem - thotë Kiço sikur të flasë me vete - këtu ishte plot gjallëri". Ca metra më tutje na duhet të bëjmë kujdes të madh. Grumbujt e gurëve të bashkuar me do ferra të mëdha janë bërë gati të pakalueshëm. Dikush prej nesh rrëshqet frikshëm. Pas gurëve dëgjohet një e qeshur fëmije. Një gajasje pa fund, njësoj sikur të vinte nga një botë e harruar në këtë vend, ku ende nuk kemi takuar banorë. Më vonë do të njihemi me "zërin" e panjohur. Eshtë Andre, një nga të paktët fëmijë të fshatit, i cili shumë shpejt do të bëhet miku ynë.

Kemi mbërritur në shtëpinë atërore të Kiços. "Shtëpi" nuk është termi i duhur që duhet të përdorim në këtë rast, sepse kjo ngrehinë që shohim përpara, është një kullë e gurtë trekatëshe, që na kujton sakaq kohët e shkuara. Miku ynë gërmon do kohë ndër xhepa sa të gjejë çelësin e duhur, në një tufë që ka marrë me vete që nga Përmeti. Pas një gërvime të gjatë që bën porta kryesore, më në fund jemi në shtëpinë e vjetër. Prej të zotit të saj mësojmë se ka kohë që është njohur si Monument Kulture, por duket se që prej po aq kohësh vetëm Kiço i mbarë kujtohet për të. Vetëm hapat tanë dëgjohen tani në ndërtesën e vjetër.

I zoti i shtëpisë na shpjegon me radhë: "Kjo është dhoma ku mblidheshim të tërë. Ime më ka jetuar deri vonë në këtë dhomë. I shikoni dantellat? Pastaj kjo ngjitur ishte dhoma e miqve. Këta ishin të shumtë përherë. Poshtë ishin qilarët e zahireve…". Kiço flet e flet për histori të vjetra e të reja. "Ky këtu në foto është gjyshi i mamasë, kjo e shoqja e tij. Këta dy të tjerët askush nuk i mban mend, por që janë tanët, tanët janë…". Disa lakuriqë nate bezdisen nga ne, të panjohurit dhe lëshohen në një fluturim kërcënues drejt hatllave të vjetra. Sërish dëgjojmë gajasjen e bukur të Andresë. "Mos kini merak", na thotë duke shfaqur dhëmbët e bardhë - këta janë shokët e mi".

Sokrati ka dy motra më të mëdha se ai. Glikoja dhe rakia nuk vonojnë të vinë në tryezë për miqtë. Kiço pyet mbarë e prapë për emra që vetëm ai dhe njerëzit e shtëpisë i njohin. Sokrati dhe të motrat na rrëfejnë se sa orë rrugë u duhet që të shkojnë në shkollë, në mes të dimrit e të shiut, apo të vapës përcëlluese. Më e madhja nga motrat gëzohet kur mëson se jemi gazetarë. "E kam ëndërr - thotë - sapo kam mbaruar maturën dhe do të konkurroj për gazetare". Janë të kota mësimet tona për orët e gjata të punës, për shefin që inatoset, për të ngrënit vetëm një herë në ditë, për vështirësitë e të qenit gazetare femër në Shqipëri. Vajza e Buhalit e ka ndarë mendjen: O do të bëhet gazetare, o s‘ka.

Një mace na vërtitet nëpër këmbë. Hera-herës përplaset me këmbët e mobilieve. "Mos ia vini re - thotë kolegia jonë e ardhshme - është verbuar, sepse është e moshuar tashmë. Jemi rritur bashkë. Njerëzit e shtëpisë donin ta hiqnin. Madje bënë edhe një shaka të hidhur me mua. Më thanë se e kanë dërguar diku larg. Vetëm kur panë lotët e mi pafund, vetëm atëherë e sollën sërish. Jam e lidhur me të. Kemi kaluar shumë gjëra bashkë". Ndahemi me kolegen dhe njerëzit e saj në një sofat të gurtë. Tashmë ajo ka fituar shumë pikë në konkursin që e pret. "Zemra e mirë, a nuk duhet të jetë kjo një pikë e fortë e gazetarëve?" - pyet miku ynë Kiço. Kësaj here e tundim kokën të gjithë me bindje.

Kishat e Buhalit dhe Aliu i Tepelenës

Na duhet një copë herë sa ta marrim veten nga moria e sendeve që befas na kanë dalë përpara syve në këtë natë përmetare. Kiçoja e kupton. Ka ardhur koha për një kupë raki. "Pijeni këtë dhe flasim sërish kur të doni. Eshtë raki pjergulle. Nga ky rrush nuk ka mbetur gjëkundi". E hedhim me fund atë kupën e rakisë të rrethuar nga qindra vjet histori dhe lëmë takim me Kiçon të nesërmen.

Në Buhal, mes historive

E kalojmë një copë herë duke u sjellë vërdallë nëpër shtëpinë e vjetër. "Hë, si thoni? - pyet Kiço - a është më mirë këtu, apo në qytet?" Ne vetëm sa rrudhim supet, pa ditur t‘i kthejmë përgjigje. Kush e di se sa breza vendasish e kanë bërë këtë pyetje para mikut tonë. Përgjigjja është heshtja që kemi përballë.

Një gazetare e re dhe një mace e verbër

Kuriozë, sikurse na e do puna, fusim hundën në një oborr të heshtur. Kuptohet që shtëpia është e banuar. Eshtë dritë e pastër. Nuk kalon shumë dhe nga brenda dëgjohet një zë fëmije: Kush është? Ky është Sokrati, një dhjetëvjeçar. Sokrati është i vetmi mashkull që ka mbetur në shtëpi. Babai ka shkuar në arë për punë, porse e bën të gjithë zakonin. "Urdhëroni brenda - thotë me përzemërsi - babi nuk vonon shumë". E kështu përfundojmë në shtëpinë e fqinjëve të Kiços.

Fare pranë çezmës dhe shtëpisë së Cullufajve ndodhet një kishë e gurtë. Duket sikur është e pjerrët, njësoj si trualli që e mban. Eshtë Kisha e Shën Dhimitrit. Këtu dikur, kur fshati ishte i populluar, mblidheshin burrat e gratë jo vetëm për festa, por edhe për të diskutuar për hallet e përbashkëta. Tani është e heshtur si krejt Buhali. Me Kiçon vërtitemi një copë herë brenda e jashtë kishës. Në një kënd të kambanores lexojmë një datë të fundit të shekullit XIX. Me siguri është datë e rindërtimit të saj, sepse kisha e vogël duket fort e vjetër për nga konstrukti i saj që të kujton kishat e ngjashme bizantine të përhapura në krejt Jugun e Shqipërisë.

Ca më poshtë, në drejtim të lumit Kiço, na tregon një tjetër ndërtesë të gurtë. Në fillim presim ca sa t‘u hapim udhë disa lopëve kapriçioze, që nuk para pyesin për historitë e kishave dhe të shenjtorëve. Një dem i madh, që i prin kopesë, shikon me ëndje nga njëri prej nesh, që për dreq ka veshur bluzë të kuqe. Sido që të jetë, e kupton se nuk kemi qëllime djallëzore ndaj kopesë së tij dhe na lëshon udhë. Kështu mbërrijmë në njërën prej mrekullive të këtij vendi, në Kishën e Shëndëllisë së Buhalit, dikur manastir i fortifikuar. Përbri disa varreve janë ende në këmbë muret e asaj që duhet të ketë qenë dikur një kishë e armatosur. Disa frëngji shikojnë ende andej nga rrjedh Vjosa e kaltër. Pastaj futemi brenda. Eshtë njësoj sikur të hysh në një botë që tashmë nuk ekziston, në një botë shenjtorësh e legjendash të vjetra. Historianët thonë se themelet e kësaj kishe janë fort të vjetra, që në mesin e shekullit XII.

Pastaj, po sipas kronikave, historia e rindërtimit të saj lidhet me njërin prej emrave më emblematikë të Shqipërisë së Jugut, me vetë Ali Pashë Tepelenën. Buhali, jetë e mot ka qenë një fshat mjekësh popullorë, "xherahësh", sikurse i thoshin deri vonë. Në të gjithë Ballkanin e në Turqi, fama e tyre si mjekë ishte fort e madhe. Një ditë prej ditësh edhe njeriut më të pushtetshëm të këtyre anëve, Aliut të Tepelenës, iu sëmur djali, sundimtar asokohe i Përmetit. Vetëm një "xherah" nga Buhali arriti ta mbante atë në jetë. Dhe atëherë Aliu i pyeti fshatarët se me se mund t‘ua shpërblente këtë nder të veçantë. "Na rindërto kishën o Pasha, nuk duam gjë tjetër", thuhet se i kanë thënë buhaliotët. E kështu ka mbërritur deri në ditët tona kjo kishë e stërlashtë. Si për çudi "Shëndëlli" është fjala popullore për Shën Ilian. Ilia dhe Aliu janë shumë afër në të gjitha librat e fesë.

Në Leusë te Shën Mëria

Në Jug të Përmetit, fare në periferi, në mes të gjelbërimit të arrave dhe rrepeve "fle" një tjetër mrekulli. Eshtë Kisha e Fjetjes së Shën Mërisë në të dalë të fshatit Leusë. Në fillim përshëndesim një grup fshatarësh që po shtyjnë me zor një viç të vogël, që me sa duket e ka kuptuar destinacionin e tij tragjik. Këta nuk e kanë shumë mendjen të na rrëfejnë se ku ndodhet kisha. Pastaj na ndihmon një nënë besimtare, që po shkon pikërisht në kishë. E kështu, bashkë me nënën ndodhemi shpejt para një porte të vogël të drunjtë. Nuk e dinim, dhe as nuk kishim se si ta dinim, se pas saj fshihej një ndërtesë e gurtë dykatëshe, krejt e veçantë, një nga më të rrallat në vend, për nga dekoracioni i brendshëm dhe i jashtëm, për nga ikonostasi krejt i ruajtur, për nga froni i peshkopit krejt origjinal. Këto të gjitha do të na i tregojë Xha Mihali, kujdestari i kishës, tashmë 88-vjeçar.

Pasi kalojnë pyetjet e para, nga, si e qysh e tek xha Mihali pranon të hapë derën e kishës me një çelës të cilin nuk ia dorëzon askujt. Dhe atëherë ne ndodhemi para një atmosfere që rrallëkush mund ta provojë. Një kishë e lartë, e mbushur me afreske nga Dhjata e Vjetër dhe e Re, por sidomos me historitë e Shën Mërisë. Ekspertët e historisë së artit thonë se është e Shekullit XVIII dhe mendojnë se mbase autori i mrekullisë në rrëzë të Dhëmbelit mund të jetë Terpoja, i biri i Konstantin Korçarit, që ka qenë dikur i njohur në këtë zonë. Kushdo që të ketë qenë e të ketë punuar këtu, ka qenë i madh në llojin e tij, pa asnjë dyshim. Xha Mihali e vërtit edhe një herë atë çelësin e madh në derën e kishës dhe ne largohemi nga ajo atmosferë e pazakontë.

Në Bënjë

Kemi vendosur prej kohësh që rrugën e kthimit ta bëjmë nga ana e Leskovikut, andej nga udha që të shpie më pas në Ersekë, në Korçë e me radhë. Mirëpo të gjithë miqtë përmetarë ngulin këmbë: Nuk vajtët në Bënjë! Po atje është edhe plazhi? E kështu vendosim që të kthejmë një copë herë në Bënjë, në anë të përroit me të njëjtin emër që derdhet më pas në Vjosë. Në fillim ndalojmë një copë herë në anë të ca rrepeve. Disa punëtorë fytyrënxirë na përshëndesin me mirësjellje. Janë qymyrxhinj që kanë ardhur për t‘u pastruar te burimet e shumta të këtyre anëve. Pas pak minutash ata janë të pastër e më të bardhë se ne dhe ia nisim një muhabeti që shoqërohet me gliko, shalqi, djathë e raki vendi. Qymyrxhinjtë kërkojnë leje me mirësjellje dhe ne vazhdojmë më tej përgjatë përroit të Bënjës.

Lart shikojmë fshatin me kishën e tij të vjetër, edhe kjo e Shën Mërisë. Porse puna na e do që të vazhdojmë udhën tutje. Thuajse papritur shfaqet para nesh një hark i gurtë, elegant. Eshtë krejt i ngjashëm me urat e kohës osmane të ndërtuara anë e kënd Jugut, sidomos në kohën e sundimit të Aliut të Tepelenës. Ndryshe nga ne njerëzit, që kalojnë poshtë saj, tashmë të mësuar me heshtjen e saj të gurtë, nuk e kanë edhe aq mendjen te historia. Kanë ardhur këtu për t‘i shpëtuar vapës dhe aq. Bënja është e njohur për burimet e saj çudibërëse. Miqtë tanë na i tregojnë me radhë: ky pellgu këtu është për ata që vuajnë nga stomaku, ky tjetri për ata me reumatizëm, ky për ata me mushkëri… e kështu me radhë. Gjejmë një pellg që nuk është i lidhur me asnjë sëmundje dhe kridhemi poshtë këmbëve të urës së vjetër. Për një copë herë na duket se edhe një pjesë e jona, e këtyre kujtimeve dhe e këtyre radhëve, do të shkojë poshtë, drejt Vjosës, lumit të madh, të kaltër të Jugut tonë. Gjatë rrugës për në Leskovik kanë nisur të mblidhen retë. Ndahemi me Vjosën në një kthesë të beftë përballë Nemërçkës të mbuluar tashmë nga retë.

Fëmijët e Buhalit

Më i pari nuk është një fëmijë. Neve, në fillim, na duket si një hije. Eshtë njësoj sikur të kesh prekur një rrjetë merimange, por nga ato që nuk të zhduken kurrë nga fytyra. Ai edhe është, edhe nuk është. Njëlloj si një hije, ne dëgjojmë vetëm zhurmën e gurëve që ai rrokullis në kalldrëmin tashmë të shkatërruar, derisa dëgjojmë një të qeshur. Më mirë me thënë një të gajasur të gjatë, aq të gjatë, sa që të gjitha rrënojat na duken sikur befas kanë marrë jetë. Ka marrë jetë edhe mani i vjetër, që e kishte ndarë mendjen që të ikte nga kjo botë bashkë me ata që e lanë të vetmuar, edhe çezma, e cila është tashmë e grykosur me zorrë plastike, edhe kisha e Shën Mitrit, që hapet vetëm kur vjen dita e shenjtit. Fshati i gurtë, gjysmë i braktisur, Buhali, ka marrë befas jetë vetëm nga një e gajasur e çiltër fëmije. Vetëm kaq mjafton nganjëherë që të shijosh shijen e veçantë të jetës.

Ky njeriu "hije" është një djalë i imët, nuk e ka qejf që ta thërrasin me emrin që ne e cilësojmë: Andrea. "Jo - na thotë - unë, e kam Andre me theks në fund". Gajasja e tij ka ardhur nga një gjë fare e thjeshtë. Në rropamën e gurëve është fare e kollajtë të të rrëshqasë këmba. Njëri prej nesh nuk e mban dot ekuilibrin dhe shkon teposhtë, duke bërtitur nga frika, përmes një grumbulli gurësh. Ky është momenti kur Andre nga një "hije" u shndërrua në një fëmijë të paqtë, që na buzëqesh nga maja e një grumbulli gurësh. Andre bëhet sakaq miku ynë. Tashmë e kishte kuptuar se njerëzit që mbajnë tela, llamba të çuditshme, mikrofona të errët dhe të frikshëm, aparate po aq të zinj, nuk janë gjë tjetër veçse nga ata që frikësohen kur rrëshqasin mes gurëve. Andre nuk ka frikë, përkundrazi.

Eshtë i pari që na çel udhën në shtëpinë e vjetër të Cullufëve. Lakuriqët e natës nuk është se janë qenie shumë paqësore. Andre vazhdon të buzëqeshë me frikën tonë. "Nuk bëjnë gjë jo, i njoh unë mirë", bën shaka, ndërsa marrim udhën të shkojmë në një shtëpi tjetër të gurtë. Këtu do takojmë Sokratin, një shokun e tij. Ai mban një bluzë futbolli, shenjë e ëndrrës së tij të vjetër që të bëhet i njohur si ata yjet që sheh në televizor. Porse fshati është i heshtur dhe i pjerrët, aq i pjerrët sa që të dy shokët duhet të shkojnë poshtë në anë të Vjosës që të mund të ëndërrojnë sërish.

Të dy bashkë na shoqërojnë deri poshtë. "Bëni kujdes - na thonë - fshati ynë ka gurë shumë". Sokrati e Andre kanë të drejtë. Fshati i tyre vërtet ka shumë gurë.