Pse Ia Kanë Frikën Hoxhallarët Flamurit Kuq E Zi Si Djalli Kryqit?

Gani MEHMETAJ

1.
Para festës së flamurit një pjesë e xhamive në Kosovë, në Shqipëri e në Maqedoni ziejnë nga tërbimi i hoxhallarëve të cilët shkumëzojnë kundër shpalljes së shtetit shqiptar, duke mos e thënë asnjë fjalë të keqe për pushtimin e territoreve etnike nga Serbia e Mali i Zi. Vajtojnë me përulësinë e pjata lëpirësit pse u dëbua Turqia, ndërsa nuk u del asnjë ofshamë a psherëtimë pse nuk u bë shteti shqiptar ashtu si duhej të bëhej, në tërë hapësirën shqiptare. Një hoxhë agresiv i Shkodrës e vë në ballë të xhamisë vulën e sulltanit gjakatar që vrau mijëra arbëror. S’ka zog shqiptari a pushtetari që mund t’ia heq këtë shëmti. Apo nuk duan, sepse dikush ua ka shkel bishtin më këmbë? Ajo që bëri hoxha me mentalitet anadollaku, është njëjtë sikur në xhami të Kosovës të vihej fotografia e Milosheviëçit, vrasësit tjetër të shqiptarëve. Hoxhës së Shkodrës feja e tij ia ndalon të vë portrete të Sulltanit gjakatar, ndryshe do ta bënte.

Po në Shkodër dy-tre ditë para përvjetorit të pavarësisë dikush hodhi koka “kurbanesh” në rrugën e këmbësorëve, mbase për t’i paralajmëruar shkodranët se Turqia do të kthehet një ditë më gjak e koka të hequra. Dikur po këta shpirt shitur për të nxitur vëllavrasje shqiptarësh, hidhnin koka derrash nëpër xhami. Shkodra po përdhoset nga islamikët muajve të fundit si asnjë qytet tjetër, pikërisht pse dikur ishte simbol i veriut shqiptar nga Prishtina deri në Shkup e Tetovë. Kërcënimet islamike e detyruan organizatorin ta bartë ndeshjen në Elbasan.

2.
Kreu i BIK-ut në xhaminë kryesore të Prishtinës e ka vënë dhe e ve në spikamë flamurin turk, ndërsa kurrë nuk e ka vënë flamuri shqiptar. Po në këtë xhami e në xhami të tjera ka qëndruar dikur për festa shtetërore flamuri serbë e jugosllavë. Kreu i Bashkësisë Islame të Kosovës e lavdëroi Sulltan Muratin vrasësin e mijëra arbërorëve. Po ky hoxhë servil një herë e lavdëroi Gulenin, duke e krahasuar më shenjtorin e myslimanëve, pastaj e kafshoi gjuhën dhe e lavdëroi Erdoganin, duke u përpjekur të përmirësonte gabimin e parë, meqë Erdogani e bëri armik, Gulenin, ish-pejgamerin e kreut të BIK-ut. Servilizma të tilla nuk ndodhin askund tjetër në botë. Dhe ai qëndron në krye të organizatës së vet në mënyrë të paligjshme, falë qëndrimit puthadorë e mbështetjes së hapur turke. Pushtetarët tonë nuk duan ta prishin më Ankaranë. Hoxhallarët që mendojnë e veprojnë ndryshe janë margjinalizuar, ose ndiqen.

3.
Nga simbolet kombëtare pjesë e konsiderueshme e hoxhallarëve e urrejnë flamurin kombëtar, por kurrë nuk kanë folur më urrejtje apo më përbuzje për flamurin serb, në emër të të cilin Serbia vrau mijëra shqiptarë. Hoxhallarët u thonë besimtarëve të festojnë, ose të kujtojnë luftërat e përgjakshme okupuese arabe e turke, por kurrë nuk u thonë, festojeni 28- nëntorin, ditën e shpalljes së pavarësisë, apo nuk u thonë festojeni ditën e kthimit të Gjergj Kastriotit në Krujë. Nuk ka klerikë fetar në faqe të dheut, sikurse hoxhallarët tonë që punojnë kundër kombit e shtetit të tyre. Dhe askush nuk i pengon.

Është e habitshme se si pjesës jo e pakët të hoxhallarëve nuk u del kurrë nga goja asnjë fjalë e keqe apo ndonjë mallkim kundër Serbisë që masakroi aq shumë shqiptarë të pafajshëm, nuk u shkon as nëpër mend të paraqesin në predikimet e tyre krimet turke ndaj shqiptarëve, por nuk u shpëton pa i mallkuar heronjtë shqiptarë që kontribuuan në luftën kundër perandorisë turke, nuk u shpëton pa gënjyer për historinë e shqiptarëve, duke e propaganduar versionin serb të historisë sonë. Kur predikojnë nëpër xhami, ata nuk e përçojnë fjalën e Zotit, ata bëjnë politikë kundër interesave tona kombëtare, na turpërojnë e dëmtojnë rëndë, duke mobilizuar të rinjtë që të luftojnë për islamin, por asnjëherë nuk kanë predikuar që ta luftojmë pushtuesin serbë. Ata e përçojnë fjalën e djallit që i cyt të denigrojnë heronjtë, të fyejnë flamurin kombëtar, duke e lartësuar ish pushtuesin.

Në fëmijërinë time pjesë e madhe e hoxhallarëve pa fije turpi e lavdëronin Jugosllavinë. Sipas tyre Jugosllavia po na jep bukë, liri e të drejta më të mëdha në botë. E madhëronin Titon, të cilin herë e venin para Zotit, herë pas Zotit, apo e barazonin me Zotin. “Tita dhe Zoti na e fali jetën”, çirreshin shumë prej tyre, duke harruar se mijëra shqiptarë të Kosovës e të Maqedonisë nuk mund ta dëgjonin këtë lavd, sepse ushtria serbo-malazeze e Titos i vrau mizorisht.

Dikur hoxhallarët e shitur, ngurronin ta shanin më aq pafytyrësi flamurin kuq e zi, sikurse e shajnë sot, megjithëse ishim nën okupim. Atëbotë kishin frikë nga të rinjtë që do t’ua bënin kokën me xhunga në terrin e natës larg nga sytë e UDB-së që i mbronte hoxhët. Është e habitshme që askush nuk u reagon, as nuk ua tharton turinjtë atyre që flasin kundër Ditës së pavarësisë, kundër flamurit shqiptar dhe kundër Gjergj Kastriotit. Kush i mbështet aq fuqishëm sa të bëhen të pafytyrë e trima kundër shqiptarëve, kur dihet që historikisht pjesë e madhe e hoxhallarëve janë treguar burracak.

Pse ia ka frikën një pjesë e konsiderueshme e hoxhallarëve flamurit kuq e zi mu si djalli që ia ka frikën kryqit? Druajnë se do të mbeten pa fonde? Nuk janë shqiptarë as nga nëna, as nga babai? Janë mendërisht të sëmur? Por një gjë dihet një pjesë e tyre janë më fytyra të vrerosura nga tehuajësimi e çnjerëzimi që kanë përjetuat.

Prof.as.dr.Thanas Gjika: A ka predikuar Shen Pali ne Iliri

Shën Pali ka udhëtuar në trojet shqiptare. Prof.as.dr. Thanas Gjika mbron tezën se krishtërimi në Iliri është përhapur nga goja e vet apostujve të Krishtit. Historiani i ka kushtuar një libër udhëtimit të Sh Palit titulluar “Shën Pali punoi edhe në brigjet e Adriatikut” botuar nga Omsca-1. Sipas tij, trojet shqiptare duhet të jenë patjetër në hartën që Vatikani dhe ai ka skicuar hartën e udhëtimit të apostullit Pal. Deri më sot kjo është përjashtuar por Gjika, sjell fakte të reja për jetën dhe veprën e Shën Palit.



Të hartosh sot një vepër të re biografike për jetën dhe veprën e Shën Palit, duke mëtuar se sjell aspekte të reja për punën e tij misionare dhe për kohën e vendin e hartimit të letrave të tij, tingëllon si diçka e pabesueshme. Tingëllon e pabesueshme, sepse deri më sot janë shkruar shumë biografi për të dhe nuk janë gjetur dorëshkrime të reja autentike me të dhëna të panjohura më parë. Historiani Gjika ka mundur të nxjerrë të dhëna të reja për jetën e këtij misionari dhe për kohën e vendin e hartimit të letrave të tij përmes një leximi dhe interpretimi më të thelluar të shkrimeve të tij, të librit Veprat të Lukës, të letrave të Pjetrit, Jakovit dhe Judës, siç shprehet ai.

“Një ndihmë e madhe ka qenë dhe vepra “Ilirikët e Shenjtë” Vol. VII(lat. Illyrici Sacrum Tomus VII) e studiuesit italian të shek. XVIII Daniel Farlati. Në këtë vepër ky autor solli të dhëna që të bindin se kisha e qytetit Dyrrah (Durrës) ishte krijuar prej Shën Palit gjatë udhëtimit të tij të tretë. Ne jemi ndihmuar edhe prej një dëshmie të historianit shqiptar të shek. XV-XVI Marin Barleti dhe prej disa gojëdhënave dhe toponimeve (emra vendesh) që ruan populli shqiptar për këtë shenjtor. Këto gojëdhëna e toponime, të vështruara veç e veç, duken si dukuri të rastit, por, të marra e të analizuara së bashku me të dhënat e tjera, fitojnë vlera faktike, marrin vlerat e gjurmëve të punës së këtij misionari të madh në trojet ilire, sot troje ku jetojnë shqiptarët, pasardhësit e ilirëve të lashtë”,- thotë autori i librit më të fundit që qëndron në vitrinat e librarive me titull “Shën Pali punoi edhe në brigjet e Adriatikut”. Studimi i prof. as. dr. Thanas Gjika është një biografi që mëton të shtrojë teza të reja e të sjellë të dhëna të reja faktike të nxjerra kryesisht prej tekstit biblik, duke përdorur një metodë të re studimi dhe analiza të thelluara. Akademik Jorgo Bulo shprehet se në këtë studim, që shquhet për frymën kritike e polemike, ndiqen hap pas hapi lëvizjet e Shën Palit dhe rrugëkalimi i shoqëruesve të tij si Luka, Timoteu, Marku, Apolloni, Sosteni, Sopatri, Onesimi, Dema etj.



“Unë u linda më 1944 dhe u rrita në Shqipërinë komuniste. Edukata që na jepte nëna: mua, dy motrave e vëllait më të madh, ishte e ndryshme nga edukata që përpiqej të ngulte në mendjet e popullit shqiptar qeveria komuniste. Boshtin e edukatës që na jepte nëna në shtëpi, e përbente ndershmëria, detyrimet ndaj Zotit dhe dashuria ndaj njerëzve.”- thotë autori Gjika, i cili nga viti 1970-1996 ka punuar në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë në Tiranë.

Në moshën 52-vjeçare, në vitin 1996, ai u largua drejt Amerikës bashkë me familjen. Pas disa vitesh qëndrimi në Amerikë, ai nisi kërkimet për të zbuluar fakte nëse kishte qëndruar vërtet në Iliri apo jo Apostulli Pal.

“Fillova të lexoja një biografi të apostullit Pal, me synimin që të gjeja ndonjë fakt për të vërtetuar traditën gojore shqiptare, sipas së cilës Shën Pali kishte predikuar fjalën e Zotit edhe midis ilirëve, pararendësve të shqiptarëve. Në vitet 2000-2005 arrita të grumbulloja mjaft të dhëna historike, tekstologjike dhe teologjike prej disa biografive të Shën Palit, prej disa komentarëve të Biblës, prej disa Biblash studimi e disa fjalorësh biblikë. Interpretimi i ri që u bëra këtyre të dhënave, më çoi në vitin 2007 në hartimin dhe botimin e studimit “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” (Meduar, Tiranë 2007). Në këtë vepër vatërzova më mirë vendin dhe kohën e hartimit të librave të Dhiata e Re. Zgjidhjet e reja që dhashë për këtë problem, u konsideruan një evolucion që duhet të çonte në pajisjen e Dhiatës së Re me shënime dhe harta të reja.
Synimi im kryesor në këtë studim ishte që të forcoja karakterin shkencor të shënimeve sqaruese në Dhiatën e Re. Unë mendoja dhe mendoj se në shpjegimet e tekstit biblik mund të ketë interpretime me nuanca të ndryshme, por shënimet sqaruese për kohën dhe vendin e hartimit të veprave të Dhiatës së Re, si dhe hartat e udhëtimeve të Shën Palit duhet të jenë të njëjta në të gjitha botimet e Biblës. Të japësh data dhe vende të ndryshme për hartimin e një libri të Dhiatës së Re, shkencërisht është e papranueshme, sepse një vepër shkruhet në një vend dhe në një kohë të caktuar dhe jo në dy vende ose në dy kohë të ndryshme. Këtë studim e shoqërova me një përmbledhje anglisht prej 33 faqesh dhe në kapakun e pasmë krijova një hartë të re për udhëtimin e tretë dhe të katërt të apostullit Pal. Në këtë hartë skicova për të parën herë vajtjen e këtij misionari gjatë këtyre dy udhëtimeve në brigjet lindore të detit Adriatik.”

Akademik Jorgo Bulo: Problemi i vizitës së Shën Palit në trojet ilire ka qenë i njohur dhe i pranuar prej shumë historianësh dhe studiuesish të Biblës, mbasi vetë ky apostull ka shkruar se e predikoi Fjalën e Zotit deri në Ilirik. Mirëpo interpretimi i këtij pohimi paraqet mëdyshje, studiuesit nuk kanë dhënë një shpjegim të qartë se si dhe kur shkoi ai deri në Ilirik, në cilat vende ndaloi para se të arrinte atje, dhe në cilat qytete ndaloi kur u largua prej provincës së Ilirikut e mbërriti në Korint të Akesë (Greqisë). Përmes fakteve që paraqet, ky studiues ndërton skemën e tij për udhëtimin e tretë misionar të apostullit Pal, duke përvijuar kalimin e tij edhe në zonat fshatare të Tiranës, Mirditës, Zadrimës dhe në qytetet bregdetare të Adriatikut lindor, si Lezha (Lissus), Durrësi (Dyrrachium) e Nikopoli (Nikopolis). Në hartat e mëparshme që e pranonin vizitën e Shën Palit në trojet ilire, përvijohet vajtja e këtij apostulli në mënyra të ndryshme. Diku përvijohet vajtja e tij prej Thesalonikut deri afër Shkodrës dhe kthimi në Thesalonik e më tej në Korint; diku përvijohet kalimi nga Thesaloniku në Durrës, pastaj kalimi në Nikopol e më tej në Korint; diku përvijohet vajtja e tij nga Thesaloniku në Durrës e kthimi në Thesalonik e më tej në Korint.

Lidhur me botën iliro-shqiptare, një risi tjetër e këtij studimi është dhe ndërtimi i udhëtimit të katërt misionar të Shën Palit, udhëtim që u krye pasi apostulli u lirua prej burgimit të parë të Romës. Ky aspekt është trajtuar pak në biografitë e mëparshme ose, sipas autorit, është trajtuar keq. Në këtë pjesë të studimit, Gjika ka provuar se Shën Pali nuk shkoi drejt Spanjës, siç hamendësohet pa argumente nga studiues të ndryshëm, por drejt Jerusalemit, sepse aty ishte vrarë drejtuesi i kishës, Shën Jakobi. Shën Pali kaloi nga Roma në Brindis, në Durrës, ku mori Apolonin; në Nikopol, ku mori Titin; në Kretë, ku la Titin për të ndrequr disa gabime në organizimin e kishave; në Cezarea të Judesë, ku i shkroi letrën Titit; në Milet, ku la Trofimin të sëmurë; në Nikopol, ku kaloi dimrin e viteve 62-63 mb.Kr. Kur u kthye nga ky udhëtim në Romë, apostullin Pal e riburgosën dhe mbas një viti e vranë bashkë me Shën Pjetrin e të krishterë të tjerë më 29 qershor të vitit 64 mb.Kr.

Hartat e udhëtimit të tretë e të katërt misionar të apostullit Pal në këtë studim paraqiten më të plota e më bindëse.

R. Dean Davis, prof. PhD. USA: Prof. Thanas Gjika, mbas shumë vitesh intensive studimi për Apostullin Pal, shkrimet, udhëtimet misionare si dhe kronologjinë e udhëtimeve dhe shkrimeve të tij, hartoi këtë vepër ku rishikon shumë prej mendimeve të studiuesve mbi keto tema. Autori ka lindur në Shqipëri dhe e njeh mirë historinë, gjeografinë dhe klimën e shumë vendeve ku punoi Pali gjatë udhëtimeve te tij. Gjika i ka kushtuar vëmendje të veçantë emrave që përmenden në Veprat e Apostujve të Lukës e në shkrimet e Palit të cilat ndikojnë në përcaktimin se ku dhe kur janë shkruar letrat e Palit dhe në cilat vende ky punoi. Ai gjithashtu ka hulumtuar referenca biblike që mund të kenë ndikim jo vetëm në kronologjinë e udhëtimeve të Palit, por dhe në datat kur librat kanonikë janë shkruar. Së bashku me studiues të tjerë, Gjika hulumton mundësinë se disa prej shkrimeve kanonikë të Palit janë shkrime të përbëra nga ana formale dhe se pjesë të ndryshme të shkrimeve janë hartuar në kohë e në vende të ndryshëm. Edhe nëse lexuesi mund të mos bjerë dakord me disa prej zgjidhjeve dhe propozimeve të autorit, kjo vepër duhet lexuar nga nxënës seriozë të Biblës për të kuptuar më tej logjikën dhe të rejat e paraqitura prej autorit.

Eleuterio F. Fortino, Itali: Krishterimi ndër shqiptarë ne agimin e mijëvjeçarit të tretë

Të krishterët shqiptarë hyjnë në mijëvjeçarin e ri duke qenë në një fazë rindërtimi e me perspektivë misionare. Për këtë shqyrtohen këtu gjendja e sotme e Kishës si pakicë, si dy kishe, ortodokse e katolike, po ashtu pluraliteti i hierarkisë katolike. Rast i veçantë është ai i arbëreshëve të Italisë, që shkuan në Itali mbas një “bashkimi të rivendosur” në mes katolikëve e ortodoksëve, si rrjedhim i bashkimit në mes grekëve e latinëve, me nënshkrimin e Konçilit të Firences (1439), dhe ngritja e Arkidioqezit shqiptar në Amerikë.

Për një vizion të krishterë pozitiv në fillim të mijëvjeçarit të ardhshëm mund të paraqiten tri aspekte prioritare, siç janë: ungjillzimi i ri, mbas propagandës ateiste që ka vepruar gjatë një gjysmë shekulli dhe që ka shkaktuar një gjendje dobësimi të fesë e që ka lodhur vetë shoqërinë; bashkëpunimi ekumenik, i cili me traditën e tolerancës në mes katolikëve e ortodoksëve ndër shqiptarë meriton një lavdërim të veçantë, por që duhet të shndërrohet në një bashkëpunim dinamik; dialogu ndërfetar, duke pasur parasysh kontekstin në të cilin jetojnë të krishterët shqiptarë, dialogu me myslimanët imponohet si një kërkesë jetike.

Në agun e mijëvjeçarit të ri, “Krishtërimi ndër Shqiptarë” shfaqet si një trashëgimi e pasur me dëshmi të krishtera deri në martirizim, i mbushur plot me përvojë njerëzore tragjike e, njëkohësisht i mbarsur me potenciale zhvillimi.

Përgjegjësit e Bashkësive, si katolike, ashtu edhe ortodokse, janë të zënë në një mision të përditshëm të lajmërimit të Ungjillit e të formimit të ndërgjegjes

Profesor Anton Nikë Berisha, Itali: Hyu dhe Mbretëria Hyjnore në Poezinë Shqipe

Shpirti i shqiptarit, me gjithë besimet e ndryshme, e ndien fuqishëm se nji i njejti Zot i vërtetë asht, Zoti i muhamedanëve, Zoti i ortodoksëve e Zoti i katolikëve. Në sajë të nji Zoti, Babë i mirë, i drejtë për të gjithë, na jemi vllazën, pse jemi të gjithë bijt e nji Zoti qi na ka falë. Pra Zoti i të gjithë neve, e na të gjithë të Zotit. Në themel të këtij imperativi na jemi nji.
Ja, pra, se kurgja nuk na vllaznon ma fort se Zoti. Zoti asht visari i përbashkët i të gjithë shqiptarëve pa ndryshim.

Atë Anton Harapi (Vlerë shpirtërore, Shkodër 1936)

Poezitë kushtuar Zotit dhe Mbretërisë hyjnore bëjnë një pjesë të rëndësishme të zhvillimit dhe të qenësisë së poezisë shqipe në rrjedhë të qindvjetshave. Mirëpo, përkundër kësaj të dhëne, as sot e kësaj dite s’kemi një përmbledhje të zgjedhur me poezi të këtilla e as një studim të mirëfilltë kushtuar atyre. Për këtë arsye, në këtë kumtesë po hedh vetëm disa mendime e po theksoj vetëm disa cilësi dhe tipare të poezisë së përshpirtshme shqipe, të një periudhe kohore prej katër shekujve – 1618–1998 -, që janë fryt i studimit të qindra teksteve me këtë përmbajtje, e sidomos i qasjes dhe i analizimit të 223 krijesave të zgjedhura nga krijimtaria e 70 poetëve tanë.
Poetët shqiptarë, qoftë të traditës gojore, qoftë të traditës së shkruar, pos dukurive të shumta të jetës së përditshme, të natyrës dhe të botës së brendshme, bënë objekt trajtimi artistik Zotin dhe Mbretërinë hyjnore. Vepruan në këtë mënyrë për arsye se Hyu dhe besimi në hirin e Tij qe dhe mbeti pjesë e pandashme e gjallimit të poetëve tanë dhe e njerëzve tanë në përgjithësi, e veprimit dhe e mendimit të tyre. Ky besim shprehet nga parimi i qenësishëm: afrimi dhe njësimi me Hyun shenjëzon në qenësi dashurinë, mirësinë, mirëkuptimin dhe pasurinë shpirtërore. Kjo përligjet dhe nga mendimi “Ji i përsosur siç është i përsosur Ati yt”, parim ku mbështetën dhe poetët shqiptarë të këtyre poezive dhe mbi bazën e të cilit ato u përftuan.

Trajtimi artistik i botës dhe i fatit të njeriut përballë mëshirësisë dhe dashurisë së Hyut, përpjekja për ngritjen e mirëqenies dhe të fisnikërimit sa më të plotë, gjakimi për pasurimin e pareshtur shpirtëror e artistik, nënkupton me një anë shpalimin dhe shqiptimin e ndjesive më të qenësishme dhe më të fshehta të njeriut, dhe më anë tjetër, dosmosdonë që ai ta kuptojë më mirë vetveten, të përsoset vijimisht, po njëherit të aftësohet për ta kuptuar, për ta ndjerë, për ta nderuar e për ta çmuar edhe tjetrin. Së këndejmi, duke bërë objekt trajtimi artistik Zotin dhe hyjnitë e tjerë, dritësinë, fuqinë dhe ngushëllimin që jep besimi në Hyun për përballimin e vështirësive të jetës së përditshme, poetët shqiptarë dëshmuan, veç tjerash, aftësinë, shkathtësinë dhe guximin e tyre, të merrën me çështje sa thelbësore aq edhe të ndërliqshme të botës e të njeriut tonë.

Në këto krijime të përshpirtshme shqiptohet qenësia e së vërtetës, e drejtësisë dhe e dashurisë; ndriçohet rëndësia e mbajtjes gjallë të parimit se kush i shërben mirësisë dhe të vërtetës, në qenësi, i shërben dhe e do Perëndinë. Pra, ai që e dashuron Hyun, në të vërtetë, e dashuron dhe e çmon, së pari veten, njeriun e vet, atdheun dhe kombin që i përket e pastaj edhe të tjerët, njeriun kudo dhe kushdo qoftë ai. Pikërisht besimi në Hyun dhe dashuria për Të dhe nevoja që kjo dashuri të zbatohet e të mbretërojë midis njerëzve, shpreh një nga qenësitë kryesore të mesazheve të këtyre poezive. Në to del ajo që e thekson me të drejtë Branko Merxhani “Dhe para se të mësojmë të mendohemi, duhet të mësojmë të dashurohemi. Duhet të mësojmë të besojmë.”

Nevoja e besimit në Zotin, në të vërtetë, nënkupton kërkesën e ndërgjegjësimit të individit për veprimet që bën ai në jetën e përditshme, pikërisht atë që vë në dukje Nietsche (Niçe): “Çdo njeri, çdo popull, që të jetojë dhe të tregojë (dëshmojë) vetveten, para së gjithash, duhet të rregullojë kaosin, që gjindet brenda unit të tij.”

Në qenësinë e këtyre krijesave e të mesazheve poetike të tyre, shprehet në mënyrë të qartë dhe të thellë bashkimi dhe njësimi shpirtëror dhe mendor me Hyun, me dashurinë, me mirësinë, me mirëqenien, me përvujtninë – dëshmohet se “…kurgja nuk na vllaznon ma fort se Zoti. Zoti asht visari i përbashkët i të gjithë shqiptarëve pa ndryshim.” (Anton Harapi). Në to përligjet pandërmjetësisht ajo që ndjejnë dhe mendojnë poetët tanë e që është pjesë e shpirtit, e mendimit dhe e veprimit të tyre konkret jetësor; ata nuk dalin ligjërues dhe mësues, po dëshmitarë të hirit të Zotit dhe të bashkimit me Zotin (Shën Pali thotë: “Kemi më shumë nevojë për dëshmitarë sesa për mësues.”- Pali IV). Në qoftë se këtë dëshirojmë ta shprehim me gjuhën e artit të fjalës, atëherë themi se këto poezi janë shqiptim dhe dëshmi e besëlidhjes shpirtërore e artistike e poetëve tanë me dritën dhe dashurinë e hirit të Zotit, besëlidhje me frymëzimin hyjnor dhe me të vërtetën hyjnore, që kanë një kuptimësi dhe një rëndësi të pazëvendësueshme për jetën e njeriut. Së këndejmi, nëpërmjet trajtimit të së vërtetës e të dashurisë së Hyut e të shenjtërive të tjerë, nëpërmjet theksimit të bukurisë së Shën Mërisë ose të Krishtit fëmijë, në të vërtetë shprehet qenësia e jetës, e besimit, gjakohet dhe njëherit përligjet në artin e fjalës e madhërishmja dhe e bukura shpirtërore – metafizike. Përshpirtshmëria në këto poezi shprehet si qenësi gjallimi, si gjakim për vetëpasurim dhe vetënjohje, si përtrirje, po edhe si mundësi njohjeje thellësore e fshehtësisë (misterit) shpirtërore, të botës dhe të natyrës; ajo shenjëzon frymëmarrjen shpirtërore të njeriut, thënë poetikisht, në shtegtimin e shkurtër të jetës tokësore. Njëherit përshpirtshmëria perceptohet e shqiptohet si shpërndërrim i jetës së përditshme (si vrazhdësi e ashpërsi) me ëndrrën e saj, me atë që gjakohet e përfytyrohet.

Nevojën e përshpirtshmërisë – të besimit në Hyun – poetët tanë e vëzhgojnë sidomos në rrafshin shpirtëror dhe konkret. Me një anë, krijesat e tyre artistike shprehin nevojën e afrimit dhe të njësimit me hirin e Zotit, me ngritjen dhe pasurimin e botës shpirtërore, e cila ndërlidhet ngushtë me jetën qiellore, me qetësinë dhe përjetësinë e shpirtit: Atjé shpirti s’ká të ngí mun, / âsht nji dét gjith núr lulzimesh (Leonardo De Martino) dhe, më anë tjetër, shenjëzojnë qenësinë e shëlbimit dhe të mëshirës së Perëndisë në jetën e përditshme, në jetën e mbidheshme të njeriut vdekatar.

Qenësia e mesazheve poetike të këtyre krijesave niset kryesisht nga gjallimi konkret, nga vehtja (individi), për të marrë pastaj përmasa kombëtare dhe gjithënjerëzore. Pra, afrimi dhe njësimi me Zotin, me dritën dhe ngrohtësinë e tij, me të vërtetën hyjnore dhe me shëlbimin hyjnor, fillon nga vetvetja dhe nga mjedisi përkatës shoqëror e kulturor ku jetohet e veprohet. Kjo gjë mundëson, para së gjithash, krijimin në të njëjtën kohë të ndërgjegjes individuale dhe të ndërgjegjes kolektive, si bosht i vetëqenies shoqërore dhe shpirtërore. Pikërisht në gjallimin e përditshëm provohet se feja e thellon njeriun në fatin e tij, në rëndësinë e mirësisë e të mirëqenies, e bën të kuptojë mundësinë e kufizuar të veprimit, po edhe në të keqen që ai ka brenda vetes dhe luftën e pareshtur që duhet të bëjë për të ngadhnjyer mbi atë të keqe, gjetjen e fuqisë shpirtërore për të kërkuar falje nga Hyu e për t’u penduar për fajin e bërë. Së këndejmi, thuhet me të drejtë: “Jeta (e njeriut – v. ime) është luftë në shërbim të Zotit” (Nikos Kazantzakis).

Pjesa dërmuese e poezive të përfshira në këtë vëllim i kushtohen Hyut – krijues i çdo gjëje. Të gjitha ato që ka krijuar Ai janë vepra mjeshtërore dhe të vlefshme. Hyu u dha dhe u jep atyre jetë dhe dritë. Ai ka krijuar edhe njeriun, i cili, falë vetëdijes që ka, është në gjendje ta njohë dhe ta kuptojë më së miri qenësinë dhe madhështinë e veprës së Zotit dhe rëndësinë e besimit në Të.

O Zot i math i vërtetë
dhe bërës i gjithësisë,
që jep dritë që jep jetë
natyrës dhe njerëzisë.
Ti ke tërë fuqinë
se ti botën e urdhëron,
sa lëvizin dhe sa rinë
ti i këmben dhe ti i ndron!
Ti bën detet të valojnë
errat të fryjnë me nxitim,
edhe rehtë të gjëmojnë
botën ta tundin pa pushim.
Ti bëre diell edhe hënë
yjtë dhe hapësirë
që të gjitha i ke vënë
me mjeshtëri dhe me hirë.
Ja njeriu sa i çquar!
Gjithë ç’ke bërë si i sheh,
tynë duke të lëvduar
për Zot të vërtetë të njeh.
(Asdreni, Perëndija)

Hyu është i pranishëm në natyrë dhe në çdo krijesë dhe plotfuqishmëria e tij dëshmohet kudo dhe përherë. Çdo gjë që e vëren njeriu, që e rrethon dhe që e dëgjon, si thotë poeti Naim Frashëri, është vepër e Perëndisë, është vetë Zoti. Ai është edhe në vetë njeriun. Kjo përligjet sidomos nëpërmjet dashurisë, mëshirës, drejtësisë dhe flijimit që tregon secili ndaj Tij, po dhe ndaj njeriut. Së këndejmi, si thekson me të drejtë Nikos Kazantzakis, “Detyra jonë e thellë, njerëzore, nuk është të kthjellojmë dhe të ndriçojmë ritmin e marshimit të Zotit, por sa të mundemi t’ia përshtasim këtij ritmi ritmin e jetës sonë të shkurtër dhe të shpejtë.” Pra, Hyu është brenda secilit dhe secili duhet ta zbulojë Atë në vetvete, t’i besojë, ta nderojë e t’i nënshtrohet mëshirësisë së Tij.

Ç’sheh, është Zot’ i vërtetë,
ç’dëgjon, është zër’ i tija,
gjithë ç’ka e s’ka në jetë,
është vetë Perëndija.
*
Kërkonja gjetkë ta gjeje
Zotn’ e math e të vërtetë,
ajy qënkej ndaj meje,
e paskësha unë vetë! (…)
(N. Frashëri, Perëndija)

Vepra e mrekullueshme e Hyut ka kushtëzuar që gjërat e krijuara, si dëshmi mirënjohje, të flasin për madhështinë e Krijuesit të tyre, për fuqinë dhe për fjalën e tij të hyjnueshme e ngushëlluese, për mëshirën dhe për drejtësinë që Zoti zbaton barabar për të gjitha qeniet; Ai i del në ndihmë, i jep guxim dhe shpresë sidomos njeriut për t’i përballuar vështirësitë në jetë dhe në botën e brendshme: E i ndezet mbrendë uzdaja. Pra, për Hyun dhe për hyjnitë e krijuar prej Tij flasin e këndojnë vetë krijesat.

Per tý flet nata e dita
e dimni acarr e zhegu
e vala e argjantë e bregu,
e voesa kúr çilë drita:
flet per tý flladi i eres,
per tý flet zogu i veres.
(Fishta, Fjala e Zotit)

ose

Tij dheu e déti e ilëzit
e sa ndën qiell gjëllín
këndojin e të falëjin
si lefterori jín.
(F. A. Santori, Prë të lërën e Krishtit)

Vepër e Zotit janë dhe shqiptarët dhe Shqipëria (për të cilën poeti thotë Perendija t’fali i Amshueshem), gjuha shqipe, flamuri shqiptar dhe çdo gjë tjetër që u përket atyre, prandaj poetët tanë i bënë këto objekt trajtimi artistik, duke i ndërlidhur e njësuar në mënyrë mjeshtërore me hirin, me dashurinë dhe me dritën hyjnore. Kujdesi dhe flijimi për atdheun, për gjuhën, për kulturën, për mendësinë shqiptare – të gjitha krijesa të Hyut – duhet të jenë të përhershme; ato duhet të ruhen e të mbrohen si gjëra të shenjta; kujdesi dhe dashuria ndaj tyre nënkupton dashurinë dhe kujdesin ndaj vetë Zotit. Së këndejmi, konceptet Fé e Atdhé

Per Atme e Fé na dona
vehten gjithmonë me e shkrí
(V. Prennushi, Të falem, o Krygjë!)

bëhen pjesë e rëndësishme e mesazhit poetik dhe njësohen me qenësinë e hirit e të besimit në Hyun.

Ndërlidhja thellësore e Atdheut dhe e fesë provohet, jo vetëm kur merret në shqyrtim shqipja, si gjuhë e Perëndisë dhe si gjuhë hyjnore, po edhe kur trajtohet flamuri, si simbol kombëtar, i cili për shqiptarët ka një rëndësi të veçantë. Pelhura kuq e zi me shqiponjën dykrenare në mes, e endur, si thotë poeti Fishta, nga engjujt e vetë parrajsës, është krijesë e vetë Hyut të plotfuqishëm. Zoti vetë përligji kërkesën e shqiptarëve ta krijojë atë për ta – si shenjë të mëvetësisë së tyre – që ata ta përdorin, nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, për t’u liruar nga pushtuesi aziatik. Ky flamur është i bekuar nga vetë Hyu si simbol i bashkimit dhe i ngadhnjimit të shqiptarëve kundër pushtuesve si dhe i gjallimit të pavarur, të lirë e të denjë të tyre.

I Amshueshmi, atëhera, prej visarit t’qiellvet
xjerrë nji pëlhurë të njyme “kuq e zi”,
qi Engjujt vetë n’Parriz endun e kishin:
e mbasi e puthi i Lumi e vęn në báll,
nji Kerubini t’lehtë i urdhnon tu’ i thânun,
“Na, e kët Flamur Skanderbegut çoja
atje poshtë n’Krue, e thuej prej ane s’ęme,
se dersá t’rrije tok fisi i Shqyptarit
nen hije t’ktij emblemi t’ęm t’bekuem,
zot m’vedi e i lirë gjithmonë ai ka me kęnun”.

Poeti e përforcon dhe e thellon këtë qëndrim me të dhënën se mbi flamurin shqiptar Perendia e shkroi me dorën e vet: Per Shqyptar do t’jét Shqypnija: / Kush u a prekë, ai kjoftë mallkue!

Meqenëse çdo gjë shqiptare është krijesë e Zotit, kërkohet prej Tij e prej hyjnive të tjerë të përkujdesen e ta ruajnë atdheun, popullin, gjuhën, – gjithçka që u përket atyre. Vetëm Zoti është ai që u jep shqiptarëve lumturi; shpresë, gëzim – një shpirt të ri, që do t’i sigurojë Shqipërisë dhe njerëzve të saj mirëqenie, mbarësi dhe një të ardhme të ndritshme.

O Zot i math i jetës
atdhenë n’a shpëto,
o drit’ e së vërtetës
e mbro nga cilido.
Prej teje Shqipërija,
pret drit’ e lulëzim,
prej teje vjen lumrija,
jé shpresë, jé gëzim.
Flaműrin Ti bekona,
të shęjtin Arbëror,
fatbardhësí dhurona,
t’a shohim madhështor.
Një shpirt të rí Shqiprisë
o Perëndi i fal,
prej xgjedhës e robrisë
e përsërit e gjall.
(K. Floqi, Lavdi e Zotit)

Në shumë poezi shprehet besimi i madh se Zoti dhe shenjtëritë e tjerë do të kujdesën dhe do ta ruajnë Shqipërinë e shqiptarët nga çdo rrezik dhe e papritur. Ky besim mbështetet në të dhënën se në rrjedhë të qindvjetshave kjo ndihmë nuk mungoi nga Hyu dhe shenjtërit e tjerë dhe se ajo do të dëshmohet vijimisht. Të bindur për këtë kujdes, ndihmë e mirësi, poetët i lutën dhe i përkushtohen denjësisht Zotit dhe Mbretërisë hyjnore. Kështu, fjala vjen, përkujdes të madh e të përhershëm ka treguar Shën Mëria ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë. Ajo, siç del në mesazhin poetik të Fishtës, është dëftuar gjithmonë shqiptare. Pikërisht për këtë arsye, Asaj duhet t’i përkushtohen përherë shqiptarët dhe Shqipëria.

Ajo po nder halle t’ona
tash na njet doren ndimtare,
pse, si heret si ne e vona,
âsht diftue njimend Shqyptare,
vetë perherë ka’ i ka bâ hije
ksajë së hijshmes tokë Shqypnije.
Prá ksajë Virgjen fatamire,
qi â’ e kulluet si rrezja e diellit,
të tânë gaz e të tânë hire,
Nânë e Hy’it e Nânë e kshillit,
ti kushtohet p’rherë Shqypnija
si nder t’mira ashtű nder t’kqija.
(Fishta, Të grishunit…)

Zoti krijoi edhe Ditën e lirimit të Shqipërisë nga sunduesit e huaj – 28 nëntorin 1912 – ku u shpall pavarësia e shtetit shqiptar. Kjo është Ditë e shenjtëruar, e krijuar nga vetë Hyu, prandaj, thotë poeti, Atij, në shenjë nderimi e përkushtimi, do t’i falemi papushuar.

Ardhi dit’ e shentëruar,
Dita e njëzetetetës
me flamur të kuq në duar.
Se kështu pat urdhëruar
goj’e artë-e Zotit-vetës:
do t’i falem pa pushuar.
(Poradeci, Dita e Njëzetetetës)

Njësimi me hirin dhe me mëshirën e Zotit, me atdheun, me vende të shenjta, si është Mali i Tomorit, shndërruar edhe në mit, merr në mesazhin poetik një kuptimësi shumësore shprehëse. Nga teksti i poezisë, “Mali i Shenjtë”, shtjelluar mjeshtërisht, del se poeti e do deri në dhembje atdheun dhe (meqenëse nuk mund të shkojë atje dhe ta shohë atë), e sheh në ëndërr, gjë që nënkupton një lidhje shpirtërore të ngushtë dhe thellësore me të. Dhe këtë ëndërr për atdheun ia sjell pikërisht Hyu krijues:

Po është
vendi i im që e dua aq shumë,
deri në dhëmbje
sa s’guxoj të shkoj, por e shoh në ëndërr.
Në ëndrrën që më sjell Zoti. E ne, të gjithë,
bëmat e trojet jemi ëndërr e Zotit. Shoh
veten që shkon krua më krua e i përulet ujit
plagëshërues.
Gjithë fytyrat e mia të hershme dhe ato
që do të vijnë
lëkundën, lëkundën në kujtesën e kaltër
dhe kur të qetësohen,
unë do të jem zgjuar
në një vilë rrushi yjore. Është
buzëqeshja e birit në emër të të jatit
në ëndrrën e ëndrrës
nëpër Malin e Shenjtë.
(V. Zhiti, Mali i Shenjtë)

Poetët tanë, jo rrallë, bënë objekt trajtimi edhe marrëdhënien e pandërmjeme të tyre me hirin, me mëshirën, me ngrohtësinë dhe me dritën e Hyut, ku shprehen ndjesi dhe fshehtësi më të thella shpirtërore individuale. Ata kërkojnë nga Perëdia mëshirë, mirëkuptim, pëkujdesje e ndihmë të vijueshme, jo vetëm për zgjidhjen e vështirësive të ndryshme të jetës, po edhe lehtësimin e shqetësimeve dhe vuajtjeve të tyre konkrete shpirtërore.

Kështu, fjala vjen, Pjetër Budi i lutet Hyut krijues që t’ia ndrisë atij mendjen me rreze të dritës së Tij, t’i japë fuqi e aftësi të mund të këndojë (lexo: vjershojë) në gjuhën shqipe një këngë të re, që do të pëlqehet dhe nga Mbretëria qiellore.

Sqip të mundënj me rrëfyem
ndónjë kankë të ré,
qi mbë qiellt t’ish pëlqyem
përpara tý ke jé.
(P. Budi, O, ij madhi Zot fatmiri)

Marrëdhënia e poetëve me Zotin shprehet në mënyra të ndryshme dhe thellësore dhe nëpërmjet një arti të madh. Hyu shenjëzon qenësinë e gjallimit të përditshëm të secilit, po njëherit dhe pavdekësimin e shpirtit të njeriut. Ai është burim i dritës dhe i dëshirave, ku secili merr fuqinë, mirësinë dhe përvujtninë, prandaj poetja E. Skutari, me një përkushtim e përshpirtje të veçantë, i drejtohet Atij:

Ti je jeta ime
udha e gjerë
prej qielles.
Te fjala jote
u’ nëng birem,
te drita jote
u’ marr fuqi
Ti je lumi
çë banë deshiret e mi
Ti je deti mbrënda detit
Shpirti pa vdekur
mbrënda shpirtit tim.
(E. Skutari, Ti je jeta ime)

Ndonjëherë ndodh që poeti t’i drejtohet Hyut për zgjidhjen edhe të ndonjë halli konkret në jetën e tij të përditshme, si dëshmohet në poezinë “Lutje” të Pashko Vasës, ku i riu, “zemra e dashuruar”, kërkon drejtpëdrejt prej Krijuesit ta shpëtojë virgjireshën e zemrës së tij, që lëngon, e cila shëmbëllen në bukurinë e engjujve.

Ajo ësht’ shëmbëlltyra
e bukuris’ së engjujve
që jan’ n’oborrin tënd,
pra t’lutem, Zot, shpëtoje!
(Pashko Vasa, Lutje)

ose që t’i japë paqe dhe t’i sigurojë atij vetë një vdekje të butë, si del sheshazi në poezinë “Lutje” të Arshi Pipës: Kërkoj prej Teje / Zot, nji vdekje të butë!

Një vend të qenësishëm në këto poezi zënë edhe Shën Mëria, Krishti, Muhameti, pastaj shenjtër të tjerë si dhe dukuri që heqin peshë në qenësinë e besimit e të përshpirtshmërisë së shqiptarit dhe të botës së tij. Këto krijesa të Hyut, secili në mënyrën e vet dhe të gjithë së bashku, shenjëzojnë konkretizimin e hirit dhe të dëshirës së Tij, në shërbim të njeriut e të lehtësimit të vështirësive të jetës konkrete.

Në mesazhin e këtyre poezive Krishti shëlbues – ndërmjetës i Krijuesit dhe i krijesës – zë një vend të rëndësishëm. Simbolika e përvujtnisë dhe e flijimit-e kryqzimit, që Ai e bëri si akt të dashurisë e të mirëqenies ndaj njeriut, si shembull i denjë që duhet të ndiqet nga secili, pra dhe nga çdo shqiptar, merr një përmasë të gjerë e qenësore. Meqenëse Dashtynia atę e kryqzoi, poeti Fishta e ndërlidhi veprimin e Krishtit me objektet kryesore të trajtimit artistik të krijimeve të tij, që janë bota shqiptare, atdhedashuria dhe vetëdijesimi për ruajtjen e gjithë asaj që i përket kësaj bote dhe pasurimit shpirtëror të shqiptarit. Pra, nëpërmjet trajtimit artistik të figurave të Mbretërisë hyjnore, poeti gjakon t’i zgjojë, t’i shartojë dhe t’i bartë te bashkëkombësit e tij cilësitë dhe virtytet më të larta: besimin, të vërtetën, mirësinë, përvujtninë, flijimin.

Përnjësimi me hirin dhe dritësinë e Krishtit dhe të Nënës së tij, Mërisë, siç ngjet në poezinë e A. Pipës “Për shenjtën dhimbë të nanës, për lavdín e martyrit”, merr një përmasë të thellë simbolike dhe shënjezon rëndësinë në jetën e përditshme; nëna e pikëlluar për vdekjen e djalit luftëtar, në një pëfytyrim tejet të veçantë, përnjëson vdekjen dhe martirizimin e tij me atë të Krishtit, ndërsa veten e sheh në detyrën e Shën Mërisë së pëvuajtur. Një njëjtësim dhe shpërndërrim i përftuar sa me një natyrshmëri të veçantë, po aq i shprehur me një mjeshtëri të rrallë artistike.

Vrente të birin, ndryshe!
Te bukur mrekullisht!…
E njifte nën tiparet
e tija Zotin Krisht!
E veten shifte, t’amën,
përmbys te kamb’t e tija,
me lotë tu’ i njomun plagët…
E ajo ishte Marija!…
(A. Pipa, Për shenjtën dhimbë…)

Një kujdes të shtuar poetët tanë i kushtuan figurës së Shën Mërisë, Nënës që lindi Krishtin – njeriun Zot. Pikërisht Biri i saj i përcolli njeriut vdekatar urdhërat dhe porosinë e Zotit, me anën e të cilave u përligj mëshira, rëndësia dhe plotfuqishmëria e Tij në jetën konkrete. Për të shqiptuar qenësinë dhe bukurinë e Shën Mërisë ata përdorën disa nga metaforat, krahasimet dhe epitetet më të zgjedhura; shprehen ndjesitë më të fshehta e më të thella të botës së tyre të brendshme, përballë vetvetes dhe përballë kuptimësisë që ngërthen figura e saj. E zbritur nga qielli, ajo është më e bardhë se drita, më e bukur se hëna, është në të njëjtën kohë si drita e agimit dhe si vesa e mëngjesit të ri, është një pranverë në blerim.

E qe, se n’kohë të vűme n’shęj prej qiellit,
po del Ajo, qi e priten motet t’tâna,
e bardhë si drita, veshë me rreze diellit,
e bukur mâ se hâna.
Hyjzit mâ t’bukurt per rreth krés i shndrisin,
e hâna i rrin shkamb nen kambë t’pushtueshme;
prej trollit t’lartë t’nji regji ka Ajo fisin,
n’popull t’vet e madhnueshme.
(Fishta, Të xanunt e pafaj…)

ose

Po thonë Anës e Joakimit
se ‘i hyll vajze u paske lé,
si ajo drita prej agimit,
si ajo voesa e nadjes s’ré:
Sýni i sajë, nji rreze di’llit,
shtati i sajë gjeth drandofillit:
nji Prendverë n’blerim të vet!
Kúr po qeshka sýni e ftyra
neper rreze të bindueshme,
thue po u ndęka atë herë pasqyra,
m’t’cillen prirun Mendja e amshueshme,
t’natyrës s’vet sheh t’kthelltat hije,
edhe gjallë t’hyjnueshmen Dije
m’nja si vedin e perfton.
(Fishta, Te lémt e Zojës)

Shën Mëria virgjër është nënë e thjeshtë, e denjë dhe madhështore në pëvujtninë e saj; Ajo është perëndeshë e jetës dhe e qiellit, simbol i hirit dhe i dlirësisë, i mirësisë dhe i flijimit. Në figurën e saj janë brumosur virtytet më të larta e më fisnike, të cilat duhet t’i shërbejnë si shembull secilit njeri në veprimin e përditshëm të përvujtshëm, për t’i siguruar shpirtit prehje në qiell.

Ó virgjërë e fjeshtë, më e bardhë se bora,
ó vashë e dëlír, si një pëllumbeshë,
rreth ballit të bukur të shkrepën kurora,
së e jetës e e qiellit ti jé perëndeshë.
(Z. Skiro, Këndojem, këndojem…)

Në poezitë e këtij vëllimi trajtohen dhe shumë çështje të tjera, që dëshmojnë për qenësitë, për kuptimësitë dhe për mesazhet e shumta të teksteve të tyre, të cilat këtu nuk po i shqyrtojmë.

Këtë shkrim hyrës po e mbyllim me një mendim të Papës Gjon Palit II, i cili, mbas vizitës që bëri në Shqipëri më 25 prill 1993, theksoi: “Popullit shqiptar asnjëherë nuk i është këputur filli i artë i fesë.” Në qoftë se këtë mendim të Shenjtërisë së tij dëshirojmë ta përligjim me një formë të rëndësishme të krijimtarisë shpirtërore të shqiptarëve, me poezi, atëherë krijimet e pëfshira këtu, të shkruara e të botuara në një periudhë prej rreth katërqindvjetshave, janë një dëshmi njëmend e fuqishme. Ato, të përftuara nëpërmjet – fjalës, para së gjithash fjalës poetike -, ripërligjin qenësinë e asaj që thuhet në Ungjillin sipas Gjonit: “Në fillim ishte Fjala / e Fjala ishte në Hyjin / e Fjala ishte Hyj (…) Prej saj u bë çdo gjë…

Albanologu István Schütz, Hungari: Konvertimi i Shqiptarëve dhe Prejardhja e Shqipes

Në studimin tonë kemi ndër mend të shqyrtojmë dy vepra, të ndryshme nga pikëpamja e vlerës së tyre, por me një trajtë të përbashkët kryesore: të dyja merren me prejardhjen e gjuhës shqipe. Këto dy botime janë monografia e historianit-gjuhëtar gjerman Gottfried Schramm, Anfänge des albanischen Christentums – Die frühe Bekehrung der Bessen und ihre langen Folgen, Freiburg 1994, dhe vëllimi postum i epigrafistit-historian rumun Ion I. Russu, Obârs ia tracica a românilors i albanezilor – Der thrakische Ursprung der Rumänen und Albanesen, Cluj-Napoca 1995. Domethënë monografia e shkencëtarit gjerman dhe studimet e hulumtuesit rumun na paraqesin hipotezën që shqipja, gjoja, do të kishte një prejardhje trakase. Mirëpo Schrammi kërkon zanafillën e shqipes dhe të shqiptarëve te një fis trakas bessi (latinisht) ose bessoi ( greqisht ), i cili kishte banuar në zonat malore të Bullgarisë së sotme, kurse Russu sheh stërgjyshërit e shqiptarëve në një fis dakas nga pjesa veriore e Karpateve, te carpi ( latinisht ) ose karpoi ( greqisht ).

Para së gjithash, duhet theksuar fakti se gjatë këtij gjysëmshekulli të fundit – përveç veprës monumentale së albanologut shqiptar Eqrem Çabej – nuk është botuar asnjë studim më i rëndësishëm mbi prejardhjen e shqipes. Është një arsye më tepër kjo për t’u kushtuar një vëmendje të posaçme të dy vëllimeve të përmendura. Bile monografia e Schrammit me 266 faqe ( ! ) është fruti i hulumtimeve shumë të gjera dhe të gjata, dhe nga disa pikëpamje ajo është një vepër e mrekullueshme me gjithë përfundimet e gabuara të autorit. Për fat të keq, pjesa e vlefshme e veprës nuk ka asnjë lidhje me lindjen dhe prejardhjen e shqipes.
Mbas një “shoshitjeje” të hollësishme topografike dhe etimologjike të trevave të banuara sot nga shqiptarët, historiani gjerman arrin te përfundimi që vetëm në trevat e brendshme të gadishullit na ka mbetur një zonë ku mund të vendosim djepin e lashtë të shqipes dhe të shqiptarëve. Pastaj monografia na paraqet hollësisht personin dhe veprimtarinë e peshkopit Niceta nga qyteti i Remesiana-s (sot Bela Palanka e Jugosllavisë), i cili në shek. IV (sipas dy poemave panegjirike të kohës), ka konvertuar në fenë e krishterë një fis malësor trakas (bessi ose bessoi). Peshkopi i Remesianas ka bërë dy vizita në qytetin e Nolas (Itali) te miku i tij Paulinus, kryetar i një komuniteti fetar, i cili në çdo rast e kishte përshëndetur me një poemë të gjatë duke nënvizuar meritat e Nicetas: krijimin e një shkrimi të posaçëm për gjuhën trakase, përkthimin e teksteve të domosdoshme liturgjike në këtë gjuhë dhe me ndihmën e disa murgjve trakas themelimin e disa monasterëve në viset malore e popullit të tij.Gurra e të dhënave mbi jetën dhe veprimtarinë e Nicetas janë këto dy poema latinisht, kurse veprimtarinë e tij si misionar e njohim nga një seri predikimesh të tij latinisht, të mbajtura njerëzve, të cilët kishin paraqitur dëshirën që të konvertoheshin. Sipas Schrammit, krijimi i një gjuhe të re kishtare – e trakishtes së shkruar dhe të përdorur për përkthimin e disa veprave dhe këngëve liturgjike – gjoja e kishte shpëtuar trakishten nga shuarja e saj për gjithmonë, duke rritur një filiz të ri vigan, shqipen e sotme! Fisi trakas, i konvertuar në fenë e krishterë, gjoja, ka krijuar një jetë pjellore fetare në malet e Ballkanit deri në shek. IX, kur për shkak të përndjekjeve mizore të kanëve paganë bullgarë, shumica e tyre e kishin braktisur atdheun e lashtë duke kërkuar strehim te perandori bizantin dhe duke u vendosur mbrapa Dyrrachionit, afërsisht në kufitë e Arbanonit të mëvonshëm. Në këtë atdhe të ri krishterët trakas vazhdonin liturgjinë e tyre në gjuhën amtare, duke mbrojtur njëkohësisht interesat e Bizantit kundër armiqve, të cilët kishin kërcënuar pronat e tij nga lindja, dmth. nga pjesa e brendshme e gadishullit! Kështu, deri në tragjedinë kombëtare të vitit 1203, kur atdheu i tyre i ri është prerë më dysh, duke i ndarë edhe arbërit në dy pjesë, në gegë e në toskë, të mbetur këndej e tutje pa asnjë lidhje tjetër midis tyre, përveç gjuhës amtare të përbashkët! Ja ky është në thelbin e tij përfundimi i hulumtimeve të Schrammit.

Historiani gjerman pranon edhe në të dy veprat e tij të mëparshme që ai vetë nuk është albanolog, dhe për këtë arsye të dhënat dhe dëshmitë e shqipes ua merr albanologëve të ndryshëm. Kjo modesti është e lavdueshme, por s’e shpëton dot autorin nga gabimet e kuptueshme, të cilat rrjedhin në një mënyrë të pashmangshme nga mosnjohja e shqipes, e historisë së gjuhës shqipe, e zakoneve të lashta të shqiptarit etj., etj. Në të dyja monografitë e tij të rëndësishme – Eroberer und Eingesessene. Geographische Lehnnahmen als Zeugen der Geschichte Südosteuropas im ersten Jahrtausend n. Christ, Stuttgart 1981. dhe Frühe Schicksale der Rumänen. Acht Thesen zur Lokalisierung der lateinischen Kontinuität in Südosteuropa, in “Zeitschrift für Balkanologie” XXI/2 (1985) S.223-241ˇ XXII/1 (1986) S. 104-125ˇ XXIII/1 (1987) S. 78-94.(kjo e fundit, me disa ndreqje në bazë të kritikave të shfaqura, është botuar edhe në vëllimin Ein Damm bricht. Die römische Donaugrenze und die Invasionen des 5.-7. Jahrhunderts in Lichte von Namen und Wörtern, München 1997, S. 275-344), takojmë po këto gabime etimologjike dhe filologjike. Edhe autori ynë i shkon pas vazhdës së gjuhëtarëve të huaj, të cilët kanë kërkuar dhe vazhdojnë të kërkojnë gurrën e shqipes dhe djepin e shqiptarëve duke harruar krejtësisht mundësinë që ndofta duhen kërkuar dy gurra. Kështu p.sh., ata që anojnë nga prejardhja trakase e shqipes përmendin midis provave të tyre edhe emrin e qytetit të Shkodrës duke nënvizuar që, sipas ligjeve fonetike të shqipes, grupi nistor indoevropian sk– ka dhënë h– në shqipe. Po kështu edhe Schrammi, por më tutje (në faqen 158) vë re që shqipja paska një emër të lashtë autokton të një bime me grupin nistor bashkëtingëlloresh sk– > shk– : shkozë (Carpinus betulus). Në këtë rast ai pranon mundësinë e një huazimi të vjetër nga popullsia vendase po ashtu indoevropiane me rastin e mërgimit të fisit trakas të krishterë në vendbanimin e tyre të ri. Mirëpo fjalësi i shqipes është plot me “çrregullime ” të tilla fonetike-historike, fjala bie të tipit * sreu– > shtre-bë (Acarus siro) dhe * sreu– > gjar-pën (Serpens). Po ashtu nuk mund të pranohet as pohimi që stërgjyshërit e shqiptarëve (d.m.th., trakasit e konvertuar në fenë e krishterë), gjoja e kishin harruar edhe bujqësinë edhe terminologjinë e tyre të lashtë bujqësore duke mësuar sërish këtë zanat të lashtë, bashkë me fjalësin e tij, nga romakët ose nga sllavët! Në një recension të Tezave të Schrammit kemi dhënë me dhjetra prova të vazhdimësisë së pandërprerë të terminologjisë bujqësore të shqipes. Për sa u përket huazimeve latine, shumë gjuhëtarë harrojnë kronologjinë e këtyre huazimeve; në vendin e parë mund të përmendet fakti më i rëndësishëm që shtresa e parë e këtyre huazimeve kishte hyrë në shqipen para shekullit IV, në kohën kur latinishtja kishte pasur edhe gjininë asnjanëse dhe huazimet latine asnjanëse shqipja i ka ruajtur si emra asnjanës: lat. iudicium > shqip gjyqtë, lat. caelum > shqip qielltë, për të përmendur vetëm disa fjalë nga fjalësi fetar i shqipes. Në gjysmën e dytë të shekullit IV, në kohën e konvertimit të fisit të peshkopit Niceta, këto fjalë latine nuk do të kishin dhënë më emra asnjanës në gjuhën trakase, sepse kishte kohë që latinishtja, duke u thjeshtuar, kishte humbur asnjanësin! Për sa i përket “konkurrimit” midis dy fjalëve me prejardhje latine dhe dy autoktone – fe < lat. fidem dhe besë (me kuptimin `fe’) nga njëra anë, dhe uroj < lat.orare dhe lus, lutem, nga ana tjetër, nuk besojmë që këta dy paralelizma të kenë ekzistuar në gjuhën shqipe. Fjala autoktone shqipe besë kishte pasur një kuptim të kufizuar, konkret në shoqërinë fisnore të shqiptarëve, kurse fjala besim është një formim më i vonë i gjuhës. Për sa i përket paralelizmit tjetër, huazimi latin uroj ka pasur më mirë kuptimin `bekoj, i jap uratën’ dhe më vonë `i shpreh dikujt një urim, e përgëzoj dikë me një rast’.Edhe përpara konvertimit të tyre në fenë e krishterë, stërgjyshërit e shqiptarëve u ishin luturhyjnive të tyre pagane dhe kështu as nuk u lypsej një huazim nga latinishtja për të zëvëndësuar fjalët e lashta autoktone lus, lutem, lutje, fjalë me karakter fetar të fjalësit të tyre shqip.

Këto janë gabime të cilat rrjedhin nga mosnjohja e historisë së shqipes, gabime të cilat pasqyrojnë gabimet e mëparëshme të grumbulluara në fushën e kërkimeve albanologjike jashtë Shqipërisë gjatë këtij gjysëmshekulli të fundit. Mirëpo kjo monografi e Schrammit na jep një histori të hollësishme të lindjes së disa kishave kombëtare dhe të gjuhëve përkatëse kombëtare, bashkë me krijimin e alfabetit të këtyre gjuhëve, midis të tjerave historinë e armenishtes, e gjeorgjianishtes, e sirianishtes së vjetër, e koptishtes etj. Dhe nga kjo histori nuk mungojnë provat bindëse, dëshmitë e qarta, duke nënvizuar që shkencëtari gjerman njeh më së miri parullën e drejtësisë të përdorur edhe në fushën e kërkimeve shkencore: unus testis – nullus testis. Kjo pjesë e monografisë nuk vuan nga asnjë e metë. Por, duke kaluar te hipoteza e tij e deklaruar qysh në titullin dhe nëntitullin e vëllimit, autori, me sa duket, i ka harruar të dy pyetjet e tij të drejtuara albanologut shqiptar Eqrem Çabej si një kritikë të ashpër të përfundimeve të kolegut të tij shqiptar. Le të përsërisim këtu këto dy pyetje (faqja 22) nga monografia e tij në fjalë: “Wie streng, wie sorgfältig wird hier argumentiert? Wie gewissenhaft wird das Gesicherte vom Wahrscheinlichen, das Wahrscheinliche vom bloß Möglichen geschieden?…” Po ja që duke filluar me mërgimin hipotetik të fisit trakas të peshkopit Niceta, deri te vendosjen e tyre në Shqipërinë e Mesme, te vazhdimi i liturgjisë së tyre “trakase” në Perandorinë bizantine dhe deri te ndarja më dysh e shqiptarëve në vitin 1203, ndarje në dy dialekte duke humbur të gjitha lidhjet midis këtyre dy pjesëve të popullit, përveç gjuhës së përbashkët, etj. – gjithë këtyre përfundimeve të profesorit Schramm, u mungojnë provat, dëshmitë historike, arkeologjike, gjuhësore etj. Në vend përfundimesh të mbështetura mbi themele të palëkundshme shkencore, gjejmë vetëm disa ide “me gjasë” (wahrscheinliche) ose edhe më pak: “të mundshme” (bloß mögliche) pa asnjë “ndarje të ndërgjegjshme” (gewissenhaft… geschieden) midis së vërtetës së provuar dhe midis pjelljeve të një imagjinate fluturuese. Pastaj, botimi i një teksti shqip të shkruar me alfabetin e Dhaskal Todrit (1730-1805) krahas me shkrimin koptik dhe me shkrimin gotisht, nuk do të kishte vend në një vepër me karakter shkencor! Dhaskal Todri dhe alfabeti i tij, nga fundi i shekullit XVIII, të përmendur bashkë me alfabete nga agimi i erës së mesme! Ky paralelizëm mund të na sugjerojë idenë se gjoja alfabeti i shpikur nga dhaskali iluminist voskopojar do t’ishte alfabeti i vjetër i peshkopit Niceta, alfabet i humbur në shekujt e parë të turbullt të mesjetës dhe i gjetur papritmas, si në një përrallë, në prag të Rilindjes shqiptare! Si është e mundur që trakasit-shqiptarë, të vendosur mbrapa Durrësit me qëllim që të mbronin fenë e tyre të re, duke braktisur atdheun e tyre të lashtë, të kenë humbur pa gjurmë shkrimin e tyre trakas, me gjithë që liturgjinë gjoja e kishin vazhduar edhe këtu trakisht? Dhe në kushte më të mira ekonomike, si në malet e larta të Ballkanit, në kushtet e një perandorie me një kulturë shumë të zhvilluar, në të cilën kopijimi i teksteve trakase nuk do të kishte hasur asnjë pengesë! Si është e mundur që humanisti shqiptar Marin Barleti, i cili në veprat e tij historike na flet për kronika të mesjetës, të shkruara në gjuhën e vendit (in vernacula lingua) të mos kishte dijeni për traditën e shkrimit shqip dhe mbi mërgimin e popullit të tij? Është pa themel fare që të thuash që ka gjoja popuj në botë të cilët nuk kanë shënuar asgjë nga e kaluara e tyre, bile e kanë edhe harruar këtë të kaluar brenda disa shekujve. Aq më tepër, kur flitet për shqiptarët, rapsodët anonimë të të cilëve u kishin kënduar edhe heronjve të përditshëm të popullit të tyre. Vallë, nuk na ka mbetur një burim i pashterueshëm historik në ciklin e gjatë e këngëve të kreshnikëve? Mirëpo tekste të tilla duhen lexuar me vemendje dhe pa ide dhe mendime të paraformuara, duke hequr veshoket. Këto këngë na informojnë mbi shtegtime të shekujve 10-12. duke na rruajtur bile edhe kujtimin e rrugës së kumanëve, përfaqësues të një etnosi turk mesjetar, gjurmët e të cilëve i gjejmë edhe sot në toponiminë e Shqipërisë dhe e Kosovës, edhe në Defter-i mufassal e parë të sanxhakut të Shkodrës.

Prejardhja e shqipes, djepi i shqiptarëve duhen kërkuar me të vërtetë duke përdorur sintezën sa më e gjerë e përfundimeve të shkencave më të ndryshme. Mirëpo, pa njohuritë e domosdoshme në fushën e shqipes, e ligjeve të saj fonetike, të së drejtës zakonore, e mitologjisë dhe e poezisë popullore, e besimeve dhe e yshteve të lashta nuk mund të jemi në gjendje të formulojmë premisa të drejta dhe do të ndërtojmë vetëm silogjizma të rremë.

Një shembull i tillë, i cili na tregon ku mund të na çojë një premisë e padrejtë, arbitrare, është vëllimi i përmendur, postum, i epigrafistit-historian rumun Ion I. Russu, botuar rumanisht dhe gjermanisht mbas shëmbjes së diktaturës komuniste, me rastin e 10-vjetorit të autorit. Redaktori i vëllimit ka përmbledhur disa punime të pabotuara në jetën e autorit dhe i ka redaktuar në tetë kapituj. Prej këtyre vetëm kapitulli i parë dhe të dy kapitujt e fundit meritojnë një vëmendje të posaçme. Idetë e përfshira në kapitujt e tjerë të vëllimit njihen më së miri nga vëllimet e njëpasnjëshme të shkencëtarit rumun i cili gjurmonte palodhur përkimet leksikore shqiptaro-rumune, duke u përpjekur vazhdimisht të gjente edhe në këto një arsyetim të pëlqyshëm në mbështetje të vazhdimësisë gjeografike së gjuhës dhe së popullit rumun në Rumaninë e sotme, hipotezë e ngritur në shkallën e një dogme të rendit njëpartiak. Kapitulli i parë i vëllimit na habit papritmas qysh me fjalinë e parë, e cila na paraqit “katër nocione etno-linguistike e kulturore”, të domosdoshme “në gjuhësinë krahasuese indoevropiane, në hulumtimet në fushën e lashtësisë karpato-ballkanase dhe danubiane, si edhe në fushën e zanafillës etniko-shoqërore të rumunëve dhe të shqiptarëve”. Këto katër nocione qenkan dako-romakët dhe karpët, rumunët neolatinë dhe shqiptarët indoevropianë (Albanezii-Shkipetarii “indo-europeni” në tekstin rumun). Pas kësaj hyrjeje autori na paraqit hipotezën romantike të gjuhëtarit rumun të shekullit të kaluar Bogdan Petriceicu-HaS deu, i cili – pa asnjë provë bindëse gjuhësore ose historike – kishte deklaruar qysh më 1876 dhe me bindje të plotë – që rumunët dhe shqiptarët gjoja kanë një prejardhje të përbashkët trakase. Bile edhe më tepër: ky gjuhëtar-historian kishte caktuar me pëpikmëni edhe zanafillën e të dy dialekteve të shqipes. Sipas tij, fisi carpi do t’ishte gurra a gegëve, kurse fisi costoboci, gurra a toskëve. Hulumtuesi romantik na dhënka edhe etimologjinë e emrit tosk në të cilin ai kishte parë një metatezë të fjalës cost-oboci! Pastaj mësojmë edhe hipotezën e themeluesit të arkeologjisë rumune Vasile Pârvan, i cili në vitin 1906 i kishte shtyrë stërgjyshërit e shqiptarëve që të mërgonin shekuj me radhë për të arritur deri te Danubi i Poshtëm dhe kepi i Matapanit! Natyrisht, provat dhe dëshmitë bindëse mungojnë edhe te Pârvani. Trashëgimtari shpirtëror i këtyre shkencëtarëve rumunë, në kapitullin e shtatë të vëllimit që po shqyrtojmë, na jep edhe këtë provë, të gjetur te kolegu i tij arkeolog Gheorghe Bichir, i cili në vitin 1973 ka botuar një monografi prej 412 faqesh mbi kulturën e fisit trako-dakas carpi. Kjo monografi e gjerë na zgjidhka edhe problemin kyç të vazhdimësisë gjeografike-historike të rumunëve në Moldavi, krahinë e papushtuar nga Perandoria Romake. Mungon prania romake? Ja ku paska një prani dakase, sepse Bichiri, në bazë të gërmimeve të tij, arrin te përfundimi i çuditshëm që gjatë shekujve të parë pas lindjes së Krishtit, midis Karpateve të Lindjes dhe lumit Dnjestër, gjoja, kishte ekzistuar një mbretëri e madhe dhe e fortë, Karpia, një forcë e tmerrshme ushtarake edhe në sytë e romakëve. Sipas arkeologut rumun, është vetëm “mbrapshtia e historisë” fakti që nuk na kishte ruajtur, sëpaku një emër të ndonjë mbreti ose të ndonjë gjenerali të këtij populli të madh dhe trim. Si një provë ai na përmend vetëm emrin e “qytetit karpik” Zergidava, i cili njihet në histori, mirëpo si qendra e mbretit të madh getik Boirebistas ( Burebista ), i cili i kishte bashkuar për herë të parë fiset e ndryshme geto-dakase në gjysmën e dytë e shekullit të parë pas Krishtit. Kështu, në duart e Bichirit mbetet vetëm një provë thatanike: prania në varret e Moldavisë e një ene prej balte me vesh, e punuar jo me tajë, por me duar, si te dakasit e Transilvanisë. Bile Bichiri na sugjeron që mbretëria e tij karpike gjoja kishte pushtuar treva të gjera edhe matanë lumit Dnjestër, edhe matanë Karpateve..

Ja premisa e pasigurtë, ja ai unus testis, mbi të cilin epigrafisti rumun Ioan Russu ndërton silogjizmin e tij në vëllimin e tij të shqyrtuar. Premisat e tjera të nevojshme njihen mirë, ato janë të dhëna historike: mbas tërheqjes së ushtrive romake nga provinca Dacia Traiana, fisi trakas carpi kishte kërkuar autorizimin e kalimit të Danubit dhe të vendosjes së tyre në provincat matanë këtij lumi. Me autorizimin e Romës carpi, janë vendosur, të kolonizuar, në Mezi në vjetet e fundit e shekullit III, fillimi i shekullit IV, dhe në atdheun e tyre të ri ata kanë ruajtur gjuhën e tyre të vjetër pa u shmangur ndikimit të qytetërimit romak dhe të latinishtes. Kështu na sqaron I. I. Russu romanizimin e përciptë të trakishtes gjatë zhvillimit të saj për t’u bërë më vonë, mbas shekujve të gjatë, shqipja e sotme. Autori mendon që me këtë arsyetim të ri ai mund të hedhë poshtë më në fund teorinë e njohur dhe të pranuar nga ana e shumicës së albanologëve, të cilët pranojnë në të kaluarën e përbashkët të shqiptarëve dhe të rumunëve, një simbiozë prej disa shekujsh, një simbiozë në Gadishullin Ballkanik, duke shfaqur mendime të ndryshme vetëm në caktimin gjeografik të vendit të kësaj bashkëjetese. Kjo simbiozë sqaron përkimet e shumta gjuhësore midis shqipes dhe rumanishtes. Dhe jo vetëm ato mbi 120 fjalë të përbashkëta prej të cilave I. I. Russu ka pranuar vetëm dy të tretën, por edhe përkimet e rëndësishme morfologjike mbi të cilat hulumtuesi rumun mbante një heshtje në monografitë e tij të njëpasnjëshme. Këto përkime morfologjike kanë një rëndësi më të madhe se fjalësi i përbashkët, sepse ato nuk mund të sqarohen me huazime të thjeshta ( paradigmat morfologjike nuk huazohen ), por janë kushtëzuar nga një simbiozë, nga një dygjuhësi sëpaku te burrat e të dy etnosave e cila kishte qenë një gjë e përditshme te barinjtë shtegtarë shqiptarë dhe rumunë të bjeshkëve ballkanase, të cilët kullotnin shpesh kopetë e tyre afër njëri-tjetrit, bile po në atë bjeshkë! Gjatë këtyre 15 vjetve të fundit të kaluar nga fillimi i kurseve albanologjike dhe ballkanistike në Universitetin Lóránt Eötvös të Budapestit, kemi përmbledhur rreth 120 fjalë të përbashkëta dhe përveç këtyre edhe përkime të shumta morfologjike, në vend të parë në kategorinë e emrit dhe e përemrave. (Shënojmë vetëm ndër kllapa që vëllimi i fundit i albanologut rumun Grigore BrâncuS duke folur mbi depërtimin e fjalëve të përbashkëta në onomastikën rumune, na jep dëshmi të reja të gjurmëve të rrjedhores së shqipes në formimin e llagapeve te rumunët.)

Përveç premisës së rremë, hipoteza e re e hulumtuesit I. I. Russu vuan edhe nga një e metë e madhe, nga po ajo metë si edhe hipoteza e hulumtuesit gjerman G. Schramm: Asnjëri prej tyre nuk mban parasysh kriterin kronologjik dhe shtretëzimin e huazimeve latine të shqipes. Si do të kishte marrë “karpishtja”emrat latinë asnjanës në radhën e emrave të saj asnjanës para vendosjes së fisit trakas në jug të Danubit nga fundi i shekullit III, kur latinishtja kishte humbur qysh me kohë këtë gjini? Në trevat e Moldavisë historike, sipas Bichirit dhe I. I. Russut atdheu i madh i fisit carpi nuk kishte parë kurrë pushtim romak dhe të dy autorët pranojnë njëzëri se ndikimi latin mbi trakishten ka filluar vetëm në jug të Danubit dhe jo më herët se nga fundi i shekullit III. Kjo e vërtetë historike-gjuhësore është guma mbi të cilën shembet pashmangur çdo arsyetim i cili humb nga sytë shtretëzimin kronologjik të huazimeve latine. Rumanishtja, e lindur nga fundi i shekullit VII, nuk ka ruajtur, dhe as nuk kishte si të ruante, si të tillë asnjë emër asnjanës të latinishtes, kurse huazimet e para të shqipes datohen, sëpaku 5-6 shekuj më herët (ose qysh në shekujt e parë para lindjes së Krishtit).

Hulumtuesi rumun I.I. Russu ka gjetur mbështetje te një arkeolog hungarez, Gábor Vékony, i cili në vitin 1995, në mbrojtjen e tezës së tij të kandidaturës ka marrë dhe ka zgjeruar hipotezën e tij e botuar më parë në monografinë e tij mbi dakasit, romakët dhe rumunët. Sipas kësaj hipoteze të hedhur poshtë nga gjuhëtarët, shqiptarët gjoja janë pasardhës të fisit carpi. Mbështetja filologjike e kësaj teze na tregon ç’trillime mund të lindë mungesa e njohurive të domosdoshme filologjike. Ai deklaron që emri shqiptar s’është gjë tjetër si refleksi i fjalës greke skythés, me qenë se carpi të mërguar në Provincën e Mezisë kanë ardhur nga Skythia dhe banorët e vjetër e atdheut të tyre të ri gjoja për këtë arsye u kanë vënë këtë etnonim të ri! Autori ynë, si duket, nuk është informuar mbi faktin që etnonimi shqiptar ka lindur shumë më vonë (arbëreshët e mërguar në Itali gjatë shekujve 16-17. ende nuk njohin këtë fjalë, pa përmendur mungesat dhe hendeqet e arsyetimit fonetik për të provuar lidhjen midis të dy fjalëve). Dhe autorit nuk i mungojnë etimologjitë e tilla. Sipas mendimit të tij, emri i vjetër i lumit Iatrus gjoja ka marrë formën e tij të sotme fonike Jantra me ndërmjetësimin e shqipes. Si provë autori na jep fjalën shqipe mëndafsh < lat. metaxa, duke mos venë re një ndryshim vendimtar: nazalizimi në fjalën Iatrus është prodhuar në rrokjen me theks, kurse në fjalën metaxa në rrokjen përpara theksit! Po ky hullumtues flet për “mungesën e huazimeve nga greqishtja e vjetër në shqipen”, po ai mendon se fjala mokër mund të jetë një huazim nga greqishtja e vjetër nëpërmjet gjuhës së karpëve-trakas“.

Të dy veprat na tregojnë më së miri faktin e njohur që për shkak të mungesës së burimeve të shkruara të ilirishtes dhe të trakishtes, për shkak të heshtjes së gjatë të historianëve të së kaluarës, hulumtimi në shumicën e rasteve s’është gjë tjetër veç kërkimi i diçkaje të pasigurtë në një errësirë më pak ose më shumë të plotë. Pastaj numri i hulumtuesve sa vjen po zvogëlohet, sikurse brezat e rinj nuk do të kishin qejf që të marrin përsipër barrën e rëndë të studimeve të shumanshme dhe të domosdoshme paraprake në këtë fushë të gjuhësisë. Dhe ata pak shkencëtarë nëpër botë, të cilët kanë më pak ose më shumë një përgatitje të dëshirueshme, mbas një heshtjeje të gjatë, mendojnë nganjëherë që kanë gjetur ndonjë gjurmë ose monopat të ri për ta ndjekur duke u ngecur më në fund, pas shumë mundimesh, në një qorrsokak. Ose në mungesë të një gjurme, të një monopati të ri, imagjinata e tyre mund të prodhojë, bile edhe ndonjë shpikje, duke trilluar nocione të hamendshme, të padëgjuara më përpara, me shpresën që kështu do t’ia dalin punës me përfundime të reja. Ja disa hulumtues të rinj në universitetin e qytetit të Jashit në Rumani, na qenkan paraqitur me një nocion të tillë të ri, duke shpikur një gjuhë paleoballkanike, gurrë e përbashkët e rumanishtes dhe e shqipes! Ata bëjnë çmos që të na bindin se gjoja fjala rumune teafa r, `i shëndoshë e mirë’, e ka gurrën në fjalën gjermane Zauber `magji, magjepsje’, ose na sugjerojnë që emri i qytetit të sotëm të Transilvanisë Deva, hungarisht Déva, i dokumentuar qysh në vitin 1269, do t’ishte refleksi i fjalës dako-trakase * deva `vend i banuar i rrethuar me mure’ dhe farefis me emrin e qytetit të lashtë grek Thebai!

Për shkak të dëshmive të pakta për trakishten dhe ilirishten (pa përmendur fare dakishten), sipas mendimit tonë, duhen përdorur mjete të tjera, ndofta të lëna pas dore, më pak ose më tepër në fushën e hulumtimeve rreth etnogjenezës së shqipes dhe të rumanishtes. Mitologjia e ruajtur në besimet dhe në poezinë popullore, në zakonet e lashta, është një thesar i vërtetë për hulumtimet. Ajo na hap horizonte të reja dhe na lejon të këqyrim në të kaluarën e lashtë, duke ndriçuar në errësirën e kohëve parahistorike. Në kurset tona ne përdorim gjerësisht këtë gurrë për të provuar lashtësinë dhe njëkohësisht edhe shtratëzimin e shqipes. Një nga dëshmitë shprehëse e kemi gjetur në zakonin e lashtë të buzmit të Natës së Kërshëndellave, një zakon i trashëguar nga koha e dendrolatrisë. Shqiptari malësor i lutet buzmit bujar me shpresën që ky do t’i japë edhe në vitin e ardhshëm prodhime të bollshme. Dmth, shqiptari paska ruajtur edhe yshtin zanafillës! Edhe popuj të tjerë ruajnë zakonin e buzmit, e kërcurit të Natës së Kërshëndellave, mirëpo këta popuj e djegin kërcurin për t’u çliruar kështu nga demonët dhe nga shpirtërat e këqij. Zakoni ose besimi i këtyre popujve nuk ka asgjë të përbashkët me besimet e dendrolatrisë të ruajtura të gjalla vetëm në malësinë shqiptare. Popuj të tjerë i kanë sot vetëm kujtimet e zbehta të dendrolatrisë në disa zakone të zbrazura nga çdo përmbajtje konkrete, bile vetëm në disa fjalë të thjeshta të pashpjegueshme për shumicën e njerëzve. Duke dëgjuar fjalën yule-log (anglisht `kërcuri i djegur në Natën e Kërshëndellave’) ose jul(suedisht `Kërshëndella’) ose duke ngrënë tortën e famshme frënge buche (me kuptimin zanafillës `kërcu’), kush mendon sot vallë te një rit fetar i dendrolatrisë? Ne hungarezët, bashkë me fqinjët tanë rumunë ruajmë kujtimin e zakonit të lashtë shqiptar (natyrisht pa pasur kurrë edhe po këtë zakon!) në emrin përkatës të Kërshëndellave: hungarisht Karácsony, rumanisht Cra ciun, të cilën e kemi huazuar me ndërmjetësimin e misionarëve bizantinë të dërguar në Hungarinë e posalindur, misionarë të cilët flitnin edhe sllavisht, me qenë se stërgjyshërit tanë nuk kishin njohur fare greqishten!

Ose le të marrim kultin e lashtë të gjarpërit, ja simbol i pjellshmërisë në disa vise me popullsi shqiptare, ja simbol i stërgjyshërve (ose i shpirtërave të tyre) në vise të tjera. Hulumtuesi grek Mishel Sakellariu e lidh këtë kult me shtresën më të vjetër të mitologjisë greke, me mitin pelazgjik të krijimit të botës dhe të pelazgëve të parë. Ose le të marrim emrin e Tomorrit, të “malit të shenjtë të shqiptarëve”, si e quan i pavdekshmi Naim Frashëri. Ky emër nuk është shqip, as greqisht nuk mund të jetë, por gurra e tij indoevropiane është e padiskutueshme. Pëpara dyndjes së ilirëve dhe të grekëve, një popullsi tjetër indoevropiane i ka lënë gjurmët e saj të zbehta por të dukshme në Dalmaci dhe në Shqipërinë e jugut, derviopët ose – si quheshin në tekstet e vjetra greke – dryopët. Vallë mund të jetë një nga tekat e fatit që pikërisht shqiptarët e kanë ruajtur emrin e malit dhe jo ndonjë popull ose ndonjë gjuhë tjetër?. Ose gjurmët e sistemit vigjesimal, pse s’i ka ruajtur asnjë gjuhë tjetër ballkanase? Pse mungojnë ato nga greqishtja e vjetër?

Me qindra, me mijëra pyetje presin një përgjigje të bindshme, përgjigje të cilat kërkojnë sot dhe në të ardhmen një punë prej Sisifi, nga disa breza të njëpasnjëshme hulumtuesish në një fushë shumë më të gjerë kërkimesh sa gjer më sot. Sepse ne dhe pasardhësit tanë nuk duhet të harrojmë që po përpiqemi si thëneglla të përmbledhim copëzat e imta të një mozaiku të shpërbërë gjatë mijëvjeçarit të parë. Këto copëza janë shpërndarë në të katër anët, gjetja e secilës kërkon shumë punë dhe durim, dhe shpesh herë duhet vënë re që disa prej copëzave të gjetura nuk bëjnë pjesë nga mozaiku i kërkuar. Me gjithë këtë nuk duhet humbur shpresa, nuk duhet humbur durimi, sepse mozaiku do të jetë për një mend i mrekullueshëm dhe me gjithë që rikompozimi i tij është një sipërmarrje kolosale, – si e thotë shqiptari – barra e vlen qiranë!

Jul Bonati (Shkodër, 24 maj 1874 - Durrës, 5 nëntor 1951)

Jul Bonati (Shkodër, 24 maj 1874 - Durrës, 5 nëntor 1951) qe shenjtor, klerik, mësues, përkthyes i Lahutës në italisht, studiues letërsie dhe patriot shqiptar.

 Hapja e procesit dioqezan për lumnimin e tij, u shpall më 10 nëntor të viti 2002, nga prefekti i asokohshëm i Kongregatës për Ungjillëzimin e Popujve, kardinali Kreshencio Sepe, gjatë kremtimit të Eukaristisë, në katedralen e Shkodrës.

 Lumnimi dhe pranimi si shenjtor ndodhi më 5 nëntor 2016, në sheshin para katedrales së Shën Shtjefnit në Shkodër.

Jeta

Lindi në një familje të shquar katolike, në Shkodër, nga martesa e Aleksandër Bonatit dhe Roza Melgushit.

Me origjinë [ndoshta] shqiptaro-venedikase nga Korfuzi, ajo pati krushqi me shtëpi të tjera patrice katolike shkodrane. Bashkëshortja e Vaso pashës ishte e dalë po nga kjo derë. Gjyshi i Patër Julit, Nikollë Bonati, ishte një nga bashkëthemeluesit, me Ferit pashë Vlorën, Mehmet Ali bej Vrionin, Frashërllinjtë dhe Vaso pashën, të Shoqërisë së shkronjave të Stambollit, me 12 tetor 1879. Lidhjet e vjetra stambulliote të Bonatëve do të shënjonin të gjithë jetën e Julit si bari shpirtrash dhe patriot.

U pagëzua dhe krezmua në Shkodër nga Imzot Karl Pooten, arqipeshkëv metropolitan i Shkodrës dhe Primat i Shqipërisë, respektivisht më 31 maj 1874 dhe 5 qershor 1881.

Pasi studioi në kolegjin "Xaverianum" të Jezuitëve të Shkodrës, hyri si novic në Kompaninë e Jezusit në provincën e Portoresë, në rajonin e Fiumes, më 1891. Seminarin dhe studimet universitare për teologjia e filozofi i kreu në Vjenë.

 Mori urdhrat e vegjël dhe të mëdhenj, përfshirë meshtarinë, në gjirin e Jezuitëve, në Portoré dhe Gorizia.
Pas shugurimit meshtarak ushtroi funksionet e prefektit të studentëve në Gorizia, Kremona dhe Breshia. U dërgua në Universitetin e Padovës për t'u doktoruar në Letërsi e Filozofi. Qè profesor në Komo, Soresina, Milano, Shkodër dhe Stamboll.

Doli nga Kompania e Jezusit për t'u bërë prift dioqezan, më 14 gusht 1912. Në atë kohë u vendos në Stamboll, i inkardinuar pranë vikariatit apostolik të latinëve të kryeqytetit perandorak, për të ushtruar dëtyrën e famullitarit të katolikëve shqiptarë që ndodheshin në brigjet e Bosforit - detyrë që ushtroi pranë kishës së Sh. Ospit në lagjen "Taksim".

Mori pjesë në mënyrë aktive në lëvizjen kombëtare të cilën e ndihu sa mundi, ishte në Konferencën e Paqes më 1919 bashkë me Halil pashë Alizotin dhe Fuad bej Dibrën duke mbështetur dërgatën e Shtetit Shqiptar me në krye Imzot Luigj Bumçin.

Nga 1920 deri më 1924 qe anëtar i Klubit «Pragu shqiptar» që kryesohej nga Jonuz bej Kolonja dhe Anastas Frashëri dhe që ishte një nga shprehitë e fundit institucionale të Shoqërisë së Stambollit të formuar më 1879 pjesërisht nga paraardhësit e të tre këtyre personaliteteve. Qëndron në Stamboll deri më 1927 kur edhe kthehet në Shqipëri.

Nga 1927 deri më 1937 qe famulltar dhe vikar i përgjithshëm i arqipeshkvisë së Durrësit, kur arqipeshkëv ishin, njëri pas tjetrit, Imz. Françesko Melkiori Ofm dhe Pjetër Gjura dhe përpara se administrimin e saj ta merrte në dorë Imz. Vinçenc Prenushi Ofm.

Më 1937 caktohet famullitar në Vlorë, ku më 1938 shugurohet ipeshkëv ku në kushte të vështira jetese e pune shërbeu deri më 1942. Atë vit transferohet pranë Selisë së Shenjtë dhe për arsye shëndetësore dërgohet në spitalet e Montekatinit.

Më 1944 pati një mbledhje të rëndësishme tok me klerikë të tjerë të Evropës Lindore, me Papa Piun XII. Për t'u përgatitur me kushtet e regjimit komunist kthehet në Shqipëri, ku në Vlorë nuk do të shërbente më shumë se dy muaj ngaqë e priste arrestimi.

U arrestua nga policia komuniste më 25 mars 1946 dhe u burgos në Vlorë. Gjyqi politik ju bë në Elbasan ku, më 31 tetor 1947, u dënua me 7 vjet burg. Gjykata e Lartë ia ktheu dënimin në 5 vjet. I keqtrajtuar fizikisht dhe moralisht, u shua me dinjitet dhe pa mohuar besimin e tij, me 5 nëntor 1951, në Spitalin Psikiatrik të Durrësit.

Procesi kanonik i lumturimit të tij është në instruksion e sipër në Kongregatën e çështjes së shenjtëve të Selisë së shenjtë që prej viteve 1990.

IMZOT PROF. JUL BONATTI

Nga Fritz RADOVANI:

DOSJA 3616: SI U BA ZHDUKJA E PROF. BONATTIT?

“Kam provue tortura të pandigjueme e të palexueme... Masakra me knaqë shpirtin e tyne pa asnjë arsye...”. Pak kohë mbasi u dënue Imzot Prof. Jul Bonatti dërgohet në spitalin psikiatrik të Durrësit, gjoja për mjekim.  Aty shkoi me u takue një mbesa i Tij me té dhe, Ai i tregoi se aty ishte dergue per me u masakrue barbarisht...

●Imzot Bonati asht lé në Shkodër më 4 maji 1874. Prindët e tij ishin Aleksandër e Roza Bonatti. Asht laurue në filozofi dhe letërsi në universitetet e Vjenës së Austrisë dhe në Padova, n’Itali. Ka pasë edhe një motër murgeshë që thirrej Motër Veronika. Porsa ka mbarue studimet asht shugurue meshtar, ka shkue në Stamboll, ku ka shërbye për 16 vjet. Atje ka mujtë me kërkue ndër arkiva mjaft materiale historike që ma vonë i vlejnë për punimet që do të kryente dhe që janë një thesar i madh për shkencën shqiptare.

E vërteta asht e msheftë mbasi nga materiali që kam kalue nëpër dorën teme nuk bahët fjalë se ku mund të jenë ata punime aq me vlerë. Dikush me siguri edhe mund të dijnë!

Mbas Stambollit, vjen me shërbim fetar në Durrës ku punoi për 10 vjet, mandej 3 vjet të tjera ishte në Vlonë. Atje u njohtë me Papa Petraq Isakun, prift katolik, si dukët edhe ai një klerik i pergatitun mirë, mbasi Imzot Bonatti flet me respekt për té. Edhe ai përfundoi në birucat e Sigurimit të Vlonës. Mungesa e dokumentacionit nuk më lejon me dhanë mendim të saktë për té, ndonse nuk duhet të mos kerkojmë...

Imzot Prof. Jul Bonatti prej vitit 1942 ishte në Itali, për arësye shëndeti. Atje vazhdon punën shkencore dhe letrare deri në vitin 1946 që e këthejnë në Shqipni. Ka jetue në Montecatini dhe me sa dukët atje kanë mbetë edhe dorëshkrimet e tija. Me të ardhmën në Shqipni, vjen në Shkodër për me takue At Mati Prennushin, i dërguem nga Imzot Vinçenci. Me këtë rasë merr edhe një ndihmë të vogël materiale mbasi kur u kthye nga Italia, nuk mujti me marrë as teshat e trupit prej andej.

●As sot që kanë kalue ma shumë se 70 vjet që e kthyen nuk dij me e kuptue se cila ishte arësyeja që u dërgue ky njeri në Shqipni, vetëm në kjoftë se e nisën për “kurban”, mbasi arësye tjetër nuk dij me gjetë! Nga disa filma dokumentarë të asaj kohë për ngjarjet në Itali, dyshoj për ndonjë marrveshje të mësheftë të Italisë me Tiranën komuniste!

Për pak muej shkoi në Vlonë ku, kishte shërbye si famullitar edhe përpara pushtimit komunist. Me datën 6 nandor 1946, në pragun e arrestimit të Françeskanëve të Shkodrës, arrestohet edhe Imzot Bonatti, pra, pak muej mbas kthimit Tij nga Italia.

●Hapët dosja nr. 3616... Me gjithë mangësitë e saja, tregon dishka që për mue më ka ngjallë interes. Në hetuesi Imzot Bonatti deklaron: “...Në vitin 1945, jemi mbledhë në Romë, dhe aty na foli Papa Piu XII. Prej aty më kanë sjellë me aeroplan për në Shqipni, anglezët.” Rreshti i fundit për mue flet gjithshka! Plot një vit hetime.

Me datën 27 tetor 1947, jepet vëndimi: “7 vjet burg, me heqje lirie.”.

Edhe pse Imzot Bonatti nuk pranon asnjë nga akuzat për një vit rresht në hetuesi, vëndimi u shqyrtue në Gjykatën e Naltë të Tiranës, e përbame nga: Kryetar, Niko Çeta, antarë Veladin Zejneli dhe Nexhat Hysejni, prokuror Nevzat Hasnedari dhe ky trup gjykues vëndosi: ”Dënohet me 5 vjet heqje lirie...”.

●Prof. Arshi Pipa në shkrimin e tij “ Monsignor Vinçenc Prennushi (in memoriam)”,  me datën 28 shkurt 1995, në Tiranë, shkruen: “... Mbaj mend nji skenë të devotëshme në infermerinë e burgut, ku unë u shtrova mbas kthimit në Durrës nga kampi i Vloçishtit. Në infermerinë e burgut gjeta Imzotin qi vuente prej asmës. Kjo ishte e tillë sa me e lanë pa frymë prej gulshimit. Nji ditë prunë në infermeri Don Jul Bonattin, famullitarin e Vlorës. Kur i thashë kush ishte i smundi qi përpëlitej, ai u ngrejt prej shtratit dhe ngau me i puthë dorën Imzotit. Monsignori tërhoqi dorën, bekoi me té Don Bonattin dhe u përmbys në shtratin e vet.”(marrë nga origjinali)

●A thue këtu mori fund gjyqi i Imzot Bonattit?

Sigurimi komunist ishte ma i djallzuem se na shkon mendja né. Ai shpesh ndryshonte metodën, por kurrë rrugën e zgjedhun të krimit se nuk mund të shkëputej asnjë çast.

Në materialet arkivore vërejmë disa dënime të “buta”, nëse do t’i quejmë kështu. Edhe Imzot Prennushi dënohet 20 vjet, ndërsa Don Anton Zogaj, sekretari i tij pushkatohët. Don Zef Maksen (gjerman) dënohet pak vite, por merrët natën nga burgu dhe vritët. Enver Hoxha kishte zgjedhë rrugën e dredhisë përpara opinjonit të huej. Po pyetën të huejt “ç’u bë Imzot Bonatti?”, ne  do t’i themi - “e kemi në spital për mjekim”, më vonë, “shohim e bëjmë!?”.

            ***

Vazhdoi për disa muej ajo rrugë e mnershme për Profesorin e shkretë... Zotnues i disa gjuhve të hueja, i lauruem në letërsi, i palodhun në punë shkencore, përkthyesi i njoftun i “Lahutës së Malcisë”, meshtar i devoçëm dhe i përvujtë ma shumë se duhej, sillet në Shqipni... dhe çohet në manikomjo.. .Fantazia e kriminelit terrorist asht e pafund....

●Imzot Prof. JUL BONATTI, njëditë thanë se ndrroi jetë!

“Ndrroi jetë...”  një fjalë goje!  

U gjet në një dhomë copa copa, i shkyem nga të sëmurët e “pavetëdijshëm”.

Kush ishin këta të sëmurë? A me të vërtetë mendoni se ishin të “pavetëdijshëm” ata që e mbytën Imzot Bonattin? - Jo, jo! E, prap po përsëris, jo!

- Ishin të sëmurët e “vetëdijshëm” që patologjikisht ushqehëshin me mish njeriu, dhe mundësisht Atdhetarë, ishin po, kriminelët e pashoq që nuk ngopeshin me një dru mbas koke para se t’i pushkatonin viktimat, ishin Hoxhët e Shehët, Hasnedarët e Themelët, ishin Kapisyzët e Dul Rrjollët, ishin e... ishin Aranit Çelat me Kadri Hazbitë, që kishin gjetë një Haxhi (Qamil) Lleshi e një Ramiz Ali e Nexhmije Hoxha, terroristë të fundit të Shekullit XX, me mbytë e me vra me vulën e “popullit”, tue pi gjakun e tij dhe, me gishtin tregues tue vrritë si qentë : “Tradhëtarë, në litar ...”!

●Harroni, harroni, po deshët! Historia edhe persëritët kur shteti asht në duertë e tyne!

Po, mos harroni se:    Çobajt e kafshëve të egra janë ma të egjër se kafshët e tyne!

            Melbourne, 5 Dhjetor 2017.