Në bjeshkët e Prizrenit, ku serbët zhdukën shqiptarët

nga Violeta Murati 

Prizreni, qyteti i lidhjes dhe i ndarjes së historisë së shqiptarëve; në bjeshkët e Sharrit me të rikthyerit nga spastrimi serb; Brezovica, rrëzimi i lavdisë së qendrës më të famshme të skijimit në Evropë, kur politika shoviniste e populloi me serbë të butë e myslimanë të Bosnjës, si bashkëjetojnë sot me shqiptarët e sapoardhur



Në ditët kur tetori ka diell, Prizreni sikur zbulohet prej një mbulese të mëndafshtë gri, hijerëndë që ia jep dimri. Lumbardhi ka ngjyrë të ëmbël, nuk është i vrullshëm, edhe pse ngjan egër dhe ndien më shpejt të ftohtin në qytet, dhe rrugë të gjatë bën nga derdhja prej maleve, rrëshqitjen mes kanioneve kur zbret nga bjeshkët e Sharrit. Aty, në vendin me emrin Prevall, në luginën ku serbët shpërngulën të gjithë shqiptarët duke e populluar me serbë e myslimanë të Bosnjës.

“Këtu buron Lumbardhi, që mbledh ujë e borë, që zgjat deri në gusht në këto bjeshkë”, - na thotë Kyseli Hulaj, kryetar i Shoqatës së Gjuetarëve, që i ngjitet çdo ditë malit dhe shoqëron mjaft turistë në atë zonë.

Bjeshkët e Sharrit janë mburrja e prizrenasve, të paktën në ditët e sotme, pasi fenë e kanë vënë në plan të dytë, si dëfrim për turistët!

Ndërsa urat e vjetra, që shoqërojnë Lumbardhin në hyrje, të vjetra, prej guri, kanë histori, po ne nxitojmë në këtë prekje të beftë të Prizrenit, kur buzë bordurës që mban lumin, na tërheq vëmendjen një fjali e shkruar në të kuqe: “Kapitalizmi organizon komunizmin”.

Sapo jemi ndalur përpara Hamamit të Gazi Mehmet Pashës, kur mbi një kaloshinë të zbukuruar me të kuqe, dy vajza të reja, në të zeza, veshur hollë për këtë stinë, kthejnë kokën sa majtas, djathtas, duke shkrepur aparatin fotografik; menjëherë pas tyre në ironi në një Benz të zi, të hapur, dy djem të rinj nxitonin të parakalonin - rruga nuk ka ndonjë tension trafiku. Përballë, një tabelë pothuaj në rënie, mbi xham plot pluhur të një godinë si të vjetër, shkruante: “Hotel Tirana!”

Ishim habitur shpesh në Tiranë se lokalet a kioskat vinin emra qytetesh nga Kosova. Po kaq me habi pamë edhe godinën me emrin e kryeqytetit. Por në këtë hutim të shpejtë, Shendi, përgjegjësi i zhvillimit të turizmit për Prizrenin, na thotë se hamami që do të vizitojmë, është ndër më të mëdhenjtë në Ballkan; mendohet të jetë me themele romake, në krenari që të mos identifikohen aq shumë me turqit, po më herët.

Në fakt, hamami është i konservuar prej shekujsh, ruan strukturën arkitekturore orientale, - është madhështore dhe një ndër arsyet që vendalinjtë e quajnë Prizrenin “Parajsë e kësaj bote”, duke renditur shpejt e shpejt pa mundur t’i vizatojmë brenda pak orëve: Xhaminë e Sinan Pashës, “Shën Premtja”, Kalaja, Manastiri i Kryeengjujve, kompleksin arkeologjik, çezmet e shumta në rrugët e qytetit, Shatërvani, si dhe vendet buzë lumit Lumbardh. Kroi në Shatërvan, që rrjedh me ujë të ftohtë dhe të pijshëm, me kalldrëm të vjetër, vendosur përballë Urës së Gurit, Xhamisë së Sinan Pashës dhe Kishës së Shën Gjergjit, mbahet si më e veçanta në Prizren. Aty na tregojnë për një proverb të vjetër që thotë: Kush pi ujë një herë në Shatërvan, do ta ketë të vështirë të largohet nga Prizreni, ndërsa të citojnë menjëherë edhe fjalët e historianëve se çdo gur i Prizrenit është histori më vete dhe poetët kanë lënë epitafin e romantizmit se Prizreni është qyteti i këngës dhe i dashurisë - ja pse bëhet i ëmbël dhe e ndien fort këtë qytet!

Vetëm Hamamin e Gazi Mehmet Pashës patëm mundësi ta shikojmë në brendësi, duke na treguar se është ndër objektet më të vizituara të qytetit.

Qysh prej kohës së turqve nuk është më funksional, dhe për këtë Shendi na thotë më zë, si në fshehtësi, se së shpejti është një projekt për ta bërë funksional.

Hamami ka qenë publik, i ndarë në dy mjedise më hapësirë gjigande, aty laheshin veç burrat e gratë! Në dy hapësirat me kupola të gjera, të mbuluara me tjegulla turke, që kanë rënie në tetë anë. Në qendër ka shatërvanin rreth të cilit në kohën e atëhershme bëheshin përgatitjet për banjo duke shërbyer me pije të ndryshme. Na thuhet se në kohën e sotme hamami është nën mbrojtjen e monumenteve, në paradoks të historisë sot shfrytëzohet për takime kulturore! Dhe ja, në muret e hamamit varej një afishe e madhe duke na lajmëruar se ishte pushtuar nga ekspozitat e stripeve ndërkombëtare; asnjë fjalë shqip. Ekspozita ishte ndërkombëtare. Qëllimi për të parë hamamin na nxiti edhe për ekspozitën e fumetit.

Hodhëm sytë mbi shtetet pjesëmarrëse të vizatimeve ndërkombëtare: Iran, Turqi, Azerbajxhan, Siri, Kroaci, Serbi, sigurisht Kosovë, kjo si lindje e largme, ndërsa Shqipëria nuk ishte pjesëmarrëse.



***

Është kohë dreke, e diel, dhe xhiroja e famshme përpara Xhamisë së Sinan Pashës, - që ka tabelën e rikonstruksionit dhe nuk lejonte vizita, - është plot. Vajzat pushtojnë më së shumti, veshur moderne që ecin në grupe, dhe shkundin vështrimet e djemve anash tyre! Prizreni mbahet për gjallërinë e pashoqe të çarshisë. Takojmë dy gjimnaziste me kufje në vesh, dëgjojnë Rihanën, Tunën, e duan shumë Bleron apo Alban Skënderajn - ndërsa nxitojnë të jenë në shtëpi, pasi kishin kaluar disa orë në një ditëlindje, duke e festuar mu te Xhiroja e Çarshisë.

Nuk e tradhtojnë Prizrenin, ndonëse Tiranën thonë se e shohin me lakmi, se është moderne! Aktore dhe këngëtare, dëshira e tyre dhe hynë pas një copë rruge, në një kthinë të qytetit, duke qeshur me të madhe, pasi kujtonin ngacmimet e djemve në rrugë! Por, jo pak herë në Prizren dëgjon të flitet turqisht. Lokalet janë mbushur plot, anës Lumbardhit, ku mblidhen mizë gjithë njerëzia. Pas një dreke tradicionale, ngjitja e shpejtë në kala është kuriozitet për ata që nuk kanë qenë ndonjëherë në Prizren. Muri që duket nga poshtë, është gjigand, mjaft i lartë dhe mbrojtës për qytetin. Rruga është thikë përpjetë e tatëpjetë. Sa kalon portën e gurtë të kalasë, shembet gjithë përfytyrimi, bashkë me kalanë që ke imagjinuar. Përveç murit, asgjë tjetër s’ka në majë të kodrës që mban qytetin në pëllëmbë të dorës.

Efekti është i fortë - i menjëhershëm - shtruar si portokallinj, çatitë e shtëpive mbulojnë tokën, në një uniformë arkitekture, të ulëta, në një hapësirë që s’ta mbaron vështrimin - ky është Prizreni. Është magjepsëse pamja nga lart, mbi kala. Siç na thonë janë shtuar xhamitë - qyteti duket si mbi gjilpëra xhamish, majëholla, të shtrira me lagje, kush e kush ta ketë më të lartë.

Por në shëtitjen e Prizrenit e para gjë është historia e shqiptarëve. Lidhja e Prizrenit, godina me emrin. Nga jashtë është një nga perlat e arkitekturës së qytetit. Ndërsa të paimagjinueshme janë fotot e ekspozuara aty, për të krahasuar se si u rrafshua më ‘99 nga serbët dhe u rindërtua sërish sipas origjinalit. Godinë plot dritë, e ulët, e rrethuar nga kupolat dhe hijet e xhamive. Nuk e dallon, sa ironia na çon në mendimin se të ishte në Shqipëri, kjo godinë mund të ishte akoma e rrafshuar ose mund ta kishin bërë direkt lokal. Kjo është rezidenca ku është mbajtur Lidhja - kujtohet ciceronia të na thotë me zë të lartë, kalon me radhë vendet ku flitet për të gjitha personalitet e Lidhjes.

Hyjmë në muze, është shumë i vjetër dhe për eksponatet na thonë se qysh nga koha e luftës nuk janë të ekspozuara. Ka skulptura të Abdyl Frashërit dhe Ymer Prizrenit - ka vetëm piktura të mbytura në pluhur. Shtëpi tipike shqiptare e Prizrenit me manekinë të veshur me etnografinë e zonës. Veshje të burrave pak të përdorura apo e kanë nga koha, dyert janë për tokë. Një shirit nuk lejon të kalosh për të parë nga afër apo t’i shpëtosh tundimit për të provuar xhubletën e vjetër, tavane gdhendur me dru, kanë veç mostrën me datimin që i takon gjysmës së dytë të shekullit të 19-të. Është e njëjta pamje që të ofrojnë edhe shumë muze në Shqipëri, pluhur dhe gozhdë. Te “Lidhja e Prizrenit”, ciceronia na drejton për te tavolina origjinale e Abdyl Frashërit, një katërkëndore e vogël, e gdhendur te këmbët, në ngjyrë kafe të errët, si dhe prangat në një kënd tjetër, kur u arrestua Abdyl Frashëri; ja dhe shpata origjinale e Ymer Prizrenit dhe një orë muri e 800-s e dhuruar, po e Ymer Prizrenit.



***

Në Prizren hymë vonë, dritat e mbrëmjes rrëshqitën shpejt, ndërsa ne nisëm rrugën pa pasur idenë se ku do të shkonim. Guidari ynë, Sadik Malaj, që udhëhoqi turin organizuar prej dy agjencive, Kosovë e Shqipëri, për turizmin ndërkufitar, tha se për pak minuta do sosim. Por kaluan gati dy orë të mira udhëtimi me autobus dhe vetëm prej bufatjes së veshëve kuptuam se po ngjiteshim malit. Asnjë informacion tjetër, ndalesa për të ngrenë darkë ishte në një restorant të quajtur “Luboten”, - ah te Bora na thanë të nesërmen, janë serbë! Në fakt, kjo na u prezantua kur na ndalën para lokalit, si për të na lajmëruar. Atmosfera e restorantit është gati franceze; një oxhak i ndezur, plot dru e ngrohtësi që të rrëmbente fill. Ca të rinj, edhe pse ishte vonë, qëndronin në holl. Janë të rinj serbë, kalojnë pothuaj çdo mbrëmje këtu, mblidhen shpesh - na thanë. Nuk ishin të zhurmshëm, por dukeshin plot hare dhe të qeshurat e tyre shpërthenin herë pas here. Aty i gjetëm dhe aty i lamë edhe pasi darkuam, ku kamerierët serbë, dy burra veshur me uniformë, rrinin gati në buzëqeshje, edhe pse lokalin e kishim “pushtuar” nja 40 shqiptarë. Në këtë zonë na thanë se serbët janë të butë dhe mjaft kokulur. Ne, në fakt, në atë orë të mbrëmjes, për sinqeritet na interesonte vetëm oxhaku, se kishim shumë ftohtë, dhe një e ngrënë mirë! Kamerierët e kuptonin shumë mirë shqipen, pavarësisht se nuk thoshin asnjë fjalë shqip. Ndërsa ne po, për më pak se një orë, mësuam se “voda” i thoshin ujit!

Ishte ora dhjetë e mbrëmjes dhe na u desh edhe gjysmë ore nga “Luboteni” të mburrnim tek hoteli, ku na kishin caktuar fjetjen. Nga vendi ku ndali autobusi, deri tek hoteli, në mes të errësirës, na u desh të bënim nja pesë minuta në këmbë. Ishte errësirë totale dhe ne dukeshim gati si të arratisur dhe operatorëve të televizioneve nuk u mungoi fantazia që të na filmonin për arkiv - plane për të konkretizuar ndonjë lajm trafiku klandestin nga shtigje malesh! Edhe durimi na u sos nga rruga pa fund, por me të hyrë në “Woodland”, qetësia, ngrohtësia dhe muzika në sfond nën kitarë na ktheu shpresat se nuk do torturohemi më! Na treguan se kemi arritur në Brezovicë dhe ndodhemi në 1750 metra lartësi mbi nivelin e detit. Ndjenim ngricën nën këmbë, edhe pse ishte errësirë, dhe në hyrje të hotelit temperatura shënonte -1 gradë. Kjo ishte e pabesueshme në fillim të tetorit. Por befasia ishte të nesërmen. Ngaqë kishim udhëtuar natën, asnjë ide nuk ishte krijuar ku jemi. Në mëngjes, kur dielli del butë për njerëzit dhe majat e maleve - befasia nuk ngjante me asgjë; liri totale mes ajrit, tokës dhe qiellit.

Ngrica ishte trashur edhe më, bërë akull; ndërsa përpara vije zap një hapësirë pafund vargmalesh, dallgë deti, në blu dhe ti mbi to! Pamje shokuese poshtë teje dhe karshi, fare afër, gati ta prekje me dorë, majë mali tmerrësisht të butë, të lëpirë nga bari ngjyrë bezhë, i rruar deri në rrëzë të tokës.

Kjo ishte qendra turistike në bjeshkët e Sharrit, të cilën serbët e patën zhveshur së pari nga shqiptarët, duke e shndërruar në një vend, ndër më të famshmit në Evropë për skijim.

Reliktet ishin akoma në këmbë; hoteli i vjetër, teleferiku, slitat, ca kabina prej druri që mezi mbaheshin në këmbë. Na thanë se sapo janë privatizuar dhe ishte ndër prioritetet që ky vend do t’i sillte Kosovës famën e turizmit dimëror. Tani niste sezoni turistik aty.

E lamë qendrën e skijimit, si nga udhëtimet e rralla që duhet bërë patjetër kur të shkoni në Prizren. Rruga është e shtruar deri në vend. Dhe është mrekullia tjetër që merr me vete duke zbritur bjeshkët.

Në vjeshtë është kopsht pemësh që u lëshohen ngjitas maleve, duke e humbur tokën. E verdhë, të kuqe, shumë të kuqe, e kaftë, shumë jeshile duket sikur ecën në një shteg përrallash, të cilave dielli u jep më tepër shkëlqim dhe hijet e tyre zgjasin në kryqëzim të njëra-tjetrës, edhe neve na zënë rrugën e detyrohemi t’i kryqëzojmë shpejt ndjesitë; ato bukurinë, ne mahninë!

Grykat e krijuara prej shpateve të maleve mbrojnë disa shtëpi, të rrudhura bashkë, grumbull dhe banorët e tyre janë serbë. Janë disa gryka të tilla, si fshatra të vegjël, që rrinë plot frikë të strukur në lugina. Na thonë se të gjitha janë shtëpi serbe, të vendosura aty me qëllim nga shovinistët pasi kanë shkatërruar e djegur, spastruar krejtësisht zonën prej shqiptarëve. Fshatrat dhe shtëpitë që shoqërojnë rrugën, së shumti kthyer në hotele dhe pika turistike janë të banuar prej serbëve. “Por ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës dhe nuk ndihen, janë të urtë”, - na thonë. Janë serbë që nuk janë të zhvilluar, mbahen me bagëti dhe ndërtim. Fëmijët i shkollojnë në shqip, por nuk krijojnë probleme. Ndërsa në shtëpi flasin serbisht.

Pavarësisht se mezi mbijetojnë, serbët i kanë shtëpitë në arkitekturën e tyre, të bukura, oborret e tyre janë të pastra, të mbushura me lule, gjithçka e ngjashme me natyrën. Shtëpitë e vendosura buzë rrugës shfrytëzohen për hoteleri e turizëm dimëror. Marrim vesh se shqiptaret janë rikthyer pas luftës, duke rindërtuar vilat e djegura dhe duke blerë shtëpitë e serbëve.

Ndërsa në projektet politike, është edhe ndërtimi i një fshati turistik të populluar me shqiptarë. Të ardhur nga Bosnja, Fadili na tregon se janë larguar nga Kosova më ‘36, si familje. Të vendosur në ballë të një mali, restorant “Sharri” është ndër risorset turistike më të famshme në ato anë. Sapo i jemi larguar qendrës së komunës së Shterpcës dhe vendi quhet Prevall. Me nga një gotë raki para Fadili dhe Kyseli janë ulur pranë oxhakut. Me mbiemrin Hasani, kjo familje prej tri vitesh ka ngritur qendrën turistike në Prevall dhe është më e njohura e zonës. Fadili, jo menjëherë, na tregon se është bashkadministrator me të vëllain, që menaxhon restorantin “Sharri”. I veshur me rroba pune, Fadili tregon se vëllai i tij u martua me një shqiptare, ndaj u kthye në Kosovë. Në Bosnjë kanë jetuar me tregti, si traditë e familjes, kanë pasur dyqane, restorante dhe një ëmbëltore. “Vëllai e kishte merak që të çonte deri në fund zanatin, traditën e familjes, prandaj hapi restorantin”. Kthimi i të vëllait i shtyu të gjithë të vendoseshin familjarisht në Brezovicë.

Sot, ku kanë vendosur një nga risortet më të mëdha në Kosovë, e papërshkrueshme për nga hapësira, dhe shërbimet që ofron, ka qenë një livadh ku vinin për piknik.

Fadili na thotë të njëjtat fjalë si shqiptarët e tjerë të kësaj zone, se serbët këtu janë të butë dhe të urtë. Ata janë shqiptarët e parë që janë vendosur aty pas luftës dhe në tri vite investimi ku gjithçka është bërë prej tyre, privatisht, Fadili tregon se kanë pasur mjaft vështirësi, se kanë rregulluar vetë dritat, ujësjellësin, shtigjet... dhe presin të zgjerojnë sërish mjediset e brendshme, për të pasur më shumë mundësira argëtimi për turistët. Kyseli, që merret me gjueti dhe ndan miqësinë me të familjes Hasani, por dhe një lloj punësimi, tregon se shumë të huaj, që vijnë në Sharr, i shoqëron nëpër natyrën e zonës. “Jam adhurues i natyrës dhe vij çdo ditë këtu, çdo mal e bjeshkë i kam shëtitur më këmbë”, - thotë Kyseli. “Para pak kohësh ishin ministrat e Këshillit të Evropës, i kam shëtitur këtyre maleve, janë shtigje për piknik e gati për turizëm”, - shton burri me mustaqe, i veshur me kostum jeshil gjuetie.

Të gjithë besojnë te Brezovica, ndonëse tani ka mbetur një shkretëtirë, për fat të mirë, na thonë është shpallur Park Kombëtar, dhe vitin e ardhshëm kanë entuziazëm se do të bëhet një perlë e turizmit kosovar.

“Është një plan ndërkombëtar, ku do hidhen, besojmë, miliona, sepse është baza më e fortë e skijimit. Edhe serbët aty janë shumë luajalë. Pronarët e “Lubotenit”, janë në shoqatën tonë të turizmit, çdo herë u përgjigjen ftesave pozitivisht. Ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës”, - na thonë ata të zyrës për zhvillimin e turizmit, në Prizren. Ndërsa lamë në hollin e “Woodland” copa revistash alpinizmi, në gjuhën serbe, ndoshta ekspozuar aty si gjurmë nostalgjie kur kjo zonë mblidhte Evropën në dimër! Ndërsa pritet të rikthehen shqiptarët.

nga Violeta Murati : Memoria e deformuar!

Gati pesë vjet më parë, regjisori Yeal Hersonski ishte goditur nga një koncept ipaimagjinueshëm:
në të ardhmen e afërt nuk do të kishte të mbijetuar që të dëshmonin Holokaustin për eksperiencat e mizorive të dikurshme. Çfarë Hersonski zbuloi, me ndihmën e producentit Noemi Schory, ishte një 62-minutësh, 35 milimetër e prerë të një filmi, të palëshuar kurrë, e vitit 1942, e emërtuar nga propaganda naziste, thjesht “Das Ghetto”. Material i shfrytëzuar më 2010 në dokumentarin “Një film i papërfunduar”, shfaqur mbrëmë në Akademinë “Marubi”, në Ditën e Kujtesës



Memoria është e manipulueshme kur përballë vihet kujtesa kolektive e ngjarjeve të pa përjetuar. Është një nga debatet më të mëdha edhe sot në Evropë( për Luftën e Dytë Botërore të udhëhequr nga Hitleri), sidomos kur deformimet e dëshmive historike janë të fuqishme. Në këtë shqetësim regjisori izraelit Yael Hersonski më 2010 shfaqi dokumentarin e ri “Një film i papërfunduar” duke hedhur dritë mbi pamje të vjetra të getos së Varshavës. Një film për një film, që dokumenton historinë e një filmi të braktisur të propagandës naziste. Imazhet në kulmin e varfërisë brenda getos janë të inskenuar me skena të hebrenjve që shijojnë luksin e tepruar.

Është konsideruar një ndërtim i çuditshëm duke krijuar një tregim të rremë të një geto vetë-qeverisëse, ku hebrenjtë në pushtet grumbullojnë pasuri të çmuar duke lënë pas dore vëllezërit e tyre.

Gati pesë vjet më parë regjisori Yeal Hersonski ishte goditur nga një koncept i paimagjinueshëm: në të ardhmen e afërt nuk do të kishte të mbijetuar që të dëshmonin Holokaustin, për eksperiencat e mizorive të dikurshme. Kështu regjisori izraelit u përqendruar për të gjetur një lloj filmimi të paharrueshëm, për t’u përdorur kinematografikisht për të ndihmuar në mbajtjen e gjallë të këtij kapitulli të tmerrshëm të historisë.

Çfarë Hersonski zbuloi, me ndihmën e producentit Noemi Schory, ishte një 62-minutësh, 35 milimetër e prerë e një filmi pa lëshuar kurrë të vitit 1942, e emërtuar nga propaganda naziste, thjesht “Das Ghetto”.

Filmi, i zbuluar nga Schory në një muze të Holokaustit në Jeruzalem, por zbuluar së pari në një arkiv filmi të Gjermanisë Lindore, më 1954, ishte kuriozitet I veçantë se si ajo u braktis, pasi ai u vra pa prova. Cili ishte pas tij, qëllimi i saktë i filmit, apo pse ajo nuk ishte përfunduar kurrë?! Më i dallueshëm ishte fakti se ai ekzistonte ende, kur një raport tregonte se 90% e filmit ishte në duar të nazistëve dhe u shkatërrua në fund të Luftës së Dytë Botërore. Kjo pamje, e gjetur pa zë, ishte zbuluar brenda një kanaçeje në formë shkopi, të fshehur në pyll ku shkruhej thjesht: “Geto”. Filmi i gjetur ishte përafërsisht një film i propagandës naziste. Pamjet ishin konsideruar të besueshëm mjaftueshëm, sa për të gjetur rrugën e tyre në dokumentarë të ndryshëm mbi Holokaustin.

Pastaj, në 1998 jashtë “getos” u zbulua se si ishin manipuluar pjesë të rëndësishme të inskenuar të filmit. Kur regjisori izraelit Hersonski zbuloi këtë mashtrim, vendosi të bënte dokumentarin duke marrë filmimin origjinal.

Një arsye për të treguar filmin origjinal, duke e paraqitur atë në tërësinë e saj, është shkak se si “Një film i papërfunduar” zë mbi dëshminë, ai përmban skena shkatërrimtare sepse “kërkohet në asnjë skenë”.

Në këtë makinë janë shtypur një milion e gjysmë hebrenj në 3 kilometra katrore të Getos së re në Varshavë, që çoi në varfëri të paimagjinueshme, në shkreti dhe izolim. Lypës, njerëz që vdisnin në rrugë, të sëmurë dhe të varfër, këto janë përshtypjet më të fuqishme. Ashtu shqetësuese si janë, pamjet e shumta origjinale nga afër të banorëve të getos, detajet shfaqen të tmerrshme për t’u parë.

Me fytyra të tmerruara, të përhumbura nga dijenia e vdekjes së sigurt, këto janë konsideruar nga mediat botërore si portretet më të dëshpëruara të shfaqura ndonjëherë në ekran.

Si më e keqja, nëse nuk ka më keq, janë skenat që përshkruajnë lypësit. Këto pamje janë një poshtërim i tmerrshëm ku gratë merren me forcë për t’u zhveshur dhe pastaj i filmojnë ato. Tmerri është i qartë, duke përdorur korent ose ritualet e banjave.

Dhe të shtënat mbi kufomat e panumërt të palosur një mbi një, në një varrezë tjetër masive- kjo geto ka vetëm një fjalë; dëshpërim.

Ky produksion gjermano-izraelit, është vlerësuar si një dokumentar i fuqishëm i Yael Hersonski. Filmimi është zbuluar pas luftës, puna e papërfunduar, pa fonogram, shpejt u bë një burim për historianët që kërkojnë regjistrimet origjinale, pavarësisht ndërtimit të saj të përpunuar në shërbim të propagandës.

Zbulimi më vonë ka qenë një diskutim i gjatë, i komplikuar më herët, ku tregohen manipulimet e ekipeve të kamerave në këto skena “të përditshme”. Hebrenjtë e kamur në një darkë elegante dhe teatrale (ndërkohë shkelën mbi trupat e vdekur të bashkëkombasve) të gatshëm, por bashkëfajtorë, aktorë të alternuar plot frikë në mohimin e fatit të tyre të afërt.

Ekrani i pamëshirshëm mbështjell secilin si të mbijetuar nga geto: skena të fshehta, kompleksitet dhe autoritet. Në filmin “Një film i papërfunduar” paditen dy të këqijat: narcizmin befasues dhe shtetin nazist.

“Geto” është konsideruar nga mediat botërore si një përzierje e sinqertë me skenat e jetës së hebrenjve, ku skenat kanë qëllim të demonstrojnë egërsinë e hebrenjve të pasur për gjendjen e fqinjëve të varfër dhe të uritur, po hebrenj. A është ky një dokument historik, kjo shpesh ka vënë në dilemë historianët për ta pasur si dëshmi historike.

"Ka qenë një kohë kur gjermanët mendonin se ata po shkonin për të fituar këtë luftë. Dokumentacioni kishte për qëllim për të përkujtuar këtë fitore dhe gjithashtu për të edukuar brezat e ardhshëm në lidhje me këtë garë. Ata do të shkatërronin për të krijuar një perandori të tretë”, është shprehur Hersonski. "Gradualisht kjo u bë dëshmi kundër tyre, kështu që ata u përpoqën për ta shkatërruar atë. Ironia është se ata ishin aq të mirë në dokumentimin, sa ata nuk kanë kohë për të shkatërruar çdo gjë". Kur është dhënë premierë, në këtë dokumentar regjisori Hersonski ka ftuar të mbijetuarit e getos për të parë filmin, dhe ndërkohë i ka filmuar ata. Përgjigjet e tyre ishin: “I papërfunduar” ka pushtet emocional. Ky film konsiderohet në "udhëkryqet" të llojeve të ndryshme të kujtim-dokumentacionit, imazhit dhe ndikimit emocional, ku Hersonski ka thënë, "ju mund të gjeni diçka të vërtetë."

Regjisori është shprehur se për shikuesit e rinj ky është një shans për të parë filmin për shkak të vëmendjes që jep në procesin e shkrimit të historisë.

"Besoj se për një djalë 17-vjeçar ose vajzë që kërkon të dijë më shumë, ky film do të ndihmojë ata të bëhen shikuesit më të mirë... Nuk tregon thjesht mizori, filmi diskuton dokumentacionin për shumë nga këto krime".

Ky dokumentar me titullin “Një film i papërfunduar”, produksion i vitit 2010, 87 minuta, u dha mbrëmë me rastin e ditës së Kujtesës së Holokaustit, organizuar nga Ambasada e Izraelit në Shqipëri, Oborri Mbretëror i Shqipërisë, Shoqata e miqësisë Izrael-Shqipëri dhe Akademia e Filmit dhe Multimedias “Marubi”.

nga Rita Shehu* : Kadare, një testament për shqiptarët

Dy muaj më parë, “shkrimtari ynë” Ismail Kadare publikoi sprovën më të re letrare “Mosmarrëveshja, raportet e Shqipërisë me vetveten”, që si shumë libra të tjerë të tij të mëparshëm, botime, ribotime, postribotime, ka pasur një numër të madh shitjesh brenda dhe jashtë panairit të përvitshëm të nëntorit. E vura në thonjëza shkrimtari ynë për shkak se ai tashmë përfaqëson një dukuri botërore (përkthyer në më shumë se 50 gjuhë kryesore të huaja dhe konsideruar nga një botues francez ndër katër - pesë krijuesit më të mëdhenj çprej kohës kur është dëshmuar letërsi) dhe pikërisht nga ky dimension rreket të shpjegojë fatin tonë, të pangjashëm me fate të popujve dhe kombeve të tjerë.

Sprova më e re letrare e Kadaresë ndahet në trembëdhjetë kapituj: rreth himnit të vjetër të shtetit, enigma e vërtetë, mjegull - prolog me Djallin, dialog me Djallin dhe me Zotin, pantomima e frikshme e bronzit, testament i gabuar, Gjergji K. kundër Arbrit, intermexo me dy vrasje në sfond, kalorës të pabesë-mbretër që qajnë (zotëriu i pabesë Xandrebech), lëngatë në gadishull, një sulltan me dy vdekje, tri gjendje të Kastriotit, epilog me Zotin si dhe 85 shënime që janë si nënkapituj më vete, por dhe shumë të nevojshëm për shtjellimin e veprës.

Si një mjeshtër i madh autori ka një shqetësim që e kanë pasur para tij figura të epërme kombëtare, rilindasit dhe sidomos dy personalitete të larta si Fishta e Konica: çfarë ka ndodhur me shqiptarët përgjatë shekujve, si kanë mbijetuar, si kanë dëmtuar shpesh vetveten më shumë se treshja zymtore (perandoria turke, sllavët dhe grekët) dhe për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve dhe të tjerave si këto, nis dhe ndërton ngrehinën e esesë.



Pulla, flamuri, himni

Kapitulli i parë i librit që mund të titullohej edhe pulla, flamuri dhe himni shkon në fëmijërinë e autorit, në përfytyrimin që krijohet në atë moshë për popuj dhe vende thjesht nga katërkëndëshi i vogël postar. Më pas vjen joshja ndaj flamurit që për Kadarenë, tre deri në tetë vjeç, Shqipëria kishte tundur disa sosh: të mbretërisë, të pushtimit italian, të atij gjerman, të periudhës komuniste dhe për të ardhur në vitet nëntëdhjetë te flamuri i kryehershëm princëror i mesjetës. Pikërisht flamuri, me shkabën dykrenore, shpendi më i fisëm i njerëzimit, me hije mijëvjeçarësh, iu ishte lënë prej evropianëve që ta përdornin shqiptarët. Edhe këtu autori, vëren se ndryshe nga shumë shtete të tjera, Shqipëria ishte ndër të pakta raste që e quante “himni i flamurit”. Dhe sipas autorit, ndërsa “flamuri ishte shenja e parë e shtetit, himni ishte tingulli kryesor i tij”. Pastaj përmenden përpjekjet e Aleks Drenovës që shkroi apo përkthehu himnin si dhe hulumtimin e Faik Konicës që fiksoi përgjithherë heraldikën e flamurit.



Enigma e himnit

Në kapitullin e dytë Kadare rimerr sërish temën e himnit duke e kundruar nga disa anë. Në një mënyrë tepër koncize, herë me humor, sarkazëm dhe herë me informacion, ai shpjegon lidhjet e shqiptarëve me këtë tekst, ballafaqimin me himnebërës dhe himnembajtës të tjerë, kuptimet e larme nga njerëz dhe kohë të ndryshme deri te profecia e keqe për popujt dhe paralajmërimi i komploteve, përpjekjet e disahershme për të krijuar një të ri, dyzinën e poetëve (poetët hymnorë) dhe të kompozitorëve që jepnin e merrnin mbi vargje dhe tinguj dhe ndërsa i paraqisnin në juri, gjysmën e saj e gjenin të dergjur qelive dhe kampeve të përqendrimit. Në këtë kapitull autori risjell edhe konsideratën e Migjenit (kënga që s’kuptohej kishte dalë nga thellësia e kombit) si dhe shqetësimin e rilindasve që e kishin pikasur të parët sasinë e madhe të rimohuesve dhe që shprehej në strofën:

Se Zoti vetë e tha me gojë/ Se kombet shuhen përmbi dhe

Por Shqipëria s’do të rrojë/ sepse atë s’e duam ne.

Sipas autorit rilindasit ishin të parët që e kishin zbërthyer këtë spikamë, qenë tmerruar dhe kishin vuajtur nën heshtje, siç vijuan të mbytnin vajin dhe klithmat: komb vetëvrasës, i çmendur!



Kapitulli i tretë

Kapitulli i tretë i sprovës letrare “Mjegull, prolog me djallin” ka më shumë densitet ngjarjesh, veprimesh, aktesh dhe personazhesh të hapësirës shqiptare, ballkanike dhe evropiane. Autori i rikthehet sërish zbërthimit të tekstit për himnin e flamurit, më saktë një vargu të tij “se kombet shuhen përmbi dhe” për të zbuluar fatin e shqiptarëve në njëqind vjetët e fundit. Për shkak se në shqip fjala ‘kombe’ dhe ‘kombet’ kanë një ndryshim të cilësishëm, kjo për autorin parathotë një dyshim që në zanafillë. Dhe më poshtë ai shton: “Ç’kishte ndodhur njëqind vjetët e fundit me Shqipërinë? Thelbi përmblidhej me dy fjalë: kalvari i rikthimit ne Evropë… rikthimi shkabës së arratisur”. Dhe këtu Kadare përmend legjendën ballkano-kaukaziane (përdorur edhe prej Tolstoit) që shqiponja, pas një robërimi që s’mbahet mend, rikthehet në vendin e të parëve me një unazë në kthetra, më një damkë robëruesi.

Pikërisht duke marrë shkas nga kjo gjetje autori ndalet në dyzimin shqiptar më 1912 ku një pjesë luftonte e punonte për të shpallur pavarësinë e saj dhe pjesa tjetër për të mbetur me unazën në kthetra, pra nën perandorinë otomane. Te kjo pjesa tjetër hyjnë bashkë dyshja Qamili e Biçoku, regjimi diktatorial i Hoxhës, konferenca islamike, shpura e majtedjathtë në dasmën e djalit të kryeministrit turk, moskundërshtimi i Davutogllusë në Sarajevë, “Mekami” i Trebeshinës, rimohues nga Tirana e nga Prishtina, përmendorja e oficerit turk, kori i fëmijëve “o sulltan, sunduesi im”, etj, etj.

Po aq sa Fishta, Konica, rilindasit, Kadare është më kritik për rimohuesit shqiptarë, por nuk harron të nënvizojë edhe planet e të tjerëve për zhbërjen e Shqipërisë. Si një njohës i vëmendshëm i historisë së popujve autori rrëfen edhe përpjekjen e pjesës tjetër, kryesisht të fqinjëve për ta fshirë Shqipërinë nga harta e Ballkanit. Dhe vijnë e shfletohen me radhë në këtë kapitull të sprovës letrare teksti paralajmërues i ministrit të Brendshëm serb Grashanin, libri i Kryeministrit Gjeorgjeviç (përkthyer po nga një kryeshtetar shqiptar, Mustafa Kruja) që një urrejtje aq e madhe e kishte shtyrë në një njohje të përkryer të Shqipërisë gjysmë shtet, poeti Rakiq me “Sytë e Simonidës”, pakti turko-jugosllav për shpërnguljen ‘paqësisht’ të kosovarëve, “Dëbimi i arnautëve” i Çubrilloviqit, projekti i akademikëve për ndarjen më katërsh të vendit të shqiponjave, zonja franceze e afërt me Beogradin që kërkonte rishtegtimin turk… Vetë kapitulli “prolog me Djallin” fliste megjithatë që, një komb i zgjedhur nga Zoti, me rimohues dhe kombëtaristë, nuk i kishte shpëtuar yshtjes prej të parit.



Dialog me Djallin dhe me Zotin

Në kapitullin e katërt Kadare i rikthehet sërish dramës së shkurtër të Fishtës “Nën hajat e Parrizit” shkruar më 1914. Sipas autorit “kishte ndodhur, më në fund e pabesueshmja: jo turqit osmanë…jo grekët e palodhur…jo serbët fanatikë, por…rimohuesit shqiptarë donin të përmbysnin atë që ishte dukur i papërmbysshëm”. Drama e shkurtër e at Fishtës ka një dialog mes Skënderbeut dhe Djallit. Ky i fundit i pohon heroit se “gjithkush të ka në gojë, por në zemër nuk e dij”. Ndërkaq zëdhënësi i Zotit, Shën Pjetri e qetëson Gjergjin se Shqipëria do të bëhet për inat të Djallit dhe të shqiptarëve. Kadare shton se Fishta si rilindës dhe si shëlbuese kishte kuptuar leximin e fshehtë të himnit që Shqipërinë s’e kishte braktisur as Zoti dhe as Djalli, ai nuk dëshiron ta ligështojë kombin e vet, por megjithatë nuk mund të mos u bjerë kambanave ndaj së keqes.

Po në këtë kapitull autori shtjellon sagën e përpjekjeve për rrëzimin e Skënderbeut që ishte lajm i vjetër thuajse disashekullor. Shtysa për rrëzim kishte nisur qysh më 1443 kur ai i ktheu krahët shtetit perandorak dhe kur “bashkë me dekretin për dënimin e tij, bashkë me urdhrat për zbulimin e komplotistëve të tjerë, për parashikimin e pasojave, për zhbirimin e arkivit të fshehtë… me dhjetëra shkrues e kronistë të shtetit…” nisën fushatën çnderuese me mallkime e libra plot helm dhe i përkthyen ato në perëndim duke nisur nga spanjishtja, nga skaji ku niste dhe aventura evropiane e tij.

Sipas dëshmive të shumta Skënderbeu kishte vdekur thjesht nga ethet dhe jo në fushën e betejës; sipas po këtyre të dhënave atij s’i gjendej as varri dhe përpos tij ishin dhe dy kryeheronj antiturq, njëri hungarez Janosh Huniadi dhe tjetri rumun Konti Tepesh, e megjithatë ai i kishte mundur edhe me bëma, por edhe me qindra libra që u shkruan katër-pesë shekuj me radhë, por edhe me një mister që e dispononte vetëm ai. Shpjeguar më shkoqur kapitenit Skënderbe i qe mbytur anija – Shqipëri (u përpi si një vrimë e zezë), por ai s’kishte pasur të njëjtin fat me të. Po ku ishte misteri? Sipas autorit dosja Kastrioti lidhej me dy botë: Shqipërinë dhe Evropën. Dhe ndërsa bota e parë, po fikej dalë ngadalë, bota tjetër kurrsesi nuk mund ta harronte. Gjitha tabloja skënderbejane përmblidhej në dy akte: çlirimi i botës së parë dhe frenimi i pushtimit të botës së dytë. Për botën e parë Skënderbeu arriti ta mbante të papranguar për 34 vjet, por nuk e shpëtoi nga pushtimi osman. Kadare thotë se heroi u gjen midis dy Romave dhe nëse nuk bëri dot gjë në pushtimin e Romës Bizantine, ai vonoi rënien e Romës së Perëndimit. Dhe jo vetëm kaq: çlirimin e Shqipërisë prej osmanëve s’mund ta bënin as shqiptarët më vete dhe as gadishullorët së bashku pa futjen në luftë të Europës.

Kadare shtjellon edhe pikëpamjen tjetër, paqen e Skënderbeut me turqit apo asnjanësinë e tij, që përmendet shpesh nga rimohues të kahmoçëm dhe të rinj, por sipas tij, ajo s’do të jepte gjë veç shuarjen e ngadaltë shqiptare dhe, nëse do të ishte vasale e perandorisë për rënien e Evropës, edhe më keq akoma: mort mbi mort. Misteri për këtë mos-harresë evropiane nuk vinte as nga mosgjetja e trupit në varr, por nga zbrazëtia, “trupi shpirtëror i Kastriotit në kishën e Lezhës”.



Pantonima e bronzit

Kapitulli i pestë i sprovës letrare risjell në vëmendje të lexuesit shekullin e njëzet që, përpos të tjerave, do të ishte edhe kthimi i Gjergj Kastriotit. Evropa po ia rikthente heroin vendit të vet, megjithëse “koha kishte treguar se pa Shqipërinë ai jetonte, kurse Shqipëria s’bënte dot pa të”. Kujtimi, imazhi i Skënderbeut ishte përdorur nga emërtesat mbretërore, italiste, gjemanike, komuniste siç nuk qe harruar edhe nga tri Shqipëritë: londineze, atlantike dhe fantaziste (ajo e shqiptarëve të Maqedonisë). Pikërisht në këtë shekull, për të kujtuar Gjergj Kastriotin do të niste dhe fushata e shtatoreve dhe e përkujtimoreve: në 1940 në sheshin Albania të Romës nga Musolini i Italisë, pastaj në Krujë, për të ardhur në 1968 në Tiranë, për të vijuar me “Place de Skanderbeg” në Paris, te dy monumentet e radhës në Prishtinë dhe në Shkup e deri te përplasja me shtatoret e diktatorëve në sheshin e tij. Në këtë kapitull është për t’u nënvizuar marrëdhënia e hoxhës anti-Skënderbe dhe besimtarëve të shumtë të tij që teksa gdhijnë gjithë natën plot emocion e lot vendosjen e shtatores në Çair të kryeqendrës maqedonase, kthehen te bariu që çuditërisht nuk e përmend më në predikimin e tij. Sipas autorit “një trajtë skulpturore kishte dalë prej bronzit të vet për t’u përzier si rrallëkush në trazimin njerëzor”.



Testament i gabuar

Autori i rikthehet sërish aktit të vendosjes së shtatores së Skënderbeut në Shkup për të shpjeguar një prej enigmave shqiptare: renegatizmin. Për shumë popuj ka një binom universal: ekzistencë dhe liri. Por ndërsa në shtete të mëdhenj, ky binom nuk ka ndonjë kuptim, për vende të mezigjendshme në hartë është thelbësor. Këtu autori përmend shprehjen e famshme të një kryeshtetari amerikan “SHBA-në mund ta shkatërronte vetë SHBA-ja” dhe i referohet historisë për rikthimin e popujve në Evropë. “Në fund të varganit, më i vonuari, më i lodhuri, më i turbullti, po mbërrinte kombi shqiptar”. Sipas autorit fqinjët nuk e kishin dëmtuar më pak, jo se ata nuk kishin punuar për “marrjen e tokave, e pasurive dhe e bregdetit”, por të gjitha këto nuk mbulonin dot “fajin fatal: flirtin me robërinë”. Megjithëse heroi i tyre e kishte bërë zgjedhjen e vet qysh prej 1443: “luftë me osmanët, për jetë ose vdekje, me mort, pa kthim”, një pazar i çuditshëm, i turbullt, gjithmonë i pashpallur, zhvillohej ditë e natë, në gjithfarë mjedisesh…por më shumë në ndërgjegje të trazuara. Autori shpjegon se si janë ndeshur filozofia egërshane e lirisë me atë të robërisë dhe kur shqiptarët u ndanë në tri kampe: ata që mbajtën shqiptarinë e kryqin, ata që e braktisën kryqin për gradat dhe armët dhe ata që u shitën. Shkrimtari nënvizon faktin se ndër njëmijë shkolla turke, një mijë shkolla greke, treqin shkolla serbe, bullgare, vllahe, nuk gjendej asnjë shqip.



Kapitulli i shtatë

Në këtë kapitull autori i rikthehet vitit të rëndësishëm 1999, kohë në të cilën ka mbajtur ditar e që tashmë është botuar në titullin “Ra ky mort dhe u pamë”. Siç dihet nga ditari, përkthyer edhe ky në gjuhët kryesore të botës, atje bëhet fjalë rreth polemikës mes shqiptarëve për shkrimin “Skënderbeu e kishte nënën sllave”, botuar në “Currier International” të Francës. Pikërisht në momentin më kritik për Kosovën, “në orën e keqe të saj”, një autor shqiptar tërhiqte vëmendjen evropiane me shkrimin e mësipërm. Duket se autorit nuk i thotë asgjë ky emër, por teza e tij ishte për t’u marrë në konsideratë. Ai ishte ajo një ide origjinale? Kurrsesi. Këtë tezë e kishte mbrojtur një anëtar i shtabit të lartë të Millosheviçit, Vuk Drashkoviç; më 1987 ishte botuar në “Le Monde Diplomatic”, në 1942 gjithashtu, akoma më herët ishin përsëritur teza të njëjta” Kosova, djep i serbizmit…”.

Sipas autorit edhe nëse nëna e Skënderbeut ishte sllave (dukuri e njohur për kohën), kjo nuk ndryshonte asgjë në thelbin e tij, madje nuk do të ndryshonte asgjë nëse edhe të atin ta kishte serb.

Kadare flet në këtë kapitull për dy kategori shqiptarësh që shtrihen në të gjitha viset: strehësat dhe mohësat, që për hir të së vërtetës kanë galluar në të gjitha kohërat, por që kanë mote të arta për t’u veçuar më dukshëm. Tamam në krizën e Kosovës ata marrin një shkëlqim të veçantë për të qenë groteskë në të njëjtën kohë. Historia e re me Gjergj Kastriotin, thotë Kadare, është më e vjetër se ç’duket. Një roman i shkurtër, “Mekami”, i K. Trebeshinës, ka një mal vreri kundër Gjergj Kastriotit: trajtohet si hajdut kuajsh dhe agjent i Italisë. Por çfarë është ky autor? Shkrimtar si shumë të tjerë, autor i vjershave lavdëruese për Hoxhën dhe Stalinin, themelues i armës së Sigurimit të Shtetit, me një vrasje të drejtpërdrejtë me plumb pas koke, me disa vrasje të tjera të urdhëruara, për të cilat s’ka kërkuar asnjëherë ndjesë, madje edhe kur e veshin me petkun e disidentit.



Intermexo

Kapitulli i tetë që autori e quan “Intermexo” duket sikur s’ka lidhje me sprovën e Kadaresë, por në fakt është e kundërta. Autori flet për dy libra: “Disidentët e rremë” të Sadik Bejkos dhe “Nega totum” të V. Barutit. Të dy librat, sipas Kadaresë, për nga të vërtetat tronditëse, do t’i bënin nder çdo vendi ish – komunist nga Baltiku në Adriatik, ndërsa në Shqipëri ishte ripërsëritur historia e pasqyrës: kthimi i kokës pas për të mos parë të vërtetën dhe thyerja e saj.

Autori i “Mekamit” te “Disidentët e rremë” del se është një vrasës, ka kryer një krim fondator mbi të cilin do të bazohej gjithë ngreha e rendit komunist. Një krim po aq i rëndë denoncohet edhe në librin e V. Barutit, vrasja e Ramize Gjebresë megjithëse për të vazhdonte miti i rrejshëm i kupolës komuniste.

Njerëz me të kaluar kriminale, pavarësisht regjimeve, janë gati të mbrojnë apo rikrijojnë mite të rrejshme dhe të fshijnë “të gjitha shenjat identifikuese që…kombi shqiptar ishte rrekur të kapej për të mos u mbytur”.



Kapitulli i nëntë

Kapitulli vijues “Kalorës të pabesë, mbretër që qajnë” që ka gjithashtu edhe dy nënpjesë “E qara mbretërore” dhe “Zotëriu i pabesë Xandrebech” trajton raportet e mitit dhe historisë, të cilat patën një shkëlqim të vogël pas viteve nëntëdhjetë. Kadare nuk rreket të bëjë një leksion të gjatë e monoton rreth tyre, por ndryshe nga shkruhej nga disa të vetëshpallur si çmitizues apo albanologë të rinj, e shkon mitin dhe historinë si plotësuese të njëra tjetrës. Si njëra, ashtu edhe tjetra vuajnë nga mospërkryerja, por kjo e keqe e përbashkët vinte nga raportet mes mendimit dhe gjuhës. “Kthimi i mendimit në gjuhë, pohon autori, ka qenë dhe mbetet aksioni më i madhërishëm i njeriut. Por ndërsa gjuha e lironte mendimin nga izolomi i gjatë, prapë e detyronte të shprehej sipas rregullave të saj. Në këtë mopërkryerje të tyre, do të hynte në lojë letërsia, mundësitë e pafundme të shprehjes së saj. “Mjetet e letërsisë, duke qenë një krijim i lirë shkrimtarësh… janë të afta t’i rikthejnë mendimit dhe gjuhës atë frymë vetjake njerëzore kur mendimi i besoi gjuhës zhburgosjen e tij dhe kjo e fundit nuk mund ta mbante premtimin”.

Natyrisht Kadare sjell raste të miteve dhe historive të rrejshme, por megjithatë vëren se “krahas oqeaneve të njëtrajtshëm gri të fakteve historike, shfaqet disa herë nevoja për dendësinë verbuese diamantin e të mitit” (Në shënimet që shpjegojnë këtë pjesë të sprovës letrare autori përmend tri nga mitet më të reja të rrejshme: miqësinë e Çabejt me Hoxhën, shpallja në vitin 1981 e luftës së Shqipërisë komuniste ndaj Jugosllavisë për Kosovën dhe helmimi i Hysni Kapos në Paris).

Për të shkuar më tej me idenë e tij Kadare përshkruan të qarën mbretërore të mbretit Filip të Spanjës ku e qara është po aq sa mit, sa edhe pjesë e historisë. Dyshimin për të qarën mbretërore e kishte hedhur fillimisht poeti gjerman Bertold Breht, në një nga poezitë e tij. Asokohe ishte mbytur flota e famshme spanjolle, kishin vdekur tragjikisht mijëra djem nënash, ishte zhytur në vaj e lotë gjithë mbretëria e gadishullit e megjithatë ishte fiksuar vetëm ky mort mbretëror. Një mendje e ftohtë atëherë dhe tani do të thoshte: nuk ka vajtim nënash, çka edhe Brehti thotë: Vallë vetëm Filipi i dytë qau?!

Sigurisht që ka pasur edhe një vajtim tjetër. Dhe për të dy mortet janë gjendur arsyet e veta (për atë mbretëror që mund të jetë i pasinqertë, humbje froni, humbje pasurie) dhe për atë të pashkruarin në kronikat e botës: vajtoret e mëdha spanjolle që, nga humbja e djemve, mund të kenë prodhuar një oqean lotësh, por që s’janë fiksuar as në mit dhe as në histori, e megjithatë mend mbahet morti mbretëror.

Brenda kapitullit të nëntë është edhe një nënkapitull: “Zotëriu i pabesë…” ku autori rimerr librin e zviceranit Shmid që, si para një gjethe fiku fshiheshin mitizuesit (mohsat) dhe “albanologët e rinj”. Pa hyrë në detajet e këtij libri, fundekreje një mashtrim i madh dhe me doza të mëdha racizmi, Kadare duket sikur pohon se gjirizët e mësipërm (shqiptarë dhe të huaj), s’kanë kurrfarë origjinaliteti në sjelljen e procesverbalit të dy diplomatëve milanezë, sepse kohë më parë e kishte publikuar studiuesi serb Radoniç, por sepse, si bij të nomenklaturës komuniste, tashmë ishin gati të thurnin të pavërtetat më të mëdha si kompensim ndaj saj.



Kapitujt e fundit

Në kapitujt vijues, Kadare rimerr sërish përpjekjet e çmitizuesve dhe “albanologëve të rinj” për çshenjtërimin e Gjergj Kastriotit, të gjuhës shqipe, iliricetit shqiptar, himnit, flamurit, rilindasve. Edhe në këto faqe të mrekullueshme, pa kurrfarë ndjenje shqiptaromanie, autori shpalos pikëpamjet e tij, duke mos kursyer edhe shenja të racizmit të vetë shqiptarëve. Ngaqë për secilin kapitull do të duhej një analizë e veçantë dhe imtësore, ndoshta më shumë se komenti modest i kësaj sprove letrare, do të ishte këshilla e leximit të disahershëm të saj ku në secilin lexim gjen margaritarë që s’ke arritur t’i kapësh më shfletimin e mëparshëm.

nga Mario Vargas Llosa :Tundimi i të Pamundurës

Botimet “Aleph” hedhin në treg numrin 18 të revistës letraro-kulturore me të njëjtin emër, drejtuar nga Gentian Çoçoli. Eseistikë, prozë, poezi, art, ditar, dramë përfshihen në këtë numër me emra të njohur të letërsisë, duke sjellë edhe nga fusha e përkthimeve autorë bashkëkohorë; më poshtë botojmë një fragment nga ligjërata e nobelistit Vargas Llosa, të mbajtur me rastin e marrjes së çmimit “Servantes”

Ka diçka madhështore të marrësh një çmim të quajtur Servantes dhe pikërisht në Alkala' de Henares, qyteti ku lindi babai dhe mjeshtri i madh i letërsisë sonë, në një ceremoni të cilën prania e Madhërive Tuaja e bën edhe më madhështore. Për më tepër që kjo ngjarje zhvillohet pikërisht në ditën kur, me vdekjen e autorit të Don Kishotit, përkujtohet fuqia e një gjuhë së cilës gjeniu i tij e mbrujti me jetë e fantazi që ende sot gjallojnë plot freski, sa herë që shfletojmë historinë e Kalorësit të Fytyrës së Vrerosur. E ç'mund të thotë ky shkrimtar fatlum për Servantesin që s'është thënë tashmë? Ç'të shtosh mbi veprën e tij që të mos tingëllojë si këngë e vjetër.

Bibliografia marramendëse dhe adhurimi i publikut e kanë, në një fare mënyrë, monumentalizuar si Homerin, Danten, apo Shekspirin. Këta autorë që me Servantesin, janë shndërruar në simbole të një gjuhë dhe një kulture, duke na herë të harrojmë, shpeshherë që kjo ikonë gati e hyjëzuar prej respektit dhe adhurimit të brezave që një krijesë prej mishi e gjaku që u përball, si të gjithë, me kurthet e një fati të panjohur dhe që vepra e tij nuk qe fryt i ndonjë mrekullie apo rastësie, por i vullnetit, punës, mjeshtërisë dhe durimit.

Në asnjërin prej këtyre autorëve nuk është kaq e dukshme kjo vese njerëzimi, e prekshme prej njeriut të zakonshëm, sesa në jetën plot bëma, që zuri fill në këtë qytet, një ditë vjeshte të vitit 1547, të Migelit, birit të Rodrigo Servantesit, berber e kirurg i paaftë, që e shkoi jetën i përndjekur nga akuzat e duke ia mbathur prej fatit të keq. Kjo që, me sa duket, e vetmja trashëgimi që i la të birit; fatkeqësi, gjyqe, shkishërime, arratisje, vështirësi të një jete qe pavarësisht zbulimeve të historianëve, ka ende pika të errëta dhe, njëlloj si ajo e Shekspirit kemi ende shumë për të zbuluar. Por ajo që dimë me siguri është se jeta e Servantesit qe ajo e një qytetari pa ofiqe e pasuri, i cili jetoi në mediokritet, pavarësisht se plumbat që mori në Lepanto dhe dora e majtë që i mbeti e gjymtuar i kanë shtyrë historiografiët ta trajtojnë si hero. Nuk qe i tillë, të paktën jo në kuptimin epik të fjalës, por në atë kuptimin tjetër, të heshtur, që është heroizmi i njerëzve anonime, për faktin se u mbijetoi shumë fatkeqësive e tersllëqeve — pesë viteve të burgimit në Algjer, robërisë së renegatit grek Dali Mami, refuzimeve të burokratëve kur deshi të vihej në shërbim të Kurorës në Indi, burgosjeve për shkak të borxheve dhe hidhërimit që nuk po arrinte lavdinë në gjininë fisnike të poezisë duke iu dashur të kënaqej me plebejën prozë, kaq larg majës së intelektuales dhe kaq pranë asaj të vulgut.

Jeta e Servantesit na emocionon ose na trishton, por nuk na mahnit: ishte jeta e rëndomtë e një spanjolli të zakonshëm të atyre kohërave të trazuara. Ajo që na mahnit është sesi nga kjo jetë e vakët mundi të lindte një aventurë aq e madhe si ajo e Don Kishotit, ky roman mbi të cilin duket se është thënë gjithçka, por që sa herë e lexojmë zbulojmë se ende ka shumë për të thënë.

Çdo vepër gjeniale është e dukshme dhe e padukshme njëherazi. "Don Kishoti" sikurse "Odiseja", "Komedia Hyjnore" apo "Hamleti" na pasurojnë si njerëz duke na treguar se nëpërmjet krijimit artistik njeriu mund të kapërcejë kufijtë e gjendjes së tij dhe të arrijë një formë pavdekësie; në të njëjtën kohë na godet duke na ndërgjegjësuar për vogëlsinë tonë në momentin që na vendos përballë gjigantit që e ngjizi këtë bëmë. Si arriti ta bënte një zotvrasje të tillë? Si mundi ta sfidonte në këtë mënyrë krijesën e Zotit? Duke shkruar historinë e kalorësit fisnik, Servantesi fuqizoi dhe e lartësoi gjuhën spanjolle në maja që s'i pat arritur kurrë më parë dhe vendosi një maksimum emblematik për të gjithë ne që shkruajmë në këtë gjuhë; ripërtëriu gjininë e romanit duke i dhënë një shumëllojshmëri dhe rafinim aq të madh sa ambicia, shkatërruese dhe ndërtuese e botës që e ushqen. Që nga ai moment, të gjitha romanet do të vlerësoheshin sipas këtij standardi që kjo gjuhë vendosi, as më pak e as më shumë. I gjithë teatri do të kishte si etalon modelin Shekspirian.

Që qe dhe vazhdon të jetë një vepër e madhe komike dhe serioze njëherazi, që ajo ndërton në një mit të thjeshtë dialektikën e pazgjidhshme midis reales dhe ideales, që dërrmon dhe në të njëjtën kohë u bën homazh romaneve kalorësiake, këtë na e kanë shpjeguar kritikët. Por kanë folur pak për atë që, ndër shumë gjëra të tjera, si çdo paradigme e madhe letrare, Don Kishoti është trill mbi trillin, për atë që ai është dhe mënyrën sesi vepron në jetë, shërbimi që sjell dhe dëmet që mund të shkaktojë.

Kjo temë rishfaqet në të gjitha veprat letrare, sepse është një temë e përhershme në jetën e njerëzve dhe asnjë romancier nuk e ka përshkruar me kaq përsosmëri në një histori kaq joshëse e të qartë, siç e ka bërë Servantesi që ndoshta nuk e kish aspak ndër mend ta bënte dhe as nuk e dinte ç'po bënte.

Bëhet fjalë për diçka shumë të thjeshtë në fillim, edhe pse më pas fillon të ndërlikohet. Burra e gra nuk janë të kënaqur nga jetët që bëjnë, shumë larg dëshirave të tyre, e, meqë nuk arrijnë të heqin dorë nga këto jetë që nuk i kanë, i jetojnë në ëndrra; d.m.th. në përrallat që tregojnë. Letërsia është një degë e kësaj pemë të begatë që quhet trill". Kjo e të shpikurit të historive, të trilluarit për të përballuar më lehtë historinë që po jetojmë është aq e vjetër sa gjuha dhe padyshim nisi të përdorej që kur fillesat e një komunikimi inteligjent zëvendësuan të thirrurat e britmat e antropoidit në shpellat primitive.

Aty duhet të kenë filluar të dëgjohen, pranë zjarrit, trillet e para, me po atë admirim me të cilin gjatë dy mijëvjeçarëve dhe në çdo cep të gjeografisë do i dëgjonin vogëlushet nga gojët e gjysheve, tributë e mbledhura pyjeve nga folës dhe magjistarë, banorët në sheshet e fshatrave kënduar nga goja e komikëve të gjuhës, dhe të pasurit nëpër sallonet e oborreve e pallateve mbretërore të recituara nga vjershëtarët. Me shkrimin, trillimi kaloi tek libri i cili fiksoi atë çka deri më atëherë ishte një univers që i përkiste gojëtarisë.

Letërsia vendosi, i dha përjetësi miteve e prototipave të ngjizur në trill; falë saj, në një mënyrë të mistershme, ajo jetë alternative, e krijuar për të mbushur humnerën midis realitetit dhe dëshirave ku përkundej krijesa njerëzore, fitoi të drejtën të kishte një qytet dhe fantazmat e imagjinatës morën jetë, duke u bërë, e thënë me fjalët e Balzakut, historia personale e kombeve.



2

Trilli është zbavitje në një moment të dytë apo të tretë, edhe pse, nëse s'është i tillë ai nuk ka vlerë. Trilli është në radhë të parë një akt rebelimi ndaj jetës reale, në radhë të dytë një shëlbim për atë që i angështon të jetuarit në burgun e një fati të vetëm, për ata që tundohen nga "e pamundura", që sipas Lamartinit bëri të mundur krijimin e "Të Mjerëve" të Viktor Hygoit dhe që duan të çlirohen nga jeta e tyre e të bëhen protagonistë të një jetë tjetër, më të pasur o më mizerabël, më të denjë apo më të tmerrshme se sa ajo që u ka rënë për pjesë. Kjo mënyrë e të shpjeguarit të trillit mund të duket mizore duke pasur parasysh se në një vështrim të parë s'është veçse një mënyrë e ëmbël e të shkuarit të kohës të një zotërie i cili natën, para se t'i hapet goja kryen krimin e Raskalnikovit dhe e zë gjumi, apo të zonjës virtuoze që pi çajin e orës pesë pasdite duke bërë prapësira si zonjat e Boccacios, pa e marrë vesh i shoqi. Por siç na shpjegon Alonso Quijano, trilli është diçka më e ndërlikuar sesa një mënyrë për të vrare mërzinë; është çlirim kalimtar nga një pakënaqësi qenësore, një melhem për këtë uri për diçka ndryshe nga ajo çka jemi e kemi që në mënyrë paradoksale trilli e qetëson dhe e nxit njëherazi. Shpesh këto jetë hua, që nuk janë tonat falë trillit, në vend që të na shërojnë prej dëshirave që kemi na bëjnë edhe më të ndërgjegjshëm se sa të vegjël jemi krahasuar me këto qenie të jashtëzakonshme që prodhon fantazuesi i pleksur në qenien tonë.

Trilli është dëshmi dhe burim mospajtimi, shpërfillës ndaj botës, provë e pakundërshtueshme që jeta e vërtetë, ajo e jetuara, është bërë sipas masës të asaj që jemi dhe jo të asaj që do të dëshironim të ishim. Prandaj na duhet të shpikim jetë të tjera. Kjo jetë e trilluar, e mbivendosur me atë tjetrën, sidomos kur është e mrekullueshme, si në kohët kur Servantesi shkroi epopenë e tij, nuk është tregues i lumturisë shoqërore, përkundrazi. Për ç'arsye një shoqëri do të ndiente nevojën të krijonte brenda saj këto jetë paralele, këto gënjeshtra nëse ajo që ka i mjafton, nëse të vërtetat e ekzistencës e mbushin? Dalja e një romani të madh është gjithnjë tregues i një rebelimi jetik, artikuluar në ndërtimin e një bote të trilluar, që duke parë shëmbëlltyrën e botës reale e refuzon dhe e vë në pikëpyetje. Kjo ndoshta shpjegon forcën me të cilën Servantesi i ka mbijetuar realitetit të tij; shpaguhet duke kryer një zotvrasje simbolike, duke e zëvendësuar realitetin që e keqtrajtonte me një tjetër të mrekullueshëm, të cilin, falë forcës së fituar nga zhgënjimet e tij, e trilloi për t'ia kundërvënë këtij të parit.

Ta luftosh realitetin nëpërmjet fantazisë, që është ajo që bëjmë të gjithë kur tregojmë apo krijojmë histori është një lojë zbavitëse për sa kohë jemi të qartë për kufijtë e pathyeshëm midis realitetit dhe trillit. Kur ky kufi eklipsohet dhe gjërat nakatosen si në mendjen e Don Kishotit loja ia lë vendin çmendurisë e mund të përfundojë në tragjedi.

Tani, edhe pse është e qartë se kokëshkreti nga Mança katranos një budallallëk pas tjetrit, pasi vepron duke e perceptuar tërësisht gabim realitetin, apo më mirë të themi që është kokë e këmbë i magjepsur nga trillet kalorësiake, ekscentrizmat e tij për asnjë çast nuk e bëjnë të përbuzshëm për lexuesin. Përkundrazi, edhe për bashkëkohësit e tij që e lexuan librin duke u shqyer gazit dhe panë në të vetëm një roman për të qeshur, thatimi nga Mança që kacafytet me mullinjtë e erës duke i kujtuar gjigante, që merr legenin e berberit si helmetën e Mambrinit dhe sheh kështjella e pallate në hanet gjatë rrugës, u shfaq si një qenie moralisht superiore, i përkushtuar në një aventure fisnikë e idealistë, edhe pse, për faj të fantazisë së tij të shfrenuar që ia turbullon arsyen, gjithçka i shkon mbrapsht. Që në fillim lexuesi identifikohet me Don Kishotin të cilin e ka vënë poshtë tundimi për të pamundurën duke u përpjekur të jetojë një trillim, dhe distancohen me mendjemadhësi nga i miri Sanijo Pança, i cili për shkak të të qenit realist e me këmbë në tokë, mishëron një formë të brishtë të njerëzimit, atë të njeriut që materia ia mbyt shpirtin dhe horizonti i të cilit është meskin e i mbrujtur me pragmatizëm.



3

Duke gjykuar ftohtë, ka një padrejtësi të madhe në këtë vlerësim të pabarabartë të dyshes së famshme, të paktën nëse e zhvendosim perspektivën e gjykimit nga ajo individuale në atë sociale. Është e qartë se mospranimi i botës ashtu siç është prej Don Kishotit shkakton një sërë shkeljesh të ligjit, krime e deri katastrofa; shkatërron pronat e dynjasë, liron nga burgu kriminelë të rrezikshëm, shfaros kopetë, shemb përdhe e plaçkit fshatarët e gjorë. Bëmat e Don Kishotit janë të lezetshme vetëm për lexuesin, por kurrsesi për ndonjërin prej këtyre djajve të gjorë që fantazia e tij i shndërron në qenie të mrekullueshme, të mrekulluara apo në kalorës dhe ata që shpesh herë përpiqet t'i palosë njëri pas tjetrit varg me ushtën e tij.

Nëse do të mbizotëronte pragmatizmi i Sanços, perceptimi i tij i saktë mbi botën, në fund Don Kishoti do t'i kishte mollaqet më pak të vrara e gojën më me shumë dhembë, por në këtë rast s'do të kishim pasur roman, ose do të kishte qenë i mërzitshëm dhe gjuha e letërsia spanjolle do të ishin më pak pjellore nga ç’janë.

Kjo do të thotë të paktën dy gjëra. E para që tek Don Kishoti nuk admirojnë një personazh real, por një fanatizëm, një qenie të trilluar dhe ajo që na largon nga Sanço është se ndryshe nga padroni i tij, nuk largohet shumë prej nesh, dhe për këtë arsye mënyra e tij e të sjellit dhe e të parit të gjërave nuk na duken si ato të personazhit të një romani, por thjesht të një njeriu të zakonshëm. Dhe kjo më shpie në konkluzionin e dytë, që arsyeja, për të qenë trill, nuk duhet të pasqyrojë realitetin, por ta mohoje atë, duke e transformuar në një irealitet, i cili në rastin kur shkrimtari është një prestigjator i fjalës si Servantesi na shfaqet si një realitet i mirëfilltë, kur në fakt është antiteza e tij.

Është ky, ndoshta, simbolizmi i Don Kishotit, që në brendësi na bën ne të jemi solidare me siluetën e tij të shëmtuar; ai ka shndërruar praktikisht në realitet të përditshëm atë trill që njeriut të zakonshëm i nevojitet për të mbushur boshllëqet e jetës, por që e viziton me raste, kur ëndërron, lexon apo sheh ndonjë spektakël, domethënë, kur dyzohet i ndihur nga fantazia. Don Kishoti nuk dyzohet; del vërtet nga vetvetja, kapërcen limitet e të lejuarës drejt iluzionit të trillit dhe as tersllëqet më të mëdha nuk arrijnë ta kthejnë në botën reale. Më shumë sesa ëndrra apo vlerat e tij, ajo që në të është e përjetshme është etja për trillin, ajo që e bren, kaq sunduese që e shtyn në këtë aventurë të çmendur; të reshtë së qeni prej mishi e gjaku për t'u shndërruar në fantazi, në iluzion.

Është e vërtetë se ndërmarrja donkishoteske — ikja nga realiteti për të jetuar fantazinë - na ka dhënë modele njerëzore të jashtëzakonshme falë çmendurisë të së cilave bota ka ecur përpara në zotërimin e njohurive dhe që pa to jeta do të kish qenë edhe më shumë gri nga ç'është. Zhvillimi shkencor, shoqëror, ekonomik, kulturor u detyrohet ëndërrimtarëve të tillë. Pa ta nuk do të ishte zbuluar Amerika, as shtypshkronja, as të drejtat e njeriut e do të vazhdonim të kërcenim vallen e shiut që ai të binte mbi të mbjellat. Por është gjithashtu e vërtetë se thirrja e ireales, duke yshtur te burrat e gratë etjen për atë që nuk e kanë e nuk do mund ta kenë kurrë, i ka bërë ata edhe më të palumtur akoma. Bëhet fjalë për një problem pa zgjidhje pasi nuk ka metodë realiste që të bëjë të mundur atë që bën Don Kishoti, që të mund të jetojmë njëherazi edhe në jetën objektive të historisë edhe në atë subjektive të trillit.



4

Por ka një mënyrë të figurshme dhe është ajo që vendosin Servantesi dhe lexuesit e tij. Nga kjo marrëveshje e nënkuptuar që firmosin shkrimtari dhe publiku i tij për të luajtur me gënjeshtrën varet romani, gjini e lindur për të plotësuar jetët e paplota të njerëzve të zakonshëm me ato racione heroizmi ose pasioni, zgjuarsie ose terrori, që i dëshirojnë ngaqë nuk i kanë, ose të paktën jo në dozat që kërkon imagjinata, ky karburant i antagonizmit jetësor.

Vërtet, trilli s'është veçse një qetësues i përkohshëm për ankthin që buron nga vetëdija për kufizimet tona, nga pamundësia për të qenë e për të bërë gjithçka që fantazia jonë kërkon. Por edhe kështu, falë saj jetët tona shumëfishohen në universin e hijeve që edhe pse të brishta, të mbrujtura nga materie të lehta, i bashkëngjiten jetëve tona, ndikojnë në fatet tona dhe na ndihmojnë të zgjidhim konfliktin që lind nga kjo gjendje e çuditshme e jona e të pasurit të një trupi të dënuar në një jetë të vetme dhe orekse për të cilat na nevojiten një mije të tjerë.

Mënyra si letërsia ndikon jetën është e mistershme, prandaj gjithçka thuhet në lidhje me të duhet marrë me rezervë. A e bëri trilli Don Alonso Kishotin me ditëzi apo më të lumtur? Nga njëra anë e vuri në kontradiktë me botën, e vuri të përballej me një realitet të tretë e të humbasë gjithë betejat. Nga ana tjetër, a nuk jetoi një jetë shumë me të plotë se të tjerët? A do të kish qenë më zilindjellës fati i tij pa atë kokëfortësinë e tij për të projektuar mbi botën krijesat e shpirtit?

A nuk ka në këtë ndërmarrje pa tru diçka që na thyen rutinën, na bën të jetojmë diçka prej gjithë asaj që nuk bëmë, që nuk qemë e që kemi jetuar duke e dëshiruar, duke e shndërruar? Prandaj, nëse të gjitha qeniet njerëzore që pëlqejnë trillet kanë një preferencë të veçante për Don Kishotin, ne që i kushtojmë jetën shkrimit të tyre, ndihemi thellësisht të ndikuar nga historia e tij, që simbolizon atë që marrim përsipër çdo herë, kur vëmë përballë fletës së bardhë fantazinë tonë dhe fjalët, përpiqemi ta imitojmë në zellin për të rrënjosur imagjinaren te e përditshmja, ëndrrën tek vepra, mitin tek historia, e gjejmë tek aventura e tij nxitje për tonat. Por ndoshta këto vlerësime janë tepër abstrakte për të folur për një prirje, atë të rrëfimtarit të historive, së cilës i detyroj praninë time sot këtu, në atdheun e shtrenjtë të Don Migel Servantesit, duke marrë këtë çmim që nderon kujtimin e tij e që nderohem unë nga Mbretërit e Spanjës.

Si kushdo që shkruan, unë kam qenë lexues para se të isha shkrimtar, dhe natyrisht, para se të isha lexues kam qenë dëgjues trillesh.

Prirja ime duhet të ketë lindur nga magjepsja prej asaj jetës tjetër që më zbulonin rrëfimet e gjyshërve, apo të teto Elvirës, Mamae, në Koçakamba, kur isha një despot i vogël me pantallona të shkurtra që me sa duket pretendoja një histori që të kishte një fillim e një mbarim për çdo lugë supe. Unë isha asokohe tejet i lumtur, duke jetuar si Alonso Kishoti, "i gjithi i magjepsur e i mbrujtur nga ato që kish lexuar në librat e tij gënjeshtare". Pinoku, Hija, Kojota, Bill Barnsi, Gulielmi i Vogël, Mandrake e Nostradamus, bëmat e Zorros ne San Huan të Kapristanos, ato të Sandokanit dhe të Janjesit besnik në Malajzi dhe historitë shpërthyese në shtëpinë e madhe të Ladislav Kabreres me Peneken dhe Billikenin mbushnin ditët e mia të lumtura. Në kujtesën time këto personazhe ishin më të gjallë se Gumusio, Roman, Artero, Zapata e Baliviani apo miqtë e tjerë të La Sales me të cilët imitonim bëmat e tyre në oborret e çatitë e shtëpive. (Olmedo ankohej sepse i takonte gjithnjë të bëntë Çitën, majmunin e Tarzanit). Nuk e di se kur kam dëgjuar për herë të parë për Don Kishotin, por do më pëlqente të ketë ndodhur atje, në Bolivi, dhe nga goja e gjyshit Pedro të cilit i detyroj fëmijërinë time, një zotëri me një ballë të gjerë e me hundë të madhe. Shkruante vargje festive kur paraqitej rasti, tregonte përralla me një mjeshtëri prej magjistari e më nxiti të lexoja kryevepra.



5

Por kujtoj me saktësi se përpjekja ime e parë për të hyrë te Don Kishoti, diku aty nga shkolla e mesme, qe një dështim; në çdo paragraf, fjalët e vështira e arkaike zvetënonin çdo iluzion, kurse mua ajo që më pëlqente tek romanet — e ajo që ende më pëlqen tek ta - është që të me asgjësonin e të më tjetërsonin si Alonso Kishotin historitë e Amadisit e të Espliandanit e të më bënin të dashurohesha, të tërbohesha, të luftoja, të qaja, të vrisja e të rilindja. Vetëm vite më pas, falë "Udhëzuesit mbi Don Kishotin" (1905) ete Azorin-it, një përshkrim i rrugëtimit të tij nëpër krahinën e Mançës, në gjurmët e Servantesit, e rilexova romanin kësaj here deri në fund.

Asokohe isha një gllabërues i historive të të tjerëve që shkarraviste ndonjë të veten. Kurrë s'e mendoja që një ditë do të bëhesha shkrimtar, por më ngacmonte kjo ambicie e cila dukej më e pamundur sesa ato të tjerat që më nanurisnin në fshehtësi: si, të bëhesha marinar, toreador, aviator, ushtarak, eksplorues, mosketier, mbret i mambos apo të zotëroja Indinë dhe Brixhit Bardonë. Por gjithnjë e kam ditur që do të isha një lexues i regjur romanesh, sepse orët që kaloja i përhumbur në këtë vorbull fatesh të jashtëzakonshme, peizazhesh ekzotike e njerëzish interesante, ishin më të bukurat. Pa e tepruar mund të them se aty midis moshës pesëmbëdhjetë deri njëzet vjeç, ndërsa studioja për Letërsi dhe Drejtësi dhe shkruaja lajme e reportazhe, e rregullova që, pa lëvizur nga Lima, të luftoja në Kuomintang me kamaradët kineze në rrugët e Shangait, të ndiqja një balenë të madhe të bardhe në detrat e Oqeanisë, në një plazh të Anglisë së Re, të bëja jetën boheme në periudhën midis dy luftërave në Montparnasse, të transformohesha në buburrec e të dënohesha për një krim që s'ia kisha idenë në një qytet që duhet të ketë qenë Praea, të vuaja disfatën napoleonike në Morne Plaine te Waterloose të asfiksohesha nga fobitë e errëta dhe armiqësitë e turbullta në Deep Southin e egër dhe i ndihur nga E Mrekullueshmja Kënaqësi — e Jetës — Sime, të bëja gongorina të mbrapshta me Karmesinën, trashëgimtaren e Greqisë, ndërsa shkatërronte Perandorinë Turke. Malraux, Melville, Hemingway, Kipling, Kafka, Viktor Hugo, Stendhal, Faulkner, Johanot Martorell, Balzac, Flaubert, Tolstoi e shumë fabulatorë të tjerë të mrekullueshëm duhet ta ndanin e ta merrnin këtë çmim bashkë me mua, pasi pa ata që ndriçuan rininë time e më mësuan t'i ndërthurja ëndrrat me jetën falë fjalëve, nuk do kisha arritur të bëhesha shkrimtar. Letërsia ka qenë dashuria ime e parë e më e madhe, më e ëmbla nga robëritë, por gjithashtu jam më se i vetëdijshëm që s'do kisha mundur t'ia dedikoja kohën time pasionit tim ashtu si kam bërë, as të shkruaja ate ç'ka kam shkruar, as të botoja atë që kam botuar e natyrisht as të ndodhesha këtu sot për të marrë çmimin Servantes, pa Spanjën, tokën e paraardhësve të largët që tani është edhe e imja.

E kush mund ta thoshte, në atë verë të largët të vitit 1958, kur zbarkova në portin e Barcelonës e përshkova Ramblat për të gjetur vendet që Orwell përshkruante në librin e tij "Homazh Katalonjës", të cilin e mbaja të fshehur në valixhe, se, që nga ai çast në jetën time do të ndodhte një shndërrim magjik. Falënderimet s'do kishin fund, por besoj se mund t'i reduktoj në disa syresh. Në radhë të parë mjekëve katalanas, dashamirës të tregimtarisë së Leopoldo Alasit, të cilët botuan librin tim të parë. Dhe Karlos Barral, poet, botues, mik e bashkëpunëtor i shtrenjtë të cilin kurrë s'do mundemi ta falënderojmë aq sa duhet për atë që ka bërë për të gjallëruar jetën kulturore ne vitet gjashtëdhjetë e të bashkonte në një ndërkëmbim të madh librash, idesh, vlerash e miqësish lexues e shkrimtarë të të dyja brigjeve të oqeanit. Ka diçka donkishoteske te Karlos Barral-i, në trupin e tij të thatë prej ulcerës, e në përbuzjen e tij për botën ushqimore, në bujarinë e tij prej zotërie të epokës së Rilindjes e në retorikat e tij therëse, por mbi të gjitha në aftësinë e tij për të mos iu bindur realitetit, duke punuar kundër interesave të veta, duke preferuar formën në vend të përmbajtjes, teatrin në vend të jetës e duke jetuar trillin deri në pasojat e fundit, domethënë, shkatërrimin dhe vdekjen.

Përktheu nga origjinali: Arlinda Përmeti

Nuk kishte asgjë më të vështirë se të shkruaje historira

Përkthyer dhe përgatitur nga Urim Nerguti


Gënjeshtrat e letërsisë bëhen të vërteta përmes nesh, lexuesve të saj, të ndryshuar, të mbushur me dëshira për shkak të trillimit, duke e vënë gjithnjë në çështje realitetin e rëndomtë. Nëpërmjet kësaj magjie që na përkund me iluzionin se kemi diçka që nuk e kemi, se jemi çfarë nuk jemi dhe se hyjmë në atë ekzistencën e pamundur ku, si zotër paganë, ndihemi njëherësh tokësorë dhe të përjetshëm, letërsia fut në mendjet tona jo-konformizmin dhe kryengritjen, të cilat qëndrojnë nga pas të gjitha arritjeve që kanë ndihmuar në pakësimin e dhunës në marrëdhëniet njerëzore

Siç është traditë tashmë, më 7 dhjetor, në orën 17.30 me orën e Stokholmit, mbahet fjalimi i shkrimtarit nobelist. Këtë vit, radhën e kishte shkrimtari peruan Mario Vargas Llosa. Fjalimi zgjat në përgjithësi rreth 45-50 minuta dhe është i ndërtuar sipas dëshirës sovrane të shkrimtarit. Sepse jo gjithkund mund të flasim për ç’të duam, për shembull, mbase nuk e dini por pranimet e reja në Akademinë franceze kanë një protokoll që s’mund t’i shmangesh : i pranuari i ri duhet të mbajë një fjalim mbi akademikun të cilit i ka zënë karrigen (me numër). Duhet thënë se ka pranime të reja vetëm kur lirohen karriget, domethënë kur një akademik vdes (kjo është arsyeja që ata quhen ndryshe “të Pavdekshmit”. Por në Stokholm, asgjë nga e tërë kjo.

Disa fjalë mbi fjalimin : në përgjithësi, më pëlqeu. Nuk është se u mahnita, kam lexuar edhe më të bukur. Ndër dhjetë fjalimet e fundit, për shembull, do të veçoja Pamukun apo dhe Müllerin. Gjithsesi, Llosa është shkrimtar i madh dhe, sipas të thënave që qarkullojnë në botën letrare, këtë vit fituesi kishte një vepër të vërtetë pas vetes. Llosa e kishte titulluar fjalimin e tij : Elozhe ndaj trillimit dhe leximit. Nga titulli, hamendjet e para që mund të nxjerrim janë dy llojesh : ana letrare e fjalimit, dhe ana politike. Sepse ndërsa trillimi është pastërtisht letrar, leximi mvesh dhe një përbërëse tjetër politike, ngaqë të gjithë e dinë se leximi nuk është thjesht një argëtim apo kalim kohe e lirë, por është një akt i qëllimshëm në botë.

Duke pasur parasysh se Llosa ka marrë pjesë tashmë në jetën politike peruane, ndonëse një pjesëmarrje dështake – në zgjedhjet presidenciale të vitit 1990 ka humbur ndjeshëm përballë një kandidati asokohe të panjohur, Alberto Fujimori –, e pamundur të mos pritej që fjalimi i tij të përzihej me politikën. Mirëpo, grabuja e tij ka synuar goxha gjerë.

Sidoqoftë, në fillim, Llosa përmend shumë shkrimtarë të mëdhenj të cilët i mban për mjeshtrit e tij :

“Nuk kishte asgjë më të vështirë se të shkruaje historira. Duke u kthyer në fjalë, projektet vyshkeshin në letër, idetë dhe imazhet përthyheshin. Si t’iu jepja frymë? Fatmirësisht, mjeshtrit ishin aty, për të mësuar prej tyre dhe për t’iu ndjekur shembullin. Flauberti më ka mësuar se talenti është një disiplinë këmbëngulëse dhe një durim i gjatë. Faulkneri, se forma – shkrim dhe strukturë – është ajo që i pasuron ose i varfëron subjektet. Martorell, Cervantes, Dickens, Balzac, Tolstoi, Conrad, Thomas Mann, se sasia dhe ambicia janë po aq të rëndësishme në një roman sa ç’janë shkathtësia stilistike dhe strategjia rrëfimore. Sartre, se fjalët janë veprime dhe se një roman, një pjesë teatri, një ese, të lidhur me aktualitetin dhe me zgjedhjen më të mirë, mund të ndryshojnë rrjedhën e historisë. Camus dhe Orwell, se letërsia pa moral është çnjerëzore, dhe Malraux, se heroizmi dhe poezia epike e kishin vendin e tyre në aktualitetin e pranishëm po aq sa ç’kishte pasur vend Iliada dhe Odisea në epokën e Argonautëve”.

Pastaj, duke vënë në dukje mospërputhjen mes vendit të tij, Perusë, ku numri i lexuesve është fare i pakët, dhe zellit të tij për t’u bërë shkrimtar, Llosa ngulmon mbi vetitë e trillimit :

“Pa librat e mirë që i kemi lexuar, ne do të ishim më të këqinj nga ç’jemi sot ; do të ishim më konformistë, më pak të shqetësuar, më pak të pabindur, dhe fryma kritike, si nxitës i përparimit, as që do të ekzistonte. Njëlloj si të shkruarit, të lexuarit është ngritje zëri kundër skamjeve të jetës. Ai që kërkon tek trillimi atë që nuk e ka, shpreh, dhe pa kurrfarë nevoje për ta thënë këtë apo dhe për ta ditur, se jeta e tillë siç është nuk mjafton për ta shuar etjen tonë për absoluten si themel të kushtit njerëzor, dhe se ajo do të duhet të ishte më e mirë. Ne sajojmë trillime me qëllim që të mund të jetojmë në njëfarë mënyre jetët e shumta që do të donim t’i kishim, kur në fakt ne zotërojmë mezi një të vetme”.

Më poshtë, duke u futur në çështjet e epokës sonë, ai vë theksin mbi gjëmat e fanatizmit, qoftë ky ideologjik apo fetar. Dhe këtu, Llosa nuk mjaftohet thjesht t’i fshikullojë këto fanatizma por edhe bën thirrje për t’i përballur ato dhe thyer njëherë e mirë :

“Si të gjitha epokat që kanë njohur frikat e tyre, epoka jonë është ajo e fanatikëve, e terroristëve vetëvrasës, një specie e hershme e bindur se duke vrarë shkohet në parajsë, se gjaku i të pafajshmëve lan fyerjet kolektive, ndreq padrejtësitë dhe vendos të vërtetën mbi besimet e rreme […] Këtyre iu duhet prerë rruga, ata duhen ndeshur dhe shpartalluar. Nuk janë të shumtë, ndonëse buja e krimeve të tyre ka pushtuar tërë planetin dhe ne jemi të tmerruar nga tërë ky ankth. Ne nuk duhet të trembemi përballë atyre të cilët do të donin të na grabisnin lirinë që ne e kemi fituar në procesin e gjatë dhe heroik të qytetërimit. Le ta mbrojmë demokracinë liberale e cila, pavarësisht të metave të saj, nënkupton ende pluralizmin politik, bashkëjetesën, tolerancën, të drejtat e njeriut, respektimin e kritikës, ligjshmërinë, zgjedhjet e lira, ndërrimin e pushtetit, gjithçka që na ka nxjerrë nga jeta e egër dhe na ka afruar – pa e arritur asnjëherë – me jetën e bukur dhe të përkryer të përshkruar nga letërsia, atë të cilën mund ta meritojmë vetëm duke e shpikur, shkruar dhe lexuar. Duke u ndeshur me fanatikët vrasës, ne mbrojmë të drejtën tonë për të ëndërruar dhe për t’i bërë ëndrrat realitet”.

Pastaj Llosa ndalet pak në shtegtimin e tij në Evropë, sidomos në Paris, ku thotë se ka mësuar shumë gjëra për popullin dhe vendin e tij, dhe për të cilin ndihet mjaft krenar. Ai thekson se fakti që ka jetuar në shumë vende të botës nuk e ka bërë të ndihet kurrë si një i huaj, porse nga ana tjetër, kjo nuk ia ka shuar kurrë dashurinë për vendlindjen. Madje, nga vetë kjo dashuri, ai e ka kritikuar disa herë Perunë dhe ka bërë thirrje për sanksione kundër saj në kohën e grushteve të shtetit. Ka pasur zëra dhe madje janë munduar t’ia heqin nënshtetësinë peruane si tradhtar. Ka qenë Spanja ajo që i ka dhënë një nënshtetësi të dyfishtë, kur nuk dihej ende si do të ishte përfundimi i çështjes së tij peruane. Një mendim të veçantë, Llosa e shpreh për Barcelonën si pikëtakimi i mjaft artistëve latino-amerikanë, të ikur nga juntat ushtarake dhe ku merrnin pjesë, rastësisht, në demokratizimin e vendit pas rënies së Frankos. Gjithashtu, Llosa ngulmon në luftën pa lëshime ndaj nacionalizmit, por duke bërë sidoqoftë dallimin mes nacionalizmit dhe patriotizmit :

“Por nacionalizmi me llapat e tij të syve dhe me refuzimin e « tjetrit », gjithnjë burim dhune, nuk duhet ngatërruar me patriotizmin, një ndjenjë e shëndoshë dhe zemërgjerë, dashuri për tokën ku jemi lindur, ku kanë jetuar stërgjyshërit tanë dhe ku janë farkëtuar ëndrrat e para, peizazh familjar gjeografish, qeniesh të shtrenjta dhe ngjarjesh të cilat bëhen pika kyç të kujtesës dhe mburoja kundër vetmisë. Atdheu nuk është as flamujt as himnet, as fjalimet e stërditura mbi heronjtë emblematikë, por një grusht vendesh dhe personash që popullojnë kujtimet tona dhe i ngjyrosin ato me mall, është afshi dhe ndjesia e nxehtë se, kudo që të jemi, ekziston një vatër në të cilën mund të kthehemi një ditë”.

Më poshtë, duke iu rikthyer edhe njëherë letërsisë, ai thotë :

“Të arrish të ndjesh marramendjen ku na shtyn një roman në ngjizje, kur ai merr formë dhe duket se fillon të jetojë në llogari të vet, me personazhe që lëvizin, veprojnë, mendojnë, ndjejnë dhe kërkojnë respekt, të cilët nuk mund t’i detyrojmë më për një sjellje të caktuar dhe që nuk mund t’ua heqim ndryshe pavarësinë përveçse duke i vrarë, pa bërë që historia të humbasë pushtetin e saj bindës, e tillë është pra përvoja që më josh po aq sa herën e parë, po aq e plotë dhe marramendëse siç kur bëjmë dashuri me gruan e dashur të ditëve, javëve dhe muajve, pa u ndalur”.

Dhe Llosa përfundon :

“Nga shpella në rrokaqiell, nga huri në armët e shkatërrimit në masë, nga jeta tautologjike e tribusë në erën e globalizimit, trillimet e letërsisë i kanë shumëfishuar përvojat njerëzore, duke penguar që të gjithë, burra dhe gra, të mos biem në gjumë të thellë, të mbyllur në vetvete, të nënshtruar. Asgjë nuk ka mbjellë aq shqetësim, tronditur aq imagjinata dhe ngjallur aq dëshira sa kjo jetë gënjeshtrash që, falë letërsisë, ia shtojmë asaj që kemi, me qëllim për ta njohur aventurën e madhe dhe pasionin e madh që jeta e vërtetë nuk do të na e japë kurrë. Gënjeshtrat e letërsisë bëhen të vërteta përmes nesh, lexuesve të saj, të ndryshuar, të mbushur me dëshira për shkak të trillimit, duke e vënë gjithnjë në çështje realitetin e rëndomtë. Nëpërmjet kësaj magjie që na përkund me iluzionin se kemi diçka që nuk e kemi, se jemi çfarë nuk jemi dhe se hyjmë në atë ekzistencën e pamundur ku, si zotër paganë, ndihemi njëherësh tokësorë dhe të përjetshëm, letërsia fut në mendjet tona jo-konformizmin dhe kryengritjen, të cilat qëndrojnë nga pas të gjitha arritjeve që kanë ndihmuar në pakësimin e dhunës në marrëdhëniet njerëzore. Në pakësimin e dhunës, dhe jo në zhdukjen e saj. Sepse e jona do të jetë gjithmonë, fatmirësisht, një histori e papërfunduar. Ja përse duhet të vazhdojmë të ëndërrojmë, të lexojmë dhe të shkruajmë, kjo është mënyra më e frytshme që kemi gjetur për ta lehtësuar kushtin tonë prej të vdekshmi, për të ngadhënjyer mbi gërryerjen e kohës dhe për ta bërë të mundshme të pamundshmen”.

Nga Feti Zeneli : Filozofia dhe përralla e “patates”

Shkrimtari dhe publicisti irlandez i shekullit të 17-18, Xhonatan Suift, i krahasonte me pataten, e cila “gjithçka e ka nën tokë”, të gjithë ata njerëz që, “s’mund të krenohen për gjë tjetër veçse për paraardhësit e tyre”. Ndonëse Suift këtu e ka fjalën për ato raste kur nuk ka rënë “dardha nën dardhë” apo kur nga “trëndafili ka dalë ferra”, mua më intrigoi kjo thënie e mençur, që pataten, të cilën deri në fund të viteve ‘80 e kemi pasur “edhe bukë, edhe gjellë”, ta inicioj si një teori të re filozofike për të interpretuar të gjithë rastet e imitimit të sjelljes politike të paraardhësve nga pasardhësit, në kundërshtim me frymën e kohës dhe kontekstin historik. Në Shqipëri është një grupim aspak i vogël njerëzish, i përfshirë në Partinë Socialiste, të cilët jo vetëm krenohen me bëmat e paraardhësve të tyre, por i ruajnë dhe manifestojnë ato “si sytë e ballit” apo “si flaka e idealeve komuniste e partizane”, siç ua la amanet Enveri, 4-5 muaj para se të vdiste. Dy demonstratat puçiste të janarit 2011, të zhvilluara nga Partia Socialiste në harkun e “të shtatave” mortore janë shembulli më kuptimplotë që tregojnë se socialistët e Ramës janë jo vetëm bijtë biologjikë, por edhe bijtë politikë të ish-bllokmenëve komunistë. Këtë na e tregon më mirë se çdo gjë tjetër “filozofia e patates”. Ndaj, kush nuk do ta njohë dhe nuk ka dëshirë ta mësojë këtë lloj teorie filozofike, specifike për kushtet politike të vendit tonë, e ka të vështirë të bëjë një analizë të vërtetë të ngjarjeve në fjalë.

Nga pikëpamja biologjike, patatja është bimë barishtore njëvjeçare, me gjethe me push nga poshtë e me lule të bardheme, e cila mbillet zakonisht në toka të shkrifëta dhe bën zhardhokë, që përmbajnë shumë niseshte e përdoren gjerësisht si ushqim. Duke pasur parasysh këtë përkufizim biologjik, cila mund të jetë “filozofia e patates”?!... Asgjë tjetër përveçse teoria filozofike që mund të shpjegojë të vërtetën e veprimeve politike të Partisë Socialiste të Shqipërisë nën drejtimin e Edvin Ramës, duke përdorur ciklin biologjik të një “fruti” të përbaltur, mënyrën e shumimit të tij nën tokë dhe “lulet” që s’kanë lidhje më krijimin e frutit, të mëshiruara tek një bimë e vetme, siç është patatja. Me “gjethe e lule” mbi tokë dhe “fruta” nën tokë mund të përkufizohet teorikisht edhe veprimtaria më e fundit politike e Partisë Socialiste, në datat 21 dhe 28 janar të këtij viti, për përmbysjen me dhunë të qeverisë “Berisha”. Në të dyja këto ditë, pavarësisht se në pamje të parë duket që dyshojnë me njëra-tjetrën, veprimet janë kryer pikë për pikë sipas “filozofisë së patates”, ku herën e parë janë përdorur “frutat” si mjet për arritjen e qëllimit, kurse më pas janë përdorur “lulet” e së njëjtës bimë. Dikujt, që do të më kundërshtojë se “lulet” nuk ishin të bimëve prodhuese, por të atyre zbukuruese, do t’i kujtoja thënien e shkrimtarit anglez të shekullit 19-20, Devid Herberet Laurens: “Asnjëherë mos beso përrallëtarin. Beso përrallën”. Dhe, zakonisht, përrallat më të shumta janë me personazhe nga bota e bimëve dhe kafshëve, ku hyn edhe patatja.
Nëse ngjarjet politike të datave 21 dhe 28 janar 2011 do t’i tregonim si një “përrallë të patates”, do të thoshim, pak a shumë, kështu: “Zhardhokët e patates ishin mbledhur disa herë kohët e fundit, pasi kishin gati 20 vjet që ishin mërzitur nga funksioni “njëpërdorimsh” i tyre, vetëm për bukë, ndërkohë që para kësaj periudhe përdoreshin edhe si gjellë. Dhe gjithë inatin e kishin me qeverinë. Madje, në vitet e para të demokracisë ishin trembur fare, se mos nuk ua hidhte sytë njeri as për bukë, por shpejt e morën veten. Janar ka qenë dhe atëherë, madje 21 janar 1997, kur revolta e tyre arriti tek përdorimi i dhunës ndaj ish-zv.kryeministrit të kohës. Po kështu, në krye të vendit ishte e njëjta qeveri që është sot, në kuptimin e përmbajtjes politike të mazhorancës. Zhardhokët, ishin e nga s’ishin fshatrave të Shqipërisë, të ngjyer kokë e këmbë me baltë e dhé nga qëndrimi nën tokë, mbushën rrugët nacionale dhe sheshet e qyteteve për të protestuar kundër qeverisë. “Poshtë Sali Berisha!”, thoshin dhe atëherë. Por ndryshe nga 14 vjet më parë, në këtë 21 janar, të gjithë zhardhokët e baltosur u mblodhën në Tiranë. Ca në këmbë dhe ca me autobusë e makina të bashkisë u rreshtuan para Kryeministrisë. Të parët që mbërritën aty, ishin 200-300 zhardhokë, nga ata që të bëjnë “të vësh duart në kokë”, dhe pa marrë ende frymë, iu vërsulën policisë me bomba “Molotov”, zjarr, hunj, drurë, gurë, flamurë e veturë. Kishin dhe pistoleta, thika me helm, granata apo armë të tjera të ngrohta e të ftohta, për të neutralizuar apo asgjësua, pas policisë, të gjithë zinxhirin e mbrojtjes së kryeministrisë, në mënyrë që zyrtarët e saj, duke filluar nga kryeministri e të gjithë me radhë, t’i zëvendësonin dhunshëm me njerëzit e tyre, të cilët i kishin mbledhur arë më arë për t’i nxjerrë në dritë e mbledhur në Tiranë zhardhokët “kokëpalarë”. Por nuk ia arritën dot, ndonëse nga tul-ushqim të komunitetit socialist u shndërruan në gur-armë të komunitetit primitiv. Kur kthyen majat nga thembrat, rrugës disa kërcenj të tharë patatesh nga erërat e janarit iu mblodhën rreth e rrotull një kërcelli të gjatë që mbante pak njomësi dhe i thanë, që pas 7 ditësh t’i mbledhim prapë zhardhokët për të demonstruar në Tiranë; këtë herë së bashku me “lulet” e patates. Dhe ashtu u bë. Por njerëzit, të mëdhenj e të vegjël, të cilët e dinë se në dimër nuk ka lule patateje dhe që cikli biologjik i kësaj bime nuk është një javë, por një vit, boshatisën rrugët e qytetit, shkollat, kopshtet, çerdhet, njësitë tregtare dhe u mblodhën “një grusht” në shtëpitë e tyre, në pritje të largimit të zhardhokëve nga bulevardi në arën me baltë...”
Por kjo është një përrallë që s’mund t’ua tregosh as fëmijëve dhe as fqinjëve. Madje, ajo është një ëndërr e keqe, si ajo që kishte parë dikush për Dionisin e Sirakuzës sikur e kishte mbytur atë, të cilit kur i ra në vesh, urdhëroi t’ia sillnin përpara e i tha: “Në qoftë se nuk do të kishe menduar ditën të më vrisje, as natën nuk do ta kishe ëndërruar këtë gjë”. Megjithatë, kjo ngjarje është dhe një eksperiencë nga e cila duhen nxjerrë mësime; në radhë të parë, nga ata që i referohen “filozofisë së patates”, sepse “…patatja siç e ha, ashtu dhe të han”. Besoj se ju kujtohet kjo batutë e mjeshtrit të humorit Fadil Hasa gjatë interpretimit të një skeçi së bashku me artisten e mirënjohur, Aishe Stari. Kreu i Partisë Socialiste, që e bazoi organizimin e ngjarjeve të 21 dhe 28 janarit tek “filozofia e patates”, me pasojat që ato prodhuan për imazhin e vendit, dëmin ekonomik, prishjen e rendit dhe qetësisë publike, përforcimin e opinionit të ndërkombëtarëve se Edvin Rama nuk është vetëm një “çilimi” por dhe një “i çmendur” i politikës shqiptare, më duket se “e hëngri patatja” ose e thënë në një variant tjetër të përdorimit figurative të kësaj shprehjeje: ai “ma hëngri pataten” e karrierës politike. Tani për të u bë i vështirë edhe posti i një kryetari bashkie, jo më i një kryeministri. Faktikisht, ai s’ka ç’humbet më shumë, parë në aspektin e vënies së interesit personal mbi atë të të gjithë shoqërisë. Po kështu, parë në këtë këndvështrim, as përfaqësuesit e tjerë të Opozitës së Bashkuar, Ngjela, Zogaj, Gjinushi, Milo, Ndoka etj., nuk kanë ç’të humbasin më shumë, pasi janë të gjithë “në pension politik”; jashtë Parlamentit. Aleanca e tyre është si “aleanca e të paaftëve”, për të cilën fliste z. Ylli Popa në shkrimin e tij, “Në kërkim të kohës së humbur”, botuar në fund të viteve ‘80 në gazetën “Zëri i popullit”. Ndaj, janë të gjithë duke i fryrë zjarrit. Por, spanjollët thonë: “Kur zjarri dhe uji janë në luftë, është zjarri ai që humb”. Gjithashtu, një mësim jo i vogël vjen edhe nga qëndrimi i socialistëve të ndershëm që po rreshtohen në krah të “ujit”, siç ishte ai i socialistëve shkodranë që iu bashkëngjitën, këto ditë, LSI-së. Pas ngjarjeve të 21 dhe 28 janarit, nuk bëhet më fjalë për distancimin me grupe, por në mënyrë masive, nga Edvin Rama dhe politika e tij perverse. Nëse perifrazojmë një përgjigje të Makiavelit ndaj dikujt që e shau se “i mësoi princat si të bëhen tiranë të popujve”, do të thoshim se ai “njëkohësisht mësoi edhe popujt se si të ruhen nga tiranët”…

Ata që më dhunë duan pushtin, nga dhuna do dënohen

(Reagimi: shih anën tjetër të artikullit të Rexhep Qosjes)

Nga Bekim Rexhepi

Opozita viktimizon qytetarët e vet; dhe vazhdon t’i viktimizoj me protesta dhe me dhunë agresive ndaj shtetit. Nëse përvojat historiken kanë dëshmuar diçka kanë dëshmuar edhe këtë se opozitave të dhunshme me armë, pothuajse gjithmonë u paravijnë dënimet, si dhunë e merituar. Në Kosovë, gjithmonë para se të këmbëngulnim me armë për vete shteti serb dhe shteti jugosllav, na vrisnin më shumë nga fjalët e xhuxhëve dhe të mashtruesve shqiptar. Është i gjatë ky trillë, shumë i gjatë, mashtrimi i xhuxhëve me fjalë të trillta, në jetën e shqiptarëve: i gjatë sa i gjatë është shpjegimi për Kosovën shqiptare; madje e gjatë sa janë të gjata edhe pushtimet e pushtuesve në historinë e Kosovës.
Të gjata janë fjalët trillet politike të xhuxhëve dhe të mashtrueseve të shqiptarëve edhe në disa shtete të tjera evropiane. Viteve të fundit është shtuar shumë sasia e xhuxhomanisë dhe njëkohësisht e mashtrueseve të shqiptarëve, duke mos përjashtuar edhe gojën e disa akademikëve dhe servilëve shqiptarë, e pastaj edhe me dhunuesit e shtetit dhe të aventuristëve shqiptarë që flasin dhe bëjnë ne emër të tij. Kujtojeni dhunën masive të aventuristëve, e dhunuesve me armë nga socialistët me 1997!
Dhunimi i shtetit i denjë për tragjeditë e Kamboxhës. Kujtojeni skenat e zymta të këtyre dhunuesve me armë, e brutalitet prej mafiozësh ndaj policisë së shtetit, Skënder Gjinushi, në një deklaratë tha: “se paku duhet ta bëjmë Shqipërinë si Tunizi”! Kujtojini vrasjet e përgatitura në deklaratën e Edvin Ramës kur tha: “se pushteti qe kalon mbi viktima nuk jeton më”! Kjo ishte thënë para dhe shumë para se të ndodhnin demonstratat e dhunshme në Shqipëri. Madje, e tha edhe këtë se: “Populli do ta tejkalojë opozitën”, kjo ta përkujton konceptin maniakëve politik që më shumë se atdheun e duan një pushtet të tyre, paçkase ai pushtet mund të mos i shërbej atdheut apo kombit. Në demonstrata të opozitës u hedh flamuri kombëtar, sikur të ishte ai flamur serb apo grek!. Dhuna e padenjët për dhunë e puç shtetëror u provua! Pse, opozita “shqiptare” i thërret për dhunë të pamëshirshëm qytetarët e vet ndaj shtetit të tyre? Pse, opozita “shqiptare” i braktisi demonstrantet e vet, të manipuluar dhe paturpshëm i hedhë në sulm me shtetin dhe institucionet e tij, shih me 21 janarit? Cilat janë arsyet e këtyre demonstratave të dhunshme dhe të gjithë komplotit opozitar nga Partia Socialiste dhe të disa ofsaidistëve të saj? Është Maniakëria! Pakultura! Disfatizmi! Amoralizmi! – do të thonë disa.
Nuk do të shpjegohen demonstrantët e dhunshëm socialistë prej opozitës me nocione të tilla, aktuale, edhe pse aventura fatal e tyre me këtë dhunë është e pashembullt. Shkak i dhunës shtetërore me vandalizëm të opozitës “shqiptar”, është edukata shtetrrënuese si me 1997, por shkak të problemeve qe nuk janë vetëm dhe vetëm të Shqipërisë. Shkak i dhunës shtetërore me vandalizëm të opozitës “shqiptar”, është koncept i provuar i puçit, i anarkisë, e në të vërtetë është koncepti i fantazmave në fantazmat e Don Kishotit, plotësisht i pamundshëm në demokraci, që përcakton denjësisht sjelljen manipulative të Partisë Socialiste dhe të Edvinit Ramës, apo ofsajdëve të tij që po synojnë vetëm shkatërrim.
Dhe, ky koncept i maniakut, në të vërtetë i pashpjegueshëm dhe i pa krahasueshëm nuk mund të kuptohet lehtësisht nga Evropa e lirë, nga liderët e emancipuar të saj! Skënder Gjinushi e donte Tunizinë në Shqipëri, e ëndërronte gjendjen atje dhe e uronte të ndodhë kjo gjendje këtu!.. Jam çuditur se si një xhuxhë bënë nemite për shtetin dhe popullin e tij. Posaçërisht ndaj Spartak Ngjelës që pas rënies se tre viktimave, kërkoi të ndodhin edhe më shumë të tjera duke përforcuar synimin e Ramës, se pushteti duhet të shkelë mbi viktima të shumta për të mos qeverisur më.
Të gjithë liderët e opozitës e dinin se dhuna me dhunë do të përballet , ndaj i lan të vetëm demonstrantët e shitur për pak para, sepse pas kapjes nga policia e shtetit ne ta u gjetën monedha të Euros, valutë kjo jo përditshme ne tregun e vendit, ishin paguar nga bosi i krimit në Shqipëri, qe ka emrin vetëm Edvin Kristaq Rama. Pushteti në demokraci merret me vota dhe jo me vandalizëm, nëse e duan demokracinë siç krekosen, të presin radhën, nëse vota i u epet nga qytetaret shqiptar, atëherë të qeverisin. Por qeveria aktuale është krijuar në mënyrë demokratike në Shqipëri, duke ndërtuar koalicion e domosdoshëm politik. Partia Socialiste ishte e gatshme të hynte me PD-në, në një koalicion, por u pamundësua kur kjo e fundit PD-ja e refuzoi, pasi mund ta krijonte qeverinë edhe me LSI-në, dhe e bëri. Ndërsa PS-ja u bë neveritëse ndaj gjithë çka-je, u bë vandaliste përfundimisht.
Banditët në vijën e sulmit të grusht shtetit, iu sulën institucionit të mbrojtur të Kryeministrisë, në të vërtetë të kryeministrit, të Sali Berishës, hodhën gurë mbi ndërtesën e shtetit, vunë zjarr në oborrin e saj, disa të tjerë bandit, donin të futeshin edhe me armë për të ekzekutuar kryeministrin e shtetit, disa po provonin nga turma të hidhnin granata, pikërisht në dritaren e zyrës së kryeministrit të vendit. Fatbardhësisht nuk ndodhi kobzia e Edi Ramës, megjithëse u provua! U pa se si banditët po qëllonin pamëshirshëm policët e shtetit të Republikës së Shqipërisë, që po mbronin institucionin më legjitim të shtetit, ndërtesën e kryeministrisë së vendit që po sulmohej nga banda të pamëshirshme, e sidomos e nga banda e shquar e Shkodrës! Në një demonstratë, ku mbahen armët në mesin e turmës nuk ka më vend për demonstratë paqësore, në një demonstratë ku ka bandit dhe të blerë nuk mund të pretendohet për paqe sepse blerja dhe banda janë manipulim i rrezikshëm për turmën!
A duhej të qëlloheshin forcat e rendit nga ata qytetarë të Shqipërisë qe në këtë rast ishin në demonstrata, kinse për një Shqipëri më të mirë, më të drejtë, më demokratike se ç’është kjo e sotmja, e udhëhequr nga Sali Berisha dhe koalicioni i integrimit? Politikanë, diplomatë, shtetarë, intelektualë të vendeve demokratike u thonë: Jo. Dhunë në demonstrata, jo njerëz të armatosur, nuk duhet të ketë dhunë, as vandalizëm, paqartësitë dhe problemet të korrigjohen në parlament dhe jo në rrugë, të mos shkelen mënyrat, metodat e demokracisë. Kryeministri i Shqipërisë dhe partneri i tij i integrimit Ilir Meta, ju tërhoqën vërejtjen që të mos provojnë politikë violente kundrejt shtetit sepse shteti nuk është lakuriq ndaj askujt!
Dhe, u thonë kështu jo vetëm për shkak të distancës, racionale që ka politika, por qe të mbajnë kujdes se shteti dhe populli nuk mund të jenë pronë e tekave personale, dhe se ky është shkaku i një koncepti qe mbase duhet të mësohet edhe opozita në integrimet e domosdoshme të qytetërimit evropian. Kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha, u tërhoqi vërejtjen ashtu siç bëhet kudo ne vendet demokratike se nuk mund të tolerohen aksionet e dhunshme nga askush dhe prej askujt në drejtim të shtetit.
Kryetari i Shqipërisë, Bamir Topi, gjithashtu u tërhoqi vërejtje se duhet të “Ruhen institucionet dhe rendi kushtetues i cili është jetike për demokracinë”! Meqenëse ruajtja e institucionit dhe rendit kushtetues të shtetit u sulmua ashpër nga demonstrantet dhe bandat brenda tyre dhe nuk e kursyen për asnjë çast dhunën, nga brutaliteti që nuk mund të quhet ndryshe veçse përmbysje e institucionet, dhe përfundimisht për të ndryshuar rendin kushtetues e demokratik, për ta bërë vërtetë atë një Shqipëri-Tunizi.
Nëse u kërcënohen në këtë mënyrë shtetit nuk mund të thuhet, siç po provohet të thuhet nga disa akademik të padenjë dhe përfundimisht të majtë, se shteti duhet të bëhet lavire dhe ti hipet kur të dojë kundërshtari i tij, përmes bandave, ashtu siç u pan para godinës së kryeministrisë së vendit. A nuk mund të bëheshin këto demonstrata në një vend tjetër, po veçse në oborrin e kryeministrisë së vendit! Të bëhesh mbrojtës dhe të pozicionohesh ne anën e banditëve në emër të akademikut, kjo është e pafalshme, o Rexhep Qosja!
Me titull prej akademiku! Ti o akademik Rexhep Qosja! Ti qe po pretendon prej kohesh të korrigjosh demokracinë në Shqipëri, pa pasur mandat, pa ta besuar këtë mandat dikush, mos pretendo në emër të këti titulli të korrigjosh ashtu siç pretendoje dikur me kritikën letrare në letërsinë shqipe në Kosovë, ku linçoje po kështu, siç po pretendon edhe tani në politikë të linçosh pushtetin, sa herë që në pushtet vije PD-ja. As një akademiku nuk mund ti lejohet kjo, qe po bën ti tani ne emër të akademikut, vërtetë më vije keq për ty, por ty s’të vije keq për vetën tënde!, se si po bije përfundimisht me koncepte te majta dhe mashtruese. Koncepti shtetëror që ti po pretendon prej kohesh me një politikë-letrare, nuk e shprehin kuptimin qartësues të pushteteve demokratike dhe antidemokratike në Shqipëri. Ti antidemokracinë na e bën si demokraci sepse i vetëdijshëm mbështetë revolucionet e dhunshme me banda dhe me kriminel. Nuk e the askund demokracinë e antidemokracisë tënde. Nuk ke parë ti dhunën ndaj policisë së shtetit, të institucioneve, të qytetarëve pa dallim gjinie. Ti nuk ke parë dhe nuk ke shpjeguar asnjë rast të dhunës që ushtruan demonstrantët, ashtu siç i ke parë policët apo siç ke identifikuar fjalët dhe armët e pushtetit. Ti nuk ke parë se si dy kalimtare e pësuan për një fjalë goje (që brohoritën Sali Berisha – B.R), goditen pamëshirshëm me rrebeshe grushtash, çadrash e mjete të tjera nga protestuesit që po marshonin egërsisht kryeministrin e vendit, sulja e këtyre demonstrantëve për ty akademiku ynë i majtë, nuk ta prishi terezinë, por ta prishi prizmi yt, jo tashmë i pashfaqur, e sa herë të dhemb keq e majta ty, ti nuk e korrigjon të majtën siç e do të djathtën ta korrigjosh vazhdimisht me fanatizëm sepse nuk je i vërtetë as në shpjegime e as në koncepte për shtetin. Ti, Shqipërinë, e edhe Kosovën e do me të majtë - përfundimisht. Ti hesht me Ramën, sepse ke vendosur po kështu të heshtësh edhe me Thaçin, njësoj.
Demokracia moderne nuk e lakuriqëson, nuk e zbeh, nuk e zhvesh shtetin. Në demokracinë moderne shteti nuk mund të bije prej dhunës, sikur të ishte shtet prej letre, sidomos prej një grusht banditësh të paguara nga opozita. Shteti nuk mund të ndahet në dysh, se pse opozita na dalldiset, se pse nuk e ka pushtetin, sepse sipas ligjërimit që bënë akademiku ynë Qosja, shteti e pushteti duhet të bije sa herë na dalldiset e opozita, e veçmas ajo e majta. Domethënë: shteti është i popullit të majtë, e jo i të djathtëve, i të djathtëve s’mund të jetë sepse akademiku nuk është i majtë. Prandaj në demokracitë moderne të Rexhep Qosjës, shteti duhet të përkujdeset, të frikësohet, të mos reagoj sepse mund të na shqetësohet apo dalldiset opozita dhe gjithsesi na bëhet nami!
Pra, kjo demokraci pretenduese e Qosjes, assesi nuk duhet ti shqetësoj bandat socialistet, por duhet tu japin leje atyre, sa herë bandave dhe socialistëve u teket të godasin policët shtetin, të marrin godinën e kryeministrisë, kryeministrin e vendit ta marrin peng, dhe ndofta ta varin në mes të qytetit, pastaj ta hedhin flamurin kombëtar si leckë e kryeministrit. Ti godasin të djathtët pamëshirshëm sa herë që të përmendet Sali Berisha, sepse po përmendet bomba atomike për Shqipërinë...
Në demokracitë moderne, o Rexhep Qosja, asnjë akademik nuk del si ti të mbroj dhunën, bandat, të mbështesë të pamoralet si Edvin Kristaq Rama, që zhvesh vetveten lakuriq, po edhe gruan e tij në plazhe. Nuk mund të mbështesni ashtu siç po e mbështesni papra o Rexhep Qosja, një parti qe nuk e njeh demokracinë e shumicës, por qe e do me çdo kusht pushtetin e pakicës mbi atë të shumicës. Kjo është demokracia jote pretenduese.
Në demokracinë moderne sa kupton ti akademiku ynë, ruajtja e institucioneve dhe e rendit kushtetues nuk janë jetike për demokracinë shqiptare. Sepse në ligjërimin tendë “Institucionet demokratike mund të jenë të ndryshme: institucione demokratike të tipit skandinav, institucione demokratike të tipit francez, institucione demokratike të tipit gjerman, institucione demokratike të tipit anglez, institucione demokratike të tipit amerikan”, ndërsa veç tipit shqiptar s’mund të jenë institucionet tona, ndofta sipas kësaj teori tënde akademik Qosja edhe ne shqiptaret duhet të bëhemi krejt, skandinav, francez, gjerman, anglez, amerikan, e veç shqiptar nuk bënë, sepse kështu kuptohet demokracia moderne e akademike. E të tjera.
Por,për të vazhduar se me këto institucione demokratike, kurrë nuk mund të jenë institucionet që të udhëhiqen nga Sali Berisha, sepse ai nuk është i majtë dhe se partia e tij nuk është Parti Socialiste.
Nuk mund të asgjësohen pamjet brutale të bandave, të demontrantëve socialistë, mbi institucione, ndërsa për të sqaruar se edhe policia është një institucion në vete i shtetit, zoti Qosja. Mos fsheh faktet që u panë në sy të botës sepse më këtë i vetëdijshëm do të përziesh çorbën e Ramës.
Institucionet demokratike të Shqipërisë e provuan serish skenarin e përsëritur të socialistëve me dhunë, tentativat për rrëmbim të pushtetit me banda me 21 janar 2011.
E vërteta e gënjeshtrës doli, vetëm pas asaj qe e pamë se, ata që u çuan në demonstratë dhe që na e thanë se: “ne nuk duam të ndërrojmë pushtetin me dhunë; dhe ne nuk duam të marrim pushtetin me dhunë: ne kërkojmë vetëm zgjedhje të parakohshme”, ranë turpshëm, ranë si abdesi i prishur i imamit.
Nuk mund të dilet ne zgjedhje të reja kur ti teket Ramës, se populli nuk është vetëm i tij, zgjedhje kanë kohen e tyre, ato do të zhvillohen të lira, kurdoherë sepse Shqipëria është demokratike. Pse, zoti Qosja, nuk tu qel goja për zgjedhjet në Kosovë, sepse aty ishte Hashim Thaçi, edhe pse u vodhën zgjedhjet edhe pse u përsëritën ato, ti e mbylle, e mbylle sepse të duhej e majta edhe në Kosovë, të duhet Hashim Thaçi ty. Demokracia moderne, për ty është demokracia sociale përfundimisht socialiste. Në asnjë vend të botës nuk mund të lejohen shembuj të sjelljes së tillë siç e pamë në Shqipëri, ku opozita vandalizon gjithçka dhe nga kjo do serish të mos quhet dhe të mos jetë fajtore madje për asgjë, e kjo mund të jetë vetëm në demokracinë moderne të Qosjës.

29 Janar 2011